Тарихи тұрғыдан түркі ислам философиясының қалыптасу

Пән: Философия
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 41 бет
Таңдаулыға:

Тарихи тұрғыдан түркі ислам философиясының қалыптасу процесі ұзаққа созылды. Тарихта түріктер Аббаси, Самани, Қарахан, Селжұқ және т. б. мемлекеттік жүйелерде ислам өркениетінің кең таралуына, өркендеуіне жан-жақты үлес қосты. Бұл үлестерді мемлекеттік басқару, моральдық құндылықтар, жауынгерлік-соғыс өнері, дін ғылымы, философия, астрономия, математика, тіл, мәдениет, дін және әдебиет салалары бойынша талдап көрсетуге болады. Әр сала бойынша түрік-ислам өркениетіне жол салған тарихи тұлғаларымыз Фараби, Ибн Сина, Матуриди, Баласағұни, Қашқари, Иүгнеки, Иасауи және т. б. сияқты даналарымыз болатын. Бұл өркениеттің негізінде Құран жатыр. Мысалы, Фараби Құрандағы болмыс, Алланың заты, сипаты, саналар әлемі, мемлекеттік жүйе, кемел адам мен кемел қоғамның мәнін рухани арылу мен рухтың дамуына негіздейді[51] . Ибн Сина да Құрандағы рухани хәлдер мен махаббат және құдайлық ғашықтық мәселесін сөз еткен. Матуриди болса, тауил және тафсир, ақыл мен нақыл, амал мен ой теңдігін, негіздері мен ұстанымдарын реттеді. Баласағұн Құрандағы құт-хикмет мәселесі төңірегінде ой толғады. Қашқари Құран аяттарын түркі тілінде сөйлетті. Иүгнеки мен Иасауи Құран хикметін моральдық-этикалық тұрғыдан түсіндірді [55] . Құран арқылы ойлау жүйеміз жалпы қоршаған әлеміміз болмыстық, мазмұндық, құндылық тұрғысынан қайта түлеп-толықты. Құран мен хадисті негізгі танымдық өлшем деп білетін түркілік сопылық мектеп, Алланы оның аяттары мен сипаттары арқылы білуге тырысатын ислам дінінің ішкі мәні болып табылады. Қазақ даналығының негізі сопылық философиямен тікелей байланысты [56] . Даналық, хикмет, терең ой, сарын, сыр сияқты категориялар қазақ ойлау жүйесінің негізгі іргетастары.

Жалпы түркілік даналықтың, сопылықтың бастауы осы Орта Азия, оның ішінде Түркістан, Сыр бойында кең тараған Иасауийа мектебінен бастау алатындығы тарихтан белгілі. Орта Азияда ислам, фикх, философиялық мектептер де кеңінен дамығандығы мәлім. Ислам өркениеті тұрғысынан бұған сай келетін интеллектуалдық дәстүрлер теология-кәлам, ислам философиясы және сопылық-даналық болды. Әрбір сала өзара бір-бірін толықтырып тұратын танымдық, методологиялық табиғаты мен ұстанымдары арқылы ерекшеленді. Ислам дін ғылымдарының қалыптасуының нәтижесінде олардың танымдық ерекшеліктеріне қарай ғылым сыныптамасы жасалды. Бұл сыныптамалар бойынша ғылымдар нақли (аяндық) және ғақли (адамдық) болып екіге бөлінді. Тафсир, хадис, фикх, кәлам, сопылық сияқты ғылымдардың міндеті негізінен Құран мәтінін түсіну және түсіндіру болғандықтан &нақли ғылымдар} қатарына жатады.

Исламдағы әрбір ғылымның зерттеу нысанына қарай қарастыратын мәселелері мен сұрақтары да, ұстанымы мен идеясы да өзгеріп отырады. Кәламның мақсаты негізінен ғақли методтарды қолдана отырып, қалыптасқан сенім (доктрина) негіздерін қорғау, анықтау және негіздеу болып табылады. Алайда методтар қаншалықты рационалды болса да, негізгі мақсат &иманның қорғалуы} болатын. Кәламды нақли ғылым қылған оның Құранмен доктриналық байланысы, ал рационалдық қылған философиялық, логикалық методтарды жоғары деңгейде қолдануы болатын. Кәлам ғылымы Алла, әлем және адам ретінде тізбектелген болмыс түрлерін Алланың &Бар және Бір} екендігін дәлелдеу логикасымен топтастырса, ал сопылық, Алланың болмысын, оның Бар екендігін (мағшуқ) Алланың махаббатына жету идеалымен ауыстырды. Ислам ғылымдары жүйесінде хикмет маңызды орын алады. Кәлам ғылымының даму процесінде қарастырған мәселелерінің оны өздігінен философияның зерттеу аясына тартқандығын, бұл проблемалардың уақыт өте келе философияның қарастыратын мәселелерімен параллель болғандығын және сол себепті де кәламды философиямен байланыстырғандығын көруге болады.

Бұған қоса ислам философиясына діни ақиқат ұғымы тұрғысынан қарағанымызда осы дәстүрдің хикмет ұғымына жақын екендігін көруге болады. Философияның көзқарастар желісі бір мәдени кеңістіктерден асып, келесі бір мәдениетке үздіксіз еніп отыратын мұра. Ол ақиқат теориясы шеңберінде пайғамбарлық таныммен үндесіп, философиялық хикметке байланысты интеллектуалдық ой желісі діни мәтіндердегі хикметтің мағынасына ауыстырылуы нәтижесін туғызған. Бұл түсіну формалары хикмет ретінде философия пайғамбарлықтан пайда болғандығы үшін (мишкат-ул нубууа) яки, пайғамбарлық танымның философиялық ақиқатты қамтитындығынан философия діни негіздегі интеллектуалдық әрекет ретінде қабылданды. Бұл қабылдау формаларына мысал ретінде әл-Фарабидің &Мадинат-ул-фадила". (Парасатты ел) теориясын &миллату-ул фадила" (парасатты дін) теориясымен тұтас қарастырғандығын айтуға болады.

Сонымен кәлам, философия және сопылықты өзара байланыстырушы негізгі фактор исламның қасиетті кітабы Құран және Құрандағы Алла, әлем және адам туралы терең ойлы рационалдық негіздердің болуы дер едік. Жоғарыда көрсетілгендей Құранда Алланың өзін танытуы, біртұтас әлем туралы мәлімет беруі және адамды болмыстардың ішіндегі маңызды орынға қоюы, ислам өркениетіндегі осы үш ғылым жүйесінің тақырыптары мен проблемаларының ортақ болуы өзара байланысты күшейтті. Алайда бұл байланыстың тарихи себептері де бар. Кәлам, философия мен сопылық әрбірі өз салаларында қалыптасу, даму сатысын аяқтап, нәтижесінде тарихи үлкен мұраларды дүниеге әкелді. Осы мұраларда интеллектуалдық тәжірибелер метод, сөйлем мен ұғыну мәселелерін шешу үшін өзара диалог жасауға мәжбүр болған. Осы диалогтар нәтижесінде үш түрлі таным яки, көзқарас өзара ықпалдасты. Кәлам ғылымы өзінің зерттеу объектісіне "қай сенім?" сұрағымен қараса, философия "қай дәлел?", ал сопылық негізінде "қай адам?" сұрағымен қатынас жасайды. Берілетін жауаптар да ретімен сүннет және жамағат, дәлел (бурхан) және толық адам (инсан-и камил) болып келеді. Тақырыптары бір және ортақ болғанымен Алла, әлем және адам қатынасын әрқайсысы өзіндік сұрақтар мен ұстанымдар арқылы методологиялық негізде тұжырымдаған. Таным және методологиялық мәселе сопылық танымның ислам философиясы тарихындағы орнын ашып көрсетуге жарайды. Дегенмен кәлам, философия және сопылық салаларындағы ойшылдардың Алла туралы тұжырымдарын тарихи тұрғыдан салыстырғанымызда сопылардың Алла түсінігі жоғары тұрғандығын көреміз. Сопылардың адам мен Алла арасындағы байланыс орнату, онымен үйлесімді болуы үшін жасаған теорияның негіздері мен практикалық психотехникалық әдістері кейінгі ислам философтарына терең ықпал етті. Сонымен ислам философиясы тарихындағы кәлам, сопылық және хикмет арасындағы өзара әдіс, таным және ойлау жүйелері арқылы қалыптасқан Алла, әлем және адам қатынастары арқылы қоғамдағы танымдық басымдылықты да көрсетуге болады. Санадағы ақиқат - өмірдегі қолданыстардың кескіні. Сондай-ақ үш саланың да негізгі өлшемі құдайлық аян екендігі белгілі жәйт.

& Түркі ислам философиясы негіздері және тарихи мәні } деп аталатын бірінші бөлімнің & Түркі ислам философиясының қалыптасу ерекшеліктері } атты бірінші параграфының екінші тарауында & Түркі ислам философиясында тафсир және тауил методтары ның} танымдық, теориялық және философиялық қырлары ашылған.

Исламдағы дәстүрлі түсінік бойынша әлем, яғни, Алланың жаратқан барлық жүйесі материалдық (заттық), рухани (психикалық) және мағынауи (спиритуалистік) сияқты үш негізгі күйден тұрады. Бұл жүйе Иасауи терминологиясында адамзат (насут), періштелер (малакут) және құдайлық құдірет (жабарут) әлемі ретінде белгілі. Жоғарыдағы әлемнің үш түрлі құрылысы болып табылатын материалды, рухани және мағынауи әлемдеріне орай адам микрокосмосында да дене, нәпсі мен рух сияқты үш қабат бар. Ислам терминологиясында бұларды рет-ретімен тән, жан және ақыл деп атайды [58, 94 б. ] . Танымдық тұрғыдан ақыл (сана) - адамдағы ең жоғарғы тану және білу қабілеті, сондай-ақ, жүректің сипаты (эпитеті) . Бұл жауһардың қайнар көзі &құдайлық сана} болатын [58, 94 б. ] . Құранның мәні де &құдайлық санада} сақталған. Адам санасы, Әлем мен Құранның да бірдей метафизикалық негіз бен жаухарға ие болуы ислам ғылымы методологиясына тікелей әсер еткен. Адамның санасы, макрокосмостық ғарыш және Құран бұлар исламдағы аян түсінігінің негізгі үш тұғыры десе де болады. Тәңір осы үш әлемді өз табиғатына сай жаратқан. Адам негізгі болмыс болғандықтан микрокосмосты, яғни өзінің мәнін және өзіндегі құдайлық принципін білуге, тануға міндетті. Сондықтан адамның санасы - Алланың субъективтік жеке аяны (ал-уахиу-ул жуз'и), ал Алланың универсалды, объективтік аяны (ал-уахиу-ул кулли) Құран болса, осы ұстаныммен қатар әлем де ғарыштық аян, әрі Алланың Кітабы ретінде қабылданады.

Ислам философиясындағы таухид ұстанымы құдайлық аянның осы үш түрін универсалдық бірлік күйінде топтастырып, оны тафсир және тауил әдісі арқылы түсіндіруді Құрандық ақиқатқа негіздеген. Тафсир методының қолданылу аясы Құранның сыртқы, экстерналдық қырымен шектеледі. Тафсир әдісінде құдайлық аян ақиқатының рационалдылықпен берілуі және түсіндірілуі тұрғысынан ақыл қабілеті иманның, аянның әміріне бағынады. Ал, бүгінгі ғылымда рационализмде, ақыл қабілеті өзінің түсіндіру шеңберінен тыс қалған ақиқатқа шабуылдау үшін қолданылады. Логиканың табиғаты да солай. Логика өзін я дұрыстың, я бұрыстың әміріне тәсілім етеді. Логикалық түсіндірменің шегі осы түсіндірмені жеткізуді көздеген априорлы танымға негізделген. Тафсир әдісінде рационалдық немесе логикалық дәлелдердің дұрыстығын қамтамасыз ететін нәрсе - аянға сену. Тафсир әдісінде ақылдың функционалдық қыры логика мен аналитикалық талдау қабілеті болса, тауил методында функционалдық қыры - синтездеу, топтау және аналогия жасау болып табылатын интуициялық қабілет болады.

Дегенмен Құранда тафсир методының да түсіндіре алмайтын көптеген аяттары бар. Ислам философиясында Құранға қолданылған тафсир методының мүмкіндігі жеткен жерінен әрі қарай тауил методы жалғастырады. Тауил - Құранды символдық бейнелі түсіндіру тәсілі. Тауилдің мақсаты қасиетті мәтінге тән ішкі мағынаны тану. Тауил негізінен сопылықтың идеялық ұстыны. Негізгі доктринасы таухид ұстанымы болып табылатын - Ақиқат. Таухид ұстанымы тафсир методы тарапынан да қарастырылған. Бірақ, таухид ұстанымы тауил арқылы ғана ең жоғары және толық мағынада түсіндіріледі. Тауил сопылықтың рухани-спиритуалдық қырымен айналысып, адамның рухани немесе спиритуалдық кемелденуінің ілімі ретінде көрінеді. Адамның құлшылығының ритуалдық қыры шариғатта нақтыланса, сопылықта ғибадат феноменологиясы ең кемел дәрежеде көрініс табады. Сопылықтағы рухтың тыныштық табуы, оның ғибадаты - рухтың барлық қабілеті мен қуатының Хаққа мойынсұнған хәлін білдіреді. Осы адам мен Алла арасындағы хәлге байланысты космология және психология мәселесінің Құрандық ақиқаты ішкі-эзотериялық қыры тауил методын қолдану арқылы ашылған. Негізінде тауил тек сопылықта ғана емес, басқаша пішінде кәлам мен фикхта да қолданылған. Сондықтан тауил тафсирге қарама-қарсы әдіс емес, керісінше, тауил тафсирдің ең терең түрі болып табылады [58, 104 б. ] . Тауил методының адам жанының өзгеріске түсуі мәселесінен ажырай алмайтын эзотериялық методология екендігін айтуымыз керек. Құранның тауилі мен оған сәйкес ғарыштық мәтіннің тауилі адам жанының тауилін қажет етеді. Өйткені субъектив (танушы) аян - адам. Адам жаны өз ақиқатын таппайынша Құран мен ғарыш мәтінінің дұрыс әрі ішкі мәніне жете алмайды. Бұл жердегі мәселе - рухтың өз ақиқатына, тегіне деген ұмтылысы, сағынышы, оралуын аңсауын көрсететін рухани-спиритуалдық әрекет. Бұл исламдағы эпистемиологияның ажырамас бөлігі болып табылатын рухани арылудағы тазару ұстанымы.

Исламда жан мен тән екі ғылымның зерттеу объектісі болса, Құран аяттарының жаратылған қыры (формасы) - тафсир, жаратылмаған, өзгермейтін қыры (мазмұны) тауил методы арқылы түсіндірілетін болды. Бұл қалыпты жағдай түсіну және түсіндіру функциясы тұрғысынан кәламға да, философияға да өз әсерін тигізбей қоймады. Негізінен сопылық танымның мәні тауил методы арқылы ашылады. Иасауи мәдениетінің XX ғасырдағы басты өкілі, көрнекті ойшыл Абайдың да ұстанымы тауил болды. Тауил сопылықтың, яғни қазақ мұсылмандық түсінігінің өзегі, дүниетанымдық қалыбы және болмыстық арқауы болатын.

&Түркі ислам философиясы негіздері және тарихи мәні} деп аталатын бірінші бөлімнің " Түркі-ислам философиясы және діни таным өкілдері} атты екінші параграфында & Түркі ислам философтары және Иасауи мәдениеті } мен &Исламдағы діни таным және оның ерекшеліктері} туралы сөз болады.

Түркі-ислам философиясы - кәлам, сопылық, фикх және т. б. салаларда ғылым өкілдері мен олардың еңбектерінің жемісі. Бұл жерде философиядан Фараби мен Ибн Синаның, кәламнан Матуридидің, сопылықтан Баласағұнның ойларын таңдап алып отырмыз. Зерттеу тақырыбымыздың аясы мен бағыты тұрғысынан кәлам, сондай-ақ сопылық және түркі ислам философиясының негізгі өкілдерінің Иасауи көзқарасының арналары болатын еңбектері де таңдалынып алынды.

Фараби философиясында таным мен болмыс немесе таным арқылы бар болу тең ұғым. Адамға сол өз уақытының шарасынан асып кемелдікке, бақытқа жетуі үшін тек таным жеткіліксіз, оған қоса амалды да жүзеге асыруы шарт. Бұл Құрандағы білім алу, оны жүзеге асыру ұстанымымен үндеседі. Сондықтан адамның алдында өлімнен бұрын жүзеге асыратын үш түрлі таңдау бар: Біріншіден, адам ілімі мен амалын тең дәрежеде қолданып, жүзеге асырып, яғни парасатты адам (фазыл) болып, шексіз бақытқа (ас-саадат-ул қусуа) ұласады; екіншісінде адам тек таным, ілім иесі болып қалады, бұл жерде ол амал арқылы жүзеге аспағандықтан (фасық) шексіз бақытсыздыққа душар болады, (шақауат) яки, адам танымды да қалауды да жүзеге асырмаса, өліммен бірге жоқ болады.

Фарабидің өз дәуіріндегі атқарған ең маңызды қызметі дін мен философия арасына көпір салып, оны пайғамбарлық (нубувват) және философиялық түсінікке негіздей отырып анықтама бергендігінде жатыр. Оның пікірінше нағыз философ пен пайғамбар арасында ешқандай айырмашылық жоқ. Әрқайсысының мақсаты - адамдардың бұл дүние мен о дүниедегі бақытқа қол жеткізуіне көмек беру. Алайда философ өз күшімен (ақылымен) Аллаға жету үшін көп еңбек еткендіктен пайғамбардан символикалық түрде жоғары тұрады. Әйтпесе шын мәнінде Фараби философ пайғамбардан да жоғары деп айтпаған [59, ІІ, 94-95 б. ] . Әл-Фарабидегі философ - белгілі бір дәрежеден кейін сопылардың әулиесімен теңесетін адам. Бұл тұрғыдағы оның пікірі Ибн Араби секілді философ-сопылардың пайғамбарлық пен әулиелік жайлы көзқарастарына көп әсер еткен. Әл-Фарабидің пікірінше ең кемеңгер басшы - ең кемеңгер әрі бойында пайғамбарлық пен философ болу қасиеті бар адам. Ал бұл қасиеттер Хз. Мұхаммедтің бойында бар. Сондықтан да Хз. Мұхаммедті "Бірінші басшы" деп есептейді[60] .

Түркі ислам философиясының ең маңызды ойшылдарының бірі, Фарабидің шәкірті Әбу Әли Ибн Сина өзінің ойлау жүйесі арқылы Жүсіп Баласағұнның "Құтты Білікті" жазуына, жалпы түркі сопылық философиясының дамуына үлкен үлес қосты. Ибн Сина негізінен исламдық ойлау желісін ұстазы Фараби салған жол арқылы дамытып, сопылықтың танымдық табиғатына ойысып отырған. Бұл сөзімізге Ибн Синаның "Ғашықтықтың мәні" туралы трактаты дәлел болады [61] .

Кәламдық тұрғыдан өзіндік методологиялық сенім жүйесін қалыптастырған түркі ислам философиясында кәламдық-доктриналық мектептің негізін салған Матуридидің Алла, әлем және адам туралы идеялары да Фараби, Ибн Сина көзқарастарымен астасып жатыр. Өйткені олардың дүниетанымдық кеңістігі мен негіздері ортақ болатын. Орта Азиялық Әбу Мансур бин Махмұт ал- Матуридидің [62, 295-310 бб. ] . аты ислам философиясы тарихында &Таухид кітабы" және "Тауилат ал-Құран" еңбектерімен кеңінен танылды. Матуриди танымға жетудің кәламдық философиялық және сопылық жолдарын методологиялық тұрғыдан негіздеп, аян, хабар (ал-ахбар) және ақыл (ал-назар) үшеуінің тұтастығын дәріптеді. Матуриди "Таухид" және "Тауилат" еңбектерінде Алла мен адам арасындағы қатынас туралы өте көп ой толғаған. Онда Алланың қалауы, құдіреті, шексіз үкімі, жаратушылығы, хикметі, осы дүниедегі жамандықтың болуы, адам қалауы, еркі, діни міндеті мен жауапкершілігі және оның негіздері сияқты мәселелер қамтылған. Матуриди кәламы, Алла мен адам арасындағы байланысты түсіндіруде өзіндік дүниетанымдық ерекшеліктері бар түркі мұсылмандық, суннилік мәндегі түсінікті қалыптастырды [25] . Матуридидің "Тауил теориясы" Орта Азияда сопылық философиясының өркендеуіне ықпал етті. Осылайша, ол тәпсіршілер ішінде бірінші болып Құран мағыналарын ашып беруде "тафсир" орнына "тауил" методын қолданады.

Түркі ислам философиясы тарихында әлемнен Алланың хикметін құтын іздеген ойшылдар ішінде ең танымалы әрі Қарахан мемлекеті тұсында &Құтты білік" атты еңбек жазып, түркілік мәдениетінде өзіндік із қалдырған Жүсіп Баласағұн (1017-1077) болатын. Жүсіп Баласағұн да адам мен Алла арасындағы байланысты Құран танымы шеңберінде түсіндіреді. Адамдық танымның негізі Алладан келеді. Алла адамға ақыл, ерік пен таңдау берген. Өзін дамытқан адамға ғана Алланың құты тұрақтайды. Бұл сопылық танымның негізгі ұстанымы. Сонда ғана адам Алланың құты арқылы кемелдікке жетіп, оның дидар-жамалын көре алады [63, 211-212 бб; ] .

Иасауи мәдениетінде музыка саласы бойынша да өзіндік орны бар ойшыл Фараби болатын. Ол музыка мен әлем арасында тығыз үндестік пен үйлесімділік орнатып, мұны әлемнің метафизикалық құрылымының ішінде тұжырымдады. Музыка өнерінің маңыздылығын қоғам мен мораль философиясы тұрғысынан да түсіндірді. Оның ойынша, музыканың мақсаты адамның ақиқатқа және соңғы бақытқа жетуі жолындағы кемелденуінің жүзеге асырылуына көмектесу. Негізгі мақсат Алланы тану және Оған ұқсап бағу. әл-Фарабидің сана (ақыл) теориясы мен таным теориясы "Үлкен музыка кітабының" мазмұны мен теориялық құрылымы арасындағы ұқсастықтар, рухтың "белсенді сана" мен "интуитивтік байланысы" құбылысының теориялық негізі мен музыканың рухтың құдайлық танымға ұласуы мен бақытқа кенелудегі орны өте маңызды. Фарабидің ойлау жүйесіндегі танымның мәні, танымға жету жолдары мен музыканың рухты танымдық кемелдікке жеткізудегі және тәрбиелеудегі орны жеткілікті дәрежеде қарастырылған.

Иасауи мәдениетінің музыкасы яғни өлеңдері аспаптары, хикмет оқитын абыздары, хикметтері мен діни дәстүрлері сонымен бірге музыка туралы ойлары мен түсініктерін Фарабидің музыка түсінігімен үндес. Иасауи мәдениетінде зікір, сама, би секілді діни ритуалдармен қосылатын арнайы музыка қалыпты дамыған [64, 138 б. ] . Ракс, сама сопылық таным бойынша ғибадаттың ажырамас бір бөлігі. Негізінен Құранның оқылуы, намаздағы дұға, азан да қағидаға негізделген музыка өлшемдері арқылы жасалады. Жалпы музыка (ракс, сама) Иасауи мәдениетінде жақсыға шақыратын, жаманнан тиятын, тариқаттың негізгі ұстындарының бірі.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.