Іс-әрекеттің психологиялық құрылымы

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

1. Іс-әрекеттің психологиялық құрылымы туралы.

Іс-әрекет үш қырлы анықталады, яғни бір уақытта үш кеңістікте іске
асырылып, көрініс береді, ол: тұлға (іс-әрекет субъекті), объект (іс-әрекет
пәні) және ішкі праксис (түрліше белсенді процесстер).
Іс-әрекеттің психологиялық құрылымын төмендегідей бейнелеуге болады:
Қажеттілік Белсенділік
Мотив Іс-әрекет
Мақсат Әрекет
Жағдай Амал
(міндет)

Бұл блоктардың сол жағында іс-әрекеттің интенционалды аспектісі, ал оң
жағында амалдық аспектісі көрсетілген. А.Н.Леонтьев өзіндік іс-әрекет
құрылымын морфологиялық сипатты емес, құраушы бөліктерінің динамикасын,
қатынасын, қызметін бейнелейтінін қайталайды. Қарастырылушы тұжырымдама
методологиясына тағы бір ескерту енгізу қажет. Ол—іс-әрекеттің
психологиялық құрылымының аддитивтілік қасиеті ескерілмеген, яғни,
қарапайым құраушы бөліктерінің қосындысы күрделі жүйе блогына пара-пар
емес. Мысалы, мотивтердің қосындысы өзін іске асырушы қажеттілікке тең
емес. Қажеттілік субъективті күй иесі ретінде қалады, ал бұл мотивтер
қосындысында жоқ. Сонымен, қажеттілік адамды белсенді етеді. Бұл мүмкін
болар іс-әрекетке деген психологиялық даярлық күйі. Адамда белсенділіктің
болуы актуалданған қажеттілікті сандық, сапалық өзгертіп, болашақ іс-
әрекетті түрліше деңгейде белсенді қылады. Бұдан, қажеттілік өзінің нақтылы
пәні мен мотивін табады. Ізденіс әрекеті қажеттілікті қанағаттандыратын
нақты психологиялық іс-әрекетке айналады. Тәжірибеде іс-әрекет көпмотивті,
кешенді болады. Мәселен, сізде саяхатқа бару қажеттілігі актуалданды. Бұдан
сіз жаңа жағдайларға даяр болып, қобалжу, қызығу күйіне енесіз (бұл сырт
көзге көрінбеуі де ықтимал). Субъективті түрде бұл шаршау,
қанағаттанбаушылық түрінде көрініс береді. Осы кезде сізде кеудеңізді
керген психологиялық дискомфорттан құтылу ізденісі белсендіріліп, сана
іске қосылады. Бұл уақытта құрбыңыз телефон шалып, өзімен бірге саяхатқа
баруыға шақырса, қажеттілік психологиялық тұрғыда мотивке айналады.
Нәтижесінде, сіз саяхатқа аттанасыз, яғни арнаулы іс-әрекет орындайсыз. Осы
кезде мотив мақсатқа жүгінуді, жағдайға қатысты реттілікті, бір сөзбен, өз
қызметіне кірісуін талап етеді .
Мақсат дегеніміз, болашақ әрекет нәтижесін саналы түрде елестету. Бұл
тұлғаның әрекет мәнін қабылдауы. Мысалы, саяхатқа аттану үшін билет сатып
алу керек, киімдерді жинап, межелі жерге жету қажет. Осылардың барлығы
мотивтер аясына қатысты болғандықтан, алға қойылған және қабылданған
мақсаттарға тұлғаның қол жеткізуі қажет. Әйтпегенде, олар субъект үшін
мәнсіз болар еді.
Әрекет – мақсатты бағындыруға бағытталған іс-әрекеттің бір бөлігі,
бірлігі. Саналы аңғарылған мақсат — мақсатқа бағытталған әрекет болып
табылады. Алайда, әрекет түрткісі мақсат емес, жалпы әрекет мотиві болады.
Мақсат түрткі қызметін атқармайды, ол тек әрекетті орындайды және өзіне
бағындырады, яғни әрекетті бағыттайды, нәтижеге жетелейді. Сондықтан,
мінез-құлықты талдау барысында психологтің бұл кезіктіргені іс-әрекет пе,
әлде әрекет пе екендігін, және, сәйкесінше, бұл процестердің мотивке, я
мақсатқа бағынатындығын анықтауы маңызды. Емтиханға даярланған студент
Ұлағат журналын оқып отыр делік. Оның жанына келген курстасы бұл сабақтан
емтихан тапсыру үшін лекцияларды білген жеткілікті екендігін айтты. Осыдан
былай, студентен екі түрлі әрекет-қылық күтуге болады: журнал оқуын
доғарады, не жалғастырады. Бірінші жағдайдағы әрекет емтихан тапсыру
мотивіне жүгінген іс-әрекеттің құрамдас бөлігі болды. Енді, мотивінен
айырылған мақсат мәнсіз болып, әрекет тоқтатылды. Егер журнал оқу
жалғасатын болса, мотивация бір басқа сипатта болады. Онда, мақала мазмұнын
білу (мақсат ретінде) емтихан тапсыру шеңберінен әлдеқайда ауқымды мотивтің
әрекетіне қатысты болады. Журнал оқу тұлға үшін басқа мәнге ие болып, іс-
әрекет емтиханға даярлықтан кеңірек мотив құрамында жалғаса береді.
Мотив пен мақсаттың динамикалы қатынасы сана мен іс-әрекетті
құрастырып, психологиялық маңыздылыққа ие. Біркелкі әрекет әр-түрлі іс-
әрекеттің құрамына ене алады, ал бір мақсат – түрліше мотивтерге жауап
береді. Мотив мақсатқа тұлғалық баға, мәнділік береді, сол сияқты,
әрекеттердің қосындысы да толық іс-әрекетті сипаттамайды. Бір ғана мотив әр-
түрлі мақсатта көрінуі ықтимал, бұдан әрекет те, іс-әрекет те, тұлға да
өзгереді. Мотив пен мақсаттың бірігуі және сәйкесуі, іс-әрекет, мотивация,
тұлға динамикасының кезеңі ретінде, тек екінші ретте ғана мүмкін болады.
Бұл мотивтің мақсатқа жылжуы атты белгілі феномен, мұнда бұрыннан белгілі
мақсат өзбетті түрткі қызметін атқарады. Бұл мақсаттың психологиялық
статусының өзгерісі, іс-әрекеттегі жаңа мотивтің пайда болуы, қалыптасуы.
Мысалы, мұғалім оқушылардың алдына белгілі бір кітапты оқып шығу мақсатын
қояды. Мақсат оқушы үшін маңызды мотивке қатысты болғандықтан, өз
міндеттерін орындау мотиві делік, қабылданады. Оқушы өзге шаруасын
шегіндетіп, қажетті мөлшерде ерік-күшін жұмсай отырып, кітапты оқиды.
Осыдан соң мұғалім тағы бір кітапты оқуға тапсырады, т.с.с. Нәтижесінде,
оқушыға ешбір тапсырма бермей-ақ өздігінен сол саладағы кітаптарды оқу
кезеңі келеді. Кітап оқу мақсаты маңызды мотивке айналды. Сәйкесінше жаңа
іс-әрекет пайда болды. Оқушы қажеттілік-мотивациялық, іс-әрекеттік,
тұлғалық тұрғыда өзгерді.
Іс-әрекет және тұлға өмірінде мақсаттың мотивке жылжуы атты кері
феномен де бар. Бұл мотивті ығыстырып, жойып оның психологиялық мәнін
кішірейтіп, мақсат категориясына айналдыру. Мотив тұлғалық мәнін жойса,
оған қатысты іс-әрекет тоқтайды, қажеттілік пен тұлға өзгереді, адамның
мінез-құлқы алмасады. Осыған дейін саналы қабылданбаған мотивті
тұлға саналы аңғарғанда мотив пен мақсат сәйкеседі. А.Н. Леонтьев бұл
процесті мотив-мақсаттың пайда болуы деп атаған, мұнда автоматты түрде
орындалатын жұмыс саналы, құндылықтар мотиві сатысына өтеді, сенімді
тұлғалық мәнді иеленеді. Бұл іс-әрекет пен мінез-құлықты өзбетті басқарудың
жаңа белесі, саналы дүние аясының кеңеюі. Іс-әрекет құрылымы сұлбасындағы
соңғы түсінікке тоқталайық, ол – міндет.
Міндет– мақсаты және әрекеттің орындалу тәсілі белгілі, яғни амалы бар
нақтылы жағдай. Мысалы, қандай да бір затты қолына түсіруді мақсат еткен
адамның мақсатқа қол жеткізу жағдайы (міндеті) объективті не субъективті
түрде әр-түрлі болуы мүмкін: дүкеннен сатып алу, немесе досынан сұрап алу.
Міндеттің қандай тәсілмен іске асырылуына байланысты нақты амалдар
құрылады: көлікте жүруден бастап затты сөмкеге салуға дейін. Мотивке
қатысты мақсат қою сияқты, міндеттерді тағайындау да тұлға үшін кездейсоқ,
сыртқы жағдайларға тәуелді болмайды. Міндеттер жүйесінен мотивтерді, мән-
мағынаны, тұлғаны көруге болады. Іс-әрекетті психологиялық талдауда мақсат
пен міндеттерді, әрекеттер мен амалдарды ажырату маңызды. Мысалы:
инжинерлік психологиядан белгілі жай, адам мен машина арасында қызметтерді
бөлісуде адамға мақсатқа бағынатын әрекеттер деңгейін сеніп тапсырған жөн,
сонда амалдар деңгейіндегі машина жұмысы адамның орындағанынан сенімді
болады.
Мақсат пен міндет, әрекет пен амал арасында белгілі қатынас, әйтпесе
екіжақты алмасу бар. Мотив дұрыс сөйлеу мен тәртіпке шақыру барысында пайда
болып, танылмайды, ол тұлғаның өзіндік іс-әрекеті нәтижесінде туады. Мотив
бұрынғы іс-әрекет бейнесін өзгерте келе, жаңа іс-әрекетке түрткі болады.
Бұлардың барлығы тұтас тұлғада бірлесіп, пайда болады және жоғалып кетеді,
дамиды не деградацияланады. Іс-әрекет қажеттіліктер, мотивтер мен мағына
тәрізді тұлға бағыттылығының тәжірибелік, мінез-құлықтық көрінісі ретінде
қызмет атқаратын өзінің иерархиялық жүйесін құрайды.
Іс-әрекеттің психологиялық құрылымын сипаттау үшін кеңінен тараған үш
түсінікті анықтау керек, ол жоғарыдағы сұлбада формальды түрде
көрсетілмеген, алайда оған бітісе жүретін – дағды, білім және әдет.
Дағды – қалыптасуы барысында автоматтанатын және әлдеқайда күрделі іс-
әрекетті құрастырушы амалдар жиынына айналатын әрекет. Бұл анықтамада,
алғашында мақсатқа бағытталған әрекет ретінде жүретін, дағдының динамикасы,
тарихы сипатталған. Әрекеттің автоматтандырылуы дегеніміз, әрекетті
психологиялық тұрғыда дағдыға айналдыру, мақсаттың санадан шығарылып,келесі
мақсаттарды тағайындауға санада орын босатылады. Мәселен, малтауды
үйренгісі келген адам алғашында саналы түрде, мақсатқа бағына қол-аяғын
қозғалтады. Бұл дұрыс орындау мақсатына бағытталған әрекет. Үйрену
барысында кезең-кезеңімен бұл әрекеттер қысқартылады, жалпыланады, соңында
зейіннің қатысуынсыз автоматтандырылған әрекеттер орындалады. Олардың
әрқайсы малтау әрекетінде іске асырылатын амалдар кешені деңгейіне өтеді.
Нәтижесінде, қозғалыстарды дұрыс орындауға қатысты емес, жақсы малтауға
қажетті дағдылар мен саналы мақсат қалыптасады. Дағды неғұрлым күрделі
болса, оны орандауға соғұрлым көбірек уақыт пен күш жұмсалады. Дағды –
моториканың, сенсориканың, естің, ойлаудың, ерік-жігердің, бір сөзбен,
тұтастай психиканың еренді ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.