Қазақстанның Ресей империясына біржола бағынуы

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

Қазақстанның Ресей империясына біржола бағынуы
XVIII ғасырда орталық шығыста халықаралық саясаттың негізгі күші Ресей
империясының қолында еді, I Петр патша Үндістан мен Қытай, сондай-ақ өзге
де ірі-кіші мемлекеттермен сауда жолдарын иемденуді жоспарлады. Осы
жоспарын іске асыру жолында ол, барша Азия елдері мен жерлерінің кілті мен
қақпасы қазақ елі, осы халықтың жері арқылы жүзеге асыра алатынын өз
саясатына түйіндеді.
Ресей ерте ме, кеш пе көшпенді халықты өзіне бағындыратын еді. Себебі,
көшпенді халықтың жерлері арқылы Орта Азияға саяси ықпал ету мүмківдігі мен
сауда жолы жатты [57, 135 б.].
Қазақ жерін отарлау екі бағытта жүргізілді: Қазақстанның батыс бөлігінде
(Кіші жузде), солтүстік пен шығыста (Орта жүзде). Бұл бөліктің барлығында
Ресейдің әскери бекіністері тұрғызылды. Сөйтіп, қазақ елі ата-бабалар
заманынан қолданып келе жатқан жерлерінен айырыла бастады. Оның салдарынан
дәстүрлі көшіп-қону жоддары бұзылды.
I Петрдің Ресейді нығайтуға бағытталған реформалары мемлекеттің беделі
мен куатының өсуіне ықпал етті. Бұл мезгілде Ресейдің сыртқы саясатында
Қазақстан айрықша орын алды. Өйткені, I Петр қазақ даласын "шығысқа
шығаратын қақпаның кілті" деп есептеді.
Кіші жүз ханы Әбілқайырдың түпкі мақсаты - Ресейге бодан болу емес.
Ресейді пайдаланып, әуелі жалпықазақтық, кейін бүкіл ортаазиялық хандық
құру еді. Оның алғашқы хаттарында-ақ Әбілқайырдың Бұқара, Хиуа хандығының
өзіне бағынышты, қазақтың өзге хандары бұған бағынышты екенін қисындырып
жазған еді.
Осы тарихи тұрғыдан, қазіргі кезде қазақ халқының хандарының бірі
Әбілқайыр ханды Ресейге қосылуға итермелеген қандай себептер деген сауалдың
төңірегінде әлге дейін бірыңғай жауап кездеспейді. Әр түрлі көз-қарастар
орын алады. Бір зерттеушілер, Әбілқайырдың Ресейге қосылу себебін,
баққұмарлыққа негіздейді. Ең дұрысы, біздің пікіріміз бойынша, Тәукенің
жолын қуған, халық мұрасын шашыратпауға тырысқан Әбілқайыр саясатының мәні
- қазақ халқының ұзақ соғыстан қалжырауы, жоңғар, еділ қалмақтары, башқұрт
халықтарының қысым көрсету саясаты, дағдарысқа ұшыраған шаруашылық, жүз -
ру арасындағы таққа таласқан төре тұқымдары. Осы айтылғанның бәрінің
таразыға салынуы. Міне, Кіші жүз ханы Әбілқайыр кезіндегі ішкі және сыртқы
саяси-әлеуметтік жағдай өрісі осындай еді. Осындай күрделі мәселелерді
шешуде солтүстіктегі қуатты көрші елі Ресеймен тату-тәтті қарым-қатынас
орнату қазақ халқы үшін, яғни оның ішінде көрші елдердің тынымсыз
шабуылынан мазасы кеткен Кіші жүз ханы Әбілқайыр үшін кең байтақ қазақ
даласында тыныштық орнатудың кепілі ретінде көрінді. Мысалы, 1740 жылы
Әбілмәмбет хан мен Абылай сұлтан орыс өкіметіне бодан болу шартының талабы
негізінде қолындағы тұтқындарды босату, сауда керуендерінің қауіпсіздігін
қорғау және Ресей елімен достықты бұзбауға, яғни адал қызмет етуге уәде
берді.
1734 жылы 10 маусымда Анна Иоанновна Ұлы жүзді қабылдағаны туралы
грамотаға қол қояды. Ұлы жүз Ресей империясына Кіші жүзге қойылған талаптар
бойынша бодандыққа енді. Ташкент, Самарканд, Бұқара, Хиуа, Түркістан тағы
басқа жерлерден Ресейге қарай сауда жолының ашылуын қалауымен Ұлы жүз орыс
патша өкіметімен келісімдерін одан әрі жалғастырды. Ұлы жүз ханы Жолбарыс
қазақ даласы арқылы Ресей, Орта Азия сауда жолдарын жүргізуінде керуендерді
күзетуге сөз берді.
Тарих арнасының ақиқат шындығына кеңірек тоқталсақ XVII ғасырдың аяғы -
XVIII ғасырдың бірінші жартысында қазақ қоғамының саяси жағдайы аса ауыр
хәлде болатын. Қазақ қоғамының әлеуметтік-саяси жағдайының әлсіреуіне ықпал
еткен мән-жайлар -көршілес елдердің қазақ халқының жеріне көз алартуы еді.
1726 жылы Ордабасында халық съездіне жиналған хандар, сұлтандар, билер
мен батырлардың тегіс бір пікірмен Әбілқайыр ханды халық жасағының бас
қолбасшысы етіп сайлауы жайдан-жай емес. Бұл да Әбілқайырдың жоғары
деңгейде жеке қасиеттерін халықтың мойындауының көрінісі еді.
Әбілқайыр хан қазақ әскерінің жоғарғы бас қолбасшысы ретінде қазақ
әскерінің қарулы күштерін құруда және халықты жауға қарсы тойтарысты
жұмылдыруда көптеген іс-әрекеттер жүргізді. Қазақ әскерінің сарбаздары
бірінен кейін бір ұлы жеңістерге жетті.
Соның ішінде қазақ-жоңғар шайқасы қазақ қоғамының дамуына теріс әсер
тигізді. Енді бейбіт дәуірге де қол жеткізерміз деген ой қоғамда белең ала
бастаған еді. Күтпеген, ойламаған жерден үлкен хан Болат қайтыс болады.
Босаған таққа үміткерлер арасында талас-тартыс басталды. Ғасырдан ғасырға
келе жатқан әдет-ғұрыпқа лайық үлкен ханы болып тек сұлтандар әулетінің
үлкен бұтағының өкілдері сайлана алатын. Осы қағидаға сәйкес, Болат ханның
ұлы Әбілмәмбет хан болып сайланды. Ал, Әбілқайыр хан сұлтандар әулетінің
кіші бұтағынан тарағандықтан, оған көп көңіл бөлінбеді. Осыған жәбірленген
ол, бас қолбасшылық қызметінен бас тартады да өзінің әскери жасағымен Кіші
жүзге оралады. Осылайша үлкен еңбекпен және күшпен жиналған қазақ әскерінің
бірлескен халық сарбаздар жасағы ыдырайды.
Енді әр жүз өз алдына жаудан қорғану мәселесін шешуге мәжбүрлі болды.
Ұлы жүз жоңғарларға бағынды, оларға аманат берді, алым-салық төледі. Жоңғар
шапқыншылығына бәрінен аз шалынған Орта жүз азаттық үшін күресін
жалғастыруға дайын еді. Ал, Кіші жүз жағдайы әлде-қайда басқаша
суреттеледі, Кіші жүз халқы жан-жағынан қаптаған жаулар қысымында болды.
Жоңғарлардың, Хиуа хандығының, Түрікмендердің, Еділ қалмақтарының, Жайық
казактарының, Башкұрттардың ұдайы шабуылынан Кіші жүз халқы үрейлі
кемтарлықты көріп-төзді.
Осы фактілерге сол дәуірдегі қазақ халқының Кіші жүз басында әлеуметтік-
саяси билікті жүзеге асырушы тұлға Әбілқайыр хан куә болды. Ол қазақ
қоғамының әлеуметтік-саяси жағдайының қиын сәттерін шешуде саяси жолдарды
қарастырды. Әбілқайыр хан осы кездегі қуатты империяның бірі Ресейге өзінің
назарын аударды.
Ресей бодандығына кіру оған, жоңғар империясының әскери және саяси
үстемдігін жеңудің бірден-бір жолы болып көрінді, әрі қазақ қоғамының
бірыңғай біртұтас мемлекетін құруға жол ашылады деп топшылайды. Осыларды
жүзеге асыру мақсатында Әбілқайыр хан тарихи ауыртпалықты және жауаптылықты
өз мойнына алды.
Дегенмен, Әбілқайыр ханның бұл саяси жолы қазақ даласының сұлтандар
әулетінің бекзаттарының ызалануы мен қарсыласуына қақтығысты. Себебі,
Әбілқайыр хан Ресей империясына арқа сүйеу арқылы өз ықпалын күшейтуді,
қазақтың үш жүзін түгел бағындырып, бір орталықтан басқарылатын билік
жүйесін орнатуды, сөйтіп сол билігін балаларына сайлау жолымен емес,
мұрагерлік жолымен қалдырып отыруды көксеп отырғанын олар сезген еді.
Сөйтіп, 1730 жылы Кіші жүз ханы Әбілқайыр Ресей мемлекетіне қазақ елін
қамқорлыққа алу термин ретінде "бодандыққа" алу туралы өтініш білдірді.
Қамқорлық - ірі мемлекеттің кіші халыққа көрсеткен ағалық мейірімдігі
сияқты. Осыған сәйкес қазақ халқының дарынды тарихшысы Е. Бекмаханов "қазақ
елінің Ресейге бағыныштылығын ағаның ініге қамқорлығы іспеттес дей келе,
Ресей патшасы Анна Иоанновнаның ірге тасында (подданство) бодан болу деген
термин қолданылған. XVIII ғасырдың бірінші ширегінде бұл сөздің мағынасы
қазіргіден белек. Ол кезде "подданство" деген сөзді қамқорлық деп түсінген,
яғни бұл сөзді өзіне қаратып алу немесе отарлау деп түсінбеу керек",- деп
жазған. Осыдан Әбілқайырдың бодандықтың құлдықтан айыра білгендігінен қазақ
халқын өзге мемлекетке басыбайлы құлы қылып бермеген. Хан орыс құжаттарында
өзін "құл" деп атауына қарсы тұрды. Бодандық сөзі сол кездегі қалыптасқан
ұғым бойынша, кез-келген екі елдің арасындағы одақтастық шартта әлсіздеуі
күшті мемлекетке кіруі. Бодандықты нақты бағыныштылық деп
есептемеген,- деп пайымдайды В.В. Бартольд.
Бодандықтың мәнін Әбілқайыр шығыс дәстүрінде түсінді. Ресейді бүгін
"сюзерен" ретінде танығанымен, күш жинап, ес жиып алғаннан кейін одан бас
тартуға болады деп ойлады.
Башқұрт, қалмақ, Жайық орыс-казактарының қазақ жеріне шабуылдары
тоқтамайтынын Әбілқайыр хан ұқты. Сондай-ақ патша бодандығын қабылдаған
жағдайда хан құр қол қалмайтынын да ескерді.
Кіші жүз ханының орыс бодандығана өту жөніндегі шешіміне Бөгенбай, Есет,
Құдайназар атты белді азаматтар қолдау көрсетті. Олар діні де, тілі де жат
елдің мәңгілік бодандығында болуға ұмтылушылықтан емес, халқым аман болса,
бір мәнісі болар деген қағидада болды.
Ханның ой-пайымдары орыс патшаға жазған хаттарынан анық байқалады.
Біз білетін мәлімет бойынша, Әбілқайырды Хиуа хандығы, Ташкент,
Түркістан билеушілері өз көсемі ретінде танитынын хабарлап, оларды орыс
бодандығын қабылдайтынын хат жолдарына қоса жазған. Әрине, сөз жоқ мұның
бәрі Кіші жүз ханының дипломатиялық шеберлігі.
Сонымен, 1730 жылдың 8 қыркүйегінде Кіші жүз ханы Әбілқайыр Анна
Иоанновнаға, өзін және өзіне тиесілі халықтарымен Ресей бодандығына кіру
туралы өтініш хатын жіберді. Осы жылдың 30 қазанында Санкт-Петербургқа
Ресей қол астына кіру жөнінде келіссөздерді жүргізуге Кіші жүз ханы
Әбілқайыр хан елшілігі келгені туралы Сыртқы Істер Алқасының көшірмесіне
көз жүгіртсек. Әбілқайыр ханның келесідей шарттарда болуын қалайтынын
көреміз:
1. Башқұрт халқы сияқты, адал қызмет етуге және салық төлеуге.
2. Қазақ қоғамына Ресей бодандығындағы басқа халықтардан
ешқандай өкпе-ренжіс пен шапқыншылық болмасын
3. Егер де шабуыл жасаған жағдай болса, Ресей империясының
әскери көмек көрсетуін қалайды
4. Бұрын, жоңғар қонтайшыларымен, Еділ қалмақтарымен жау
болатын едік, бұдан былай олармен бейбітшілік-татулықта тұруды
5. Башқұрттармен, басқа да Ресей бодандарының тұтқынға алған
адамдарын қайта қайтарып беруді және олар біздің адамдарымызды
қайтарып беруін қалайды.
Сөйтіп, 1 жылдан астам жүргізілген келіссөздер нәтижелі болады. 1731
жылдың 19 ақпанында императрица Анна Әбілқайыр ханды және оған тиесілі
қазақ халқын Ресей қол астына кіргені туралы грамотаны жіберді.
Әбілқайырдан ант алу мәселесімен басынан аяғына дейін Ресей Сыртқы істер
алқасының тілмәші А.И. Тевкелеев мырза айналысты.
Аңырақай шайқасынан кейін қазақ билеушілері арасында жіктеліс туды.
Деректемелерде шайқасқа қатысқан сұлтандардың мінез-құлқындағы мұндай
келіспеушіліктің себептері туралы айтылмайды. Одан кейін көп ұзамай сұлтан
Әбілмәмбеттің қазақ хандарының ордасы — Түркістанға көшіп кеткені, ал
Әбілқайырдың асыға көшіп, орыс шекараларына бет алғаны мәлім. Аңырақай
шайқасынан кейін қазақ хандары мен сұлтандары арасындағы жікке
бөлінушілікке жоғарғы билік үшін күрес негізгі себеп болды деп санаудың
негізі бар. Тәукенің ұлы, қайтыс болған аға хан Болаттың орнына Орта жүзден
— Сәмеке, Кіші жүзден Әбілқайыр үміттенді. Көпшіліктің таңдауы Әбілмәмбетке
түсті. Сәмеке мен Әбілқайыр өздерін елеусіз қалдырды деп тауып, шайқас
алаңынан кетіп қалды, сол арқылы қазақ жерлерін жоңғар басқыншыларынан азат
етудің ортақ ісіне оңдырмай соққы берді.
Жоңғар әскерлері шапқыншылық жасаған жылдар қазақтар тарихына Ақтабан
шұбырынды жылдары болып еніп, қазақ жүздерінің экономи-калық және саяси
өмірінде ұзақ уақыт бойы терең із қалдырды.
Осындай өте қиын жағдайларда Петербург сарайына жүгінуге өзі бас-тамашы
болудың, сол кезде-ақ ыдырап кеткен біріккен қазақ одағының сыртқы саяси
бағдарында түбірлі бетбұрыс жасау жауапкершілігін өз мойнына алудың және
ойрат күштерінің бейбіт ауылдарға кезекті жойқын шабуылын күтпей, орыс
императрицасының көзқарасын айқындаудың күрделі миссиясы Әбілқайыр ханның
еншісіне тиді.
XVIII ғасырдың 20-жылдарына дейін сұлтан болып жүрген кезінде-ақ
Әбілқайыр орыстың дипломатиялық топтарына едәуір белгілі болатын. Ақылы
жеткілікті және қулықтан да ада емес адам, — деп ол жөнінде А. И.
Тевкелеев осындай пікір айтқан. Ол ең алдымен қазақ мемлекеттілігінің
стратегиялық мүдделерін басшылыққа алып, екінші жағынан Ресей әкімшілігіне
сүйене отырып, өзінің басқа бөсекелестерінен жоғары болуға, оларды саяси
аренадан ығыстырып шығаруға ұмтылды, атақты Тәуке ханның заманында
болғанындай, өзі біріккен хандықтың жеке-дара басшысы болу мақсатымен,
халыққа қасіретті зардабын тигізетін ойрат басқыншылығына жол бермеу үшін
күш пен мүмкіндікті біріктіруге ты-рысты. Осы міндеттерді іс жүзіне асыруға
ұмтылған ол 1730 жылдың жа-зында Уфа наместниктігі арқылы Петербургке өз
елшілігін жіберіп, Ресей императрицасынан өзін ұлысымен бірге Орталық
Азияның көптеген үлкенді-кішілі халықтары қамқорлығына кірген Ресей
империясының бодандығына қабылдауды өтінеді.
Көптеген ғылыми зерттеу еңбектерінде "өз халқын сатқан авантюрист
Әбілқайыр хан өз билігін сақтап қалу үшін патша өкіметінің көмегіне
сүйенді. Тек қана өзінің қара басының қамын ойлай отырып, ол патша
өкіметінің қазақ даласындағы халыққа қарсы саясатын жүргізуші басты
тірегіне айналды". Осыдан Әбілқайырды "баққұмар", "мансапқор" деп
бағалағандығы кездеседі, Десек те, Кіші жүз ханы Әбілқайырдың патша
өкіметімен саяси қарым-қатынастарды соғыссыз тек келіссөздер
жүргізу жолымен шешуге күш салғанын есепке алмағаны өкінішті-ақ.
Ханның жеке саясатшылық қасиетіне таң қалушылық мінездеме берушілер де
кездеседі. Олар бір дауыспен Әбілқайырдың жеке ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.