ИСЛАМ ФИЛОСОФИЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ БАСТАУЛАРЫ

Пән: Дінтану
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 136 бет
Таңдаулыға:

ИСЛАМ ФИЛОСОФИЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ БАСТАУЛАРЫ

Ислам философиясы адамзат философиялық ой-танымның маңызды бөлігін құрайды. Батыс қараңғылық кезеңнен ислам философиясы арқылығы құтыла алған. Ренессанс пен реформалық қозғалыстардың пайда болуында мұсылман философтарының рөлі орасан зор. Демек ХІ ғасырдан бастап Батыста пайда болған философиялық идеялардың негізінде ислам философиясы жатыр. Осыған орай Ортағасырлық, тіпті бүгінгі Батыс философиясын түсіну және оған қорытынды жасай білу үшін Ислам философиясын жетік меңгеру қажет.

Батыс мәдениеті мен ой-санасының бір тірегі грек-Рим мәдениетіне арқа сүйесе, келесі жағына ислам философиясы берік тірек болған. Тіпті, батыс грек философиясын ортағасырларда Ислам философиясы мен ойшалдары арқылы үйренді. Ислам философиясы бүгінгі мұсылман әлемі үшін де маңызы зор. Себебі, ислам әлемі жаңа философиялық және ғылыми ой-танымның дамуын қажетсінсе, ол тек өткен философиялық мұраларды саралау, оларды меңгеру арқылы жүзеге асады.

Ислам философиясының танымы. Ислам философиясы мен ой-санасы - мұсылман ойшылдары мен философтарының ортаға тастаған философиялық көзқарастарының ортақ атауы. Аталған ой-танымның «ислам философиясы» деп аталуы тек ойшылдардың мұсылман болуымен ғана емес, Құран мен Сүннет сияқты ислам дінінің ең негізгі екі қайнарының осындай ой-танымның қалыптасуына және дамуына тікелей әсер етуіне байланысты. Міне осы жағынан ислам философиясы адамзат ойлау жүйесінен, мысалы, грек, Қытай, үнді философиясынын ерекшеленеді. Төменде орын алатындай осы философиялық мұралар мен ислам философиясы арасында тарихи тұрғыдан байланыс сақталған. Осыған қарамастан ислам философиясы өзінің ерекшелігі, өзіне тән тарихи дамуы жағынан адамзат философиялық мұраларынан бөлінсе де оның ең белді бөлімін құрайды. Негізінде адамзат ойлау жүйесі біртұтас, Адам атадан бүгінге дейінгі тарихтың ең көне ойлары кейінгі дәуір философиясына бастау болып келген. Белгілі тарихи және географиялық шарттар аясында қалыптасқан әрбір жаңа өркениет кейінгі ой-санаға өз үлесін қосып, оны байта түседі. Тарих бойында пайда болған және бүгінгі күнге дейін өмір сүріп келе жатқан бірнеше өркениеттің қалыптасуын тарихи, географиялық шарттармен қатар әр түрлі дәуірлерде жаңаланып отыратын діндер де қамтамасыз еткен. Бүгінгі үнді ой-санасының іргесінде индуизм, Қытай философиясының негізінде буддзм, Батыс философиясының негізінде христиандық болғаны тәрізді Ислам философиясының негізінде ислам жатыр.

Ислам философиясының тақырыбы. Ой-санаға сезім мүшелері, ақылдық және интуициялық қабілеттер арқылы дүниеге келетін адамның жемісі ретінде анықтама жасалса, Ислам философиясы құдайдан бастап адамға, тарихтан табиғатқа дейінгі адам ой-санасының тақырыбы болып табылатын болмыс, табиғат және адам сияқты тақырыптарды қарастырған мұсылман ойшылдарының дүниеге әкелген саналық ойларды қамтиды. Осы жағынан бүгінгі философиялық жүйелер аясында қарастырар болсақ, ислам философиясының тақырыбын былай тізбектеуге болады: теориялық философия (логика және метафизика) практикалық философия (құқық, саясат, этика және экономика философиясы), теология, суфизм (мистицизм), білім философиясы, өнер философиясы, дін философиясы, тіл философиясы және тарих философиясы.

Ислам философиясының бастаулары

Осы тақырыпта ислам философиясының пайда болуына, қалыптасуына, тарихи және доктриналық дамуына әсер еткен қайнарлар қарастырылады. Осы қайнарларды исламдық және шет елдік қайнарлар деп екіге бөлуге болады.

Исламдық қайнарлар. Ислам философясының қалыптасуына негізгі қайнарлар - исламның негізін құрайтын Құран мен Сүннет.

Баршамызға белгілі болғаны сияқты Құран тек сенім мен ғибадатқа тән мәлімет беретін діни кітап қана емес. Осы мәселелермен қатар ол - адамға, қоғамға және адамзат тарихына қатысты құнды мағлұматтар беретін кітап. Түрлі тақырыптарды өз ішіне қамтитын аталған мағлұматтармен қатар аталған қасиетті кітап адамның ойлануын, жаратылысқа ой жүгіртуін ұсынады. Адамның санасымен ойлануын және ақиқатты ақылымен табуын дәріптейтін көптеген аяттарды Құраннан кездестіруге болады.

Ардақты пайғамбардың сүннеті де Құранның түсіндірмешісі және пайғамбардың алуан түрлі тақырыптарға, мәселелерге қатысты өзіндік пікірлері мен ұйғарымдары ретінде исламдық ойлау жүйесінің қалыптасуы мен дамуына түрткі болған.

Мұсылман философтарынан бастап, теологтарға, суфилерге және құқықшыларға дейін тікелей анық түрде, жанама түрде мәселлерді саналық қуатпен шешкенде Құран мен Сүннетке жүгінгені анық. Міне мұсылман ойшалдарының барлығы дерлік дін мен философияны, басқаша айтар болсақ, уахи мен ақылдың үйлесімділігін дәлелдегені, ал сәйкессіздіктер болса, үндестіруге тырысқандығы анық.

Шет елдік қайнарлар. Ислам философиясының қалыптасу және даму кезінде мұсылман ойшылдарының философиясына әсер еткен Құран мен Сүннеттен басқа қайнарлар шет елдік қайнарлар деп аталады. Шет елдік қайнарларды өз ішінен екіге бөліп қарастыруға болады: мұсылман халықтарының ежелгі мәдениеттері, шет елдік еңбектерді аудару.

Мұсылман халықтардың ежелгі мәдениеттері . Арабтар, түркілер және парсылар сияқты исламды алғаш қабылдаған халықтардың исламға дейінгі мәдени мұраларға бай болғаны белгілі. Аталған халықтардың ислам дініні қабылдауымен олардың ежелгі мәдениеттері ислам философиясының дамуында және түрленуінде аз немесе көп мөлшерде ықпал еткен. Аталған халықтардың ислам дейінгі мәдени мұралары исламды түсінуде және түсініктеме жасауда және саналық ой-танымның қалыптасуында өз әсерін тигізген.

Жаһилия дәуіріндегі арабтардың рушылдық, парсылардың ұлтшылдық түсініктері мұсылмандардың саяси және әлеуметтік ой-саналарында ықпалын тигізгендігі байқалады. Исламның алғашқы дәуірінен бастап пайда бола бастаған халифалық мәселесіндегі тартыстарда және осы мәселемен байланысты бөлшектену процесінде мұсылмандардың ежелгі мәдени ерекшеліктерінің әсерлерін байқауға болады. Атай кетер болсақ, шиизмнің дамуында ежелгі парсы мәдениетінің және зороастризмнің әсері мол болғандығы анық. Сондай-ақ түркі тектестерде ежелгі діни дәстүрлер мен қоғамдық құрылымдардың әсіресе, суфизм мен тариқаттардың қалыптасуында ықпалы басым болды.

Шет елдік еңбектерді аудару жұмыстары . Исламға дейінгі мәдениеттерге тән еңбектердің араб тіліне аударылуы арқылы ислам әлеміне кірген ойлар мен шығармалар ислам философиясының шет елдік қайнарларын құрайды. Олар гермес дәстүрі, антикалық грек және эллинизм философиясы, үнді философиясы және сасанидтік ой-сана. Шет елдік еңбектердің араб тіліне аударылуы алғаш мәрте Омар бин Хаттаб заманында жүзеге асты. Мұсылман әскерлері Иранды жаулап алған кезде, Ираннан тапқан пахлауи тіліндегі ежелгі Иран шахының тарихына қатысты «Худаи нама» атты шығарманы халифа Омарға жіберді. Халифа еңбекті араб тіліне аударуға бұйрық берді. Бірақ, Омар аударманың бірінші бөлімін оқыған сәтте ұнатпайды да еңбектің аударылуына тиым салады.

Негізінде шет елдік шығармалардың араб тіліне аударылуы омайядтардың соңғы кезеңінде Халид бин Язид (ө. 704 ж. ) арқылы басталғандығы қуатталады. Халидтің жасатқан аудармалары астраномия, химия және медицинаға қатысты еңбектер болды. Осы салаларда Халидтің өзі де жазғандығы туралы мәліметтер де бар. Аударма жұмыстары Абасилердің алғашқы заманында, дәлірек айтсақ, Мансур заманында одан ары жалғасын тапты. Бірақ алғашқы жүйелі аударма жұмыстары Мамунның Бағдатта 30 жылы «Байту-л-Хикма» (даналық үйі) атты аударма орталығын ашуымен жүзеге асты.

Араб тіліне аударма жасау жұмыстарының алғашқы кезеңінде алдымен сабиилер (мандеистер), суриянилер (сириялықтар) сияқты христиан ағымдарына сенетін араб текті немесе өзге ұлт өкіліне жататын аудармашылар тартылды. Кейінірек грек тілін меңгерген мұсылман аудармашылар да тәржіме жұмыстарына қатысты. Атақты аудармашыларды атап өтер болсақ, Сабит ибн Курра (сабиилік, мәліметтерге қарағанда кейіннен ислам дінін қабылдаған), оның ұлдары Кура ибн Сабит (мұсылман) пен Синан ибн Сабит (мұсылман), ибн Муқаффа (ирандық, зороастризмнен соң ислам дінін қабылдаған) және ұлы Мухаммад, Осман ад-Димашқи (мұсылман) .

Гермес дәстүрі . Адамзат таризының бізге белгілі ең ескі ойлау дәстүріне гермес дәстүрі жатады, ол Месопотамия мен Жерторта жағалауы мәдениеттерінің негізі болып табылады. Бұл дәстүр исламнан бұрын тарихи дәуірге қарай Вавилон, Мысыр және грек мәдениеттері мен ой-саналарының түп тамырын құрайды. Әсіресе, астраномиялық, математикалық, алхимиялық, астрологиялық және окультизмдік ойларға бай дәстүр болып табылды.

Бүгінгі авторлар вавилондық, мысырлық және гректік деп үш түрлі гермес деп бөліп қарастырғанмен олардың түбірі бір гермес болып табылады. Негізінде ол Вавилонда өмір сүрді, бірақ, ежелгі Мысыр мен грек философиясына жасаған үлкен әсеріне байланысты гермес дәстүрі Мысыр мен грекияда кең таралды. Мұсылман ойшылдарының көпшілігі, әсіресе, Сухрауарди Мақтул герместі Ідіріс пайғамбар деп есептейді. Бірақ бұл нақты мәлімет емес. Гермес дәстүрі ислам философиясына бірнеше арналармен әсер еткен: сабиилік, эллиндік-грек философиясығ парсы философиясы әне гностицизм.

Гермес дәстүрі ислам әлемінде астраномия мен химия сияқты ғылым салаларының дамуына тікелей және жанама түрде әсір еткені сияқты, астрология, алхимия, хуруфилік және магия сияқты құпия-эзотеориялық ілімдердің негізін құраған. Гермес дәстүрінің ықпалдарын сопылық ілімдер, батынилік пен исмаилизм және дурзилік сияқты діни ағымдар мен Ихуану-с-Сафа трактаттарында көрініс тапқан. Мысалы кейбір Дурзи авторларына қарағанда келетін Махди - Гермес.

Эллиндік-грек философиясы . Ислам философиясының басты шет қайнарын антикалық грек, эллинистік философия құрайды. Антикалық грек философиясы б. д. д. ҮІ ғасырдан, яғни, Фалес заманынан Аристотельдің дүниеден қайтқан б. д. д. 324 жылына дейін аралықты қамтиды. Аталған философияның қалыптасуында Анатолиялық мәдениеттер, финикилер, ежелгі Мысыр, Месопотамия және үнді философиясының ықпалы орасан зор.

Осы дәуірдің философтарын Сократқа дейінгі және Сократтан кейінгі деп екі топқа бөліп қарастыруға болады. Фалестен Пифагор мен Эмпетоклге дейінгі Сократқа дейінгі философтар материямен айналысқанына байланысты «физиктер» деп те атайды. Ал Сократ арқылы грек философтары материядан адам философиясына (антропология) назар аудара бастады. Сократ және оның дәуірінде, яғни, Б. д. д. ІҮ жасырда пайда болған және өздерін «софистер» деп атаған бір топ ойшылдар философияның негізгі заңдылығы ретінде адамды қарастырды. Сократтан кейінгі философтардың басында Платон мен Аристотель келеді. Олар философияның негізгі тақырыбын табиғат, құдай, адам және қоғам деп өрісін кеңейткен.

Аристотельдің б. д. д. 324 жылы өлімінен соң Александр Македонскийдің Солтүстік Африкаға, Орта Шығыс және Оңтүстік Азияға жорықтары арқылы Мысыр бастаған жаулап алған жерлердегі жергілікті ойлар мен сенімдердің Антикалық грек философиясының ықпалдасуы нәтижесінде Эллинистік философия одан ары дами түсті. Эллинистік философия Афинадан соң Александр Македонскийдің Мысырда негізін қалаған және өз атымен аталған Алекстандрия қаласында одан ары дами түсті. Б:д. д. 146 жылы грек иеліктерінің Римнің қол астына өтуімен аталған философия Батыс философиясының қараңғылық дәуірінің бастауы - б. д. ҮІ ғасырға дейін өз мәнін сақтап келді. Эллинистік философия дәуірінде пайда болған басты философиялық мектептердің басында стоицизм, скептицизм, эпикуреизм пен Плотин негізін қалаған неоплатонизм келеді. Осы кездерде христиандық пен иудаизмнің әсіресе, Платонның философиясы мен неоплатонизм философиясы тұрғысынан түсіндірілуімен «иудаизм дін философиясы» мен «христиан дін философиясы» дүниеге келген. Иудаизм дін философиясының құрушысы Филон болса, христиан дін философиясының құрушысылары Ориген (185-254 жж. ) мен Клемент Алесандрийский (150-215 жж) сияқты б. д. ІІ ғасырында өмір сүрген шіркеу әкейлері болды. Осы дәуірде пайда болған христиан діни философиясын «патристикалық философия» деп атайды.

Ислам философиясына еңбектері тікелей араб тіліне аударылып, негізгі дереккөзге айналған философтар мыналар: Платон, Плотин, Гален, Прокл т. б. мен Сократқа дейінгі философтардың біршамасы мен эллинистік дәуір философиясынан эпикуреизм, софистер, скептицизм, стоицизм жайлы мәліметтер ислам әлеміне жоғарыда аты аталған философтардың еңбектері арқылы енген.

Парсы философиясы

Исламға дейінгі парсылар әсіресе ежелгі гректер мен үнді мәдениетімен тығыз байланысы болды. Сонымен қатар, манихеизм мен зороастризм сияқты ежелгі Иран діндерінің парсылық философияның дамуында атқарған рөлі жоғары деңгейде болды. Сасани билеушісі - І Шапурдың (241-271 жж) негізін салған Хузистан өлкесіндегі Гундишапур қаласында Римдік тұтқындар арқылы грек ғылымы тамыр жайған болатын. Кейінгі замандарда Энуширван (531-579 жж) осы жерден аурухана ашты: римдік және үнділік дәрігерлердің осында қызмет атқаруына байланысты медицина ғылымы ерекше дамыды. Сондай-ақ христиан дінін қабылдаған парсыларға арналған алдымен, 363 жылы Урфад а, одан соң Нусайбинд е діни мектептер ашылды. Аталған мектептерде дәрістер грек және сурияни тілінде жүргізілді. Осы мектептерде әсіресе, Платон философиясы мен Аристотель логикасы оқытылды.

Кейінгі замандарда аталған қалалар мен Персияны мұсылмандар жаулап алған кезде, парсылардың көпшілігі ислам дінін қабылдады да ежелгі парсы мәдениеті ислам философиясының дамуына ықпалын тигізді. Ибн Муқаффа мен ұлы Мухаммад сияқты ғалымдар мен парсы текті мұсылмандар осы мәдениетке тән біршама еңбектерді араб тіліне аударды. Осы жолмен сасаниттер мен парсы билеушілерінің өмірбаяны мен саясатнамаларын аударумен ғана шектелмей, бастапқыда парсы тіліне аударылған грек, үнді мәдениетіне тән мәтіндер араб тіліне аударылды. Айта кетер болсақ, үнді философиясына тән «Қалила мен Димна» деп аталатын құнды еңбек ислам әлеміне тікелей санскрип тілінен емес, оның парсыша аудармасынан араб тіліне тәржіме етілген.

Үнді философиясы

Жахилия дәуірінен бастап арабтардың үнділермен сауда-саттық байланыстарын орнатқан. Ал ислам діні дүниеге келген заманда Үнді түбегінің көпшілік бөлігін мұсылмандар жаулап алған кезде, бір жағынан ислам дінін қабылдаған үнділер арқылы, келесі жағынан араб тіліне аударылған үнді философиясына тән кейбір еңбектер арқылы үнді философиясы ислам философиясының дамуына өз әсерін тигізді. Сонымен қатар, Ираншахри, Бируни сияқты мұсылмандардың үнді мәдениеті мен философиясына қатысты жазған еңбектері олардың ойлау жүйесі мұсылмандар арасында анық таныла бастады. Бирунидің «Тахқиқ Мали-л-Һинд» атты еңбегінің маңызы зор.

Александрия мектебі . Александр Маедонский (б. д. д. 356-323 жж) б. д. д. 331 жылы Мысырды жаулап алғаннан соң онда бүгінгі Александрия қаласын салды және аталған қала аз уақыттың ішінде ғылым мен философияның ордасына айналды. Александрияда екі мектеп қалыптасты. Біріншісі - христиан теологы Оригеннің құрған тетеологиялық мектеп болды. Екіншісі Аммоний Саккас негізін қалаған философиялық мектеп. Аталған философиялық мектепте көбінесе Платон философиясына гностицизммен жаңадан түсініктеме жасалып, неоплатонизм формасында оқытылды. Мұнда Аристотель еңбектеріне платоншылдық тұрғыда түсініктеме жасалуымен палоншылдық-аристотельшілдік дүниеге келді. Осында білім алған философтар арасында Плотин (203-270 ж. ), Порфирий (232-304 жж. ), Прокл (411-485 жж. ) сияқты ойшылдар болды.

Бұл мектеп 529 жылы Афины мектебінің жабылуымен одан Александрияға қоныс аударған ойшылдар арқылы одан сайын күшейді. Омар ибн Хаттаб дәуірінде Мысырды мұсылман әскерлер жаулап алғаннан соң да аталған мектеп ҮІІІ ғасырға дейін жұмыс істеді. Одан соң аталған мектеп және Александрияда орналасқан үлкен кітапхана омайяд халифасы Омар бин Абдулазиз дәуірінде Антакияға көшірілді.

Урфа және Нусайбин мектебі . Негізінде бұлар діни мектеп болатын. Урфа мектебі 363 жылы христиан дінін қабылдаған парсылардың грек тілі мен христиан дінін үйрену үшін парсылар тарапынан ашылған. Алайда мұнда Аристотель мен Порфирийдің логикалық кітаптары көпке дейін оқытылды. Аталған мектеп 489 жылы Византия императоры Зенон тарапынан жабылды.

Аталған мектептің жабылуы және Урфа мектебінің соңғы басшысы Нерсидің басқа да ұстаздармен Нусайбинге қоныс аударуымен онда жаңа бір мектеп ашылды. Аталған мектепте діни және платоншыл философия ІХ ғасырға дейін оқытылды.

Гундишапур мектебі. Гундишапур Иранның Хузистан провинциясында Сасанид билеушісі І Шапур (241-272 жж. ) тарапынан ашылды. Аталған шах осы аймаққа Византия тұтқындарын орналастырды. Осы тұтқындармен бірге осы аймаққа грек ғылы да бірге келді. Одан соң Энуширван (Нуриширван) 531-579 жылдары арасында билік жүргізген кезде аталған қалаға аурухана мен медицина мектебін ашты. Аталған мектепте Византия, үнді және парсы дәрігерлері дәріс берді. Ондағы оқытылатын тіл сурияни және пахлави тілі болды.

Гундишапур 738 жылы мұсылмандардың қол астына өткен кезде, ондағы медициналық, философиялық мектеп аббасилер дәуіріне дейін жұмыс істеді. Аббасилердің алғашқы дәуірінде осы мектепте тәрбиеленген Бахтешу жанұясы ел арасында дәрігерлігімен танылды. Осы жанұядан шыққан кейбір дәрігерлермен қатар аталған мектепте білім алған атақты дәрігер Юханна бин масуия кейінірек ашылатын Бағдат медресесінде медицина ғылымын оқытты.

Антакия мектебі. Б. д ІІІ ғасырында христиандық, әсіресе несториандық білім беретін Антакияда діни мектеп ашылды. Аталған мектепте христиандықпен қатар платоншылдық және пифагоршылдық философия оқытылды. Онда ұстаздық жасаған атақты ойшыл Сурияни Пробус болды.

Омар бин Абдулазиз халифалығы кезінде Александрия кітапханасының Антакияға көшірілуімен мұнда неоплатонизм ілімін насихаттайтын жаңа философиялыөқ бағыт ашылды.

Харран мектебі. Александр Македонскийдің Харран аймағын жаулап алғаннан соң харрандықтар мен сабиилер грек философиясының ықпалында қалды. Одан кейінгі кезеңде христиан дінінің ықпалы күшейе түсті. Тіпті олардың арасында христиан дінін қабылдағандар да болды. Сонымен қатар неоплатонизм философиясының да талапкерлер арасында абыройы жоғары болды. Аталған мектеп аббасилердің алғашқы кезеңіне дейін жұмыс ітеді. Онда бірнеше сабиилер ислам дінін қабылдаған. Аталған мектептің ең белгілі өкілі - Сабит бин Курра мәліметтерге қарағанда өмірінің соңына қарай ислам дінін қабылдаған. Ал ұлы Синан бин Курра мен немересе Сабит ибн Синан мұсылмандықты одан ертерек қабылдап қойған және аббасилер кезеңінде дәрігер, тарихшы және философ ретінде үлкен қызметтер атқарды.

Ислам философиясының пайда болуы

Ардақты Пайғамбар дәуірінде уахи мен ақыл . Ислам дінінің алғашқы бесігі - ҮІІ ғасырдағы Араб түбегі онымен көршілес аймақтармен салыстырғанда ой-сананың жемісі болып табылатын философия мен ғылым-білім мүлдем жоқ еді. Құдайдың үндеуі ардақты Пайғамбар шамамен 40 жаста болған кезде 610 жылы оған уахи келуімен басталды және пұтқа табынушы арабтардың надандық дүниетанымынің негізінде жатқан пұтқа табынушылыққа қарсы Пайғамбар күреске шықты. Осы идеялық күрес кезінде арт-артынан келген аяттар шақырған үндеудің ақиқат ілімдер екендігін, оны жетік түсіну үшін алғашқы мұсылмандардың ес-саналары және бұл дүние мен о дүниеге бағытталған нақты ұғымдар қолданысқа енуімен әрекет ете бастады. Осылай Құран мен ардақты Пайғамбар алғашқы мұсылмандар арасында әсіресе білімі жоғары адамдарда саналық ой-танымның дамуын қамтамасыз етті.

Келесі жағынан Құран мен ардақты Пайғамбар мұсылмандарды ойлануға және ілім-білім үйренуге шақырды. «Оқы!», «білгендер мен білмегендер тең ба?», «жер бетін кезіңдер өткен халықтардың соңын көріңдер», «білмеген тақырыпта білетіннен сұраңдар» деген мағынадағы аяттар ілім білім алуға, ой жүгіртуге шақыратын жүздеген аяттардың ішіндегі бірнешесі ғана.

Ардақты Пайғамбар соғыс тұтқындарына мұсылман балалардың сауатын ашқаны үшін бостандық бергені тәрізді, оның бірнеше хадистері арқылы Мұсылмандар ойлана бастады: «ілім үйрену- әйел және ер мұсылманға парыз», «ғылым Қытайда болса да алыңдар» «Ілімның кілті - сұрақ» деп айтқан өсиеттері осы тұста айтуы тиіс хадистердің бірнешесі ғана. Ардақты Пайғамбар алғашқы мұсылмандардың денсаулығын ғылыми тұрғыда қадағалау үшін мұсылман емес жақындарының бірі нағашы әпкесінің күйеуі Хариса атты адамды Ирандағы Гундишапур мектебіне медицинаны үйрену үшін жіберген.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.