ИСЛАМ ФИЛОСОФИЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ БАСТАУЛАРЫ
ИСЛАМ ФИЛОСОФИЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ БАСТАУЛАРЫ
Ислам философиясы адамзат философиялық ой-танымның маңызды бөлігін
құрайды. Батыс қараңғылық кезеңнен ислам философиясы арқылығы құтыла алған.
Ренессанс пен реформалық қозғалыстардың пайда болуында мұсылман
философтарының рөлі орасан зор. Демек ХІ ғасырдан бастап Батыста пайда
болған философиялық идеялардың негізінде ислам философиясы жатыр. Осыған
орай Ортағасырлық, тіпті бүгінгі Батыс философиясын түсіну және оған
қорытынды жасай білу үшін Ислам философиясын жетік меңгеру қажет.
Батыс мәдениеті мен ой-санасының бір тірегі грек-Рим мәдениетіне арқа
сүйесе, келесі жағына ислам философиясы берік тірек болған. Тіпті, батыс
грек философиясын ортағасырларда Ислам философиясы мен ойшалдары арқылы
үйренді. Ислам философиясы бүгінгі мұсылман әлемі үшін де маңызы зор.
Себебі, ислам әлемі жаңа философиялық және ғылыми ой-танымның дамуын
қажетсінсе, ол тек өткен философиялық мұраларды саралау, оларды меңгеру
арқылы жүзеге асады.
Ислам философиясының танымы. Ислам философиясы мен ой-санасы –
мұсылман ойшылдары мен философтарының ортаға тастаған философиялық
көзқарастарының ортақ атауы. Аталған ой-танымның ислам философиясы деп
аталуы тек ойшылдардың мұсылман болуымен ғана емес, Құран мен Сүннет сияқты
ислам дінінің ең негізгі екі қайнарының осындай ой-танымның қалыптасуына
және дамуына тікелей әсер етуіне байланысты. Міне осы жағынан ислам
философиясы адамзат ойлау жүйесінен, мысалы, грек, Қытай, үнді
философиясынын ерекшеленеді. Төменде орын алатындай осы философиялық
мұралар мен ислам философиясы арасында тарихи тұрғыдан байланыс сақталған.
Осыған қарамастан ислам философиясы өзінің ерекшелігі, өзіне тән тарихи
дамуы жағынан адамзат философиялық мұраларынан бөлінсе де оның ең белді
бөлімін құрайды. Негізінде адамзат ойлау жүйесі біртұтас, Адам атадан
бүгінге дейінгі тарихтың ең көне ойлары кейінгі дәуір философиясына бастау
болып келген. Белгілі тарихи және географиялық шарттар аясында қалыптасқан
әрбір жаңа өркениет кейінгі ой-санаға өз үлесін қосып, оны байта түседі.
Тарих бойында пайда болған және бүгінгі күнге дейін өмір сүріп келе жатқан
бірнеше өркениеттің қалыптасуын тарихи, географиялық шарттармен қатар әр
түрлі дәуірлерде жаңаланып отыратын діндер де қамтамасыз еткен. Бүгінгі
үнді ой-санасының іргесінде индуизм, Қытай философиясының негізінде буддзм,
Батыс философиясының негізінде христиандық болғаны тәрізді Ислам
философиясының негізінде ислам жатыр.
Ислам философиясының тақырыбы. Ой-санаға сезім мүшелері, ақылдық және
интуициялық қабілеттер арқылы дүниеге келетін адамның жемісі ретінде
анықтама жасалса, Ислам философиясы құдайдан бастап адамға, тарихтан
табиғатқа дейінгі адам ой-санасының тақырыбы болып табылатын болмыс,
табиғат және адам сияқты тақырыптарды қарастырған мұсылман ойшылдарының
дүниеге әкелген саналық ойларды қамтиды. Осы жағынан бүгінгі философиялық
жүйелер аясында қарастырар болсақ, ислам философиясының тақырыбын былай
тізбектеуге болады: теориялық философия (логика және метафизика)
практикалық философия (құқық, саясат, этика және экономика философиясы),
теология, суфизм (мистицизм), білім философиясы, өнер философиясы, дін
философиясы, тіл философиясы және тарих философиясы.
Ислам философиясының бастаулары
Осы тақырыпта ислам философиясының пайда болуына, қалыптасуына, тарихи
және доктриналық дамуына әсер еткен қайнарлар қарастырылады. Осы
қайнарларды исламдық және шет елдік қайнарлар деп екіге бөлуге болады.
Исламдық қайнарлар. Ислам философясының қалыптасуына негізгі қайнарлар
– исламның негізін құрайтын Құран мен Сүннет.
Баршамызға белгілі болғаны сияқты Құран тек сенім мен ғибадатқа тән
мәлімет беретін діни кітап қана емес. Осы мәселелермен қатар ол – адамға,
қоғамға және адамзат тарихына қатысты құнды мағлұматтар беретін кітап.
Түрлі тақырыптарды өз ішіне қамтитын аталған мағлұматтармен қатар аталған
қасиетті кітап адамның ойлануын, жаратылысқа ой жүгіртуін ұсынады. Адамның
санасымен ойлануын және ақиқатты ақылымен табуын дәріптейтін көптеген
аяттарды Құраннан кездестіруге болады.
Ардақты пайғамбардың сүннеті де Құранның түсіндірмешісі және
пайғамбардың алуан түрлі тақырыптарға, мәселелерге қатысты өзіндік
пікірлері мен ұйғарымдары ретінде исламдық ойлау жүйесінің қалыптасуы мен
дамуына түрткі болған.
Мұсылман философтарынан бастап, теологтарға, суфилерге және
құқықшыларға дейін тікелей анық түрде, жанама түрде мәселлерді саналық
қуатпен шешкенде Құран мен Сүннетке жүгінгені анық. Міне мұсылман
ойшалдарының барлығы дерлік дін мен философияны, басқаша айтар болсақ, уахи
мен ақылдың үйлесімділігін дәлелдегені, ал сәйкессіздіктер болса,
үндестіруге тырысқандығы анық.
Шет елдік қайнарлар. Ислам философиясының қалыптасу және даму кезінде
мұсылман ойшылдарының философиясына әсер еткен Құран мен Сүннеттен басқа
қайнарлар шет елдік қайнарлар деп аталады. Шет елдік қайнарларды өз ішінен
екіге бөліп қарастыруға болады: мұсылман халықтарының ежелгі мәдениеттері,
шет елдік еңбектерді аудару.
Мұсылман халықтардың ежелгі мәдениеттері. Арабтар, түркілер және
парсылар сияқты исламды алғаш қабылдаған халықтардың исламға дейінгі мәдени
мұраларға бай болғаны белгілі. Аталған халықтардың ислам дініні
қабылдауымен олардың ежелгі мәдениеттері ислам философиясының дамуында және
түрленуінде аз немесе көп мөлшерде ықпал еткен. Аталған халықтардың ислам
дейінгі мәдени мұралары исламды түсінуде және түсініктеме жасауда және
саналық ой-танымның қалыптасуында өз әсерін тигізген.
Жаһилия дәуіріндегі арабтардың рушылдық, парсылардың ұлтшылдық
түсініктері мұсылмандардың саяси және әлеуметтік ой-саналарында ықпалын
тигізгендігі байқалады. Исламның алғашқы дәуірінен бастап пайда бола
бастаған халифалық мәселесіндегі тартыстарда және осы мәселемен байланысты
бөлшектену процесінде мұсылмандардың ежелгі мәдени ерекшеліктерінің
әсерлерін байқауға болады. Атай кетер болсақ, шиизмнің дамуында ежелгі
парсы мәдениетінің және зороастризмнің әсері мол болғандығы анық. Сондай-ақ
түркі тектестерде ежелгі діни дәстүрлер мен қоғамдық құрылымдардың әсіресе,
суфизм мен тариқаттардың қалыптасуында ықпалы басым болды.
Шет елдік еңбектерді аудару жұмыстары. Исламға дейінгі мәдениеттерге
тән еңбектердің араб тіліне аударылуы арқылы ислам әлеміне кірген ойлар мен
шығармалар ислам философиясының шет елдік қайнарларын құрайды. Олар гермес
дәстүрі, антикалық грек және эллинизм философиясы, үнді философиясы және
сасанидтік ой-сана. Шет елдік еңбектердің араб тіліне аударылуы алғаш мәрте
Омар бин Хаттаб заманында жүзеге асты. Мұсылман әскерлері Иранды жаулап
алған кезде, Ираннан тапқан пахлауи тіліндегі ежелгі Иран шахының тарихына
қатысты Худаи нама атты шығарманы халифа Омарға жіберді. Халифа еңбекті
араб тіліне аударуға бұйрық берді. Бірақ, Омар аударманың бірінші бөлімін
оқыған сәтте ұнатпайды да еңбектің аударылуына тиым салады.
Негізінде шет елдік шығармалардың араб тіліне аударылуы омайядтардың
соңғы кезеңінде Халид бин Язид (ө.704 ж.) арқылы басталғандығы қуатталады.
Халидтің жасатқан аудармалары астраномия, химия және медицинаға қатысты
еңбектер болды. Осы салаларда Халидтің өзі де жазғандығы туралы мәліметтер
де бар. Аударма жұмыстары Абасилердің алғашқы заманында, дәлірек айтсақ,
Мансур заманында одан ары жалғасын тапты. Бірақ алғашқы жүйелі аударма
жұмыстары Мамунның Бағдатта 30 жылы Байту-л-Хикма (даналық үйі) атты
аударма орталығын ашуымен жүзеге асты.
Араб тіліне аударма жасау жұмыстарының алғашқы кезеңінде алдымен
сабиилер (мандеистер), суриянилер (сириялықтар) сияқты христиан ағымдарына
сенетін араб текті немесе өзге ұлт өкіліне жататын аудармашылар тартылды.
Кейінірек грек тілін меңгерген мұсылман аудармашылар да тәржіме жұмыстарына
қатысты. Атақты аудармашыларды атап өтер болсақ, Сабит ибн Курра (сабиилік,
мәліметтерге қарағанда кейіннен ислам дінін қабылдаған), оның ұлдары Кура
ибн Сабит (мұсылман) пен Синан ибн Сабит (мұсылман), ибн Муқаффа (ирандық,
зороастризмнен соң ислам дінін қабылдаған) және ұлы Мухаммад, Осман ад-
Димашқи (мұсылман).
Гермес дәстүрі. Адамзат таризының бізге белгілі ең ескі ойлау
дәстүріне гермес дәстүрі жатады, ол Месопотамия мен Жерторта жағалауы
мәдениеттерінің негізі болып табылады. Бұл дәстүр исламнан бұрын тарихи
дәуірге қарай Вавилон, Мысыр және грек мәдениеттері мен ой-саналарының түп
тамырын құрайды. Әсіресе, астраномиялық, математикалық, алхимиялық,
астрологиялық және окультизмдік ойларға бай дәстүр болып табылды.
Бүгінгі авторлар вавилондық, мысырлық және гректік деп үш түрлі гермес
деп бөліп қарастырғанмен олардың түбірі бір гермес болып табылады.
Негізінде ол Вавилонда өмір сүрді, бірақ, ежелгі Мысыр мен грек
философиясына жасаған үлкен әсеріне байланысты гермес дәстүрі Мысыр мен
грекияда кең таралды. Мұсылман ойшылдарының көпшілігі, әсіресе, Сухрауарди
Мақтул герместі Ідіріс пайғамбар деп есептейді. Бірақ бұл нақты мәлімет
емес. Гермес дәстүрі ислам философиясына бірнеше арналармен әсер еткен:
сабиилік, эллиндік-грек философиясығ парсы философиясы әне гностицизм.
Гермес дәстүрі ислам әлемінде астраномия мен химия сияқты ғылым
салаларының дамуына тікелей және жанама түрде әсір еткені сияқты,
астрология, алхимия, хуруфилік және магия сияқты құпия-эзотеориялық
ілімдердің негізін құраған. Гермес дәстүрінің ықпалдарын сопылық ілімдер,
батынилік пен исмаилизм және дурзилік сияқты діни ағымдар мен Ихуану-с-Сафа
трактаттарында көрініс тапқан. Мысалы кейбір Дурзи авторларына қарағанда
келетін Махди – Гермес.
Эллиндік-грек философиясы. Ислам философиясының басты шет қайнарын
антикалық грек, эллинистік философия құрайды. Антикалық грек философиясы
б.д.д. ҮІ ғасырдан, яғни, Фалес заманынан Аристотельдің дүниеден қайтқан
б.д.д. 324 жылына дейін аралықты қамтиды. Аталған философияның
қалыптасуында Анатолиялық мәдениеттер, финикилер, ежелгі Мысыр, Месопотамия
және үнді философиясының ықпалы орасан зор.
Осы дәуірдің философтарын Сократқа дейінгі және Сократтан кейінгі деп
екі топқа бөліп қарастыруға болады. Фалестен Пифагор мен Эмпетоклге дейінгі
Сократқа дейінгі философтар материямен айналысқанына байланысты физиктер
деп те атайды. Ал Сократ арқылы грек философтары материядан адам
философиясына (антропология) назар аудара бастады. Сократ және оның
дәуірінде, яғни, Б.д.д. ІҮ жасырда пайда болған және өздерін софистер деп
атаған бір топ ойшылдар философияның негізгі заңдылығы ретінде адамды
қарастырды. Сократтан кейінгі философтардың басында Платон мен Аристотель
келеді. Олар философияның негізгі тақырыбын табиғат, құдай, адам және қоғам
деп өрісін кеңейткен.
Аристотельдің б.д.д. 324 жылы өлімінен соң Александр Македонскийдің
Солтүстік Африкаға, Орта Шығыс және Оңтүстік Азияға жорықтары арқылы Мысыр
бастаған жаулап алған жерлердегі жергілікті ойлар мен сенімдердің Антикалық
грек философиясының ықпалдасуы нәтижесінде Эллинистік философия одан ары
дами түсті. Эллинистік философия Афинадан соң Александр Македонскийдің
Мысырда негізін қалаған және өз атымен аталған Алекстандрия қаласында одан
ары дами түсті. Б:д.д. 146 жылы грек иеліктерінің Римнің қол астына өтуімен
аталған философия Батыс философиясының қараңғылық дәуірінің бастауы – б.д.
ҮІ ғасырға дейін өз мәнін сақтап келді. Эллинистік философия дәуірінде
пайда болған басты философиялық мектептердің басында стоицизм, скептицизм,
эпикуреизм пен Плотин негізін қалаған неоплатонизм келеді. Осы кездерде
христиандық пен иудаизмнің әсіресе, Платонның философиясы мен неоплатонизм
философиясы тұрғысынан түсіндірілуімен иудаизм дін философиясы мен
христиан дін философиясы дүниеге келген. Иудаизм дін философиясының
құрушысы Филон болса, христиан дін философиясының құрушысылары Ориген (185-
254 жж.) мен Клемент Алесандрийский (150-215 жж) сияқты б.д. ІІ ғасырында
өмір сүрген шіркеу әкейлері болды. Осы дәуірде пайда болған христиан діни
философиясын патристикалық философия деп атайды.
Ислам философиясына еңбектері тікелей араб тіліне аударылып, негізгі
дереккөзге айналған философтар мыналар: Платон, Плотин, Гален, Прокл т.б.
мен Сократқа дейінгі философтардың біршамасы мен эллинистік дәуір
философиясынан эпикуреизм, софистер, скептицизм, стоицизм жайлы мәліметтер
ислам әлеміне жоғарыда аты аталған философтардың еңбектері арқылы енген.
Парсы философиясы
Исламға дейінгі парсылар әсіресе ежелгі гректер мен үнді мәдениетімен
тығыз байланысы болды. Сонымен қатар, манихеизм мен зороастризм сияқты
ежелгі Иран діндерінің парсылық философияның дамуында атқарған рөлі жоғары
деңгейде болды. Сасани билеушісі – І Шапурдың (241-271 жж) негізін салған
Хузистан өлкесіндегі Гундишапур қаласында Римдік тұтқындар арқылы грек
ғылымы тамыр жайған болатын. Кейінгі замандарда Энуширван (531-579 жж) осы
жерден аурухана ашты: римдік және үнділік дәрігерлердің осында қызмет
атқаруына байланысты медицина ғылымы ерекше дамыды. Сондай-ақ христиан
дінін қабылдаған парсыларға арналған алдымен, 363 жылы Урфада, одан соң
Нусайбинде діни мектептер ашылды. Аталған мектептерде дәрістер грек және
сурияни тілінде жүргізілді. Осы мектептерде әсіресе, Платон философиясы мен
Аристотель логикасы оқытылды.
Кейінгі замандарда аталған қалалар мен Персияны мұсылмандар жаулап
алған кезде, парсылардың көпшілігі ислам дінін қабылдады да ежелгі парсы
мәдениеті ислам философиясының дамуына ықпалын тигізді. Ибн Муқаффа мен ұлы
Мухаммад сияқты ғалымдар мен парсы текті мұсылмандар осы мәдениетке тән
біршама еңбектерді араб тіліне аударды. Осы жолмен сасаниттер мен парсы
билеушілерінің өмірбаяны мен саясатнамаларын аударумен ғана шектелмей,
бастапқыда парсы тіліне аударылған грек, үнді мәдениетіне тән мәтіндер араб
тіліне аударылды. Айта кетер болсақ, үнді философиясына тән Қалила мен
Димна деп аталатын құнды еңбек ислам әлеміне тікелей санскрип тілінен
емес, оның парсыша аудармасынан араб тіліне тәржіме етілген.
Үнді философиясы
Жахилия дәуірінен бастап арабтардың үнділермен сауда-саттық
байланыстарын орнатқан. Ал ислам діні дүниеге келген заманда Үнді түбегінің
көпшілік бөлігін мұсылмандар жаулап алған кезде, бір жағынан ислам дінін
қабылдаған үнділер арқылы, келесі жағынан араб тіліне аударылған үнді
философиясына тән кейбір еңбектер арқылы үнді философиясы ислам
философиясының дамуына өз әсерін тигізді. Сонымен қатар, Ираншахри, Бируни
сияқты мұсылмандардың үнді мәдениеті мен философиясына қатысты жазған
еңбектері олардың ойлау жүйесі мұсылмандар арасында анық таныла бастады.
Бирунидің Тахқиқ Мали-л-Һинд атты еңбегінің маңызы зор.
Александрия мектебі. Александр Маедонский (б.д.д. 356-323 жж)
б.д.д.331 жылы Мысырды жаулап алғаннан соң онда бүгінгі Александрия қаласын
салды және аталған қала аз уақыттың ішінде ғылым мен философияның ордасына
айналды. Александрияда екі мектеп қалыптасты. Біріншісі – христиан теологы
Оригеннің құрған тетеологиялық мектеп болды. Екіншісі Аммоний Саккас
негізін қалаған философиялық мектеп. Аталған философиялық мектепте көбінесе
Платон философиясына гностицизммен жаңадан түсініктеме жасалып,
неоплатонизм формасында оқытылды. Мұнда Аристотель еңбектеріне платоншылдық
тұрғыда түсініктеме жасалуымен палоншылдық-аристотельшілдік дүниеге келді.
Осында білім алған философтар арасында Плотин (203-270 ж.), Порфирий (232-
304 жж.), Прокл (411-485 жж.) сияқты ойшылдар болды.
Бұл мектеп 529 жылы Афины мектебінің жабылуымен одан Александрияға
қоныс аударған ойшылдар арқылы одан сайын күшейді. Омар ибн Хаттаб
дәуірінде Мысырды мұсылман әскерлер жаулап алғаннан соң да аталған мектеп
ҮІІІ ғасырға дейін жұмыс істеді. Одан соң аталған мектеп және Александрияда
орналасқан үлкен кітапхана омайяд халифасы Омар бин Абдулазиз дәуірінде
Антакияға көшірілді.
Урфа және Нусайбин мектебі. Негізінде бұлар діни мектеп болатын. Урфа
мектебі 363 жылы христиан дінін қабылдаған парсылардың грек тілі мен
христиан дінін үйрену үшін парсылар тарапынан ашылған. Алайда мұнда
Аристотель мен Порфирийдің логикалық кітаптары көпке дейін оқытылды.
Аталған мектеп 489 жылы Византия императоры Зенон тарапынан жабылды.
Аталған мектептің жабылуы және Урфа мектебінің соңғы басшысы Нерсидің
басқа да ұстаздармен Нусайбинге қоныс аударуымен онда жаңа бір мектеп
ашылды. Аталған мектепте діни және платоншыл философия ІХ ғасырға дейін
оқытылды.
Гундишапур мектебі. Гундишапур Иранның Хузистан провинциясында Сасанид
билеушісі І Шапур (241-272 жж.) тарапынан ашылды. Аталған шах осы аймаққа
Византия тұтқындарын орналастырды. Осы тұтқындармен бірге осы аймаққа грек
ғылы да бірге келді. Одан соң Энуширван (Нуриширван) 531-579 жылдары
арасында билік жүргізген кезде аталған қалаға аурухана мен медицина
мектебін ашты. Аталған мектепте Византия, үнді және парсы дәрігерлері дәріс
берді. Ондағы оқытылатын тіл сурияни және пахлави тілі болды.
Гундишапур 738 жылы мұсылмандардың қол астына өткен кезде, ондағы
медициналық, философиялық мектеп аббасилер дәуіріне дейін жұмыс істеді.
Аббасилердің алғашқы дәуірінде осы мектепте тәрбиеленген Бахтешу жанұясы ел
арасында дәрігерлігімен танылды. Осы жанұядан шыққан кейбір дәрігерлермен
қатар аталған мектепте білім алған атақты дәрігер Юханна бин масуия
кейінірек ашылатын Бағдат медресесінде медицина ғылымын оқытты.
Антакия мектебі. Б.д ІІІ ғасырында христиандық, әсіресе несториандық
білім беретін Антакияда діни мектеп ашылды. Аталған мектепте христиандықпен
қатар платоншылдық және пифагоршылдық философия оқытылды. Онда ұстаздық
жасаған атақты ойшыл Сурияни Пробус болды.
Омар бин Абдулазиз халифалығы кезінде Александрия кітапханасының
Антакияға көшірілуімен мұнда неоплатонизм ілімін насихаттайтын жаңа
философиялыөқ бағыт ашылды.
Харран мектебі. Александр Македонскийдің Харран аймағын жаулап
алғаннан соң харрандықтар мен сабиилер грек философиясының ықпалында қалды.
Одан кейінгі кезеңде христиан дінінің ықпалы күшейе түсті. Тіпті олардың
арасында христиан дінін қабылдағандар да болды. Сонымен қатар неоплатонизм
философиясының да талапкерлер арасында абыройы жоғары болды. Аталған мектеп
аббасилердің алғашқы кезеңіне дейін жұмыс ітеді. Онда бірнеше сабиилер
ислам дінін қабылдаған. Аталған мектептің ең белгілі өкілі – Сабит бин
Курра мәліметтерге қарағанда өмірінің соңына қарай ислам дінін қабылдаған.
Ал ұлы Синан бин Курра мен немересе Сабит ибн Синан мұсылмандықты одан
ертерек қабылдап қойған және аббасилер кезеңінде дәрігер, тарихшы және
философ ретінде үлкен қызметтер атқарды.
Ислам философиясының пайда болуы
Ардақты Пайғамбар дәуірінде уахи мен ақыл. Ислам дінінің алғашқы
бесігі – ҮІІ ғасырдағы Араб түбегі онымен көршілес аймақтармен
салыстырғанда ой-сананың жемісі болып табылатын философия мен ғылым-білім
мүлдем жоқ еді. Құдайдың үндеуі ардақты Пайғамбар шамамен 40 жаста болған
кезде 610 жылы оған уахи келуімен басталды және пұтқа табынушы арабтардың
надандық дүниетанымынің негізінде жатқан пұтқа табынушылыққа қарсы
Пайғамбар күреске шықты. Осы идеялық күрес кезінде арт-артынан келген
аяттар шақырған үндеудің ақиқат ілімдер екендігін, оны жетік түсіну үшін
алғашқы мұсылмандардың ес-саналары және бұл дүние мен о дүниеге бағытталған
нақты ұғымдар қолданысқа енуімен әрекет ете бастады. Осылай Құран мен
ардақты Пайғамбар алғашқы мұсылмандар арасында әсіресе білімі жоғары
адамдарда саналық ой-танымның дамуын қамтамасыз етті.
Келесі жағынан Құран мен ардақты Пайғамбар мұсылмандарды ойлануға және
ілім-білім үйренуге шақырды. Оқы!, білгендер мен білмегендер тең ба?,
жер бетін кезіңдер өткен халықтардың соңын көріңдер, білмеген тақырыпта
білетіннен сұраңдар деген мағынадағы аяттар ілім білім алуға, ой жүгіртуге
шақыратын жүздеген аяттардың ішіндегі бірнешесі ғана.
Ардақты Пайғамбар соғыс тұтқындарына мұсылман балалардың сауатын
ашқаны үшін бостандық бергені тәрізді, оның бірнеше хадистері арқылы
Мұсылмандар ойлана бастады: ілім үйрену- әйел және ер мұсылманға парыз,
ғылым Қытайда болса да алыңдар Ілімның кілті – сұрақ деп айтқан
өсиеттері осы тұста айтуы тиіс хадистердің бірнешесі ғана. Ардақты
Пайғамбар алғашқы мұсылмандардың денсаулығын ғылыми тұрғыда қадағалау үшін
мұсылман емес жақындарының бірі нағашы әпкесінің күйеуі Хариса атты адамды
Ирандағы Гундишапур мектебіне медицинаны үйрену үшін жіберген.
Міне, бір жағынан Құран, келесі жағынан ардақты Пайғамбар кейінгі
дәуірде ислам әлемінде қалыптасатын мұсылмандық философиялық жүйенің
іргесін қалады және ортасын қалыптастырды. Құран мен Сүннет адамзаттың ең
негізгі білім бастау ретінде құдайлық уахи, яғни, дін мен ақылдың біртұтас
екендігін көрсетті.
Ой-санаға деген қажеттілік. Пайғамбардың тірі кезінде оның ізбасарлары
ойына келген сұрақтар мен проблемаларды одан сұрап, тиянақты жауабын
алатын. Сондықтан, Пайғамбардың тірі кезінде сахабалардың ойлануға, ой
түюге ешқандай мұқтаждығы болмады. Алайда 632 жылы Пайғамбардың дүние
салуымен жағдай өзгерді. Дегенмен де Пайғамбар артында Алланың сөзі болған
Құран мен өз өсиеттері сүннетті қалдырып кеткен. Дегенмен де адамдардың осы
екі қайнарлы түсіну, қабылдау деңгейлері әртүрлі болғандықтан заманындағы
мәселелер төңірегінде әртүрлі көзқарастар, мен түсініктер, алуан түрлі
тұжырымдар және алауыздықтар бой көрсете бастады. Бұл да адамдардың мәселе
төңірегінде әрқилы ойлауынан туындаған.
Келесі жағынан Али мен Муауия арасындағы халифалық тақ таласынан
туындаған қанды шайқастар, Жамал, Сыффын сияқты ішкі шайқастар
мұсылмандардың көпшілігін саяси тұрғыда Али жақтастары (Шиату Али) және
Муауия жақтастары (шиату Муауия) деген екі топқа бөлді. Бұған қосымша
тахким оқиғасы (төреклік айту) бойынша өздерін хауариж (харижи) деп атаған
бір топ мұсылмандар Али әскерінен бөлініп, үшінші бір қауымды
қалыптастырды. Бұлардан басқа дінилік өмірге басымдық берген суфия тобын
қосқанда мұсылмандар төртке бөлінді. Қысқаша айтар болсақ, әсіресе, Осман,
Али және Муауия дәуірінде орын алған ішкі алауыздықтар мен қаралы саяси
оқиғалар нәтижесінде күн тәртібіне айналған діни, саяси тартыстар алуан
түрлік ойлар мен ағымдарды дүниеге әкелді. Осы ойлар кейінгі уақыттарда
болатын теологиялық, діни құқықтық ойлар мен ағымдардың негізін құрады.
Ой-сананың қалыптасуы. Исламдық ой-сана тұрғысынан аббасилер дәуірі
маңызды орынға ие. Аббасилердің 750 жылы омайядтардан ел билігін тартып
алуымен қатар ислам ойлау жүйесінде қызу дамулар жүріп жатты. Омайядтар
дәуірінде пайда болған ой-саналық қозғалыстар дами және жаңа сипат ала
отырып, одан ары жалғасын тапқаты тәрізді өздерін философ (файласуф) деп
атаған ойшылдармен қатар ҮІІІ ғасырдың ортасынан бастап таза философиялық
ой-сана пайда болды. Философиялық ой-танымның дамуында және гүлденуінде
алғашқы аббаси халифаларының қосқан үлесі орасан зор.
Омайядтар дәуіріндегі ой-саналық әрекеттер классикалық авторлар
тарапынан діни фырқалар (ағымдар) ретінде бағаланған. Аталған фырқалар
аббасилер дәуірінде мазхаб деп аталатын қозғалыстарға айналды және фырқаның
орнына оларды мазхаь деп атай бастады. Өйткені, ой-танымдық әрекеттер
ендігі кезекте танымдық қалыптарға түсіп, белгілі концепцияларымен жүйелі
және доктриналық түсініктерге айнала бастады. Ой-саналық әрекеттер
аббасилер заманында фиқх, тасаууф, калам және философия сияқты белгілі ілім
салаларына айналды және әрбір іліс саласы үшін негіздер мен әдістер
белгіленді.
Ислам философиясы және анықтамасы. Ислам әлеміне философияның енуінен
соң мұсылмандар ХІІ-ХІІІ ғасырларда мұсылман философтарын Фалаисату-л-
Ислам (ислам философтары), әл-Фаласифату-л-Муслимин (мұсылман
философтары) дем атағанмен ХІХ ғасырға дейін ислам философиясы деген
атауды қолданбады. Мұсылман философтарының дамытқан философияны тек
(фалсафа деп қана атады.
Ислам әлеміндегі философияны ислам философиясы деп атау ХІХ ғасырда
Батыс шығыстанушылары тарапынан берілді. Философия таризы зерттеулері ХІХ
ғасырда Батыста жүзеге аса бастаған кезде, әртүрлі мәдениеттерде пайда
болған философияларды бір-бірінен ажырату үшін грек филсоофиясы, үнді
философиясы, Еуропа философиясы сияқты атаулармен қатар ислам әлеміндегі
философияны ислам философиясы деп атаған.
Батыс зерттеушілері ислам философиясы атауымен қатар араб
филсоофиясы, ислам әлеміндегі философия, мұсылман философиясы сияқиты
атауларды да қолданған. Осының арасында ңе кең таралған атау – ислам
философиясы.
Ислам философиясының пайда болуы. Төрт халифа мен омайядтардың алғашқы
кезеңінен бастап Солтүстік Африкадан Үнді түбегіне, Иеменнен Иранға және
Орта Азияға дейін араб халифатының территориясы кеңейген сайын Құбыла мен
намаз уақытын анықтау үшін қажет астрономия мен математикаға, науқастарды
емдеу үшін қажет медицинаға деген қажеттілдік туындауы нәтижесінде жаулап
алынған елдердегі аталған ғылымдарды мұсылмандар да игере және осы
салаларда жасылған шығармаларды араб тіліне аудара бастады. Алғашқы ғылыми
даму философияны емес, жаратылыстану ғылымдарын игерумен жүзеге асырылды.
Бірақ, жаратылыстану ғылымдары сол кезеңде философиямен біртұтас
болғандықтан, аталған ғылымдарды меңгерумен қатар философиялық мұралар да
ислам әлеміне енді. Міне, осылай ҮІІІ ғасырдың ортасынан бастап, таза
философия да ислам әлеміне енді.
Философия және философ
Фалсафаның сөздік мағынасы. Қазақ тіліндегі пәлсәпә (философия) сөзі
араб тідіндегі фалсафа (فلسفة; көпше түрі фалсафиат) сөзінен енген. Бұл
– грек тіліндегі философия (Philosophia) сөзінің араб тілінің дыбысталу
үлгісіне бейімделген түрі. Алғаш мәрте Пифагор қолданды деп есептелетін
грек тіліндегі философия сөзі құштарлық мағынасын білдіретін фило мен
даналық мағынасына сәйкес келетін софия сөзінің қосындысынан туындаған.
Демек, философияның қазақ тіліндегі сөздік аудармасы даналыққа құштарлық
болып шығады.
Философияның терминдік анықтамасы. Ортағасырлық мұсылман философтары
философияға әртүрлі анықтамалар жасаған.
Кинди: философия – адамның қол жеткізген қабілетіне қарай нәрселердің
мәндері мен себебтерін тану.
Ибн Сина: Адамның өз күшіне қарай нәрселердің ақиқатын теориялық
түрде ойлауы және мойындауы.
Кинди: Философия өнері – адамнің қабілеті негізінде құбылыстар мен
нәрселердің ақиқатын анықтайтын ілім.
Кинди: Философия – адамның өзін тануы.
Фараби: Хикмет (философия) – бизатиһи уаджиби уджуд болған
(өздігінен бар болуы міндетті) Хаққтың болмысын болмыс ретінде тану.
Ибн Рушд: философия - өнер туындысы ретіндегі болмыстарды зерделеу
және оның жаратушысын тану.
Философия мен хикмет ілімі арақатынасы
Философия мен хикмет сөздері ислам ойлау жүйесі тарихында көбінесе
бір мәнде қолданылған. Ислам философтарының көпшілігі әсіресе ІХ ғасырдың
соңынан бастап, философия сөзінің орнына хикметті көптеп қолданған. Мысалы,
ІХ ғасырда Кинди еңбегін Рисала фи Фалсафату-л-Ула деп атап еңбегін
философия терминін қолданса, ибн Сина Уйун әл-Хикмат және Хикмату-л-
Машриқия деп атаған. Оның себебіне үңілер болсақ, ерте кезден басталған
философия қарсыластары философия сөзінің орнына Құранда жиі орын алатын
хикмет сөзін қолдану немесе философияны ислами атаумен атау мақсатында
аталған терминді қолданысқа енгізген болса керек. Сонымен қатар, философия
сөзінің ішкі мәніне үңілер болсақ та оның даналықты, яғни хикметті сүюден
туындайтыны белгілі.
Кейбір мұсылман ойшылдары хикмет сөзінің ара жігін философиядан
ажырата отырып, басқа мәндерде де қолданған және хикметке философиядан да
бағалы маңыз берген. Мысалы Кинди хикметтің ең жоғары өнегелік мен ізгілік
ретінде қарастырады.
Философтың танымы
Философтың (файласуф) сөздік мағынасы. Қазақ тілінде қолданылатын
философ сөзінің араб тіліндегі баламасы – файласуф. Бұл да грек тіліндегі
философ (philosoph) сөзінің арабтың дыбысталу ережесіне бейімделгені
белгілі. Бұл да грек тіліндегі фило (құштарлық, сүйіспеншілік) пен
софос (даналық) иесі мағысаны сәйкес келетін екі сөзден құралған. Демек,
оның мағынасы даналықты сүюші болып табылады. Файласуф (философ) сөзінің
көпше түрі – фаласифа.
Философ сөзінің терминдік мағынасы. Мұсылман философтары файласуфқа
әртүрлі анықтама жасаған.
әл-Кинди: философ – ілімінде ақиқатты тапқан, іс-амалында ақиқатпен
амал ететін адам.
әл-Фараби: Файласуф (әл-Хаким) бизатиһи Уажибу-л-Вуджудтың кемел
дәрежедегі біліміне қол жеткізген адам
Файласуф және Хаким (Хәкім) арақатынасы. Антика дәуірінде филсоофты
дана (софос) деп атаған. Демек, Хаким – даналық иесі, барлық білімдерді өз
бойына жинақтаған адам деген сөз. Алайда, бір адамның барлық ілімдер мен
білімдерді меңгеруі мүмкін емес болғандықтан, әсіресе, Пифагордың уақытынан
бастап, хаким сөзін қолданудан бас тартылды да оның орнына философ сөзі
қолданыла бастады. Әслам әлемінде файласуф пен хаким сөздері бірдей
мағынада және бірдей қолданылған. Хаким сөзінің көпше түрі Хукама
философтар деген мағынаны білдіреді. Дегенмен де кейбір қолданыстарда хаким
сөзі үнемі философ мағынасын білдіре бермейді. Себебі, кейде хаким сөзінің
философ сөзінен де ауқымды және терең мағынасы да бар. Әрбір хаким философ
бола алады, ал бірақ, әр философ хаким бола алмайды. Өтйкені хаким құдайлық
білімге қол жеткізген адам болып табылады. Мысалы Құранда Лұқпанға хаким
деген ат беріліп, даналық иесіне айналған.
ИСЛАМ ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ, ДОКТРИНАЛЫҚ БАҒЫТТАРЫ МЕН
ФИЛОСОФИЯЛЫҚ МЕКТЕПТЕРІ
Исламдық ой-сана дегеніміз мұсылман ойшылдарының құдай, әлем, адам
және осылардың арасындағы байланыс туралыснда орта тасталған ойлар екендігі
өткен лекцияда баяндалды. Діни ой-сана болғандықтан Құран мен Хадистерден
құралған діни мәтіндерді түсіну және оның төңірегінде қалыптасқан
проблемалар да исламдық ой сананың негізгі тақырыбы болып табылады. Алғашқы
пайда болған дәуірде исламдық ой-сананың негізгі мектептері философия,
калам, тасаууф, фиқх және филология зерттеулері төңіренді жинақталған. Ал
бүгінгі ой-сана әлеуметтік ғылымдар немесе адамдық ғылымдар деп аталатын
ойлау жүйесі пайда болды. Әлеуметтік ғылымдарда өзге іадам болып табылатын
адам, қоғам, мемлекет, мәдениет, экономика және тарих қатынастары
қарастырылады. Осы қатынастар аясында адамның, қоғамның, саяси лидерлердің,
өркениеттердің және топтап айтар болсақ, адамзат тарихының эволюциясына
анализ жасауға тырысады. Сонымен қатар, бүгінгі кезеңде философия мораль,
саясат, құқық, тарих, ғылым және тіл философиясы сияқты бірнеше тармақтарға
бөлінген. Бүгінгі философиядағы ислам философиясында да осындай тақырыптар
қарастырылады. Бұл бөлімде ислам ойлау жүйесіндегі мектептер мен олардың
пайда болу себептерін қарастырылады.
Исламдық ой-сана мектептерінің пайда болуын қамтамасыз еткен себептер.
Ардақты Пайғамбардың өлімінен соң мұсылмандар күннен күнге жаңа
проблемаларға тап болып отырды. Ислам ғұламалары мен ойшылдары арқылы
динамикалық түрде осы проблемалардың шешімін табуға талпыныстар жасалды.
Бұл табиғи процесс бүгінгі күні де жалғасып келеді. Міне, осындай
проблемаларды шешу, динамикалық ықпалдастық нәтижесінде исламдық ой-сана
мектептері пайда болды.
Ислам ойлау жүйесіндегі мектептердің пайда болуында ислам уахиінің
ілім мен ой-санаға берген маңызының үлкен әсері бар. Құранда адамның ойлау
қабілетіне байланысты назар, рай, тафаккур, тазаккур, тадаббур,
итибар және ақыл терминдері көп кездеседі. Ойлануға жол ашатын білім
мен білу мағынасын білдіретін ілм сөзі де Құранда жиі қолданылатын сөздер
қатарына жатады. Құранда ілім мен одан туындаған сөздер шашамен 750 жерде
кездеседі. Адамның ойлануына бағытталған сөздер мен терминдер хадистерде де
молынан ұшырасады. Құранның ілім мен ойлануды қуаттайтын ұстанымы исламда
калам, суфизм және басқа да адамның ойлануына жол ашатын мектептердің
қалыптасуына қолдау көрсетті.
Ислам ойлау жүйесіндегі мектептердің пайда болуына әсер еткен
себептерді екі жақты зерделеуге болады: ислам дінінің негізгі қасиетті
жазбаларынан баслау алған себептер және өзге діндермен бетпе-бет келуден
пайда болған себептер.
Діни мәтіндерден (қасиетті жазбалардан) бастау алған себептер. Ислам
ойлау жүйесінің қалыптасуында діни мәтіндердің өзінен бастау алған
ерекшеліктер орын алады. Ссыртқы мағынасы (заһир) жағынан Алланың
сипаттары, адамның қалау еркіндігі сияқты тақырыптарда діни мәтіндердің өз
ішінде бір-біріне қайшы сияқты пікірлер кездеседі. Бұл кейде Құран
аяттарының бір-біріне қайшы келетін сияқты болғандай, Құран аяттарының
хадистер мәтіндеріне теріс келетін сияқты болып көрінеді. Мысалы, Құран
Алла жайлы Алланың қолы, ол көкке жоғарылады және басқа да сөздер мен
сөйлемдер кездеседі. Сонымен қатар Құран ұлы Алланың теңі мен ұқсасы жоқ
екендігіне, уақыт мен кеңістіктен пәк екендігіне екпін беретін аяттар да
бар. Бұл сыртқы мағынасы жағынан бір-біріне қайшы келетін болып көрінеті
рас. Ислам фиқх методикасында таарузу-л-адилла (дәлелдердің қайшы келуі)
мәселелері фиқхқа тән салада шешуді қажет етеді. Осыған орай, ислам ой-сана
дәстүрі діни мәтіндердің сыртқы мәндегі аталмыш қайшылықтарды шешу үшін
үлкен ізденісті қажет етті. Калам, философия және суфизм мектептері пайда
болуында осындай проблемаларды шешуде өзіндің әдістері мен ұстанымдары
дүниеге келді.
Барлық адамның түсіне алатын мағынасы анық аяттармен (мухкам) қатар
кез келген адамның түсіне бермейтін мағынасы жабық, құпия аяттар да
кездеседі. Исламдық діни ілімдерде оларды муташабих, мажаз, киная,
ташбих, тажсим терминдермен, мубхам,муштарак, мушкил, мужмал
және хафи сияқты ұғымдармен түсіндіреді. Мысалы, Құранның Алла жайлы
қолданған сипаттарды, есімдерді қалай түіну қажет екендігі бір проблема.
Сонымен қатар Аллаға дене тән екендігі және бір тарапта, бір жақта
екендігін білдіретін аяттар да кездеседі. Сондай-ақ, Құранда өлімнен соңғы
мәндерге қатысты сөйлемдерді қалай түсінуге болатыны да өз алдына бір
проблема. Міне, ислам ойлау жүйесі мектептері діни мәтіндерді түсінуді бір
проблема ретінде тартысқа салған және оның әдістері турасында да өзіндік
ойларын ортаға салған.
Өзге мәдениетпен, өркениетпен және дінмен бетпе-бет келу: өзара
тартысу. Ислам ойлау жүйесіндегі мектептердің қалыптасуы уахиден басқа
ислам тарихындағы аталған діннің таралуымен де байланысты. Ардақты
Пайғамбардың Мединеге хижрет етуімен исламдық жеке қоғамның негізі қалады.
Мединеде пайда болған жаға саяси-құқықтық құрылым ішінде бір жағынан
әлеуметтік, экономикалық және әскери ұйымдар құру жүзеге асырылса, келесі
жағынан осындағы және Араб түбегіндегі мұсылман еместермен жақсы қатынас
орнатуға талпыныс жасалды. Тіпті, ардақты Пайғамбардың жолбасшылығымен,
оның әділ және тапқыр әдістерімен ислам діні Араб түбегінің ең қуатты
күшіне айналды.
Төрт әділ халифа дәуірінде Сирия, Палестина, Ирак, Мысыр, Ифриқия
(Тунис), Кипр, Иран және Хорасан мұсылман араб халифатының қол астына
қарады. Осы елдердегі халықтың көпшілігі ислам дінін қабылдады, ал
қалғандары өз дінін еш кедергісіз ұстанды және жеке автаномия ретінде өмір
сүре берді. Ал омайядтар дәуіріндегі әскери жорықтармен Мауреннахр, Синд
және Андалусия (Испания) халифатқа бағындырылып, араб халифатының шекарасы
Түркістаннан Францияның ішкі аймақтарына, Кавказдан Үндістанға дейін
созылып жатты. Омар бин Абдулазиздің исламды өз қағидасымен өзге халықтарға
насихаттауға аса мән беруі нәтижесінде ислам діні Солтүстік Африкада
берберлер мен Орта Азиядағы түркілер арасынан тез таралуына жол ашты.
Аталған екі халық екі жақтан ислам ойлау жүйесінің дамуына қомақты үлес
қосты.
Аббасилерге келер болсақ, олар ұлан ғайыр ислам әлемін бр орталықтан
басқаруға тырысты. Осы кезеңде мемлекет ел жаулаудың орнына ел ішіндегі
тәртіпті қамтамасыз етуге талпынды. Дегенмен де олар Византия шекраласын
қатаң бақылауға алып, Анатолияға жорықтар жасалып тұрды. Аббасилер мемлекет
болуға қажет ұйымдар мен мекемелерді құрып өз билігін күшейтуге тырысты.
Олардың мемлекет жүйесін құруға талпыныстары философиялық ой-сана
мектептерінің пайда болуына мұрындық болғаны сөзсіз. Аударма жұмыстары да
осы кезеңде кең етек алды. Алайда Селжұқтар мен Осман империясы заманында
бұл процесс Батыста одан ары жалғасын тапты.
Омайядтардан бастап, әсіресе Аббасилер заманындағы исламның саяси
ұйымының өлшемі – имеприялық формасы. Бұл өзге дін, ұлт және мәдениет
өкілдерін бір-бірімен тығыз қатынаста араласуына мүмкіндік жасады. Шам,
Бағдат, Каир, Кордова және басқа да үлкен мәдени қалалар осы ықпалдастықтың
табиғи түрде жүзеге асыратын кеңістіктер болды. Осындай ықпалдастың болуы
да табиғи. Себебі, мұсылмандар жетекші, билеуші сыныпты құрағандықтан
мәдени ықпалдастық процесінде қорғану психологиясына енбеген. Кейбір
реакциялар орын алғанымен ислам қоғамының көпшілігінде шеттету немесе
қорғаныс болман емес. Ислам ойлау жүйесі мектептері міне, осындай ортада
пайда болды. Калам, тасаууфф және философия мектептері бір жағынан
проблемалар күн тәртібіне айналған, келесі жағынан ұғымдық мазмұндардың
паш етілуі жағынан қалыптасу процестерінде аталған бай мәдениеттен
пайдаланды.
Келесі жағынан империялық формасындағы халифалықта өзге
мәдениеттермен және діндермен қарым-қатынастардың орнауына және халықтардың
ортақ тілі қалыптасуына жол ашты. Өйткені, осы ұлан-ғайыр аймақтардағы
халықтарды біріктіру үшін бұл өте маңызды болатын. Сондықтан ежелгі
мұралардың сол ортақ тілге аударылуына да табиғи құбылыс болды.
Исламның мемлекетпен бірге болуы философияның өкілі болып табылатын
саналық ілімдер дәстүрін қалыптастыруға жол ашты. Мемлекеттік салықтарды
жинау, табыстарды есептеу, дін тұрғыдан міндетті болып есептелетін
уақыттарды белгілеу, денсаулық сақтау қызметтері және басқа да жұмыстарға
математика, физика, медицина, астрономия сияқты саналық ілімдерге
қажеттілік туындады. Ал бұл аударма жұмыстарына жол ашты. Ортағасырлық
исламда философияның құрамына кіретін саналық ілімдедің жжинақталуы
мемлекет пен билеушілер үшін өте маңызды болды.
Осы империялық сипаттағы ұлан-ғайыр терриориядағы бай мәдениет исламға
қарсы бағытталған сыни шабуылдарды дүниеге әкелді. өзге діндер мен
мәдениеттерден келген саналық сыни пікірлер ислам ой-сана мектептеріне
әртүрлі формада әсер етті. Брахманизм, зороастризм, дахрилік, натурализм,
батынизм сияқты әрекеттер исламға қарсы интеллектуалдық сындар жасауға мен
идеялық шабуылдарға шықты. Аталған сыни пікірлер бір жағынан исламның өз
қасиетті мәтіндеріне тереңінен талдаулар жасап, түсініктеме жасауға жол
ашса, келесі жағынан әлгі сыни шабуылдарды жоққа шығару және қорғану
талпыныстарын жасау дәстүрін дүниеге әкелді.
Зороастризмнің бір тармағының әлемді және әлемдегі пайда болу мен жоқ
болу процесіне түсініктеме жасау үшін қолданған екі абсолюттік (азали)
принципі, яғни, жақсылық пен жамандық принципі жауап беруді қажет ететін
сыни идея болып табылады. Бұл – тікелей Алланың бірлігіне бағытталған
шайқас. Сондай-ақ Дахрия деп аталатын ағым өкілдері әлемнің уақыт жемісі
екендігін қуаттайтын идеяларды ұсынды. Негізінде бұл идея жаһилия
арабтарының арасында кездесетін еді. Натуралистер деп аталын ағымның
құдайды бір шетке шығарып, әлемнің тек табиғат туындысы екендігін алға
тартатын идеясы жауап беруді қажетсінді. Аталған соңғы екі идея құдайдың
абсолюттік әуелгілігіне және бар екендігіне қарсы шығатын қауіпті
көзқарастар болып табылады. Үнді текті брахмандардың (Барахима)
пайғамбарлықтың мүмкіндіктері мен қажеттігін жоққа шығарды. Пайғамбарлық
құдайдың абсолюттік әділдігіне қайшы деп есептеді олар. Олардың
көзқарасына қарағанда пайғамбарды және белгілі бір қауымды жеке таңдап алу
құдайлық әділдікке керіағар. Себебі. Құдай жер бетіндегі халықтарға бірдей
қарауы тиіс. Барлық адамзат баласында бар ақыл олардың бақытқа жетуіне
жеткілікті. Брахмандар реинкарнацияға сенім исламдағы ахирет сенімін жоққа
шығарады. Сондай-ақ олар қатардағы адамдардың да мұғжиза көрсете алатынына
сенді. Брахмандардың осындай идеялары Алланың әділдігі, пайғамбарлық,
ахирет өмірі және мұғжиза тақырыптарын терең зерделеп тиянақты тартысуды
және олардың сыни идеяларына жауап беруді қажет етті. Ал христиандар біреу,
бірақ біреудің ішінде үшеу деп сенетін құдай сенімін, яғни үштік құдай
сенімін қолдады. Сондай-ақ христиандар өз сенімдерін дәйектеу үшін Құранның
әуелден бар екендігін үштіктің әуелгілігіне ұқсатты. Христиандардың
құдайдың бірілігі жайындағы идеялық күресі ең терең тартысты дүниеге
әкелді. Осының нәтижесінде Алланың сипаттары мен заты арасындағы
байланыстың мәні егжей-тегжейлі тартысылды. Ислам дінінің өз ішінен шыққан
батынилер герметикалық мәдениеттің ықпалында қалған болатын. Олар қасиетті
жазбалардың сыртқы мағыналарының маңызды емес екендігін, ал маңыздысы ішкі,
астарлы мағынасы екендігін қуаттады. Батынилердің пікірі бойынша
рационалдық, объективті таным бақытқа жетелемейді. Адамзат бақытқа тек
күнәсіз имамдардың жолын берік ұстау арқылы ғана қол жеткізуге болады.
Батынилердің осындай исламға қайшы идеялары діни мәтіндердің мағыналары
төңірегінде тартыс аясын өрбітті. Бұл қасиетті жазбалардың дыбысталуы мен
мағыналары арасындағы байланысты түбегейлі зерттеуді қажет етті.
Ислай ойлау жүйесіндегі мектептердің қалыптасу процесінде екпін
берілуі қажет мәселе мынау: калам, философия, суфизм және діни әдістеме
мектептері өзара байланысты ықпалдастық ішінде болды. Осы ықпалдастық
әдістеменің, тілдің және тақырыптар мазмұнының күрделенуінде анық
байқалған. Классикалық кезеңде болмыс пен тіл арасындағы бірдейлік
байқалғандықтан филологиялық зерттеулердің маңызы артты. Басқаша айтар
болсақ, тіл болмыс пен ақиқаттың айнасы ретінде қуатталды. Сондай-ақ
қасиетті жазбалардың мағынасын дәйектеуде араб тілінің шектеулері бір өлшем
ретінде қабылданғандықтан калам және фиқх әдістемесі зерттеулері осы
тақырыпқа шоғырланған. Басқаша айтар болсақ, араб тілінің қолданылуы діни
сөздердің мағынасын айқындағандықтан калам және фиқх ғұламалары осы
зерттеулерге ерекше көңіл бөлді. Әдістемелік зерттеулерде фиқх әдістемесін
зерттеудің маңызы жоғары болды. Фиқх әдістемесі төңірегінде пікірталас
жасаған ғұламалардың калам саласын меңгергендігінен классикалық кезеңде
калам және әдістеме тартыстары өзара байланысты болды.
Ислам ойлау жүйесіндегі доктриналық бағыттар
Ортағасырлық ислам ойлау жүйесінде пайда болған басты бағыттар ретінде
каламды, философияны және суфизмде ерекше атауға болады.
Калам. Ислам ойлау жүйесінде каламдық мектептердің пайда болуында
алдымен саяси оқиғалардың әсері мол болды. Ардақты Пайғамбардың өлімінен
соң кім халифа болады деген сұрақ туындады. Али ибн Әбу Талиб жақтастары
діни тұрғыда, уахи арқылы белгіленгендігін алға тартты. Осман бин Аффанның
өлтіруінен соң Али ибн Әбу Талибтің халифалығы кезеңінде болған Жамал және
Сыффын шайқастарының да калам ілімінің қалыптасуында өзіндік орны бар.
Аталмыш қаралы оқиғадан соң бір мұсылманды өлтірудің діни үкімі, иман мен
күпірлік, қадар мен жабр, кәпір деп айыптау сияқты тақырыптар өзара
тартысуды және бір шешімін шығаруды қажет етті. Махди сенімі де осындай
тартыс ортасында пайда болды. Келесі жағынан омайяд билеушілерінің
заңдастыру мақсатында сабр сенімін таратуға тырысты. Мінеғ осылардың
барлығы калам ілімінің дүниеге келуіне себеп болып табылатын ішкі
факторларды құрайды. Халифалық мәселесі төңірегінде харижизм, шиизм және
мурия діни ағымдары пайда болды. Құдайдың жазмышы бар немесе жоқ екендігі
(жабр мен қадар) төңірегінде жахмия, жабрия, қадария және мутазила
мектептері дүниеге келді. Ал мутазилаға қайшы түрде салдафия, ашария және
матуридия мектептері де қалыптасты.
Ислам ойлау жүйесінде калам ілімі ислам сенімдерінің ақиқаттығын
қуаттау, қорғау рөлін атқарды. Олар бір жағынан исламның сенім негіздеоріне
жасалған идеялық шабуылдарды тойтару, саналық тәсілдермен жауап беру
қызметін атқарды. Ал келесі жағынан аталған сыни шабуылдарды тиімді
пайдалана отырып, ислам сенімін дәйекті саналық жүйеге айналдыруға тырысты.
Сондықтан, мұсылман каламшыларының жарыққа шығарған қарсыластарының
пікірлерін жоққа шығарулары (раддия) осының жемісі болып табылады.
Каламшылардың қарсыластарға жауап беруі диалектикалық формада жүзеге асты
және бұл олардың әдісіне айналды.
Мұсылман қоғамының тұрмыс тіршілігі дамуы, әртүрлі мәдениет пен ой-
санамен бетпе-бет келуімен калам ілімінің тақырыптары өзгеріп отырды.
Кейінгі кездегі ислам ойлау жүйесіндегі мектептердің өзара ықпалдасуы да
каламдық тақырыптарды белгілеп отырды.
Суфизм. Ислам ойлау жүйесі мектептері арасында суфизм тарихи тұрғыда
алғаш пайда болуы экономикалық баюға реакция түрінде пайда болды.
Жорықтардан соң ислам қоғамының баюы және дүниеге берілуі діннің, адамның,
өмірдің және тіршіліктің мәні туралы сұрақтарды тудырды. Суфилер әрі
осындай сұрақтарды қойды, әрі оған адамның ішкі әлімен негізге алған
жауаптарды берді. Суфизмнің алғашқы кезеңіне тән негізгі ұғымдар да Алла
алдында индивид рухының мазасыздануын, сенімдерін білдіретін ұғымдармен
бацланыстырылған. Қорқыныш, қайғы, үміт, сүйіспеншілік, ықылас, кабз, баст
сияқты категориялар осыған мысал бола алады. Сондай-ақ алғашқы дәуір
сопылығына зуһд дәуірі деп атау адамдардың дүниеге берілуіне өқарсы
реакцияның бір түрі екендігі анық. Кейінгі кезеңде әсіресе, әл-Ғазали мен
ибн Арабиден соң суфизмнің философиямен ықпалдасуы нәтижесінде Алла, әлем
және адам жайындағы рухани тәжірибеге негізделген метафизикалық ой-таным
жүйесі ұсынылды. Суфихм тарихының басынан кешірген кезеңдері әртүрлі.
Ислам философиялық мектептер
Философияның ислам әлемінде қалыптасуына әсер еткен ең басты фактор
аударма жұмыстары болып табылады. Себебі, өз елдігін бекітуге исламдық
қайнарлармен қатар ежелгі мұралардың да қажеттілігі туындады. Сондықтан,
әсіресе жаратылыстану ғылымдары шет тілдерден араб тіліне аударыла бастады.
Орта ғасырларда барлық ғылымдар философия ғылымының құрамына енгендіктен,
өзге тілдерден медициналық, математикалық, астрономиялық, геометриялық,
географиялық т.б. ғылымдармен қатар философиялық тың көзқарастар мен
бағыттардың туындылары да араб тіліне аударылды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ислам философиясы адамзат философиялық ой-танымның маңызды бөлігін
құрайды. Батыс қараңғылық кезеңнен ислам философиясы арқылығы құтыла алған.
Ренессанс пен реформалық қозғалыстардың пайда болуында мұсылман
философтарының рөлі орасан зор. Демек ХІ ғасырдан бастап Батыста пайда
болған философиялық идеялардың негізінде ислам философиясы жатыр. Осыған
орай Ортағасырлық, тіпті бүгінгі Батыс философиясын түсіну және оған
қорытынды жасай білу үшін Ислам философиясын жетік меңгеру қажет.
Батыс мәдениеті мен ой-санасының бір тірегі грек-Рим мәдениетіне арқа
сүйесе, келесі жағына ислам философиясы берік тірек болған. Тіпті, батыс
грек философиясын ортағасырларда Ислам философиясы мен ойшалдары арқылы
үйренді. Ислам философиясы бүгінгі мұсылман әлемі үшін де маңызы зор.
Себебі, ислам әлемі жаңа философиялық және ғылыми ой-танымның дамуын
қажетсінсе, ол тек өткен философиялық мұраларды саралау, оларды меңгеру
арқылы жүзеге асады.
Ислам философиясының танымы. Ислам философиясы мен ой-санасы –
мұсылман ойшылдары мен философтарының ортаға тастаған философиялық
көзқарастарының ортақ атауы. Аталған ой-танымның ислам философиясы деп
аталуы тек ойшылдардың мұсылман болуымен ғана емес, Құран мен Сүннет сияқты
ислам дінінің ең негізгі екі қайнарының осындай ой-танымның қалыптасуына
және дамуына тікелей әсер етуіне байланысты. Міне осы жағынан ислам
философиясы адамзат ойлау жүйесінен, мысалы, грек, Қытай, үнді
философиясынын ерекшеленеді. Төменде орын алатындай осы философиялық
мұралар мен ислам философиясы арасында тарихи тұрғыдан байланыс сақталған.
Осыған қарамастан ислам философиясы өзінің ерекшелігі, өзіне тән тарихи
дамуы жағынан адамзат философиялық мұраларынан бөлінсе де оның ең белді
бөлімін құрайды. Негізінде адамзат ойлау жүйесі біртұтас, Адам атадан
бүгінге дейінгі тарихтың ең көне ойлары кейінгі дәуір философиясына бастау
болып келген. Белгілі тарихи және географиялық шарттар аясында қалыптасқан
әрбір жаңа өркениет кейінгі ой-санаға өз үлесін қосып, оны байта түседі.
Тарих бойында пайда болған және бүгінгі күнге дейін өмір сүріп келе жатқан
бірнеше өркениеттің қалыптасуын тарихи, географиялық шарттармен қатар әр
түрлі дәуірлерде жаңаланып отыратын діндер де қамтамасыз еткен. Бүгінгі
үнді ой-санасының іргесінде индуизм, Қытай философиясының негізінде буддзм,
Батыс философиясының негізінде христиандық болғаны тәрізді Ислам
философиясының негізінде ислам жатыр.
Ислам философиясының тақырыбы. Ой-санаға сезім мүшелері, ақылдық және
интуициялық қабілеттер арқылы дүниеге келетін адамның жемісі ретінде
анықтама жасалса, Ислам философиясы құдайдан бастап адамға, тарихтан
табиғатқа дейінгі адам ой-санасының тақырыбы болып табылатын болмыс,
табиғат және адам сияқты тақырыптарды қарастырған мұсылман ойшылдарының
дүниеге әкелген саналық ойларды қамтиды. Осы жағынан бүгінгі философиялық
жүйелер аясында қарастырар болсақ, ислам философиясының тақырыбын былай
тізбектеуге болады: теориялық философия (логика және метафизика)
практикалық философия (құқық, саясат, этика және экономика философиясы),
теология, суфизм (мистицизм), білім философиясы, өнер философиясы, дін
философиясы, тіл философиясы және тарих философиясы.
Ислам философиясының бастаулары
Осы тақырыпта ислам философиясының пайда болуына, қалыптасуына, тарихи
және доктриналық дамуына әсер еткен қайнарлар қарастырылады. Осы
қайнарларды исламдық және шет елдік қайнарлар деп екіге бөлуге болады.
Исламдық қайнарлар. Ислам философясының қалыптасуына негізгі қайнарлар
– исламның негізін құрайтын Құран мен Сүннет.
Баршамызға белгілі болғаны сияқты Құран тек сенім мен ғибадатқа тән
мәлімет беретін діни кітап қана емес. Осы мәселелермен қатар ол – адамға,
қоғамға және адамзат тарихына қатысты құнды мағлұматтар беретін кітап.
Түрлі тақырыптарды өз ішіне қамтитын аталған мағлұматтармен қатар аталған
қасиетті кітап адамның ойлануын, жаратылысқа ой жүгіртуін ұсынады. Адамның
санасымен ойлануын және ақиқатты ақылымен табуын дәріптейтін көптеген
аяттарды Құраннан кездестіруге болады.
Ардақты пайғамбардың сүннеті де Құранның түсіндірмешісі және
пайғамбардың алуан түрлі тақырыптарға, мәселелерге қатысты өзіндік
пікірлері мен ұйғарымдары ретінде исламдық ойлау жүйесінің қалыптасуы мен
дамуына түрткі болған.
Мұсылман философтарынан бастап, теологтарға, суфилерге және
құқықшыларға дейін тікелей анық түрде, жанама түрде мәселлерді саналық
қуатпен шешкенде Құран мен Сүннетке жүгінгені анық. Міне мұсылман
ойшалдарының барлығы дерлік дін мен философияны, басқаша айтар болсақ, уахи
мен ақылдың үйлесімділігін дәлелдегені, ал сәйкессіздіктер болса,
үндестіруге тырысқандығы анық.
Шет елдік қайнарлар. Ислам философиясының қалыптасу және даму кезінде
мұсылман ойшылдарының философиясына әсер еткен Құран мен Сүннеттен басқа
қайнарлар шет елдік қайнарлар деп аталады. Шет елдік қайнарларды өз ішінен
екіге бөліп қарастыруға болады: мұсылман халықтарының ежелгі мәдениеттері,
шет елдік еңбектерді аудару.
Мұсылман халықтардың ежелгі мәдениеттері. Арабтар, түркілер және
парсылар сияқты исламды алғаш қабылдаған халықтардың исламға дейінгі мәдени
мұраларға бай болғаны белгілі. Аталған халықтардың ислам дініні
қабылдауымен олардың ежелгі мәдениеттері ислам философиясының дамуында және
түрленуінде аз немесе көп мөлшерде ықпал еткен. Аталған халықтардың ислам
дейінгі мәдени мұралары исламды түсінуде және түсініктеме жасауда және
саналық ой-танымның қалыптасуында өз әсерін тигізген.
Жаһилия дәуіріндегі арабтардың рушылдық, парсылардың ұлтшылдық
түсініктері мұсылмандардың саяси және әлеуметтік ой-саналарында ықпалын
тигізгендігі байқалады. Исламның алғашқы дәуірінен бастап пайда бола
бастаған халифалық мәселесіндегі тартыстарда және осы мәселемен байланысты
бөлшектену процесінде мұсылмандардың ежелгі мәдени ерекшеліктерінің
әсерлерін байқауға болады. Атай кетер болсақ, шиизмнің дамуында ежелгі
парсы мәдениетінің және зороастризмнің әсері мол болғандығы анық. Сондай-ақ
түркі тектестерде ежелгі діни дәстүрлер мен қоғамдық құрылымдардың әсіресе,
суфизм мен тариқаттардың қалыптасуында ықпалы басым болды.
Шет елдік еңбектерді аудару жұмыстары. Исламға дейінгі мәдениеттерге
тән еңбектердің араб тіліне аударылуы арқылы ислам әлеміне кірген ойлар мен
шығармалар ислам философиясының шет елдік қайнарларын құрайды. Олар гермес
дәстүрі, антикалық грек және эллинизм философиясы, үнді философиясы және
сасанидтік ой-сана. Шет елдік еңбектердің араб тіліне аударылуы алғаш мәрте
Омар бин Хаттаб заманында жүзеге асты. Мұсылман әскерлері Иранды жаулап
алған кезде, Ираннан тапқан пахлауи тіліндегі ежелгі Иран шахының тарихына
қатысты Худаи нама атты шығарманы халифа Омарға жіберді. Халифа еңбекті
араб тіліне аударуға бұйрық берді. Бірақ, Омар аударманың бірінші бөлімін
оқыған сәтте ұнатпайды да еңбектің аударылуына тиым салады.
Негізінде шет елдік шығармалардың араб тіліне аударылуы омайядтардың
соңғы кезеңінде Халид бин Язид (ө.704 ж.) арқылы басталғандығы қуатталады.
Халидтің жасатқан аудармалары астраномия, химия және медицинаға қатысты
еңбектер болды. Осы салаларда Халидтің өзі де жазғандығы туралы мәліметтер
де бар. Аударма жұмыстары Абасилердің алғашқы заманында, дәлірек айтсақ,
Мансур заманында одан ары жалғасын тапты. Бірақ алғашқы жүйелі аударма
жұмыстары Мамунның Бағдатта 30 жылы Байту-л-Хикма (даналық үйі) атты
аударма орталығын ашуымен жүзеге асты.
Араб тіліне аударма жасау жұмыстарының алғашқы кезеңінде алдымен
сабиилер (мандеистер), суриянилер (сириялықтар) сияқты христиан ағымдарына
сенетін араб текті немесе өзге ұлт өкіліне жататын аудармашылар тартылды.
Кейінірек грек тілін меңгерген мұсылман аудармашылар да тәржіме жұмыстарына
қатысты. Атақты аудармашыларды атап өтер болсақ, Сабит ибн Курра (сабиилік,
мәліметтерге қарағанда кейіннен ислам дінін қабылдаған), оның ұлдары Кура
ибн Сабит (мұсылман) пен Синан ибн Сабит (мұсылман), ибн Муқаффа (ирандық,
зороастризмнен соң ислам дінін қабылдаған) және ұлы Мухаммад, Осман ад-
Димашқи (мұсылман).
Гермес дәстүрі. Адамзат таризының бізге белгілі ең ескі ойлау
дәстүріне гермес дәстүрі жатады, ол Месопотамия мен Жерторта жағалауы
мәдениеттерінің негізі болып табылады. Бұл дәстүр исламнан бұрын тарихи
дәуірге қарай Вавилон, Мысыр және грек мәдениеттері мен ой-саналарының түп
тамырын құрайды. Әсіресе, астраномиялық, математикалық, алхимиялық,
астрологиялық және окультизмдік ойларға бай дәстүр болып табылды.
Бүгінгі авторлар вавилондық, мысырлық және гректік деп үш түрлі гермес
деп бөліп қарастырғанмен олардың түбірі бір гермес болып табылады.
Негізінде ол Вавилонда өмір сүрді, бірақ, ежелгі Мысыр мен грек
философиясына жасаған үлкен әсеріне байланысты гермес дәстүрі Мысыр мен
грекияда кең таралды. Мұсылман ойшылдарының көпшілігі, әсіресе, Сухрауарди
Мақтул герместі Ідіріс пайғамбар деп есептейді. Бірақ бұл нақты мәлімет
емес. Гермес дәстүрі ислам философиясына бірнеше арналармен әсер еткен:
сабиилік, эллиндік-грек философиясығ парсы философиясы әне гностицизм.
Гермес дәстүрі ислам әлемінде астраномия мен химия сияқты ғылым
салаларының дамуына тікелей және жанама түрде әсір еткені сияқты,
астрология, алхимия, хуруфилік және магия сияқты құпия-эзотеориялық
ілімдердің негізін құраған. Гермес дәстүрінің ықпалдарын сопылық ілімдер,
батынилік пен исмаилизм және дурзилік сияқты діни ағымдар мен Ихуану-с-Сафа
трактаттарында көрініс тапқан. Мысалы кейбір Дурзи авторларына қарағанда
келетін Махди – Гермес.
Эллиндік-грек философиясы. Ислам философиясының басты шет қайнарын
антикалық грек, эллинистік философия құрайды. Антикалық грек философиясы
б.д.д. ҮІ ғасырдан, яғни, Фалес заманынан Аристотельдің дүниеден қайтқан
б.д.д. 324 жылына дейін аралықты қамтиды. Аталған философияның
қалыптасуында Анатолиялық мәдениеттер, финикилер, ежелгі Мысыр, Месопотамия
және үнді философиясының ықпалы орасан зор.
Осы дәуірдің философтарын Сократқа дейінгі және Сократтан кейінгі деп
екі топқа бөліп қарастыруға болады. Фалестен Пифагор мен Эмпетоклге дейінгі
Сократқа дейінгі философтар материямен айналысқанына байланысты физиктер
деп те атайды. Ал Сократ арқылы грек философтары материядан адам
философиясына (антропология) назар аудара бастады. Сократ және оның
дәуірінде, яғни, Б.д.д. ІҮ жасырда пайда болған және өздерін софистер деп
атаған бір топ ойшылдар философияның негізгі заңдылығы ретінде адамды
қарастырды. Сократтан кейінгі философтардың басында Платон мен Аристотель
келеді. Олар философияның негізгі тақырыбын табиғат, құдай, адам және қоғам
деп өрісін кеңейткен.
Аристотельдің б.д.д. 324 жылы өлімінен соң Александр Македонскийдің
Солтүстік Африкаға, Орта Шығыс және Оңтүстік Азияға жорықтары арқылы Мысыр
бастаған жаулап алған жерлердегі жергілікті ойлар мен сенімдердің Антикалық
грек философиясының ықпалдасуы нәтижесінде Эллинистік философия одан ары
дами түсті. Эллинистік философия Афинадан соң Александр Македонскийдің
Мысырда негізін қалаған және өз атымен аталған Алекстандрия қаласында одан
ары дами түсті. Б:д.д. 146 жылы грек иеліктерінің Римнің қол астына өтуімен
аталған философия Батыс философиясының қараңғылық дәуірінің бастауы – б.д.
ҮІ ғасырға дейін өз мәнін сақтап келді. Эллинистік философия дәуірінде
пайда болған басты философиялық мектептердің басында стоицизм, скептицизм,
эпикуреизм пен Плотин негізін қалаған неоплатонизм келеді. Осы кездерде
христиандық пен иудаизмнің әсіресе, Платонның философиясы мен неоплатонизм
философиясы тұрғысынан түсіндірілуімен иудаизм дін философиясы мен
христиан дін философиясы дүниеге келген. Иудаизм дін философиясының
құрушысы Филон болса, христиан дін философиясының құрушысылары Ориген (185-
254 жж.) мен Клемент Алесандрийский (150-215 жж) сияқты б.д. ІІ ғасырында
өмір сүрген шіркеу әкейлері болды. Осы дәуірде пайда болған христиан діни
философиясын патристикалық философия деп атайды.
Ислам философиясына еңбектері тікелей араб тіліне аударылып, негізгі
дереккөзге айналған философтар мыналар: Платон, Плотин, Гален, Прокл т.б.
мен Сократқа дейінгі философтардың біршамасы мен эллинистік дәуір
философиясынан эпикуреизм, софистер, скептицизм, стоицизм жайлы мәліметтер
ислам әлеміне жоғарыда аты аталған философтардың еңбектері арқылы енген.
Парсы философиясы
Исламға дейінгі парсылар әсіресе ежелгі гректер мен үнді мәдениетімен
тығыз байланысы болды. Сонымен қатар, манихеизм мен зороастризм сияқты
ежелгі Иран діндерінің парсылық философияның дамуында атқарған рөлі жоғары
деңгейде болды. Сасани билеушісі – І Шапурдың (241-271 жж) негізін салған
Хузистан өлкесіндегі Гундишапур қаласында Римдік тұтқындар арқылы грек
ғылымы тамыр жайған болатын. Кейінгі замандарда Энуширван (531-579 жж) осы
жерден аурухана ашты: римдік және үнділік дәрігерлердің осында қызмет
атқаруына байланысты медицина ғылымы ерекше дамыды. Сондай-ақ христиан
дінін қабылдаған парсыларға арналған алдымен, 363 жылы Урфада, одан соң
Нусайбинде діни мектептер ашылды. Аталған мектептерде дәрістер грек және
сурияни тілінде жүргізілді. Осы мектептерде әсіресе, Платон философиясы мен
Аристотель логикасы оқытылды.
Кейінгі замандарда аталған қалалар мен Персияны мұсылмандар жаулап
алған кезде, парсылардың көпшілігі ислам дінін қабылдады да ежелгі парсы
мәдениеті ислам философиясының дамуына ықпалын тигізді. Ибн Муқаффа мен ұлы
Мухаммад сияқты ғалымдар мен парсы текті мұсылмандар осы мәдениетке тән
біршама еңбектерді араб тіліне аударды. Осы жолмен сасаниттер мен парсы
билеушілерінің өмірбаяны мен саясатнамаларын аударумен ғана шектелмей,
бастапқыда парсы тіліне аударылған грек, үнді мәдениетіне тән мәтіндер араб
тіліне аударылды. Айта кетер болсақ, үнді философиясына тән Қалила мен
Димна деп аталатын құнды еңбек ислам әлеміне тікелей санскрип тілінен
емес, оның парсыша аудармасынан араб тіліне тәржіме етілген.
Үнді философиясы
Жахилия дәуірінен бастап арабтардың үнділермен сауда-саттық
байланыстарын орнатқан. Ал ислам діні дүниеге келген заманда Үнді түбегінің
көпшілік бөлігін мұсылмандар жаулап алған кезде, бір жағынан ислам дінін
қабылдаған үнділер арқылы, келесі жағынан араб тіліне аударылған үнді
философиясына тән кейбір еңбектер арқылы үнді философиясы ислам
философиясының дамуына өз әсерін тигізді. Сонымен қатар, Ираншахри, Бируни
сияқты мұсылмандардың үнді мәдениеті мен философиясына қатысты жазған
еңбектері олардың ойлау жүйесі мұсылмандар арасында анық таныла бастады.
Бирунидің Тахқиқ Мали-л-Һинд атты еңбегінің маңызы зор.
Александрия мектебі. Александр Маедонский (б.д.д. 356-323 жж)
б.д.д.331 жылы Мысырды жаулап алғаннан соң онда бүгінгі Александрия қаласын
салды және аталған қала аз уақыттың ішінде ғылым мен философияның ордасына
айналды. Александрияда екі мектеп қалыптасты. Біріншісі – христиан теологы
Оригеннің құрған тетеологиялық мектеп болды. Екіншісі Аммоний Саккас
негізін қалаған философиялық мектеп. Аталған философиялық мектепте көбінесе
Платон философиясына гностицизммен жаңадан түсініктеме жасалып,
неоплатонизм формасында оқытылды. Мұнда Аристотель еңбектеріне платоншылдық
тұрғыда түсініктеме жасалуымен палоншылдық-аристотельшілдік дүниеге келді.
Осында білім алған философтар арасында Плотин (203-270 ж.), Порфирий (232-
304 жж.), Прокл (411-485 жж.) сияқты ойшылдар болды.
Бұл мектеп 529 жылы Афины мектебінің жабылуымен одан Александрияға
қоныс аударған ойшылдар арқылы одан сайын күшейді. Омар ибн Хаттаб
дәуірінде Мысырды мұсылман әскерлер жаулап алғаннан соң да аталған мектеп
ҮІІІ ғасырға дейін жұмыс істеді. Одан соң аталған мектеп және Александрияда
орналасқан үлкен кітапхана омайяд халифасы Омар бин Абдулазиз дәуірінде
Антакияға көшірілді.
Урфа және Нусайбин мектебі. Негізінде бұлар діни мектеп болатын. Урфа
мектебі 363 жылы христиан дінін қабылдаған парсылардың грек тілі мен
христиан дінін үйрену үшін парсылар тарапынан ашылған. Алайда мұнда
Аристотель мен Порфирийдің логикалық кітаптары көпке дейін оқытылды.
Аталған мектеп 489 жылы Византия императоры Зенон тарапынан жабылды.
Аталған мектептің жабылуы және Урфа мектебінің соңғы басшысы Нерсидің
басқа да ұстаздармен Нусайбинге қоныс аударуымен онда жаңа бір мектеп
ашылды. Аталған мектепте діни және платоншыл философия ІХ ғасырға дейін
оқытылды.
Гундишапур мектебі. Гундишапур Иранның Хузистан провинциясында Сасанид
билеушісі І Шапур (241-272 жж.) тарапынан ашылды. Аталған шах осы аймаққа
Византия тұтқындарын орналастырды. Осы тұтқындармен бірге осы аймаққа грек
ғылы да бірге келді. Одан соң Энуширван (Нуриширван) 531-579 жылдары
арасында билік жүргізген кезде аталған қалаға аурухана мен медицина
мектебін ашты. Аталған мектепте Византия, үнді және парсы дәрігерлері дәріс
берді. Ондағы оқытылатын тіл сурияни және пахлави тілі болды.
Гундишапур 738 жылы мұсылмандардың қол астына өткен кезде, ондағы
медициналық, философиялық мектеп аббасилер дәуіріне дейін жұмыс істеді.
Аббасилердің алғашқы дәуірінде осы мектепте тәрбиеленген Бахтешу жанұясы ел
арасында дәрігерлігімен танылды. Осы жанұядан шыққан кейбір дәрігерлермен
қатар аталған мектепте білім алған атақты дәрігер Юханна бин масуия
кейінірек ашылатын Бағдат медресесінде медицина ғылымын оқытты.
Антакия мектебі. Б.д ІІІ ғасырында христиандық, әсіресе несториандық
білім беретін Антакияда діни мектеп ашылды. Аталған мектепте христиандықпен
қатар платоншылдық және пифагоршылдық философия оқытылды. Онда ұстаздық
жасаған атақты ойшыл Сурияни Пробус болды.
Омар бин Абдулазиз халифалығы кезінде Александрия кітапханасының
Антакияға көшірілуімен мұнда неоплатонизм ілімін насихаттайтын жаңа
философиялыөқ бағыт ашылды.
Харран мектебі. Александр Македонскийдің Харран аймағын жаулап
алғаннан соң харрандықтар мен сабиилер грек философиясының ықпалында қалды.
Одан кейінгі кезеңде христиан дінінің ықпалы күшейе түсті. Тіпті олардың
арасында христиан дінін қабылдағандар да болды. Сонымен қатар неоплатонизм
философиясының да талапкерлер арасында абыройы жоғары болды. Аталған мектеп
аббасилердің алғашқы кезеңіне дейін жұмыс ітеді. Онда бірнеше сабиилер
ислам дінін қабылдаған. Аталған мектептің ең белгілі өкілі – Сабит бин
Курра мәліметтерге қарағанда өмірінің соңына қарай ислам дінін қабылдаған.
Ал ұлы Синан бин Курра мен немересе Сабит ибн Синан мұсылмандықты одан
ертерек қабылдап қойған және аббасилер кезеңінде дәрігер, тарихшы және
философ ретінде үлкен қызметтер атқарды.
Ислам философиясының пайда болуы
Ардақты Пайғамбар дәуірінде уахи мен ақыл. Ислам дінінің алғашқы
бесігі – ҮІІ ғасырдағы Араб түбегі онымен көршілес аймақтармен
салыстырғанда ой-сананың жемісі болып табылатын философия мен ғылым-білім
мүлдем жоқ еді. Құдайдың үндеуі ардақты Пайғамбар шамамен 40 жаста болған
кезде 610 жылы оған уахи келуімен басталды және пұтқа табынушы арабтардың
надандық дүниетанымынің негізінде жатқан пұтқа табынушылыққа қарсы
Пайғамбар күреске шықты. Осы идеялық күрес кезінде арт-артынан келген
аяттар шақырған үндеудің ақиқат ілімдер екендігін, оны жетік түсіну үшін
алғашқы мұсылмандардың ес-саналары және бұл дүние мен о дүниеге бағытталған
нақты ұғымдар қолданысқа енуімен әрекет ете бастады. Осылай Құран мен
ардақты Пайғамбар алғашқы мұсылмандар арасында әсіресе білімі жоғары
адамдарда саналық ой-танымның дамуын қамтамасыз етті.
Келесі жағынан Құран мен ардақты Пайғамбар мұсылмандарды ойлануға және
ілім-білім үйренуге шақырды. Оқы!, білгендер мен білмегендер тең ба?,
жер бетін кезіңдер өткен халықтардың соңын көріңдер, білмеген тақырыпта
білетіннен сұраңдар деген мағынадағы аяттар ілім білім алуға, ой жүгіртуге
шақыратын жүздеген аяттардың ішіндегі бірнешесі ғана.
Ардақты Пайғамбар соғыс тұтқындарына мұсылман балалардың сауатын
ашқаны үшін бостандық бергені тәрізді, оның бірнеше хадистері арқылы
Мұсылмандар ойлана бастады: ілім үйрену- әйел және ер мұсылманға парыз,
ғылым Қытайда болса да алыңдар Ілімның кілті – сұрақ деп айтқан
өсиеттері осы тұста айтуы тиіс хадистердің бірнешесі ғана. Ардақты
Пайғамбар алғашқы мұсылмандардың денсаулығын ғылыми тұрғыда қадағалау үшін
мұсылман емес жақындарының бірі нағашы әпкесінің күйеуі Хариса атты адамды
Ирандағы Гундишапур мектебіне медицинаны үйрену үшін жіберген.
Міне, бір жағынан Құран, келесі жағынан ардақты Пайғамбар кейінгі
дәуірде ислам әлемінде қалыптасатын мұсылмандық философиялық жүйенің
іргесін қалады және ортасын қалыптастырды. Құран мен Сүннет адамзаттың ең
негізгі білім бастау ретінде құдайлық уахи, яғни, дін мен ақылдың біртұтас
екендігін көрсетті.
Ой-санаға деген қажеттілік. Пайғамбардың тірі кезінде оның ізбасарлары
ойына келген сұрақтар мен проблемаларды одан сұрап, тиянақты жауабын
алатын. Сондықтан, Пайғамбардың тірі кезінде сахабалардың ойлануға, ой
түюге ешқандай мұқтаждығы болмады. Алайда 632 жылы Пайғамбардың дүние
салуымен жағдай өзгерді. Дегенмен де Пайғамбар артында Алланың сөзі болған
Құран мен өз өсиеттері сүннетті қалдырып кеткен. Дегенмен де адамдардың осы
екі қайнарлы түсіну, қабылдау деңгейлері әртүрлі болғандықтан заманындағы
мәселелер төңірегінде әртүрлі көзқарастар, мен түсініктер, алуан түрлі
тұжырымдар және алауыздықтар бой көрсете бастады. Бұл да адамдардың мәселе
төңірегінде әрқилы ойлауынан туындаған.
Келесі жағынан Али мен Муауия арасындағы халифалық тақ таласынан
туындаған қанды шайқастар, Жамал, Сыффын сияқты ішкі шайқастар
мұсылмандардың көпшілігін саяси тұрғыда Али жақтастары (Шиату Али) және
Муауия жақтастары (шиату Муауия) деген екі топқа бөлді. Бұған қосымша
тахким оқиғасы (төреклік айту) бойынша өздерін хауариж (харижи) деп атаған
бір топ мұсылмандар Али әскерінен бөлініп, үшінші бір қауымды
қалыптастырды. Бұлардан басқа дінилік өмірге басымдық берген суфия тобын
қосқанда мұсылмандар төртке бөлінді. Қысқаша айтар болсақ, әсіресе, Осман,
Али және Муауия дәуірінде орын алған ішкі алауыздықтар мен қаралы саяси
оқиғалар нәтижесінде күн тәртібіне айналған діни, саяси тартыстар алуан
түрлік ойлар мен ағымдарды дүниеге әкелді. Осы ойлар кейінгі уақыттарда
болатын теологиялық, діни құқықтық ойлар мен ағымдардың негізін құрады.
Ой-сананың қалыптасуы. Исламдық ой-сана тұрғысынан аббасилер дәуірі
маңызды орынға ие. Аббасилердің 750 жылы омайядтардан ел билігін тартып
алуымен қатар ислам ойлау жүйесінде қызу дамулар жүріп жатты. Омайядтар
дәуірінде пайда болған ой-саналық қозғалыстар дами және жаңа сипат ала
отырып, одан ары жалғасын тапқаты тәрізді өздерін философ (файласуф) деп
атаған ойшылдармен қатар ҮІІІ ғасырдың ортасынан бастап таза философиялық
ой-сана пайда болды. Философиялық ой-танымның дамуында және гүлденуінде
алғашқы аббаси халифаларының қосқан үлесі орасан зор.
Омайядтар дәуіріндегі ой-саналық әрекеттер классикалық авторлар
тарапынан діни фырқалар (ағымдар) ретінде бағаланған. Аталған фырқалар
аббасилер дәуірінде мазхаб деп аталатын қозғалыстарға айналды және фырқаның
орнына оларды мазхаь деп атай бастады. Өйткені, ой-танымдық әрекеттер
ендігі кезекте танымдық қалыптарға түсіп, белгілі концепцияларымен жүйелі
және доктриналық түсініктерге айнала бастады. Ой-саналық әрекеттер
аббасилер заманында фиқх, тасаууф, калам және философия сияқты белгілі ілім
салаларына айналды және әрбір іліс саласы үшін негіздер мен әдістер
белгіленді.
Ислам философиясы және анықтамасы. Ислам әлеміне философияның енуінен
соң мұсылмандар ХІІ-ХІІІ ғасырларда мұсылман философтарын Фалаисату-л-
Ислам (ислам философтары), әл-Фаласифату-л-Муслимин (мұсылман
философтары) дем атағанмен ХІХ ғасырға дейін ислам философиясы деген
атауды қолданбады. Мұсылман философтарының дамытқан философияны тек
(фалсафа деп қана атады.
Ислам әлеміндегі философияны ислам философиясы деп атау ХІХ ғасырда
Батыс шығыстанушылары тарапынан берілді. Философия таризы зерттеулері ХІХ
ғасырда Батыста жүзеге аса бастаған кезде, әртүрлі мәдениеттерде пайда
болған философияларды бір-бірінен ажырату үшін грек филсоофиясы, үнді
философиясы, Еуропа философиясы сияқты атаулармен қатар ислам әлеміндегі
философияны ислам философиясы деп атаған.
Батыс зерттеушілері ислам философиясы атауымен қатар араб
филсоофиясы, ислам әлеміндегі философия, мұсылман философиясы сияқиты
атауларды да қолданған. Осының арасында ңе кең таралған атау – ислам
философиясы.
Ислам философиясының пайда болуы. Төрт халифа мен омайядтардың алғашқы
кезеңінен бастап Солтүстік Африкадан Үнді түбегіне, Иеменнен Иранға және
Орта Азияға дейін араб халифатының территориясы кеңейген сайын Құбыла мен
намаз уақытын анықтау үшін қажет астрономия мен математикаға, науқастарды
емдеу үшін қажет медицинаға деген қажеттілдік туындауы нәтижесінде жаулап
алынған елдердегі аталған ғылымдарды мұсылмандар да игере және осы
салаларда жасылған шығармаларды араб тіліне аудара бастады. Алғашқы ғылыми
даму философияны емес, жаратылыстану ғылымдарын игерумен жүзеге асырылды.
Бірақ, жаратылыстану ғылымдары сол кезеңде философиямен біртұтас
болғандықтан, аталған ғылымдарды меңгерумен қатар философиялық мұралар да
ислам әлеміне енді. Міне, осылай ҮІІІ ғасырдың ортасынан бастап, таза
философия да ислам әлеміне енді.
Философия және философ
Фалсафаның сөздік мағынасы. Қазақ тіліндегі пәлсәпә (философия) сөзі
араб тідіндегі фалсафа (فلسفة; көпше түрі фалсафиат) сөзінен енген. Бұл
– грек тіліндегі философия (Philosophia) сөзінің араб тілінің дыбысталу
үлгісіне бейімделген түрі. Алғаш мәрте Пифагор қолданды деп есептелетін
грек тіліндегі философия сөзі құштарлық мағынасын білдіретін фило мен
даналық мағынасына сәйкес келетін софия сөзінің қосындысынан туындаған.
Демек, философияның қазақ тіліндегі сөздік аудармасы даналыққа құштарлық
болып шығады.
Философияның терминдік анықтамасы. Ортағасырлық мұсылман философтары
философияға әртүрлі анықтамалар жасаған.
Кинди: философия – адамның қол жеткізген қабілетіне қарай нәрселердің
мәндері мен себебтерін тану.
Ибн Сина: Адамның өз күшіне қарай нәрселердің ақиқатын теориялық
түрде ойлауы және мойындауы.
Кинди: Философия өнері – адамнің қабілеті негізінде құбылыстар мен
нәрселердің ақиқатын анықтайтын ілім.
Кинди: Философия – адамның өзін тануы.
Фараби: Хикмет (философия) – бизатиһи уаджиби уджуд болған
(өздігінен бар болуы міндетті) Хаққтың болмысын болмыс ретінде тану.
Ибн Рушд: философия - өнер туындысы ретіндегі болмыстарды зерделеу
және оның жаратушысын тану.
Философия мен хикмет ілімі арақатынасы
Философия мен хикмет сөздері ислам ойлау жүйесі тарихында көбінесе
бір мәнде қолданылған. Ислам философтарының көпшілігі әсіресе ІХ ғасырдың
соңынан бастап, философия сөзінің орнына хикметті көптеп қолданған. Мысалы,
ІХ ғасырда Кинди еңбегін Рисала фи Фалсафату-л-Ула деп атап еңбегін
философия терминін қолданса, ибн Сина Уйун әл-Хикмат және Хикмату-л-
Машриқия деп атаған. Оның себебіне үңілер болсақ, ерте кезден басталған
философия қарсыластары философия сөзінің орнына Құранда жиі орын алатын
хикмет сөзін қолдану немесе философияны ислами атаумен атау мақсатында
аталған терминді қолданысқа енгізген болса керек. Сонымен қатар, философия
сөзінің ішкі мәніне үңілер болсақ та оның даналықты, яғни хикметті сүюден
туындайтыны белгілі.
Кейбір мұсылман ойшылдары хикмет сөзінің ара жігін философиядан
ажырата отырып, басқа мәндерде де қолданған және хикметке философиядан да
бағалы маңыз берген. Мысалы Кинди хикметтің ең жоғары өнегелік мен ізгілік
ретінде қарастырады.
Философтың танымы
Философтың (файласуф) сөздік мағынасы. Қазақ тілінде қолданылатын
философ сөзінің араб тіліндегі баламасы – файласуф. Бұл да грек тіліндегі
философ (philosoph) сөзінің арабтың дыбысталу ережесіне бейімделгені
белгілі. Бұл да грек тіліндегі фило (құштарлық, сүйіспеншілік) пен
софос (даналық) иесі мағысаны сәйкес келетін екі сөзден құралған. Демек,
оның мағынасы даналықты сүюші болып табылады. Файласуф (философ) сөзінің
көпше түрі – фаласифа.
Философ сөзінің терминдік мағынасы. Мұсылман философтары файласуфқа
әртүрлі анықтама жасаған.
әл-Кинди: философ – ілімінде ақиқатты тапқан, іс-амалында ақиқатпен
амал ететін адам.
әл-Фараби: Файласуф (әл-Хаким) бизатиһи Уажибу-л-Вуджудтың кемел
дәрежедегі біліміне қол жеткізген адам
Файласуф және Хаким (Хәкім) арақатынасы. Антика дәуірінде филсоофты
дана (софос) деп атаған. Демек, Хаким – даналық иесі, барлық білімдерді өз
бойына жинақтаған адам деген сөз. Алайда, бір адамның барлық ілімдер мен
білімдерді меңгеруі мүмкін емес болғандықтан, әсіресе, Пифагордың уақытынан
бастап, хаким сөзін қолданудан бас тартылды да оның орнына философ сөзі
қолданыла бастады. Әслам әлемінде файласуф пен хаким сөздері бірдей
мағынада және бірдей қолданылған. Хаким сөзінің көпше түрі Хукама
философтар деген мағынаны білдіреді. Дегенмен де кейбір қолданыстарда хаким
сөзі үнемі философ мағынасын білдіре бермейді. Себебі, кейде хаким сөзінің
философ сөзінен де ауқымды және терең мағынасы да бар. Әрбір хаким философ
бола алады, ал бірақ, әр философ хаким бола алмайды. Өтйкені хаким құдайлық
білімге қол жеткізген адам болып табылады. Мысалы Құранда Лұқпанға хаким
деген ат беріліп, даналық иесіне айналған.
ИСЛАМ ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ, ДОКТРИНАЛЫҚ БАҒЫТТАРЫ МЕН
ФИЛОСОФИЯЛЫҚ МЕКТЕПТЕРІ
Исламдық ой-сана дегеніміз мұсылман ойшылдарының құдай, әлем, адам
және осылардың арасындағы байланыс туралыснда орта тасталған ойлар екендігі
өткен лекцияда баяндалды. Діни ой-сана болғандықтан Құран мен Хадистерден
құралған діни мәтіндерді түсіну және оның төңірегінде қалыптасқан
проблемалар да исламдық ой сананың негізгі тақырыбы болып табылады. Алғашқы
пайда болған дәуірде исламдық ой-сананың негізгі мектептері философия,
калам, тасаууф, фиқх және филология зерттеулері төңіренді жинақталған. Ал
бүгінгі ой-сана әлеуметтік ғылымдар немесе адамдық ғылымдар деп аталатын
ойлау жүйесі пайда болды. Әлеуметтік ғылымдарда өзге іадам болып табылатын
адам, қоғам, мемлекет, мәдениет, экономика және тарих қатынастары
қарастырылады. Осы қатынастар аясында адамның, қоғамның, саяси лидерлердің,
өркениеттердің және топтап айтар болсақ, адамзат тарихының эволюциясына
анализ жасауға тырысады. Сонымен қатар, бүгінгі кезеңде философия мораль,
саясат, құқық, тарих, ғылым және тіл философиясы сияқты бірнеше тармақтарға
бөлінген. Бүгінгі философиядағы ислам философиясында да осындай тақырыптар
қарастырылады. Бұл бөлімде ислам ойлау жүйесіндегі мектептер мен олардың
пайда болу себептерін қарастырылады.
Исламдық ой-сана мектептерінің пайда болуын қамтамасыз еткен себептер.
Ардақты Пайғамбардың өлімінен соң мұсылмандар күннен күнге жаңа
проблемаларға тап болып отырды. Ислам ғұламалары мен ойшылдары арқылы
динамикалық түрде осы проблемалардың шешімін табуға талпыныстар жасалды.
Бұл табиғи процесс бүгінгі күні де жалғасып келеді. Міне, осындай
проблемаларды шешу, динамикалық ықпалдастық нәтижесінде исламдық ой-сана
мектептері пайда болды.
Ислам ойлау жүйесіндегі мектептердің пайда болуында ислам уахиінің
ілім мен ой-санаға берген маңызының үлкен әсері бар. Құранда адамның ойлау
қабілетіне байланысты назар, рай, тафаккур, тазаккур, тадаббур,
итибар және ақыл терминдері көп кездеседі. Ойлануға жол ашатын білім
мен білу мағынасын білдіретін ілм сөзі де Құранда жиі қолданылатын сөздер
қатарына жатады. Құранда ілім мен одан туындаған сөздер шашамен 750 жерде
кездеседі. Адамның ойлануына бағытталған сөздер мен терминдер хадистерде де
молынан ұшырасады. Құранның ілім мен ойлануды қуаттайтын ұстанымы исламда
калам, суфизм және басқа да адамның ойлануына жол ашатын мектептердің
қалыптасуына қолдау көрсетті.
Ислам ойлау жүйесіндегі мектептердің пайда болуына әсер еткен
себептерді екі жақты зерделеуге болады: ислам дінінің негізгі қасиетті
жазбаларынан баслау алған себептер және өзге діндермен бетпе-бет келуден
пайда болған себептер.
Діни мәтіндерден (қасиетті жазбалардан) бастау алған себептер. Ислам
ойлау жүйесінің қалыптасуында діни мәтіндердің өзінен бастау алған
ерекшеліктер орын алады. Ссыртқы мағынасы (заһир) жағынан Алланың
сипаттары, адамның қалау еркіндігі сияқты тақырыптарда діни мәтіндердің өз
ішінде бір-біріне қайшы сияқты пікірлер кездеседі. Бұл кейде Құран
аяттарының бір-біріне қайшы келетін сияқты болғандай, Құран аяттарының
хадистер мәтіндеріне теріс келетін сияқты болып көрінеді. Мысалы, Құран
Алла жайлы Алланың қолы, ол көкке жоғарылады және басқа да сөздер мен
сөйлемдер кездеседі. Сонымен қатар Құран ұлы Алланың теңі мен ұқсасы жоқ
екендігіне, уақыт мен кеңістіктен пәк екендігіне екпін беретін аяттар да
бар. Бұл сыртқы мағынасы жағынан бір-біріне қайшы келетін болып көрінеті
рас. Ислам фиқх методикасында таарузу-л-адилла (дәлелдердің қайшы келуі)
мәселелері фиқхқа тән салада шешуді қажет етеді. Осыған орай, ислам ой-сана
дәстүрі діни мәтіндердің сыртқы мәндегі аталмыш қайшылықтарды шешу үшін
үлкен ізденісті қажет етті. Калам, философия және суфизм мектептері пайда
болуында осындай проблемаларды шешуде өзіндің әдістері мен ұстанымдары
дүниеге келді.
Барлық адамның түсіне алатын мағынасы анық аяттармен (мухкам) қатар
кез келген адамның түсіне бермейтін мағынасы жабық, құпия аяттар да
кездеседі. Исламдық діни ілімдерде оларды муташабих, мажаз, киная,
ташбих, тажсим терминдермен, мубхам,муштарак, мушкил, мужмал
және хафи сияқты ұғымдармен түсіндіреді. Мысалы, Құранның Алла жайлы
қолданған сипаттарды, есімдерді қалай түіну қажет екендігі бір проблема.
Сонымен қатар Аллаға дене тән екендігі және бір тарапта, бір жақта
екендігін білдіретін аяттар да кездеседі. Сондай-ақ, Құранда өлімнен соңғы
мәндерге қатысты сөйлемдерді қалай түсінуге болатыны да өз алдына бір
проблема. Міне, ислам ойлау жүйесі мектептері діни мәтіндерді түсінуді бір
проблема ретінде тартысқа салған және оның әдістері турасында да өзіндік
ойларын ортаға салған.
Өзге мәдениетпен, өркениетпен және дінмен бетпе-бет келу: өзара
тартысу. Ислам ойлау жүйесіндегі мектептердің қалыптасуы уахиден басқа
ислам тарихындағы аталған діннің таралуымен де байланысты. Ардақты
Пайғамбардың Мединеге хижрет етуімен исламдық жеке қоғамның негізі қалады.
Мединеде пайда болған жаға саяси-құқықтық құрылым ішінде бір жағынан
әлеуметтік, экономикалық және әскери ұйымдар құру жүзеге асырылса, келесі
жағынан осындағы және Араб түбегіндегі мұсылман еместермен жақсы қатынас
орнатуға талпыныс жасалды. Тіпті, ардақты Пайғамбардың жолбасшылығымен,
оның әділ және тапқыр әдістерімен ислам діні Араб түбегінің ең қуатты
күшіне айналды.
Төрт әділ халифа дәуірінде Сирия, Палестина, Ирак, Мысыр, Ифриқия
(Тунис), Кипр, Иран және Хорасан мұсылман араб халифатының қол астына
қарады. Осы елдердегі халықтың көпшілігі ислам дінін қабылдады, ал
қалғандары өз дінін еш кедергісіз ұстанды және жеке автаномия ретінде өмір
сүре берді. Ал омайядтар дәуіріндегі әскери жорықтармен Мауреннахр, Синд
және Андалусия (Испания) халифатқа бағындырылып, араб халифатының шекарасы
Түркістаннан Францияның ішкі аймақтарына, Кавказдан Үндістанға дейін
созылып жатты. Омар бин Абдулазиздің исламды өз қағидасымен өзге халықтарға
насихаттауға аса мән беруі нәтижесінде ислам діні Солтүстік Африкада
берберлер мен Орта Азиядағы түркілер арасынан тез таралуына жол ашты.
Аталған екі халық екі жақтан ислам ойлау жүйесінің дамуына қомақты үлес
қосты.
Аббасилерге келер болсақ, олар ұлан ғайыр ислам әлемін бр орталықтан
басқаруға тырысты. Осы кезеңде мемлекет ел жаулаудың орнына ел ішіндегі
тәртіпті қамтамасыз етуге талпынды. Дегенмен де олар Византия шекраласын
қатаң бақылауға алып, Анатолияға жорықтар жасалып тұрды. Аббасилер мемлекет
болуға қажет ұйымдар мен мекемелерді құрып өз билігін күшейтуге тырысты.
Олардың мемлекет жүйесін құруға талпыныстары философиялық ой-сана
мектептерінің пайда болуына мұрындық болғаны сөзсіз. Аударма жұмыстары да
осы кезеңде кең етек алды. Алайда Селжұқтар мен Осман империясы заманында
бұл процесс Батыста одан ары жалғасын тапты.
Омайядтардан бастап, әсіресе Аббасилер заманындағы исламның саяси
ұйымының өлшемі – имеприялық формасы. Бұл өзге дін, ұлт және мәдениет
өкілдерін бір-бірімен тығыз қатынаста араласуына мүмкіндік жасады. Шам,
Бағдат, Каир, Кордова және басқа да үлкен мәдени қалалар осы ықпалдастықтың
табиғи түрде жүзеге асыратын кеңістіктер болды. Осындай ықпалдастың болуы
да табиғи. Себебі, мұсылмандар жетекші, билеуші сыныпты құрағандықтан
мәдени ықпалдастық процесінде қорғану психологиясына енбеген. Кейбір
реакциялар орын алғанымен ислам қоғамының көпшілігінде шеттету немесе
қорғаныс болман емес. Ислам ойлау жүйесі мектептері міне, осындай ортада
пайда болды. Калам, тасаууфф және философия мектептері бір жағынан
проблемалар күн тәртібіне айналған, келесі жағынан ұғымдық мазмұндардың
паш етілуі жағынан қалыптасу процестерінде аталған бай мәдениеттен
пайдаланды.
Келесі жағынан империялық формасындағы халифалықта өзге
мәдениеттермен және діндермен қарым-қатынастардың орнауына және халықтардың
ортақ тілі қалыптасуына жол ашты. Өйткені, осы ұлан-ғайыр аймақтардағы
халықтарды біріктіру үшін бұл өте маңызды болатын. Сондықтан ежелгі
мұралардың сол ортақ тілге аударылуына да табиғи құбылыс болды.
Исламның мемлекетпен бірге болуы философияның өкілі болып табылатын
саналық ілімдер дәстүрін қалыптастыруға жол ашты. Мемлекеттік салықтарды
жинау, табыстарды есептеу, дін тұрғыдан міндетті болып есептелетін
уақыттарды белгілеу, денсаулық сақтау қызметтері және басқа да жұмыстарға
математика, физика, медицина, астрономия сияқты саналық ілімдерге
қажеттілік туындады. Ал бұл аударма жұмыстарына жол ашты. Ортағасырлық
исламда философияның құрамына кіретін саналық ілімдедің жжинақталуы
мемлекет пен билеушілер үшін өте маңызды болды.
Осы империялық сипаттағы ұлан-ғайыр терриориядағы бай мәдениет исламға
қарсы бағытталған сыни шабуылдарды дүниеге әкелді. өзге діндер мен
мәдениеттерден келген саналық сыни пікірлер ислам ой-сана мектептеріне
әртүрлі формада әсер етті. Брахманизм, зороастризм, дахрилік, натурализм,
батынизм сияқты әрекеттер исламға қарсы интеллектуалдық сындар жасауға мен
идеялық шабуылдарға шықты. Аталған сыни пікірлер бір жағынан исламның өз
қасиетті мәтіндеріне тереңінен талдаулар жасап, түсініктеме жасауға жол
ашса, келесі жағынан әлгі сыни шабуылдарды жоққа шығару және қорғану
талпыныстарын жасау дәстүрін дүниеге әкелді.
Зороастризмнің бір тармағының әлемді және әлемдегі пайда болу мен жоқ
болу процесіне түсініктеме жасау үшін қолданған екі абсолюттік (азали)
принципі, яғни, жақсылық пен жамандық принципі жауап беруді қажет ететін
сыни идея болып табылады. Бұл – тікелей Алланың бірлігіне бағытталған
шайқас. Сондай-ақ Дахрия деп аталатын ағым өкілдері әлемнің уақыт жемісі
екендігін қуаттайтын идеяларды ұсынды. Негізінде бұл идея жаһилия
арабтарының арасында кездесетін еді. Натуралистер деп аталын ағымның
құдайды бір шетке шығарып, әлемнің тек табиғат туындысы екендігін алға
тартатын идеясы жауап беруді қажетсінді. Аталған соңғы екі идея құдайдың
абсолюттік әуелгілігіне және бар екендігіне қарсы шығатын қауіпті
көзқарастар болып табылады. Үнді текті брахмандардың (Барахима)
пайғамбарлықтың мүмкіндіктері мен қажеттігін жоққа шығарды. Пайғамбарлық
құдайдың абсолюттік әділдігіне қайшы деп есептеді олар. Олардың
көзқарасына қарағанда пайғамбарды және белгілі бір қауымды жеке таңдап алу
құдайлық әділдікке керіағар. Себебі. Құдай жер бетіндегі халықтарға бірдей
қарауы тиіс. Барлық адамзат баласында бар ақыл олардың бақытқа жетуіне
жеткілікті. Брахмандар реинкарнацияға сенім исламдағы ахирет сенімін жоққа
шығарады. Сондай-ақ олар қатардағы адамдардың да мұғжиза көрсете алатынына
сенді. Брахмандардың осындай идеялары Алланың әділдігі, пайғамбарлық,
ахирет өмірі және мұғжиза тақырыптарын терең зерделеп тиянақты тартысуды
және олардың сыни идеяларына жауап беруді қажет етті. Ал христиандар біреу,
бірақ біреудің ішінде үшеу деп сенетін құдай сенімін, яғни үштік құдай
сенімін қолдады. Сондай-ақ христиандар өз сенімдерін дәйектеу үшін Құранның
әуелден бар екендігін үштіктің әуелгілігіне ұқсатты. Христиандардың
құдайдың бірілігі жайындағы идеялық күресі ең терең тартысты дүниеге
әкелді. Осының нәтижесінде Алланың сипаттары мен заты арасындағы
байланыстың мәні егжей-тегжейлі тартысылды. Ислам дінінің өз ішінен шыққан
батынилер герметикалық мәдениеттің ықпалында қалған болатын. Олар қасиетті
жазбалардың сыртқы мағыналарының маңызды емес екендігін, ал маңыздысы ішкі,
астарлы мағынасы екендігін қуаттады. Батынилердің пікірі бойынша
рационалдық, объективті таным бақытқа жетелемейді. Адамзат бақытқа тек
күнәсіз имамдардың жолын берік ұстау арқылы ғана қол жеткізуге болады.
Батынилердің осындай исламға қайшы идеялары діни мәтіндердің мағыналары
төңірегінде тартыс аясын өрбітті. Бұл қасиетті жазбалардың дыбысталуы мен
мағыналары арасындағы байланысты түбегейлі зерттеуді қажет етті.
Ислай ойлау жүйесіндегі мектептердің қалыптасу процесінде екпін
берілуі қажет мәселе мынау: калам, философия, суфизм және діни әдістеме
мектептері өзара байланысты ықпалдастық ішінде болды. Осы ықпалдастық
әдістеменің, тілдің және тақырыптар мазмұнының күрделенуінде анық
байқалған. Классикалық кезеңде болмыс пен тіл арасындағы бірдейлік
байқалғандықтан филологиялық зерттеулердің маңызы артты. Басқаша айтар
болсақ, тіл болмыс пен ақиқаттың айнасы ретінде қуатталды. Сондай-ақ
қасиетті жазбалардың мағынасын дәйектеуде араб тілінің шектеулері бір өлшем
ретінде қабылданғандықтан калам және фиқх әдістемесі зерттеулері осы
тақырыпқа шоғырланған. Басқаша айтар болсақ, араб тілінің қолданылуы діни
сөздердің мағынасын айқындағандықтан калам және фиқх ғұламалары осы
зерттеулерге ерекше көңіл бөлді. Әдістемелік зерттеулерде фиқх әдістемесін
зерттеудің маңызы жоғары болды. Фиқх әдістемесі төңірегінде пікірталас
жасаған ғұламалардың калам саласын меңгергендігінен классикалық кезеңде
калам және әдістеме тартыстары өзара байланысты болды.
Ислам ойлау жүйесіндегі доктриналық бағыттар
Ортағасырлық ислам ойлау жүйесінде пайда болған басты бағыттар ретінде
каламды, философияны және суфизмде ерекше атауға болады.
Калам. Ислам ойлау жүйесінде каламдық мектептердің пайда болуында
алдымен саяси оқиғалардың әсері мол болды. Ардақты Пайғамбардың өлімінен
соң кім халифа болады деген сұрақ туындады. Али ибн Әбу Талиб жақтастары
діни тұрғыда, уахи арқылы белгіленгендігін алға тартты. Осман бин Аффанның
өлтіруінен соң Али ибн Әбу Талибтің халифалығы кезеңінде болған Жамал және
Сыффын шайқастарының да калам ілімінің қалыптасуында өзіндік орны бар.
Аталмыш қаралы оқиғадан соң бір мұсылманды өлтірудің діни үкімі, иман мен
күпірлік, қадар мен жабр, кәпір деп айыптау сияқты тақырыптар өзара
тартысуды және бір шешімін шығаруды қажет етті. Махди сенімі де осындай
тартыс ортасында пайда болды. Келесі жағынан омайяд билеушілерінің
заңдастыру мақсатында сабр сенімін таратуға тырысты. Мінеғ осылардың
барлығы калам ілімінің дүниеге келуіне себеп болып табылатын ішкі
факторларды құрайды. Халифалық мәселесі төңірегінде харижизм, шиизм және
мурия діни ағымдары пайда болды. Құдайдың жазмышы бар немесе жоқ екендігі
(жабр мен қадар) төңірегінде жахмия, жабрия, қадария және мутазила
мектептері дүниеге келді. Ал мутазилаға қайшы түрде салдафия, ашария және
матуридия мектептері де қалыптасты.
Ислам ойлау жүйесінде калам ілімі ислам сенімдерінің ақиқаттығын
қуаттау, қорғау рөлін атқарды. Олар бір жағынан исламның сенім негіздеоріне
жасалған идеялық шабуылдарды тойтару, саналық тәсілдермен жауап беру
қызметін атқарды. Ал келесі жағынан аталған сыни шабуылдарды тиімді
пайдалана отырып, ислам сенімін дәйекті саналық жүйеге айналдыруға тырысты.
Сондықтан, мұсылман каламшыларының жарыққа шығарған қарсыластарының
пікірлерін жоққа шығарулары (раддия) осының жемісі болып табылады.
Каламшылардың қарсыластарға жауап беруі диалектикалық формада жүзеге асты
және бұл олардың әдісіне айналды.
Мұсылман қоғамының тұрмыс тіршілігі дамуы, әртүрлі мәдениет пен ой-
санамен бетпе-бет келуімен калам ілімінің тақырыптары өзгеріп отырды.
Кейінгі кездегі ислам ойлау жүйесіндегі мектептердің өзара ықпалдасуы да
каламдық тақырыптарды белгілеп отырды.
Суфизм. Ислам ойлау жүйесі мектептері арасында суфизм тарихи тұрғыда
алғаш пайда болуы экономикалық баюға реакция түрінде пайда болды.
Жорықтардан соң ислам қоғамының баюы және дүниеге берілуі діннің, адамның,
өмірдің және тіршіліктің мәні туралы сұрақтарды тудырды. Суфилер әрі
осындай сұрақтарды қойды, әрі оған адамның ішкі әлімен негізге алған
жауаптарды берді. Суфизмнің алғашқы кезеңіне тән негізгі ұғымдар да Алла
алдында индивид рухының мазасыздануын, сенімдерін білдіретін ұғымдармен
бацланыстырылған. Қорқыныш, қайғы, үміт, сүйіспеншілік, ықылас, кабз, баст
сияқты категориялар осыған мысал бола алады. Сондай-ақ алғашқы дәуір
сопылығына зуһд дәуірі деп атау адамдардың дүниеге берілуіне өқарсы
реакцияның бір түрі екендігі анық. Кейінгі кезеңде әсіресе, әл-Ғазали мен
ибн Арабиден соң суфизмнің философиямен ықпалдасуы нәтижесінде Алла, әлем
және адам жайындағы рухани тәжірибеге негізделген метафизикалық ой-таным
жүйесі ұсынылды. Суфихм тарихының басынан кешірген кезеңдері әртүрлі.
Ислам философиялық мектептер
Философияның ислам әлемінде қалыптасуына әсер еткен ең басты фактор
аударма жұмыстары болып табылады. Себебі, өз елдігін бекітуге исламдық
қайнарлармен қатар ежелгі мұралардың да қажеттілігі туындады. Сондықтан,
әсіресе жаратылыстану ғылымдары шет тілдерден араб тіліне аударыла бастады.
Орта ғасырларда барлық ғылымдар философия ғылымының құрамына енгендіктен,
өзге тілдерден медициналық, математикалық, астрономиялық, геометриялық,
географиялық т.б. ғылымдармен қатар философиялық тың көзқарастар мен
бағыттардың туындылары да араб тіліне аударылды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz