Қазақстан Республикасы қылмыстық құқығы бойынша кінә түсінігі
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 71 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 71 бет
Таңдаулыға:
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Абдуллаев Камранбаг
Қазақстан Республикасы қылмыстық құқығы бойынша
кінә түсінігі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В030100 мамандығы бойынша – Құқықтану
Түркістан 2014
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қылмыстық құқық, іс жүргізу және криминология кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Қылмыстық құқық, іс жүргізу және
криминология кафедрасының меңгерушісі
п.ғ.к., доцент м.а._____М.С.Молдалиев
.
15.05.2014ж. Хаттама № 10.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақстан Республикасы қылмыстық құқығы бойынша кінә
түсінігі
5В030100 мамандығы бойынша – Құқықтану
Орындаған К.Абдуллаев
Ғылыми жетекшісі
з.ғ.к., аға оқытушы Е.П.Мергенбаев
Түркістан 2014
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .4
1 Қылмыстың субъективтік жағына жалпы сипаттама
1.1 Қылмыстың субъективтік жағының түсінігі және оның
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...6
1.2 Қылмыстың субъективтік жағының қылмысты дәрежелеудегі
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
9
2 Қылмыстық құқықтағы кінә мәселесі
2.1 Кінәнің түсінігі, мазмұны, дәрежесі және көлемі ... ... ... ...16
2.2 Қасақаналық және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.3 Абайсыздық және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
3 Қылмыстың субъективтік жағының мазмұнын құрайтын белгілері және
кінәның екі түрімен істелетін қылмыстар
3.1 Қылмыстық ниет және
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
3.2 Кінәнің екі түрімен істелетін
қылмыстар ... ... ... ... ... ... .. .52
3.3 Қате және оның
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... .59
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 61
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қылмыс құрамының негізгі
элементтерінің бірі қылмыстың субъективтік жағы кез келген қылмыстық іс-
әрекеттің мәнін ашу үшін және қылмыстың құрамын анықтауда маңызы ерекше
болып табылады.
Қылмыстық құқық теориясында қылмыс құрамы деп қылмыс болып табылатын
қоғамға қауіпті әрекетті сипаттайтын, қылмыстық заңмен белгіленген
объективтік және субъективтік белгілердің жиынтығы деп түсіндіріледі.
Қылмыс құрамының түсінігі, теорияда қылмыс құрамының элементтері деп
аталатын белгілердің төрт тобын құрайды. Бұл қылмыстың объектісі,
объективті жағы, субъектісі және субъективті жағы. Яғни, бұл элементтердің
жалпы құрамын құрайтын белгілердің мазмұны бойынша бір қылмыс екінші
бір қылмыстан ажыратылады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қылмыстың субъективтік жағы бұл
негізінен адамның психикалық іс-әрекетінің қылмыс істеуге тікелей
байланысты жағының көрінісі болып табылады.
Қылмыстың сыртқы жағын бейнелейтін объективтік жаққа карағанда
субъективтік жақ қылмыстың ішкі мәнін, мазмұнын білдіреді. Бұл жерден
шығатын қорытынды кылмыстың объективтік және субъективтік жағының белгілері
өзара тығыз байланысты, белгілі бір бірлікте болады. Сондықтан да қылмыстың
субъективтік жағына барынша тығыз талдау жасау қажет.
Қылмыстың субъективтік жағының мазмұнын мынадай заңдылық белгілері:
кінә, қылмыстық ниет, мақсат құрайды. Осы белгілердің жиынтығы қылмыс
істеген, яғни қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған адамның жан дүниесінде орын
алған ішкі өзгерістерді, оның санасы мен еркінің өзара байланысын бейнелеп
береді.
Қылмыстың субъективтік жағын құрайтын белгілердің әр қайсысы қылмыстың
психикалық мазмұнын сипаттайды, бірақ әр қайсысы өзінше сипаттайды.
Мысалы, кінә - бұл тұлғаның өзі жасаған қоғамдық қауіпті іс-әрекетіне
(әрекетіне немесе әрекетсіздігіне) және оның қасақаналық немесе
абайсыздық нысанындағы салдарына психикалық қатынасы.
Кінә - қылмыстың субъективтік жағының негізгі және міндетті белгісі.
Сондықтан, адам өз кінәсі анықталған қоғамға қауіпті іс әрекеті және одан
пайда болған қоғамға қауіпті зардаптар үшін ғана қылмыстық жауаптылыққа
тартылуы тиіс.
Кінәнің қылмыстық құқықтық қағидасына және анықтамасына сәйкес, кінә
қылмыстық әрекеттің немесе әрекетсіздіктің ажырамас бөлігі және қылмыстық
заңмен қарастырылатын, соттың үкімімен мемлекет атынан әшкерленетін, сәйкес
нысандарымен анықталатын, адамның өзінің жасаған қоғамға қауіпті әрекетіне
және оның зардаптарына деген психикалық қатынасы.
Қылмыстың субъективтік жағы бұл негізінен адамның психикалық іс-
әрекетінің қылмыс істеуге тікелей байланысты жағының көрінісі болып
табылады.
Дипломдық жұмыстының құрылымы мен көлемі.
Дипломдық жұмыс, кіріспе және қорытындыдан, үш тараудан, сондай-ақ
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1-тарауда қылмыстың субъективтік жағының жалпы сипаттамасына
тоқталдық.
2-тарауда қылмыстық құқықтағы кінәнің түсінігіне және түрлеріне
тоқталдық.
3-тарауда қылмыстың субъективтік жағының мазмұнын құрайтын белгілеріне
тоқталдық.
Қылмыстың субъективтік жағының қылмыстық жауаптылықтың бар жоғын
анықтау үшін, істелген қылмысты дұрыс саралау үшін және әділ жаза
тағайындау үшін маңызы ерекше.
Осыған байланысты Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының көптеген
қаулыларында қылмыстың субъективтік жағының мазмұнын, кінәнің нысандарының,
қылмыстық қаскүнемділік пен арам ниеттің және оның мақсатының мазмұны мен
бағытын терең зерттеуді талап етеді.
Ізденіс жұмысының эмпирикалық базасы.
Сонымен қатар дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасының нормативтік-
құқықтық актілерін, сондай-ақ арнайы әдебиеттерді қолдандық.
Осы дипломдық жұмысты жазудың негізгі мақсаттары
Қылмыстық құқықта қылмыстың субъективтік жағын ғылыми теориялық
жағынан талдау болып табылады. Қылмыстың субъективтік жағын зерттеу
қылмыстық құқықта қылмыстық іс-әрекеттерді саралауда үлкен маңызға ие.
1 Қылмыстың субъективтік жағына жалпы сипаттама
1.1 Қылмыстың субъективтік жағының түсінігі және оның маңызы
Кез келген қылмыстық әрекет немесе әрекетсіздік – бұл тек дененің
қимылының болмауы ғана емес, ол адамның сыртқы ортаға, қоғамға, қоғамның
өзге де мүшелеріне деген қатынасы. Осы қатынас қылмыстың психологиялық
мазмұны болып табылады, яғни адамның өзі жасаған іс-әрекетінің қоғамға
қауіпті зардаптарын ұғынуы немесе ұғынбауы, оларға деген ерікті қатынасы,
қылмыс жасау кезіндегі субъектінің басшылыққа алатын ниеттері, алдына
қойған мақсаттары, сол кездегі сезімдері-бұлардың бәрі қылмыстың
субъективтік жағын құрайды. Қылмыстың субъективтік жағы қылмыстың ішкі мәні
болып табылады[1].
Субективтік жақ термині қылмыстық заңда қолданылмайды. Алайда,
заңшығарушы оның мәнін кінә, ниет, мақсат ұғымдары арқылы ашады. Осы
аталған ұғымдардың әрқайсысы қылмыстың психикалық мәнін әр жағынан
сипаттайды.
Кінә адамның өзі жасаған қоғамға қауіпті іс әрекетіне деген психикалық
қатынасын білдіре отырып, кез-келген қылмыс құрамының міндетті және негізгі
белгісі болып табылады. Кінә қасақаналық немесе абайсыздық түрінде көрінуі
мүмкін. Алайда, кінәлі адам жауап бермейді. Бұл сұрақтарға жауапты қылмыс
қүрамының факулътативиі белгілері болып табылатын қылмыстың ниеті мен
мақсаты береді. Ниет бұл адамды қылмыс жасауға итермелейтін ішкі сезім. Ал,
мақсат бұл қылмыс жасаушы адамның қылмыс жасау арқылы қол жеткізуге
ұмтылатын нәтижесі. Қылмыстың ниеті мен мақсаты қылмыстық заң
диспозициясында тікелей көрсетілген жағдайларда қылмыс құрамының міндетті
белгілерінің қатарына қосылады.[2].
Мысалы: Қылмыстық Кодекстің 237-бабындағы бандитизм құрамының
субективтік жағының міндетті белгісі болып азаматтарға немесе ұйымдарға
шабуыл жасау мақсаты табылады.
Қылмыстың субъективтік жағында эмоцияналдық жағдайлар да ерекше орын
алады. Заңшығарушы бұл жағдайда қылмыс құрамының белгілерін қоспайды.
Дегенмен, Қылмыстық Кодекстің 98-бабы жан күйзелісі жағдайында адам
өлтіру, Қылмыстық Кодексінің 108-бабы денсаулыққа жан күйзеліс жағдайында
зиян келтіру қылмыстарында жәбірленушінің заңсыз әрекеттері тарапынан
туындаған терең эмоционалдық жағдай жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән
жай ретінде қарастырылады.
Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөлімінің кейбір баптарында субъективтік
жақтың белгілері тікелей көрсетілген. Мысалы, Қылмыстық Кодекстің 103-бабы
денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру немесе Қылмыстық Кодекстің 101-
бабы адамға абайсызда қаза келтіру қылмыстары.
Қылмыстың субъективтік жағының қылмыстық-құқықтық маңызы ерекше. Ең
алдымен, қылмыстың субъективтік жағының барлық белгілерін нақты анықтау
қоғамға қауіпті іс әрекетті дұрыс саралаудың қажетті алғы шарты болып
табылады.
Екіншіден, объективті белгілері бойынша бір біріне ұқсас қылмыстарды
ажырату кезінде субъективтік жақтың белгілері негізге алынады. Мысалы,
Қылмыстық Кодекстің 187-бабы бөтен адамның мүлкін қасақана жою немесе
бүлдіру және 188-бабы бөтен адамның мүлкін абайсызда жою немесе бүлдіру
қылмыстары тек кінәнің нысандары бойынша ғана ажыратылады.
Үшіншіден, қылмыстың субъективтік жағы белгілі бір шамада қылмыстық іс
әрекеттің және оны жасаған адамның қоғамға қауіптілік дәрежесін анықтайды.
Мысалы, алдын-ала жан жақты дайындалып жасалған қылмыс кенеттен пайда
болған жан күйзелісі жағдайында жасалған қылмысқа қарағанда жоғары
қауіптілік дәрежесімен ерекшеленеді.
Сонымен, субъективтік жақты дұрыс анықтаудың қылмысты саралау және
жазаны жеке даралау кезінде құқықтық мағынасы едәуір. Сондай\ақ,
субъективтік жақ қылмыстық құқықтың заңдылық, кінәлі жауаптылық, ізгілік,
әділеттілік сияқты қағидаларын сақтаудың қажетті шарты болып табылады.
Егер қылмыстың объективті жағы - қылмыстың сыртқы сипаты болса ,
субъективті жағы оның ішкі сипаты. Бұл қылмыскердің өзі жасаған
қылмысқа ішкі, яғни кінәмен, ниетпен және мақсатпен сипатталатын адамның
қылмыс жасау кезіндегі психикалық қатынасы
Қылмыстың субъективті жағын құрайтын белгілерге, аталып өткендей,
қылмыстың кінәсі, себебі мен мақсаты, сонымен қатар, қылмыс жасау
кезіндегі тұлғаның сезім күйі жатады.
Қылмыстың субъективтік жағын құрайтын белгілердің әр қайсысы қылмыстың
психикалық мазмұнын сипаттайды, бірақ әр қайсысы өзінше сипаттайды.
Мысалы, кінә - бұл тұлғаның өзі жасаған қоғамдық қауіпті іс-әрекетіне (
әрекетіне немесе әрекетсіздігіне ) және оның қасақаналық немесе
абайсыздық нысанындағы салдарына психикалық қатынасы.
Қылмыстың сыртқы жағын бейнелейтін объективтік жаққа карағанда
субъективтік жақ қылмыстың ішкі мәнін, мазмұнын білдіреді. Бұл жерден
шығатын қорытынды кылмыстың объективтік және субъективтік жағының белгілері
өзара тығыз байланысты, белгілі бір бірлікте болады. Сондықтан да қылмыстың
субъективтік жағына барынша тығыз талдау жасау қажет.
Қылмыстың субъективтік жағының мазмұнын мынадай заңдылық, белгілері:
кінә, қылмыстық ниет, мақсат құрайды. Осы белгілердің жиынтығы къілмыс
істеген, яғни қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған адамның жан-дүниесінде орын
алған ішкі өзгерістерді, оның санасы мен еркінің өзара байланысын бейнелеп
береді.
Аталып өткен қылмыстың субъективтік жағының осы белгілерінің зандылық
маңызы біркелкі емес, керісінше әр түрлі. Кінә кез келген қылмыс құрамының
субъективтік жағының міндетгі белгісі болып табылады. Кінәсіз қылмыстың
құрамы болмайды. Мұның езі кінәсіз жағдайда қылмыстык, жауаптылық туралы
сез болуы мүмкін емес дегенді білдірді. Қылмыстық ниет және мақсат, кінәға
карағанда, кейбір құрамдар үшін занда көрсетілген реттерде қажетті белгі
болады. Ал олай болмаған жағдайларда, ниет пен мақсат қылмыс кұрамының
факулътативті белгісі ғана болып саналады.
Істелмекші болған кылмыс жөніндегі абыржу, өкініш білдіру немесе
жазадан қорқу психологиялық әрекеттің элементтері болып табылмайды,
сондықтан ол қылмыстың субъективтік белгісіне жатпайды.
Қылмыстың субъективтік жағының белгілері — кінәні, ниет пен мақсатты
дұрыс анықтаудың маңызы мынада: біріншіден, қылмыстық жауаптылық негізінің
құрамдас бөлігі ретінде ол кылмысты қылмыс болып табылмайтын іс-әрекеттен
ажыратуға мүмкіндік береді. Екіншіден, қылмыстың субъективтік жағы
объективтік жағынан өзара ұқсас құрамдарды бір-бірінен ажыратуға мүмкіндік
туғызады. Үшіншіден, қыл-мыстың субъективтік жағының мазмұны істелген
қылмыстың, сондай-ақ оны істеген адамның қоғамға қауіптілік дәрежесінің
деңгейін анықтауға себеп болады. Мұның өзі жауаптылықтың негізділігін және
мөлшерін анықтауға мүмкіндік береді.
Қылмыстың мақсаты, себебі мен қылмыс жасау кезіндегі тұлғаның сезім
күйінің кінәдан айырмашылығы – олар қылмыс құрамының қажетті белгілері
болып табылмайды.
Заң шығарушы оларды барлығы емес, тек кейбір қылмыстардың ғана
құрамының белгілерінің қатарына қосады және бұл жағдайларды оларда
қылмыстық жауаптылықтың негізіне айналады. Қылмыс құрамының белгілері
болмаған күнде де олар жеңілдетуші не ауырлатушы жағдай ретінде,
жазаның тағайындалуына айтарлықтай ықпал жасайды.
Орыстың көрнекті әдебиет сыншысы В.Г. Белинский әр түрлі адамдардың
қылығын бағалау үшін бірдей тәсіл қолдануға мүлдем қарсы. Тұлғалар сансыз
және алуан түрлі... Сондықтан біреудің тұлғасын басқаның тұлғасына
шақтаудан асқан әділетсіздік жоқ, ол бәрібір ешқашан дәл келмейді, бәрібір
одан өзгешелігі болады дейді ол. Яғни, қылмыстың субъективті жағын
бағалауға біркелкі келу өте өрескел қателерге соқтыруы мүмкін.[3].
Сонымен қылмыстың субъективтік жағының қылмыстық жауаптылықтың бар-
жоғын анықтау үшін, істелген кылмысты дұрыс саралау үшін және әділ жаза
тағайындау үшін маңызы ерекше. Осыған байланысты Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының пленумы көптеген қаулыларында қылмыстың субъективтік
жағының мазмұнын, кінәнің нысандарын, кылмыстық каскүнемдік пен арам
ниетгің және оның мақсатының мазмұны мен бағытын терең зерттеуді талап
етеді.[4].
1.2 Қылмыстың субъективтік жағының қылмысты дәрежелеудегі маңызы
Қылмысты дәрежелеу деп қылмыс жасаған адамның әрекетін немесе
әрекетсіздігін қылмыстық кодекстің ерекше бөлімінің, кейбір жағдайда
жалпы бөлімінің нормалары бойынша толық және көлемде нақты қылмыс
құрамының белгілерін анықтау болып табылады.
Жасалынған қылмыстың шынайы жағдайларын дәл және толығымен анықтау
–бұл қылмысты дұрыс дәрежелеудің негізгі талабы.
Қылмыстық әрекетті дұрыс дәрежелеу қылмыстық құқық қағидаларын, сонымен
қатар заңдылықты жүзеге асыруды қамтамасыз етеді, ал қылмысты дұрыс
дәрежелемеу әділділік қағидасын бұзады, демек, кінәлінің жауаптылығы дұрыс
кезделмейді.
Әділділік, жазаның мақсаты тек қылмысты дұрыс дәрежелегенде ғана
нәтижеге жетеді. Қылмысты дәрежелегенде қателесу ауыр зардаптарға әкеліп
соғады ( негізсіз ауыр жаза тағайындау, ұзақ мерзімге бас бостандығынан
айыру).
Мысалы, кінәлі адам өзінің жеке араздықтарына байланысты бір адамға
жеңіл түрде дене жарақатын салды, ал оның іс-әрекетін бұзақылық үшін
қате дәрежелеген болсақ, онда кінәлі адамға үш жылға дейін бас
бостандығынан айыруға жаза тағайындалады (257-б.1-ші бөлігі), ал
денсаулыққа қасақана жеңіл түрде зиян келтіргені үшін (105-б.) бір жылға
дейін мерзімге түзеу жұмыстарына, не үш айға дейінгі мерзімге қамауға
жазаланады.
Қылмысты дұрыс дәрежелеу қылмыс жасаған адамның құқықтарының
сақталуына кепілдік береді.
Қылмысты дұрыс дәрежелеу дегеніміз-бұл қоғамға қауіпті іс-әрекетті
қамтитын қылмыстық-құқылық баға беру.
Қайсібір әрекетті дұрыс дәрежелеу үшін ең алдымен кінәлінің істеген
әрекетімен толық және түрлі жағынан танысуға қажетті болатын барлық шын
мәніндегі жағдайларды, кінәлінің кім екенімен және қылмыс істелген
уақытындағы жағдайлар мен толық танысу керек, өйткені қылмысты
дәрежелеудің өзі кінәлінің істеген қоғамға қауіпті әрекеттерінің
сипатына, кінәлінің жеке басына, оның қылмысты істегені үшін қылмыстық
жауапқа тартылып отырған әрекетінің қандай жағдай да істелуіне байланысты.
Егерде қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің қайсы тарауын болмасын
зерттегенде, оның ішінде бір – біріне барлық белгілері сай келетін
қоғамға қауіпті деп тапқан екі қылмысты әрекетті таппайсыз. Сондықтан
қылмысты дұрыс дәрежелеу үшін әрбір жеке қылмыстың белгілерін білу айырықша
қажет болып табылады[5]. Мұны білу қылмысты бір-бірінен ажыратуға, оларды
бір –бірімен араластырмауға, сөйтіп қылмысты дәрежелегенде қате
жібермеуге мүмкіншілік береді.
Қылмыстың жеке құрамдарын зерттегенде, әрбір қылмыстың неге қарсы
бағытталғанын, оның қандай мүддені бұзатындығын, кімге немесе неге зиян
келтіру мүмкіндігі барлығын анықтау қажет.
Сонымен қатар қылмыс құрамының барлық элементтері бойынша шынайы
жағдайларды қылмыстық –құқықтық нормалармен салыстыру керек.
Жалпы ереже бойынша дәрежелеу процесі ең алдымен қылмыстың объектісі
мен объективтік жағын анықтау мен басталып, субъектісі мен субъективтік
жағын анықтаумен аяқталады.
Барлық жағдайлар қылмыстық заңда қарастырылған қандай да болмасын
қылмыс құрамының элементтері мен белгілері сәйкес келгенде ғана қылмыстық
іс-әрекет дұрыс дәрежеленген деп табылады. Қылмыстық іс-әрекетті
дәрежелеудің қорытындысы, қылмыстық –құқықтық нормаға сәйкес қылмыс құрамы
бар деген қорытынды маңызды қылмыстық іс жүргізу құжаттарын, соның ішінде
сот үкімі мен айыптау қорытындысында көрсетіледі. Оларда қылмыс жасаған
тұлғаны қылмыстық жауапкершілікке тартуға және жазалауға мүмкіншілік
беретін, қылмыстық- құқықтық нормаларды реттейтін қылмыстық заңның баптарын
дәл көрсету жолымен қылмысты дәрежелеу жүреді. Қылмыстық әрекетті
дәрежелеудің маңызы ерекше. Қандай-да болмасын қылмыстық іс-әрекетке
сәйкес қылмыс құрамын анықтау дәрежелеу жолымен жүзеге асады, онда
соңғысы қылмыс жасаған тұлғаны қылмыстық жауаптылыққа тартуға, кінә тағу
үшін, сотқа беру, жаза тағайындау, я болмаса қылмыстық жауаптылық пен
жазадан босату үшін құқықтық негіз болады. Барлық жағдайлар да қылмысты
дұрыс дәрежелеу дегеніміз соттардың, прокурорлық, тергеу және алдын-ала
анықтау органдарының жұмыстарының заңдылығын сақтау болып табылады.
Қылмысты дұрыс дәрежелеу ерекше криминологиялық маңызға ие, себебі,
соның негізінде қылмыстық қуылымның дұрыстығы анықталып, қылмыстың алдын-
алу және ескерту шаралары жасалынады.[6].
Қылмыстың субъективтік жағы кінә, ниет және мақсаттан тұрады. Жекелеген
ғалымдар оның құрамына эмоцияларды да жатқызады алайда олар оны кінәнің
мазмұнына кіргізеді.
Жалпы қалыптасқан пікір бойынша қылмыстың субъективтік жағын қылмыстың
кінәнің нақты нысанымен, ниет және мақсатымен сипатталатын тұлғаның жасаған
қылмысқа деген психикалық қатынасы ретінде бағаланады.
Қылмыстың субъективтік жағының белгілері негізгі (міндетті) және
факультативті (қосымша) болып бөлінеді. Олардың біріншісіне кінә, дәлірек
айтқанда оның қасақаналық және абайсыздық формалары жатқызылады. Нақты
жағдайда бұл қасақаналық немесе абайсыздық (тиісінше олардың тікелей және
жанама, менмендік және немқұрайдық түрлері) жасалған қылмыстың мәнісі мен
сипатына тәуелді түрде қылмыстың субъективтік жағының міндетті белгісі
ретінде кез-келген құрамда орын алады. Қазақстанның ҚК-нің Ерекше бөлімінің
баптарының диспозицияларында олар жиі көрсетілмегенімен. Мысалы, 157 бап –
Басқыншылық соғысты тұтындыруға насихат жүргізу және жария түрде шақыру;
241 бап – Жаппай тәртіпсіздіктер, 177 бап Алаяқтық 120 бап – Зорлау, 312
бап – Пара беру.
Белгілердің екінші тобы – қылмыстың ниеті мен мақсаты кейбір құрамдар
үшін міндетті, ал басқалары үшін құрамның факультативті белгісі қызметін
атқарады. Мысалы ҚК-тің 165 бабына сәйкес іс-әрекет Қазақстан
Республикасының сыртқы қауіпсіздігі мен егемендігіне нұқсан келтіру немесе
әлсірету мақсатында жасалған қасақана әрекет ғана мемлекеттік опасыздық деп
танылады. ҚК-тің 216 бабы бойынша әдейі банкроттық оның қандай мақсатпен
жасалатындығына тәуелсіз қылмыс деп танылады. Осыдан бірінші жағдайда
қылмыстың мақсаты мемлекеттік сатқындық құрамының міндетті белгісі болып
табылатындығын ал екінші жағдайда – әдейі банкроттық барысында ол
жауаптылық пен саралауға ықпалын тигізбейді (алайда ол барлық уақытта да
анықталуы тиісті болғанымен және жазаның түрі мен мөлшерін таңдауға ықпал
етуі мүмкін).
Немесе ҚК-тің 96 баб. 2 бөлімі – Адам өлтіру (ауырлататын мән жайда)
басқа адамға құқыққа қарсы қаза келтіру күшейтілген қылмыстық
жауапкершілікті қарастырады егер ол пайда табу ниетімен (пункт з),
бұзақылық ниетпен (пункт к). Мұнда алғашқы екеуінде қылмыстық ниеті оның
субъективтік жағынан міндетті белгісі болса соңғысында қылмыстың мақсаты
міндетті белгі болып табылады.
И. Г. Филановскийдің айтуынша: Қылмыстың субъективті жағының белгілері
заң мәтініңің өзінен туындайды немесе заңның тиісті баптарының
диспозициясын түсіндірудің әртүрлі амалдарының көмегімен анықталады.
Енді аталған белгілердің қылмысты саралауға қатысты қарастырамыз. Бір
мезгілде сонымен қатар қылмыстың іс-әрекетінің өзінің де белгісі болып
табылатын кінә түсінігінен бастаймыз.
Аталған мәселені анықтауды қылмысты дұрыс сарлау табанды түрде талап
етеді: А.А. Пионтковский Кінә туралы ілім кеңестік қылмыстық құқық
теориясының аса маңызды бөлімі болып табылады- деп жазған.
Біз өз жұмысымызды орындау барысында пайдаланған Қылмыстық құқық
бойынша оқулықтарда келтірілген кінәнің анықтамасы қортындылай айтқанда
төмендегідей мазмұнда берілген: Кінә - бұл қылмыстық заңмен тиым салынған
қасақаналық немесе абайсыздық нысанындағы тұлғаның онымен жасалған қоғамдық
қауіпті іс-әрекетке және оның салдарына психикалық қатынасы. Құқықтық
ғылыммен тұжырымдалған бұл пайымдау шын мәнісінде барлық заңгерлермен
қабылданған.
Кіәлінің, қылмыстық құқықтың және жалпы құқықтық теорияның өзекті
институтының тарихында көптеген ғылыми-практикалық ұстанымдар, көзқарастар
және ұсыныстар бар екендігін атап өтуге тиістіміз. Кінә (кінәлілік)
мәселесінің проблемалары бойынша тиісті пікір таластар өткізілген. Аталған
мәселелер әрекет етуші заңнаманың салаларын қолдану бойынша әртүрлі
деңгейдегі кеңесулер мен мәжілістердің талқылауының тақырыбы болды. Мысалы
кінә пайымынан бас тартып, тек оның қасақаналық және абайсыздық нысандарын
анықтаумен шектелу туралы, жанама қасақаналық және қылмыстық менмендікті
біріктіру есебінен кінәнің жаңа үшінші нысанын біле тұра істеу дегенді
енгізу туралы ұсыныстар болған.
Бұрынғы уақыттардағы ғылыми пікірталастарды талдау біздің жұмысымыздың
мақсаты болмағандықтан біз негізінен қылмысты саралаудың қазіргі таңдағы
мәселелеріне ғана назар аудардық. Ғылыми негізділігі күмән туғызатындай
кейбір ой-пікірлерге тоқталмастан, ғылыми ортада басымдыққа ие болған және
практикада қолданыстағы тұжырымдар, ұғым, түсініктерді талдауды ғана міндет
ретінде қойғандықтан біз жұмысымызды аталған бағытта жүргіземіз.
Енді кінәнің нысандары және түрлері туралы. Олардың анықтамасы ҚК-тің
20; 21 баптарында берілген. Тікелей немесе жанама ниетпен жасалған әрекет
қасақана жасалған қылмыс деп танылады. Егер адам өз іс-әрекетінің қоғаға
қауіпті екенін ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуының мүмкін
екенін немесе болмай қоймайтынын алдын алса білсе және осы зардаптардың
болуын тілесе қылмыс тікелей ниетпен жасалған қылмыс деп танылады. Егер
адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін ұғынып,
оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуы мүмкін екенін алдын ала білсе, осы
зардаптардың болуын тілемесе де, бұған санылы түрде жол берсе не бұған
немқұрайды қараса, қылмыс жанама ниетпен жасалған деп танылады.
Қасақаналық ұғымы негізінен екі түрлі элементтен – интеллектуалдық және
еректілік кезеңнен құралады. Өзінің әрекетінің немесе әрекетсіздігінің
қоғамға қауіпті мәнін сезіну және сана-сезім арқылы өтетін оның қоғамға
зиянды зардабын болжау қасақаналықтың интеллектуалдық кезеңін құрайды.
Зардаптың болуын тілеу немесе оның тууына саналы түрде жол беру еріктілік
кезеңі деп аталады. Істелетін іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігін сезіну
қасақаналықтың қажетті элементі болып табылады. Тікелей қасақаналық пен
жанама қасақаналықтың арасындағы басты айырмашылық еріктілік сәтінен айқын
көрінеді. Тікелей қасақаналық барысында тұлға қоғамдық қауіпті салдардың
болуын тілейді. Тұлғада тікелей қасақаналық ниеттің болғандығын төмендегі
жағдайлардан байқауға болады. 1). Пайда болған салдар оның әрекетінің түпкі
мақсаты болып табылады. (мысалы қызғаныштан, кек алу үшін кісі өлтіру). 2)
пайда болған салдар тұлғаның басқа бір мақсатқа қол жеткізудегі белгілі бір
сатысы болып табылады. (мысалы мұрагерлік мүлікке ие болу үшін кісі өлтіру.
Жанама қасақаналық барысында тұлға қоғамдық қауіпті салдардың болуын
тілемейді және бұл салдар оның әрекетінің түпкі мақсатына қол жеткізуіндегі
қажетті саты болып табылмайды. Алайда жанама қасақаналықпен әрекет етуші
тұлға қоғамдық қауіпті салдардың болуының мүмкіндігін болжайды оларға
саналы түрде жол береді немесе оларға немқұрайдылықпен қарайды. Қоғамға
қауіпті салдарға тұлғаның саналы түрде жол беруіне, біз оның осы салдардың
алдын-алу немесе оларды болдырмау үшін ешқандайшараларды жасамауынан
байқаймыз. Формалдық құрамды қылмыстар үшін қасақаналықты тікелей немесе
жанама ретінде бөлудің ешқандай маңызы жоқ себебі қоғамдық қауіпті салдар
олардың міндетті белгілерінің қатарына кірмейді. Формалдық құрамдағы
қылмыстың объективтік жағы кінәлінің қоғамдық қауіпті әрекетті жасауымен
ғана сипатталады. Сондықтан біз тұлғаның іс-әрекетке деген психикалық
көзқкарасын ғана сөз етеміз. Егер тілемей отырып саналы әрекетті жасау
мүмкін болмайтын болса, онда формалдық құрамды қылмыстар үшін тек тікелей
қасақаналық ғана тән болады. Қасақаналықты тікелей және жанма ретінде
болудың тек ғана теоретикалық емес сонымен бірге үлкен практикалық маңызы
бар. Мысалы кейбір қылмыстардың құрамы олардың субъективтік жағының тек
тікелей қасақаналықпен жасалатындығынан көрінеді. Мысалы, талан-таражға
салу, мемлекеттік сатқындық, бандитизм. Осындай әрекеттерді жасау барысында
тұлғаның әрекеттерінде тікелей қасақаналықтың болмауы өз кезегінде қылмыс
құрамының жоқтығын білдіреді. Қасақаналық түрін анықтау, қылмысқа
дайындалғаны және қылмысқа оқталғаны үшін жауапкершілікті анықтау үшін аса
маңызды болып табылады. Себебі қылмысқа дайындалу немесе оқталу тек тікелей
қасақаналық барысында ғана мүмкін болады. Қасақаналықты тікелей немесе
жанама қылып бөлумен қатар қасақаналықтың басқа түрін ажыратып көрсетуге
болады. Интеллектуалдық немес еріктілік сәттерінің нақтылану дәрежесіне
байланысты қасақаналық анықталған және анықталмаған болып бөлінеді. Өз
кезегінде анықталған қасақаналық жәй және баламалы болып бөлінеді. Жай
анықталған қасақаналық барысында тұлға оның іс-әрекетінен қандай зиян
келетінін және оның көлемін анық біледі және тек солардың болуын тілеуді.
(Мысалы, адамды басынан мылтықпен ату) Баламалы анықталған қасақаналық
барысында тұлға бірнеше анықталмаған салдарды болжайды және олардың болуын
тілейді (мысалы пышақ жұмсай отырып субъект адамға өлім келуі немесе ауыр
дене жарақаты келуі мүмкін екенін біледі және оның екеуіне де қол жеткізуге
мүдделі)
Анықталмаған қасақаналық барысында тұлға келтірілетін залалды сезінеді,
және бірнеше қауіпті салдарының болатынын болжайды. Бірақ ол салдар оның
санасымен нақтыланбаған. Субъект өзінің нақты қандай салдарға қол
жеткізгісі келетінін жеткілікті дәрежеде айқындамаған. Мысалы адамның
басына, денесіне соққылар жасай отырып кінәлі, жәбірленушіге өлім келуі
немесе әртүрлі дәрежедегі дене жарақаты келуі мүмкін екенін сезеді, бірақ
қандай ауырлықтағы зиян келетінін нақтыламайды. Ол олардың қайсысына да қол
жеткізуге мүдделі.
Қасақаналықты анықталған және анықталмаған етіп бөлудің қылмысты
саралау үшін маңызы бар. Жай анықталған қасақаналық барысында егер кінәлі
тілеген салдар оған қатысты емес мән-жайларға байланыссыз болмай қалса
жасалған әрекет тек сол салдардың болуын тілеуге оқталу болып саналуға
тиіс. Мысалы жәбірленуші өлтіруді тілей отырып оған ауыр дене жарақатын
келтіру. Ондайда әрекет адам өлтіруге оқталу деп саралануы тиіс.
Қасақаналық ниет қалыптасу уақытына байланысты алдын-ала ойластырылған және
кенеттен пайда болған болып бөлінеді. Алдын-ала ойластырылған қасақаналық
оның пайда болу сәтімен жүзеге асырылуының арасында айта қаларлықтай уақыт
болуымен ерекшеленеді. Осы уақыт аралығында кінәлі адам қылмысты жасаудың
жоспары мен тәсілдерін ойластырады, оның ізін жасыру шараларын қарастырады.
Кенеттен пайда болған қасақаналық ниет атауынан байқалып тұрғандай қылмыс
жасауға деген ниет кенеттен пайда болып жүзеге асырылады. Кенеттен пайда
болған ниет кейде қатты жан күйзелісінен туындаған жағдайда болса
жауапкершілікті жеңілдететін мән-жай ретінде саналуы мүмкін. Жалпы тәртіп
бойынша алдын-ала ойластырған қасақаналық пиғыл, кенеттен пайда болған
пиғылдан қауіптірек болып саналады. Алайда, кейде кінәлі адам қылмыс
жасауға қалыптасқан әрекетін бірден жүзеге асыруы мүмкін. Субъектінің
әрекеттеріне қасақаналық бар немесе жоқ екендігін шешу барысында және
әрекетті саралау барысында қатені құқықтық бағалау мәселесі туындайды.
Қатенің екі түрі болады заң туралы қате және фактілік қате. Заң туралы қате
барысында тұлға өзінің әрекетінің қылмыс екендігін немесе қылмыс болып
табылмайтындығын бағалауда жаңылсады. Бұл жағдайда жалпы ереже әрекет
етеді. Егер субъект өзінің әрекеті қылмыстық жазалаушылыққа жатады деп
есептесе, ал іс жүзінде ол әрекетке қылмыстық заңмен тыйым салынбаса, онда
ол қылмыстық жауапкершілік туындатпайды. Керісінше субъект өзінің әрекетін
қылмыс-деп санамаса, ал әрекетке қылмыстық жауаптылық белгіленген болса,
тұлға қылмыстық жауаптылыққа тартылады. Адамның өзінің іс-әрекетін
саралаудағы және соған сәйкес жаза түрі мен мөлшерін белгілеудегі қатесі
қылмыстық жауапкершілікті шешуге ешқандай ықпал етпейді.
Фактілі қате дегеніміз қылмыс құрамының элементтеріне қатысты,
әрекетінің нақты мән-жайларын теріс ұғынуы болып табылады. Қылмыстық құқық
теориясында және практикада фактілік қателерді төмендегідей түрлерге
бөледі: қылмыс объектісі мен заты жөніндегі қате, жәбірленушінің жеке басы
жөніндегі қате, себепті байланыс, ауырлататын мәністер бойынша қате.
Объект бойынша қате кінәнің нысанын анықтауға ықпалы тигізбейді тек
оның мазмұнын өзгертеді.
Егер субьекті заңмен қатаң қорғалатын объектіге қол сұқтым дап ойлап
қатаң емес түрде қорғалатын объектіге қол сұқса, ол қатаң қорғалатын
объектіге қол сұққан ретінде жазаға тартылуы тиіс. Мысалы, тұлға әйелді
өлтіру барысында оны екі қабат деп ойласа алайда ол ондай болмай шықса онда
ол кінәліге алдын-ала белгілі екі қабат әйелді өлтіруге оқталғаны үшін
жауапқа тартылады. Керісінше тұлға әйелдің екі қабат екенін алдын ала
білмей, екі қабат әйелді өлтірсе ол жәй кісі өлтіргені үшін жауапкершілікке
тартылуы тиіс. Жәбірленушінің жеке басына байланысты қате, әдетте егер
жәбірленушінің жеке белгілері қылмыс құрамының міндетті белгісі болып
табылмаса жауапкершілікке ықпал етпейді. Мысалы көршісін өлтірмек болып
кездейсоқ адамды өлтіреді. Егер кінәлі судьяны немесе тергеушіні өлтірмек
болып алайда қателесіп кездейсоқ адамды өлтірсе ол ҚК-тің 340 бабы бойынша
сот төрелігін немесе алдын ала тергеуді жзеге асыру адамның өміріне қол
сұққаны үшін жауапкершілікке тартылуы тиіс. 96-баб. 6-15 жылға. 340 баб 10-
15 жылға, өмір жазасы, өмір бойы бас бостандығынан айырылуы.
Зат бойынша қателесу екі жақты мәніске ие болады. Егер тұлға заттың
сапалық мәнісіне байланысты қателессе ондай қателесу жауапкершілікте
ықпалын тигізбейді. Мысалы, ұры магнитофон ұрлаймын деп қателесіп,
радиоқабылдағыш ұрлайды. Егер тонаушылар ақша ұрламақ болып сейфті ашқанда
онда ақша жоқ болып шықса онда олардың әрекеті осы затты ұрлауға оқталу
болып есептелінеді. Қылмыс жасау құралы бойынша қателесу, тұлға, белгілі
бір себептермен, қол сұғылған объектіге залал келтіре алмайтын құралмен,
жасалған кезде орын лауы мүмкін. Мысалы тұлға бос оқпен оқталған мылтықпен
адам атпақ болады. Бұл жағдайда ол адам өлтіруге оқталғаны үшін жауапқа
тартылуы тиіс.
Егер субъект өзінің қараңғылығынан қылмыстық заңмен қоргайтын объектіге
залал келтіру мақсатын да оған жарамйтын құралдарды пайдаланса (дуа салу,
қарғыс айту, т.б.) ол тек ниетті анықтау болып табылады және қылмыстық
жауапкершілікке тартуға жатпайды. Себепті байланыс бойынша қате, тұлғаның
жасалған іс-әрекет пен салдардың арасындағы себепті байланысқа қатысты
жаңылысу болып табылады. Егер тұлға өзінің әрекетінен қандай салдар
туындайтынын анық білетін болса онда оның себепті байланыстың дамуы бойынша
қатесі жауапкершілікті анықтау үшін маңызы болмайды. Мысалы, субъект
жәбірленушіні жүрегіне пышақ ұру арқылы өлтірмек болды ал ол күре тамырынан
қан кету салдарынан қайтыс болды, ондай жағдай әрекетті саралу үшін
ешқандай маңызға ие болмайды. Егер субъект өзінің әрекеті қандай салаларға
әкелуі мүмкін екендігін білмесе, онда қасақаналықпен зиян келтіру болып
табылмайды. Егер тұлға қылмысты ауырлататын мән-жайларсыз жасадым деп
есептесе ол саралау белгілері бойынша қателесу болып саналады. Бұл кезде
екі жағдай орын алуы мүмкін. Бірінші жағдай субъект өзі қылмыс жасаған
жағдайдың ауырлататын мән-жай екенін білмейді. Мысалы ұйымдасқан топ болып
ұрлық жасау 175 бабтың 3-тармағы бойынша жауапқа тартылатын, ол ауыр қылмыс
болып табылатынын тұлға білмеуі мүмкін.
Бұл жағдайда қателесу назарға алынбайды және заңды қателесу бойынша
ереже қолданылады. Екінші жағдайда субъект өзінің нақты әрекетінің
ауырлататын жағдайда жасалғандығын білмейді. Мысалы қылмысқа көмектесуші
ұйымдасқан топқа немесе алдын ала сөз байласқан топқа өзгенің мүлкін
ұрлауға көмектесіп отырғанын білмеуі мүмкін, сондықтан жай ұрлыққа
қатысқаны үшін жауапқа тартылуы тиіс. Фактілік қателердің кез-келген түріне
заңи баға бергенде тұлға жауапкершілікке тек оның кінәсі болғанда ғана
тартылуы тиіс деген жалпы ереже басшылыққа алынуы керек.
2 Қылмыстық құқықтағы кінә мәселесі
2.1 Кінәнің түсінігі, мазмұны, дәрежесі және көлемі
Қылмыс, қоғамдық қауіпті әрекет бола тұрып, ол - мінез-кұлықтың сыртқы
көрінісі (әрекет немесе әрекетсіздік) және олар туғызған объективтік
тіршіліктегі өзгерістердің (қылмыстың объективтік жағы) ішкі белгілермен,
яғни адамның мінез құлығын туғызатын, реттейтін және бағыттайтын (қылмыстың
субъективтік жағы) психикалық процестсрмен тығыз байланысының
психофизикалық бірлігі болып табылады. Сонымен кез келген қылмыстық әрекет
немссе әрекетсіздік — бұл тек қана дененің қимылы немесе дене кимылының
болмауы емес ол адамның сыртқы ортаға, қоғамға, қоғамның өзге де мүшелеріне
деген қатынасы деп түсіну керек. Осы қатынас қылмыстың психологиялық
мазмұны болып табылады яғни адамның іс-әрекетінің қоғамдық қауіпті
зардаптарын ұғынуы немссе ұғынбауы, оларға деген срікті қатынасы, қылмысты
жасау кезінде субъектінің басшылыққа алған ниеттері, алдына қойған
мақсаттары, сол кездегі сезімдері —бұлардың бәрі қылмыстың субъективтік
жақтарын кұрайды, яғни қылмыстың субъективтік жағы қылмыстъгң ішкі мәні
болып табылады. Сөйтіп, біздің пікірімізше, кінә қылмыстың субъективтік
жағына жатады, бірақ өкінішке орай, заң ғылымында кінә мен қылмыстың
субъективтік жағының арақатынасы жөніндегі пікірлер әртүрлі. Кейбір
авторлар кінә — қылмыстың субъективтік жағы болып табылады, яғни кінәнің
мазмұны қылмыстың субъективтік жағының мазмұнымен бара-бар деген ойды
қолдайды[7].
Өзге авторлар қылмыстың субъективтік жағына қасақаналық пен абайсыздық
нысанындағы — кінәмен қатар ниет, мақсат, эмоция сияқты өзге де психикалық
кезеңдер кіреді деп есептейді[8]. Бұл пікір көптеген қылмыстық кұқық
оқулықтарында келтірілген. Мұны қолдаушылар ниет, мақсат және эмоцияны
кінәнің мазмұнына кіргізу кінәнің заң жүзіндегі анықтамасының шегін
кеңейтіп жібереді, ал екіншіден, ниет пен мақсат әрқашанда әшкерелеуге
жататын болуы мүмкін емес, сондықтан олар кінәнің түсінгімен қамтылмайды
дейді. [9]
Бұл бағыттардың қайсысы дұрыс деген сұраққа нақты жауап беру кінәнің
түсінігін терең зерттеуді қажет етеді. 40-50-жылдарда жарық көрген жоғары
оқу орындарына арналған оқулықтардың көпшілігінде кінә - адамның өзінің
жасаған қылмысына деген қасақаналық немесе абайсыздық нысанындағы
психикалық қатынасы ретінде анықталады. Бұл анықтамамен кейбір ғалымдар
келіспеді, олардың ойынша кінәға мұндай анықтама беру оның таза формалъды-
психологиялық мәнін ғана ашады, ал таптық-саяси мәні ашылмаған[10].
Кінәнің түсінігі жөніндегі бұл пікірталастардын барысында кінәні
қылмысқа байланысты объективті және субъективті белгілерге, қылмысксрдің
жеке басына соттың берген бағасы ретінде түсіну теориясың (өзге сөзбсн
айтқанда, бұл теория соттың "мен сенің іс-әрекетіне берген бағам сенің
кінәң" дегенін білдіретін еді, мұндай теория, әрине, сот әділдігін
жұргізгенде көптеген әділетсіз шешім шығаруға әкелетіні сөзсіз) заң
ғылымының ғалымдары сол кезде-ақ жоққа шығарды, сөйтіп бұл теория қылмыстық
құқық ғылымында мұлдем жойылды. Кінә түсінгіне соңғы нүкте қойғысы келген
А.Я. Вышинский, кінә дегеніміз — "қылмысты жасаушы мен жасалған қылмыстың
объектісінің арасындағы себепті байланыс" деген пікір айтты[11]. Алайда,
жауаптылықтың негізі ретінде себспті байланысты тану кінәні анықтауда
біржақтылыққа әкелер еді, қорытындысында - объективті айыптауды жақтау
болып табылар еді, сондықтан бұл көзқарас ғалым-криминалистердің тарапынан
колдау таппады.
Соңғы жылдары да кінә мәселесі жөнінідегі пікірталастар толастаған жоқ,
солардың ішіндегі В.И. Ткаченконың "кінә адамның жасаған қылмысының
объективтік белгілеріне деген психикалық қатынасы ретінде анықтауға болар
еді" деген пөзициясы назар аударуға түрарлық[12]. Алайда, "Кінәнін
қылмыстык-құқықтық түсінгі ойлау процестерінің сипатына ғана сәйкес емес -
оған еріктілік компоненті де кіреді, яғни "кінә-... процесс, ал процестің
өтуі кезінде қауіпті әрекетті жасауға шешім қабылданады"[13].
Кінәнің қылмыстық-құқықтық принципіне және зандық анықтамасына сәйкес,
кінә - қылмысты әрекетгің немесе әрекетсіздіктің ажырамайтын бөлігі және
кез келген қылмыс құрамының міндетті белгісі. Қазақстан Республикасы
қылмыстық кодексінің 19, 22- және өзге де баптарында, өзге нормативті
актілерінде аталғанмен, бұлардың ешқайсысында кінәнің анықтамасы жоқ.
Сондықтан жауаптылыққа тартудағы субъективтік қабілеттілікте кінәнің маңызы
мен мәнін есепке ала отырып заңға кінәнің түсінгінің анықтамасын енгізуге
болар еді...
Мысалы мынадай редакцияда: Кінә — қылмыстық заңмен қарастыръшған,
соттың шешімімен мемлекеттің атынан әшкереленетін, сәйкес нысандарымен анық-
талатын, адамның өзінің қоғамдық қауіпті әрекетіне (әрекетсіздігіне) және
олардың қорытындыларына деген психикалық қатынасы.
Бұл анықтама қылмыстық құқык бойынша кінәнің психикалық мазмұнын,
әлеуметтік саяси мәнін де ашып берер еді.
Сонымен, ең алдымен, біз кінәні субъектінің психикалық қатынасы ретінде
ажыратып алуымыз керек, яғни кінә-бұл адамның жасаған қылмысында
көрсетілген қасақаналық немесе абайсыздық. Қасақаналық немесе абайсыздық
белгілі бір ниеттердің негізінде туады да белгілі бір мақсаттарға
бағыттайтын әрекеттерді кездейді. Бұдан шығатын қорытынды: ниет, мақсат
және эмоция кінәні құрайтын психикалық қатынастың міндетті компоненттері.
Бұл психологиялық элементтердің әрқайсысының өзінің әртүрлі зандық мәні
бар. Мысалы, мақсатты алайық, қылмыстық зардаптарға жету мақсаты — тікелей
қасақаналықтың белгісі, ал құрамның шегінен тыс қорытындыларға бағытталған
мақсат қасақаналықтың бағыггылығын, ниет пен эмоция қасақаналықтың
мазмұнын көрсетеді және т.б. Яғни кінәнің мазмұнына ретіннің бәрі оның
нысандарына, нысандарының заңдағы аныктамаларына өз әсерін тигізе бермейді.
Сондықтанда қылмыстың субъективтік жағының аракатынасын зерттегенде кінәнің
мазмұнын оның нысандарымен шатастырмауымыз керек.
Сонымен қатар кінәнің мазмұнына тек қоғам жақтырмайтын психологиялық
кезеңдер ғана кіреді деушілермен де келісуге болмайды. Өйткені, адам
қылмысты іс-әрекетінің қоғамдық қауіпті зардаптарын ұғынып түрып қоғамға
қауіпті емес ниеттерге байланысты қылмыс істеуі мүмкін, бұл субъектінің
кінәсінің аздығын білдіреді, жауаптылыққа немесе жазаға тартуда өз әсерін
тигізеді. Менің ойымша, кінә-қылмыстың субъективтік жағы болып табылады да,
екеуінің түсінгі бірдей, ал қылмыстық құрам белгілеріне кінәнің мазмұнын
ашатын қасақаналық пен абайсыздыққа қоса ниет, мақсат, эмоция да кіреді. Ал
ниет, мақсат және эмоцияны кінәмен бірдей қылмыстың субъективтік жағының
негізгі белгілеріне жатқызатындардың бірі — А.И. Рарог кінә мен қылмыстың
субъективтік жағын үйлестіру кінөнің заңдық анықтамасына сай емес деп кесіп
айтады[14]. Шынында да, біздің Қазақстан Республикасының қылмыстық
кодексінің 19-бабының 3 бөлігінде де "касақана немесе абайсызда әрекет
жасаған адам қылмысқа кінәлі деп танылады" делінген. Занда кінә қасақаналық
пен абайсыздықтан туатын түсінік ретінде ғана көрінеді. Сол сияқты шет
елдік қылмыстық заңдылықтарда да туынды түсінік ретіндегі кінәнің
анықтамасы берілмеген. Ал кейбір шетелдік Қылмыстық кодекстерде кінә туынды
түсінік ретінде ғана көрсетілген. Мысалы, Болгариянъщ Қылмыстық кодексінің
ІІ-бабыңда (1) "Қоғамдық қауіпті әрекет кінәлі деп танылады, егер ол
қасақана немесе абайсызда жасалса" делінген. Әрі қарай заң шығарушы кінәнің
бұл нысандарының түсінігін анықтайды. Өзге Қылмыстық кодекстерде кінәнің
екі нысанының белгілерін нақты анықтамай, тек осы екі нысанының
танылатындығы айтылған. Мысалы, Испанияның Қылмыстық кодексінің 10-бабына
сәйкес қасақаналық немесе абайсыздықпен жасалған заңға сәйкес жазаланатын
әрекет немесе әрекетсіздіктер қылмыс немесе теріс қылық болып табылады".
ФРГ-ның Қылмыстық кодексінің 15-параграфы бойынша "тек қасақана әрекет қана
жазалауға жатады, егер заң абайсызда өрекет үшін тікелей жаза
қарастырмаса". Ең аяғы, кейбір Қълмыстық кодекстердің Жалпы бөлімінде кінә
немесе оның нысандары жөнінде ешқандай көрсеткіштер жоқ. (Мысалы,
Францияның Қылмыстық кодексінде).
Сонымен бұл қылмыстық зандылықтардағы кінәнің анықтамасында, егер ондай
анықтама болса, қасақаналық пен абайсыздықтан өзге психологиялық кезеҢдер
кіргізілмеген. Алайда, бұл өзге психологиялық кезендер кінәнің мазмұнына
кірмейді, олар кінәнің шегінің сыртында жатыр деген сөз емес.
Заң шығарушының кінәнің анықтамасына ниет, мақсат және эмоцияны
кіргізбеуі психикалық қызметтің бұл компоненттері тек қылмысқа ғана емес,
адамның кез келген әрекетіне тән екендігіне негізделген.
Кінәнің "мазмұны" және "нысаны" деген категориялардың қылмыстық
жауаптылыққа әсері әртүрлі. Егер кінәнің мазмұны кінәнің барлық белгілерін
бейнелейтін категория болса, кінәнің нысаны — бұл сол кінәнің белгілерінің
өзара ішкі байланысын және сыртқы жағдайлармен байланысын бейнелейтін
категория.
Кінә, адамның өз іс-әрекетіне және оның қоры-тындыларына деген қоғам
әшкерелейтін психикалық қатынасы болып табылатындықтан, оның мазмұнына
әшкерелеуге негіз болған және әшкерелеу дәрежесін анықтауға мүмкіндік
беретін психикалық қатынастың барлық компоненттері міндетті түрде кіру
керек шығар?.. Сондықтан кінәнің нысандарын қасақаналық және абайсыздықты
анықтай отырып, заң шығарушы (Қазақстан Республикасының қылмыстық
кодексінің 20-21 баптары) өзара және сыртқы жағдайлармен байланысы кінәнің
бар болуына қажет және жеткілікті, және оларсыз қылмыстық жауаптылықтың
болуы мүмкін емес компоненттерді (психикалық қызметтің компоненттері) ғана
көрсетеді. Осылайша, кінәнің функционалдық ролі қылмыстық жауаптылықтың
субъективтік негіздерін анықтаумен бекітіледі, ал сана мен еріктің
түзілуіне, адамның мінез-құлығын реттеуге және кінәнің дәрежесін аныктауға
әсер ететін компоненттер кінәнің нысандарынын жалпы анықтамасына
енгізілмейді, бірақ сот тәжірибесінде есепке алынады.
Сонымен ниет, мақсат және эмоция кінәнің психологиялық мазмұнының
міндетті белгілеріне жатады, және оларды барлық жағдайларда - касақана
қылмыс жасағанда да, абайсызда қылмыс жасағанда да анықтау керек. Бұл
белгілерді кінәнің шегінен шығарып тастау оларды ескермеуге, кінәнің нақты
нысанын анықтауда, кінәнің әлеуметтік-саяси мазмұнын анықтауда, кінәлінің
жеке басының қоғамдық қауіптілігін анықтауда, қылмысты әрекетті тұғызған
себептер мен жағдайларды анықтауда кері әсерін тигізеді. Ниетті, мақсатты,
эмоцияны анықтамай, кінәнің дәрежесін анықтау, жауаптылықты және жазаны
жекелеу мүмкін емес.
Кінә - психикалық қатынас ретінде. Кінәні қылмыстық жауаптылықтың
субъективтік негізі ретінде дұрыс түсінудің қажетті алғы шартына оның
психологиялық мазмұнын, яғни адамның өз іс-әрекетіне және оның
қорытындыларына деген қатынасын сипаттай отырып, оның мінез-құлқын
анықтайтын және нысанаға қоятын психикалық ниеттерді анықтап алу жатады.
Психикалық қатынас түсінгі заңдық түсінік емес, ол жеке адам
психологиясы пәніне кіретін түсінік. Сондықтан қылмыстық құқық ғылымында
психикалық қатынас түсінгінің мазмұны психология ғылымының зерттеген
категорияларына, ережелеріне сүйене анықталады.
Психологияда адамға тән психикалық құбылыстардың негізгі төрт нысанасын
беліп көрсетеді: психикалық процесстер, психикалық ахуалдар, психикалық
қатынастар және адамның жеке басының психикалық қасиеттері.
Психикалық процестер дегеніміз - адамның сыртқы өмірмен қарым-
қатынасындағы психикалық қызметінің өзгерістерінің кезектесіп түруы,
ойлаудан бастап қөзғалып реакция беруге дейін (сөзіну, түйсік, ес және
ойлау). Псикалық ахуал дегеніміз - процесс дамып отыратын жалпы
гакционалдық деңгейі (шаршау, енжарлық және т.б ). Адамның өзіне тән
психикалық белгілер дегеніміз - адамның қызметінің, хал ахуалының,
қатынасының қасиеттері (темперамент, мінез, ерік және т,б. )[15].
Ал психикалық қатынастарға келетін болсақ, оның мынандай белгілерін
атауға болады. 1) қатынастардың таңдамалылығы, бұның арқасында реакцияның
кұші мен сыйпатының ерекшеліктері пәннің мазмұныка және оның сол адам үшін
маңыздылығына байланысты болады; 2) қатынастардың белсенділігі, мұның
арқасында қатынас қозғалыспен іске асырылады; 3) қатынастардың біртұтас
жеке дарадыш, яғни қатынас бұкіл жеке адамның өзінің әсері, тек оның
белгілі бір жақтарының ғана емес; 4) қатынастардың саналы түрде болуы, яғни
адам өзінің объективтік негіздеріне және субъективтік ниеттеріне, өзінің
міядеттеріне (осы қатынастан туатын), осылармен байланысты өзінің
жауапкершілігіне жауап бере алады және бұларды өз әрекеттерінде көрсетеді.
Қылмыстық құқықты тек қылмысты жасауға себепші болған және сол қылмыста
көрінген психикалық қатынастар ғана қызықтырады. Міне, кінә деп аталатын
психикалық қатынастың шегін анықтайды: ол қоғамдық қауіпті іс-әрекетке және
оның қоғамдық қауіпті зардаптарына деген қатынасымен шектеледі,
Психикалық қатынас, өзге қатынастар сияқты, белгілі бір байланыс — бұл
субъекті мен объектінің байланысы. Адамның өз қатынастарын ұғыну қабілеті
бар, мұндай қабілеттілік саналы мақсатты алға қоюда және оған жетуде
көрінеді. Бұл психикалық қатынастың белсенділігі оның тандамалылық
сипатынан туады, ал тандамалылық сипаты қатынастың пәнінің мазмұнына және
қатысушы адамға деген маңыздылығына байланысты.
Қылмыстық актінің құрылымында субъектінің объектіге деген қатынасы
нақты айқындалады және қоғамдық қауіпті әрекетке, қоғамдық қауіпті
зардаптарға деген психикалық қатынастық көлемінде анықталады. Бұл,
біріншіден, психикалық қатынас уақыттың ағымымен дамитын процесс екенін;
екіншіден, бұл қатынас жасау алдында және жасау процесіңде болатын қатынас
екенін; үшіншіден, бұл кеңістікте болатын қатынас екенін, яғни катынастын
кұші қоғамдық қауіпті әрекетпен, амдық кауіпті зардалтармен, қылмыстық
заңның ноомаларымен шектелетіндігін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Абдуллаев Камранбаг
Қазақстан Республикасы қылмыстық құқығы бойынша
кінә түсінігі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В030100 мамандығы бойынша – Құқықтану
Түркістан 2014
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қылмыстық құқық, іс жүргізу және криминология кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Қылмыстық құқық, іс жүргізу және
криминология кафедрасының меңгерушісі
п.ғ.к., доцент м.а._____М.С.Молдалиев
.
15.05.2014ж. Хаттама № 10.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақстан Республикасы қылмыстық құқығы бойынша кінә
түсінігі
5В030100 мамандығы бойынша – Құқықтану
Орындаған К.Абдуллаев
Ғылыми жетекшісі
з.ғ.к., аға оқытушы Е.П.Мергенбаев
Түркістан 2014
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .4
1 Қылмыстың субъективтік жағына жалпы сипаттама
1.1 Қылмыстың субъективтік жағының түсінігі және оның
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...6
1.2 Қылмыстың субъективтік жағының қылмысты дәрежелеудегі
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
9
2 Қылмыстық құқықтағы кінә мәселесі
2.1 Кінәнің түсінігі, мазмұны, дәрежесі және көлемі ... ... ... ...16
2.2 Қасақаналық және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.3 Абайсыздық және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
3 Қылмыстың субъективтік жағының мазмұнын құрайтын белгілері және
кінәның екі түрімен істелетін қылмыстар
3.1 Қылмыстық ниет және
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
3.2 Кінәнің екі түрімен істелетін
қылмыстар ... ... ... ... ... ... .. .52
3.3 Қате және оның
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... .59
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 61
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қылмыс құрамының негізгі
элементтерінің бірі қылмыстың субъективтік жағы кез келген қылмыстық іс-
әрекеттің мәнін ашу үшін және қылмыстың құрамын анықтауда маңызы ерекше
болып табылады.
Қылмыстық құқық теориясында қылмыс құрамы деп қылмыс болып табылатын
қоғамға қауіпті әрекетті сипаттайтын, қылмыстық заңмен белгіленген
объективтік және субъективтік белгілердің жиынтығы деп түсіндіріледі.
Қылмыс құрамының түсінігі, теорияда қылмыс құрамының элементтері деп
аталатын белгілердің төрт тобын құрайды. Бұл қылмыстың объектісі,
объективті жағы, субъектісі және субъективті жағы. Яғни, бұл элементтердің
жалпы құрамын құрайтын белгілердің мазмұны бойынша бір қылмыс екінші
бір қылмыстан ажыратылады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қылмыстың субъективтік жағы бұл
негізінен адамның психикалық іс-әрекетінің қылмыс істеуге тікелей
байланысты жағының көрінісі болып табылады.
Қылмыстың сыртқы жағын бейнелейтін объективтік жаққа карағанда
субъективтік жақ қылмыстың ішкі мәнін, мазмұнын білдіреді. Бұл жерден
шығатын қорытынды кылмыстың объективтік және субъективтік жағының белгілері
өзара тығыз байланысты, белгілі бір бірлікте болады. Сондықтан да қылмыстың
субъективтік жағына барынша тығыз талдау жасау қажет.
Қылмыстың субъективтік жағының мазмұнын мынадай заңдылық белгілері:
кінә, қылмыстық ниет, мақсат құрайды. Осы белгілердің жиынтығы қылмыс
істеген, яғни қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған адамның жан дүниесінде орын
алған ішкі өзгерістерді, оның санасы мен еркінің өзара байланысын бейнелеп
береді.
Қылмыстың субъективтік жағын құрайтын белгілердің әр қайсысы қылмыстың
психикалық мазмұнын сипаттайды, бірақ әр қайсысы өзінше сипаттайды.
Мысалы, кінә - бұл тұлғаның өзі жасаған қоғамдық қауіпті іс-әрекетіне
(әрекетіне немесе әрекетсіздігіне) және оның қасақаналық немесе
абайсыздық нысанындағы салдарына психикалық қатынасы.
Кінә - қылмыстың субъективтік жағының негізгі және міндетті белгісі.
Сондықтан, адам өз кінәсі анықталған қоғамға қауіпті іс әрекеті және одан
пайда болған қоғамға қауіпті зардаптар үшін ғана қылмыстық жауаптылыққа
тартылуы тиіс.
Кінәнің қылмыстық құқықтық қағидасына және анықтамасына сәйкес, кінә
қылмыстық әрекеттің немесе әрекетсіздіктің ажырамас бөлігі және қылмыстық
заңмен қарастырылатын, соттың үкімімен мемлекет атынан әшкерленетін, сәйкес
нысандарымен анықталатын, адамның өзінің жасаған қоғамға қауіпті әрекетіне
және оның зардаптарына деген психикалық қатынасы.
Қылмыстың субъективтік жағы бұл негізінен адамның психикалық іс-
әрекетінің қылмыс істеуге тікелей байланысты жағының көрінісі болып
табылады.
Дипломдық жұмыстының құрылымы мен көлемі.
Дипломдық жұмыс, кіріспе және қорытындыдан, үш тараудан, сондай-ақ
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1-тарауда қылмыстың субъективтік жағының жалпы сипаттамасына
тоқталдық.
2-тарауда қылмыстық құқықтағы кінәнің түсінігіне және түрлеріне
тоқталдық.
3-тарауда қылмыстың субъективтік жағының мазмұнын құрайтын белгілеріне
тоқталдық.
Қылмыстың субъективтік жағының қылмыстық жауаптылықтың бар жоғын
анықтау үшін, істелген қылмысты дұрыс саралау үшін және әділ жаза
тағайындау үшін маңызы ерекше.
Осыған байланысты Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының көптеген
қаулыларында қылмыстың субъективтік жағының мазмұнын, кінәнің нысандарының,
қылмыстық қаскүнемділік пен арам ниеттің және оның мақсатының мазмұны мен
бағытын терең зерттеуді талап етеді.
Ізденіс жұмысының эмпирикалық базасы.
Сонымен қатар дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасының нормативтік-
құқықтық актілерін, сондай-ақ арнайы әдебиеттерді қолдандық.
Осы дипломдық жұмысты жазудың негізгі мақсаттары
Қылмыстық құқықта қылмыстың субъективтік жағын ғылыми теориялық
жағынан талдау болып табылады. Қылмыстың субъективтік жағын зерттеу
қылмыстық құқықта қылмыстық іс-әрекеттерді саралауда үлкен маңызға ие.
1 Қылмыстың субъективтік жағына жалпы сипаттама
1.1 Қылмыстың субъективтік жағының түсінігі және оның маңызы
Кез келген қылмыстық әрекет немесе әрекетсіздік – бұл тек дененің
қимылының болмауы ғана емес, ол адамның сыртқы ортаға, қоғамға, қоғамның
өзге де мүшелеріне деген қатынасы. Осы қатынас қылмыстың психологиялық
мазмұны болып табылады, яғни адамның өзі жасаған іс-әрекетінің қоғамға
қауіпті зардаптарын ұғынуы немесе ұғынбауы, оларға деген ерікті қатынасы,
қылмыс жасау кезіндегі субъектінің басшылыққа алатын ниеттері, алдына
қойған мақсаттары, сол кездегі сезімдері-бұлардың бәрі қылмыстың
субъективтік жағын құрайды. Қылмыстың субъективтік жағы қылмыстың ішкі мәні
болып табылады[1].
Субективтік жақ термині қылмыстық заңда қолданылмайды. Алайда,
заңшығарушы оның мәнін кінә, ниет, мақсат ұғымдары арқылы ашады. Осы
аталған ұғымдардың әрқайсысы қылмыстың психикалық мәнін әр жағынан
сипаттайды.
Кінә адамның өзі жасаған қоғамға қауіпті іс әрекетіне деген психикалық
қатынасын білдіре отырып, кез-келген қылмыс құрамының міндетті және негізгі
белгісі болып табылады. Кінә қасақаналық немесе абайсыздық түрінде көрінуі
мүмкін. Алайда, кінәлі адам жауап бермейді. Бұл сұрақтарға жауапты қылмыс
қүрамының факулътативиі белгілері болып табылатын қылмыстың ниеті мен
мақсаты береді. Ниет бұл адамды қылмыс жасауға итермелейтін ішкі сезім. Ал,
мақсат бұл қылмыс жасаушы адамның қылмыс жасау арқылы қол жеткізуге
ұмтылатын нәтижесі. Қылмыстың ниеті мен мақсаты қылмыстық заң
диспозициясында тікелей көрсетілген жағдайларда қылмыс құрамының міндетті
белгілерінің қатарына қосылады.[2].
Мысалы: Қылмыстық Кодекстің 237-бабындағы бандитизм құрамының
субективтік жағының міндетті белгісі болып азаматтарға немесе ұйымдарға
шабуыл жасау мақсаты табылады.
Қылмыстың субъективтік жағында эмоцияналдық жағдайлар да ерекше орын
алады. Заңшығарушы бұл жағдайда қылмыс құрамының белгілерін қоспайды.
Дегенмен, Қылмыстық Кодекстің 98-бабы жан күйзелісі жағдайында адам
өлтіру, Қылмыстық Кодексінің 108-бабы денсаулыққа жан күйзеліс жағдайында
зиян келтіру қылмыстарында жәбірленушінің заңсыз әрекеттері тарапынан
туындаған терең эмоционалдық жағдай жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән
жай ретінде қарастырылады.
Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөлімінің кейбір баптарында субъективтік
жақтың белгілері тікелей көрсетілген. Мысалы, Қылмыстық Кодекстің 103-бабы
денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру немесе Қылмыстық Кодекстің 101-
бабы адамға абайсызда қаза келтіру қылмыстары.
Қылмыстың субъективтік жағының қылмыстық-құқықтық маңызы ерекше. Ең
алдымен, қылмыстың субъективтік жағының барлық белгілерін нақты анықтау
қоғамға қауіпті іс әрекетті дұрыс саралаудың қажетті алғы шарты болып
табылады.
Екіншіден, объективті белгілері бойынша бір біріне ұқсас қылмыстарды
ажырату кезінде субъективтік жақтың белгілері негізге алынады. Мысалы,
Қылмыстық Кодекстің 187-бабы бөтен адамның мүлкін қасақана жою немесе
бүлдіру және 188-бабы бөтен адамның мүлкін абайсызда жою немесе бүлдіру
қылмыстары тек кінәнің нысандары бойынша ғана ажыратылады.
Үшіншіден, қылмыстың субъективтік жағы белгілі бір шамада қылмыстық іс
әрекеттің және оны жасаған адамның қоғамға қауіптілік дәрежесін анықтайды.
Мысалы, алдын-ала жан жақты дайындалып жасалған қылмыс кенеттен пайда
болған жан күйзелісі жағдайында жасалған қылмысқа қарағанда жоғары
қауіптілік дәрежесімен ерекшеленеді.
Сонымен, субъективтік жақты дұрыс анықтаудың қылмысты саралау және
жазаны жеке даралау кезінде құқықтық мағынасы едәуір. Сондай\ақ,
субъективтік жақ қылмыстық құқықтың заңдылық, кінәлі жауаптылық, ізгілік,
әділеттілік сияқты қағидаларын сақтаудың қажетті шарты болып табылады.
Егер қылмыстың объективті жағы - қылмыстың сыртқы сипаты болса ,
субъективті жағы оның ішкі сипаты. Бұл қылмыскердің өзі жасаған
қылмысқа ішкі, яғни кінәмен, ниетпен және мақсатпен сипатталатын адамның
қылмыс жасау кезіндегі психикалық қатынасы
Қылмыстың субъективті жағын құрайтын белгілерге, аталып өткендей,
қылмыстың кінәсі, себебі мен мақсаты, сонымен қатар, қылмыс жасау
кезіндегі тұлғаның сезім күйі жатады.
Қылмыстың субъективтік жағын құрайтын белгілердің әр қайсысы қылмыстың
психикалық мазмұнын сипаттайды, бірақ әр қайсысы өзінше сипаттайды.
Мысалы, кінә - бұл тұлғаның өзі жасаған қоғамдық қауіпті іс-әрекетіне (
әрекетіне немесе әрекетсіздігіне ) және оның қасақаналық немесе
абайсыздық нысанындағы салдарына психикалық қатынасы.
Қылмыстың сыртқы жағын бейнелейтін объективтік жаққа карағанда
субъективтік жақ қылмыстың ішкі мәнін, мазмұнын білдіреді. Бұл жерден
шығатын қорытынды кылмыстың объективтік және субъективтік жағының белгілері
өзара тығыз байланысты, белгілі бір бірлікте болады. Сондықтан да қылмыстың
субъективтік жағына барынша тығыз талдау жасау қажет.
Қылмыстың субъективтік жағының мазмұнын мынадай заңдылық, белгілері:
кінә, қылмыстық ниет, мақсат құрайды. Осы белгілердің жиынтығы къілмыс
істеген, яғни қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған адамның жан-дүниесінде орын
алған ішкі өзгерістерді, оның санасы мен еркінің өзара байланысын бейнелеп
береді.
Аталып өткен қылмыстың субъективтік жағының осы белгілерінің зандылық
маңызы біркелкі емес, керісінше әр түрлі. Кінә кез келген қылмыс құрамының
субъективтік жағының міндетгі белгісі болып табылады. Кінәсіз қылмыстың
құрамы болмайды. Мұның езі кінәсіз жағдайда қылмыстык, жауаптылық туралы
сез болуы мүмкін емес дегенді білдірді. Қылмыстық ниет және мақсат, кінәға
карағанда, кейбір құрамдар үшін занда көрсетілген реттерде қажетті белгі
болады. Ал олай болмаған жағдайларда, ниет пен мақсат қылмыс кұрамының
факулътативті белгісі ғана болып саналады.
Істелмекші болған кылмыс жөніндегі абыржу, өкініш білдіру немесе
жазадан қорқу психологиялық әрекеттің элементтері болып табылмайды,
сондықтан ол қылмыстың субъективтік белгісіне жатпайды.
Қылмыстың субъективтік жағының белгілері — кінәні, ниет пен мақсатты
дұрыс анықтаудың маңызы мынада: біріншіден, қылмыстық жауаптылық негізінің
құрамдас бөлігі ретінде ол кылмысты қылмыс болып табылмайтын іс-әрекеттен
ажыратуға мүмкіндік береді. Екіншіден, қылмыстың субъективтік жағы
объективтік жағынан өзара ұқсас құрамдарды бір-бірінен ажыратуға мүмкіндік
туғызады. Үшіншіден, қыл-мыстың субъективтік жағының мазмұны істелген
қылмыстың, сондай-ақ оны істеген адамның қоғамға қауіптілік дәрежесінің
деңгейін анықтауға себеп болады. Мұның өзі жауаптылықтың негізділігін және
мөлшерін анықтауға мүмкіндік береді.
Қылмыстың мақсаты, себебі мен қылмыс жасау кезіндегі тұлғаның сезім
күйінің кінәдан айырмашылығы – олар қылмыс құрамының қажетті белгілері
болып табылмайды.
Заң шығарушы оларды барлығы емес, тек кейбір қылмыстардың ғана
құрамының белгілерінің қатарына қосады және бұл жағдайларды оларда
қылмыстық жауаптылықтың негізіне айналады. Қылмыс құрамының белгілері
болмаған күнде де олар жеңілдетуші не ауырлатушы жағдай ретінде,
жазаның тағайындалуына айтарлықтай ықпал жасайды.
Орыстың көрнекті әдебиет сыншысы В.Г. Белинский әр түрлі адамдардың
қылығын бағалау үшін бірдей тәсіл қолдануға мүлдем қарсы. Тұлғалар сансыз
және алуан түрлі... Сондықтан біреудің тұлғасын басқаның тұлғасына
шақтаудан асқан әділетсіздік жоқ, ол бәрібір ешқашан дәл келмейді, бәрібір
одан өзгешелігі болады дейді ол. Яғни, қылмыстың субъективті жағын
бағалауға біркелкі келу өте өрескел қателерге соқтыруы мүмкін.[3].
Сонымен қылмыстың субъективтік жағының қылмыстық жауаптылықтың бар-
жоғын анықтау үшін, істелген кылмысты дұрыс саралау үшін және әділ жаза
тағайындау үшін маңызы ерекше. Осыған байланысты Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының пленумы көптеген қаулыларында қылмыстың субъективтік
жағының мазмұнын, кінәнің нысандарын, кылмыстық каскүнемдік пен арам
ниетгің және оның мақсатының мазмұны мен бағытын терең зерттеуді талап
етеді.[4].
1.2 Қылмыстың субъективтік жағының қылмысты дәрежелеудегі маңызы
Қылмысты дәрежелеу деп қылмыс жасаған адамның әрекетін немесе
әрекетсіздігін қылмыстық кодекстің ерекше бөлімінің, кейбір жағдайда
жалпы бөлімінің нормалары бойынша толық және көлемде нақты қылмыс
құрамының белгілерін анықтау болып табылады.
Жасалынған қылмыстың шынайы жағдайларын дәл және толығымен анықтау
–бұл қылмысты дұрыс дәрежелеудің негізгі талабы.
Қылмыстық әрекетті дұрыс дәрежелеу қылмыстық құқық қағидаларын, сонымен
қатар заңдылықты жүзеге асыруды қамтамасыз етеді, ал қылмысты дұрыс
дәрежелемеу әділділік қағидасын бұзады, демек, кінәлінің жауаптылығы дұрыс
кезделмейді.
Әділділік, жазаның мақсаты тек қылмысты дұрыс дәрежелегенде ғана
нәтижеге жетеді. Қылмысты дәрежелегенде қателесу ауыр зардаптарға әкеліп
соғады ( негізсіз ауыр жаза тағайындау, ұзақ мерзімге бас бостандығынан
айыру).
Мысалы, кінәлі адам өзінің жеке араздықтарына байланысты бір адамға
жеңіл түрде дене жарақатын салды, ал оның іс-әрекетін бұзақылық үшін
қате дәрежелеген болсақ, онда кінәлі адамға үш жылға дейін бас
бостандығынан айыруға жаза тағайындалады (257-б.1-ші бөлігі), ал
денсаулыққа қасақана жеңіл түрде зиян келтіргені үшін (105-б.) бір жылға
дейін мерзімге түзеу жұмыстарына, не үш айға дейінгі мерзімге қамауға
жазаланады.
Қылмысты дұрыс дәрежелеу қылмыс жасаған адамның құқықтарының
сақталуына кепілдік береді.
Қылмысты дұрыс дәрежелеу дегеніміз-бұл қоғамға қауіпті іс-әрекетті
қамтитын қылмыстық-құқылық баға беру.
Қайсібір әрекетті дұрыс дәрежелеу үшін ең алдымен кінәлінің істеген
әрекетімен толық және түрлі жағынан танысуға қажетті болатын барлық шын
мәніндегі жағдайларды, кінәлінің кім екенімен және қылмыс істелген
уақытындағы жағдайлар мен толық танысу керек, өйткені қылмысты
дәрежелеудің өзі кінәлінің істеген қоғамға қауіпті әрекеттерінің
сипатына, кінәлінің жеке басына, оның қылмысты істегені үшін қылмыстық
жауапқа тартылып отырған әрекетінің қандай жағдай да істелуіне байланысты.
Егерде қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің қайсы тарауын болмасын
зерттегенде, оның ішінде бір – біріне барлық белгілері сай келетін
қоғамға қауіпті деп тапқан екі қылмысты әрекетті таппайсыз. Сондықтан
қылмысты дұрыс дәрежелеу үшін әрбір жеке қылмыстың белгілерін білу айырықша
қажет болып табылады[5]. Мұны білу қылмысты бір-бірінен ажыратуға, оларды
бір –бірімен араластырмауға, сөйтіп қылмысты дәрежелегенде қате
жібермеуге мүмкіншілік береді.
Қылмыстың жеке құрамдарын зерттегенде, әрбір қылмыстың неге қарсы
бағытталғанын, оның қандай мүддені бұзатындығын, кімге немесе неге зиян
келтіру мүмкіндігі барлығын анықтау қажет.
Сонымен қатар қылмыс құрамының барлық элементтері бойынша шынайы
жағдайларды қылмыстық –құқықтық нормалармен салыстыру керек.
Жалпы ереже бойынша дәрежелеу процесі ең алдымен қылмыстың объектісі
мен объективтік жағын анықтау мен басталып, субъектісі мен субъективтік
жағын анықтаумен аяқталады.
Барлық жағдайлар қылмыстық заңда қарастырылған қандай да болмасын
қылмыс құрамының элементтері мен белгілері сәйкес келгенде ғана қылмыстық
іс-әрекет дұрыс дәрежеленген деп табылады. Қылмыстық іс-әрекетті
дәрежелеудің қорытындысы, қылмыстық –құқықтық нормаға сәйкес қылмыс құрамы
бар деген қорытынды маңызды қылмыстық іс жүргізу құжаттарын, соның ішінде
сот үкімі мен айыптау қорытындысында көрсетіледі. Оларда қылмыс жасаған
тұлғаны қылмыстық жауапкершілікке тартуға және жазалауға мүмкіншілік
беретін, қылмыстық- құқықтық нормаларды реттейтін қылмыстық заңның баптарын
дәл көрсету жолымен қылмысты дәрежелеу жүреді. Қылмыстық әрекетті
дәрежелеудің маңызы ерекше. Қандай-да болмасын қылмыстық іс-әрекетке
сәйкес қылмыс құрамын анықтау дәрежелеу жолымен жүзеге асады, онда
соңғысы қылмыс жасаған тұлғаны қылмыстық жауаптылыққа тартуға, кінә тағу
үшін, сотқа беру, жаза тағайындау, я болмаса қылмыстық жауаптылық пен
жазадан босату үшін құқықтық негіз болады. Барлық жағдайлар да қылмысты
дұрыс дәрежелеу дегеніміз соттардың, прокурорлық, тергеу және алдын-ала
анықтау органдарының жұмыстарының заңдылығын сақтау болып табылады.
Қылмысты дұрыс дәрежелеу ерекше криминологиялық маңызға ие, себебі,
соның негізінде қылмыстық қуылымның дұрыстығы анықталып, қылмыстың алдын-
алу және ескерту шаралары жасалынады.[6].
Қылмыстың субъективтік жағы кінә, ниет және мақсаттан тұрады. Жекелеген
ғалымдар оның құрамына эмоцияларды да жатқызады алайда олар оны кінәнің
мазмұнына кіргізеді.
Жалпы қалыптасқан пікір бойынша қылмыстың субъективтік жағын қылмыстың
кінәнің нақты нысанымен, ниет және мақсатымен сипатталатын тұлғаның жасаған
қылмысқа деген психикалық қатынасы ретінде бағаланады.
Қылмыстың субъективтік жағының белгілері негізгі (міндетті) және
факультативті (қосымша) болып бөлінеді. Олардың біріншісіне кінә, дәлірек
айтқанда оның қасақаналық және абайсыздық формалары жатқызылады. Нақты
жағдайда бұл қасақаналық немесе абайсыздық (тиісінше олардың тікелей және
жанама, менмендік және немқұрайдық түрлері) жасалған қылмыстың мәнісі мен
сипатына тәуелді түрде қылмыстың субъективтік жағының міндетті белгісі
ретінде кез-келген құрамда орын алады. Қазақстанның ҚК-нің Ерекше бөлімінің
баптарының диспозицияларында олар жиі көрсетілмегенімен. Мысалы, 157 бап –
Басқыншылық соғысты тұтындыруға насихат жүргізу және жария түрде шақыру;
241 бап – Жаппай тәртіпсіздіктер, 177 бап Алаяқтық 120 бап – Зорлау, 312
бап – Пара беру.
Белгілердің екінші тобы – қылмыстың ниеті мен мақсаты кейбір құрамдар
үшін міндетті, ал басқалары үшін құрамның факультативті белгісі қызметін
атқарады. Мысалы ҚК-тің 165 бабына сәйкес іс-әрекет Қазақстан
Республикасының сыртқы қауіпсіздігі мен егемендігіне нұқсан келтіру немесе
әлсірету мақсатында жасалған қасақана әрекет ғана мемлекеттік опасыздық деп
танылады. ҚК-тің 216 бабы бойынша әдейі банкроттық оның қандай мақсатпен
жасалатындығына тәуелсіз қылмыс деп танылады. Осыдан бірінші жағдайда
қылмыстың мақсаты мемлекеттік сатқындық құрамының міндетті белгісі болып
табылатындығын ал екінші жағдайда – әдейі банкроттық барысында ол
жауаптылық пен саралауға ықпалын тигізбейді (алайда ол барлық уақытта да
анықталуы тиісті болғанымен және жазаның түрі мен мөлшерін таңдауға ықпал
етуі мүмкін).
Немесе ҚК-тің 96 баб. 2 бөлімі – Адам өлтіру (ауырлататын мән жайда)
басқа адамға құқыққа қарсы қаза келтіру күшейтілген қылмыстық
жауапкершілікті қарастырады егер ол пайда табу ниетімен (пункт з),
бұзақылық ниетпен (пункт к). Мұнда алғашқы екеуінде қылмыстық ниеті оның
субъективтік жағынан міндетті белгісі болса соңғысында қылмыстың мақсаты
міндетті белгі болып табылады.
И. Г. Филановскийдің айтуынша: Қылмыстың субъективті жағының белгілері
заң мәтініңің өзінен туындайды немесе заңның тиісті баптарының
диспозициясын түсіндірудің әртүрлі амалдарының көмегімен анықталады.
Енді аталған белгілердің қылмысты саралауға қатысты қарастырамыз. Бір
мезгілде сонымен қатар қылмыстың іс-әрекетінің өзінің де белгісі болып
табылатын кінә түсінігінен бастаймыз.
Аталған мәселені анықтауды қылмысты дұрыс сарлау табанды түрде талап
етеді: А.А. Пионтковский Кінә туралы ілім кеңестік қылмыстық құқық
теориясының аса маңызды бөлімі болып табылады- деп жазған.
Біз өз жұмысымызды орындау барысында пайдаланған Қылмыстық құқық
бойынша оқулықтарда келтірілген кінәнің анықтамасы қортындылай айтқанда
төмендегідей мазмұнда берілген: Кінә - бұл қылмыстық заңмен тиым салынған
қасақаналық немесе абайсыздық нысанындағы тұлғаның онымен жасалған қоғамдық
қауіпті іс-әрекетке және оның салдарына психикалық қатынасы. Құқықтық
ғылыммен тұжырымдалған бұл пайымдау шын мәнісінде барлық заңгерлермен
қабылданған.
Кіәлінің, қылмыстық құқықтың және жалпы құқықтық теорияның өзекті
институтының тарихында көптеген ғылыми-практикалық ұстанымдар, көзқарастар
және ұсыныстар бар екендігін атап өтуге тиістіміз. Кінә (кінәлілік)
мәселесінің проблемалары бойынша тиісті пікір таластар өткізілген. Аталған
мәселелер әрекет етуші заңнаманың салаларын қолдану бойынша әртүрлі
деңгейдегі кеңесулер мен мәжілістердің талқылауының тақырыбы болды. Мысалы
кінә пайымынан бас тартып, тек оның қасақаналық және абайсыздық нысандарын
анықтаумен шектелу туралы, жанама қасақаналық және қылмыстық менмендікті
біріктіру есебінен кінәнің жаңа үшінші нысанын біле тұра істеу дегенді
енгізу туралы ұсыныстар болған.
Бұрынғы уақыттардағы ғылыми пікірталастарды талдау біздің жұмысымыздың
мақсаты болмағандықтан біз негізінен қылмысты саралаудың қазіргі таңдағы
мәселелеріне ғана назар аудардық. Ғылыми негізділігі күмән туғызатындай
кейбір ой-пікірлерге тоқталмастан, ғылыми ортада басымдыққа ие болған және
практикада қолданыстағы тұжырымдар, ұғым, түсініктерді талдауды ғана міндет
ретінде қойғандықтан біз жұмысымызды аталған бағытта жүргіземіз.
Енді кінәнің нысандары және түрлері туралы. Олардың анықтамасы ҚК-тің
20; 21 баптарында берілген. Тікелей немесе жанама ниетпен жасалған әрекет
қасақана жасалған қылмыс деп танылады. Егер адам өз іс-әрекетінің қоғаға
қауіпті екенін ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуының мүмкін
екенін немесе болмай қоймайтынын алдын алса білсе және осы зардаптардың
болуын тілесе қылмыс тікелей ниетпен жасалған қылмыс деп танылады. Егер
адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін ұғынып,
оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуы мүмкін екенін алдын ала білсе, осы
зардаптардың болуын тілемесе де, бұған санылы түрде жол берсе не бұған
немқұрайды қараса, қылмыс жанама ниетпен жасалған деп танылады.
Қасақаналық ұғымы негізінен екі түрлі элементтен – интеллектуалдық және
еректілік кезеңнен құралады. Өзінің әрекетінің немесе әрекетсіздігінің
қоғамға қауіпті мәнін сезіну және сана-сезім арқылы өтетін оның қоғамға
зиянды зардабын болжау қасақаналықтың интеллектуалдық кезеңін құрайды.
Зардаптың болуын тілеу немесе оның тууына саналы түрде жол беру еріктілік
кезеңі деп аталады. Істелетін іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігін сезіну
қасақаналықтың қажетті элементі болып табылады. Тікелей қасақаналық пен
жанама қасақаналықтың арасындағы басты айырмашылық еріктілік сәтінен айқын
көрінеді. Тікелей қасақаналық барысында тұлға қоғамдық қауіпті салдардың
болуын тілейді. Тұлғада тікелей қасақаналық ниеттің болғандығын төмендегі
жағдайлардан байқауға болады. 1). Пайда болған салдар оның әрекетінің түпкі
мақсаты болып табылады. (мысалы қызғаныштан, кек алу үшін кісі өлтіру). 2)
пайда болған салдар тұлғаның басқа бір мақсатқа қол жеткізудегі белгілі бір
сатысы болып табылады. (мысалы мұрагерлік мүлікке ие болу үшін кісі өлтіру.
Жанама қасақаналық барысында тұлға қоғамдық қауіпті салдардың болуын
тілемейді және бұл салдар оның әрекетінің түпкі мақсатына қол жеткізуіндегі
қажетті саты болып табылмайды. Алайда жанама қасақаналықпен әрекет етуші
тұлға қоғамдық қауіпті салдардың болуының мүмкіндігін болжайды оларға
саналы түрде жол береді немесе оларға немқұрайдылықпен қарайды. Қоғамға
қауіпті салдарға тұлғаның саналы түрде жол беруіне, біз оның осы салдардың
алдын-алу немесе оларды болдырмау үшін ешқандайшараларды жасамауынан
байқаймыз. Формалдық құрамды қылмыстар үшін қасақаналықты тікелей немесе
жанама ретінде бөлудің ешқандай маңызы жоқ себебі қоғамдық қауіпті салдар
олардың міндетті белгілерінің қатарына кірмейді. Формалдық құрамдағы
қылмыстың объективтік жағы кінәлінің қоғамдық қауіпті әрекетті жасауымен
ғана сипатталады. Сондықтан біз тұлғаның іс-әрекетке деген психикалық
көзқкарасын ғана сөз етеміз. Егер тілемей отырып саналы әрекетті жасау
мүмкін болмайтын болса, онда формалдық құрамды қылмыстар үшін тек тікелей
қасақаналық ғана тән болады. Қасақаналықты тікелей және жанма ретінде
болудың тек ғана теоретикалық емес сонымен бірге үлкен практикалық маңызы
бар. Мысалы кейбір қылмыстардың құрамы олардың субъективтік жағының тек
тікелей қасақаналықпен жасалатындығынан көрінеді. Мысалы, талан-таражға
салу, мемлекеттік сатқындық, бандитизм. Осындай әрекеттерді жасау барысында
тұлғаның әрекеттерінде тікелей қасақаналықтың болмауы өз кезегінде қылмыс
құрамының жоқтығын білдіреді. Қасақаналық түрін анықтау, қылмысқа
дайындалғаны және қылмысқа оқталғаны үшін жауапкершілікті анықтау үшін аса
маңызды болып табылады. Себебі қылмысқа дайындалу немесе оқталу тек тікелей
қасақаналық барысында ғана мүмкін болады. Қасақаналықты тікелей немесе
жанама қылып бөлумен қатар қасақаналықтың басқа түрін ажыратып көрсетуге
болады. Интеллектуалдық немес еріктілік сәттерінің нақтылану дәрежесіне
байланысты қасақаналық анықталған және анықталмаған болып бөлінеді. Өз
кезегінде анықталған қасақаналық жәй және баламалы болып бөлінеді. Жай
анықталған қасақаналық барысында тұлға оның іс-әрекетінен қандай зиян
келетінін және оның көлемін анық біледі және тек солардың болуын тілеуді.
(Мысалы, адамды басынан мылтықпен ату) Баламалы анықталған қасақаналық
барысында тұлға бірнеше анықталмаған салдарды болжайды және олардың болуын
тілейді (мысалы пышақ жұмсай отырып субъект адамға өлім келуі немесе ауыр
дене жарақаты келуі мүмкін екенін біледі және оның екеуіне де қол жеткізуге
мүдделі)
Анықталмаған қасақаналық барысында тұлға келтірілетін залалды сезінеді,
және бірнеше қауіпті салдарының болатынын болжайды. Бірақ ол салдар оның
санасымен нақтыланбаған. Субъект өзінің нақты қандай салдарға қол
жеткізгісі келетінін жеткілікті дәрежеде айқындамаған. Мысалы адамның
басына, денесіне соққылар жасай отырып кінәлі, жәбірленушіге өлім келуі
немесе әртүрлі дәрежедегі дене жарақаты келуі мүмкін екенін сезеді, бірақ
қандай ауырлықтағы зиян келетінін нақтыламайды. Ол олардың қайсысына да қол
жеткізуге мүдделі.
Қасақаналықты анықталған және анықталмаған етіп бөлудің қылмысты
саралау үшін маңызы бар. Жай анықталған қасақаналық барысында егер кінәлі
тілеген салдар оған қатысты емес мән-жайларға байланыссыз болмай қалса
жасалған әрекет тек сол салдардың болуын тілеуге оқталу болып саналуға
тиіс. Мысалы жәбірленуші өлтіруді тілей отырып оған ауыр дене жарақатын
келтіру. Ондайда әрекет адам өлтіруге оқталу деп саралануы тиіс.
Қасақаналық ниет қалыптасу уақытына байланысты алдын-ала ойластырылған және
кенеттен пайда болған болып бөлінеді. Алдын-ала ойластырылған қасақаналық
оның пайда болу сәтімен жүзеге асырылуының арасында айта қаларлықтай уақыт
болуымен ерекшеленеді. Осы уақыт аралығында кінәлі адам қылмысты жасаудың
жоспары мен тәсілдерін ойластырады, оның ізін жасыру шараларын қарастырады.
Кенеттен пайда болған қасақаналық ниет атауынан байқалып тұрғандай қылмыс
жасауға деген ниет кенеттен пайда болып жүзеге асырылады. Кенеттен пайда
болған ниет кейде қатты жан күйзелісінен туындаған жағдайда болса
жауапкершілікті жеңілдететін мән-жай ретінде саналуы мүмкін. Жалпы тәртіп
бойынша алдын-ала ойластырған қасақаналық пиғыл, кенеттен пайда болған
пиғылдан қауіптірек болып саналады. Алайда, кейде кінәлі адам қылмыс
жасауға қалыптасқан әрекетін бірден жүзеге асыруы мүмкін. Субъектінің
әрекеттеріне қасақаналық бар немесе жоқ екендігін шешу барысында және
әрекетті саралау барысында қатені құқықтық бағалау мәселесі туындайды.
Қатенің екі түрі болады заң туралы қате және фактілік қате. Заң туралы қате
барысында тұлға өзінің әрекетінің қылмыс екендігін немесе қылмыс болып
табылмайтындығын бағалауда жаңылсады. Бұл жағдайда жалпы ереже әрекет
етеді. Егер субъект өзінің әрекеті қылмыстық жазалаушылыққа жатады деп
есептесе, ал іс жүзінде ол әрекетке қылмыстық заңмен тыйым салынбаса, онда
ол қылмыстық жауапкершілік туындатпайды. Керісінше субъект өзінің әрекетін
қылмыс-деп санамаса, ал әрекетке қылмыстық жауаптылық белгіленген болса,
тұлға қылмыстық жауаптылыққа тартылады. Адамның өзінің іс-әрекетін
саралаудағы және соған сәйкес жаза түрі мен мөлшерін белгілеудегі қатесі
қылмыстық жауапкершілікті шешуге ешқандай ықпал етпейді.
Фактілі қате дегеніміз қылмыс құрамының элементтеріне қатысты,
әрекетінің нақты мән-жайларын теріс ұғынуы болып табылады. Қылмыстық құқық
теориясында және практикада фактілік қателерді төмендегідей түрлерге
бөледі: қылмыс объектісі мен заты жөніндегі қате, жәбірленушінің жеке басы
жөніндегі қате, себепті байланыс, ауырлататын мәністер бойынша қате.
Объект бойынша қате кінәнің нысанын анықтауға ықпалы тигізбейді тек
оның мазмұнын өзгертеді.
Егер субьекті заңмен қатаң қорғалатын объектіге қол сұқтым дап ойлап
қатаң емес түрде қорғалатын объектіге қол сұқса, ол қатаң қорғалатын
объектіге қол сұққан ретінде жазаға тартылуы тиіс. Мысалы, тұлға әйелді
өлтіру барысында оны екі қабат деп ойласа алайда ол ондай болмай шықса онда
ол кінәліге алдын-ала белгілі екі қабат әйелді өлтіруге оқталғаны үшін
жауапқа тартылады. Керісінше тұлға әйелдің екі қабат екенін алдын ала
білмей, екі қабат әйелді өлтірсе ол жәй кісі өлтіргені үшін жауапкершілікке
тартылуы тиіс. Жәбірленушінің жеке басына байланысты қате, әдетте егер
жәбірленушінің жеке белгілері қылмыс құрамының міндетті белгісі болып
табылмаса жауапкершілікке ықпал етпейді. Мысалы көршісін өлтірмек болып
кездейсоқ адамды өлтіреді. Егер кінәлі судьяны немесе тергеушіні өлтірмек
болып алайда қателесіп кездейсоқ адамды өлтірсе ол ҚК-тің 340 бабы бойынша
сот төрелігін немесе алдын ала тергеуді жзеге асыру адамның өміріне қол
сұққаны үшін жауапкершілікке тартылуы тиіс. 96-баб. 6-15 жылға. 340 баб 10-
15 жылға, өмір жазасы, өмір бойы бас бостандығынан айырылуы.
Зат бойынша қателесу екі жақты мәніске ие болады. Егер тұлға заттың
сапалық мәнісіне байланысты қателессе ондай қателесу жауапкершілікте
ықпалын тигізбейді. Мысалы, ұры магнитофон ұрлаймын деп қателесіп,
радиоқабылдағыш ұрлайды. Егер тонаушылар ақша ұрламақ болып сейфті ашқанда
онда ақша жоқ болып шықса онда олардың әрекеті осы затты ұрлауға оқталу
болып есептелінеді. Қылмыс жасау құралы бойынша қателесу, тұлға, белгілі
бір себептермен, қол сұғылған объектіге залал келтіре алмайтын құралмен,
жасалған кезде орын лауы мүмкін. Мысалы тұлға бос оқпен оқталған мылтықпен
адам атпақ болады. Бұл жағдайда ол адам өлтіруге оқталғаны үшін жауапқа
тартылуы тиіс.
Егер субъект өзінің қараңғылығынан қылмыстық заңмен қоргайтын объектіге
залал келтіру мақсатын да оған жарамйтын құралдарды пайдаланса (дуа салу,
қарғыс айту, т.б.) ол тек ниетті анықтау болып табылады және қылмыстық
жауапкершілікке тартуға жатпайды. Себепті байланыс бойынша қате, тұлғаның
жасалған іс-әрекет пен салдардың арасындағы себепті байланысқа қатысты
жаңылысу болып табылады. Егер тұлға өзінің әрекетінен қандай салдар
туындайтынын анық білетін болса онда оның себепті байланыстың дамуы бойынша
қатесі жауапкершілікті анықтау үшін маңызы болмайды. Мысалы, субъект
жәбірленушіні жүрегіне пышақ ұру арқылы өлтірмек болды ал ол күре тамырынан
қан кету салдарынан қайтыс болды, ондай жағдай әрекетті саралу үшін
ешқандай маңызға ие болмайды. Егер субъект өзінің әрекеті қандай салаларға
әкелуі мүмкін екендігін білмесе, онда қасақаналықпен зиян келтіру болып
табылмайды. Егер тұлға қылмысты ауырлататын мән-жайларсыз жасадым деп
есептесе ол саралау белгілері бойынша қателесу болып саналады. Бұл кезде
екі жағдай орын алуы мүмкін. Бірінші жағдай субъект өзі қылмыс жасаған
жағдайдың ауырлататын мән-жай екенін білмейді. Мысалы ұйымдасқан топ болып
ұрлық жасау 175 бабтың 3-тармағы бойынша жауапқа тартылатын, ол ауыр қылмыс
болып табылатынын тұлға білмеуі мүмкін.
Бұл жағдайда қателесу назарға алынбайды және заңды қателесу бойынша
ереже қолданылады. Екінші жағдайда субъект өзінің нақты әрекетінің
ауырлататын жағдайда жасалғандығын білмейді. Мысалы қылмысқа көмектесуші
ұйымдасқан топқа немесе алдын ала сөз байласқан топқа өзгенің мүлкін
ұрлауға көмектесіп отырғанын білмеуі мүмкін, сондықтан жай ұрлыққа
қатысқаны үшін жауапқа тартылуы тиіс. Фактілік қателердің кез-келген түріне
заңи баға бергенде тұлға жауапкершілікке тек оның кінәсі болғанда ғана
тартылуы тиіс деген жалпы ереже басшылыққа алынуы керек.
2 Қылмыстық құқықтағы кінә мәселесі
2.1 Кінәнің түсінігі, мазмұны, дәрежесі және көлемі
Қылмыс, қоғамдық қауіпті әрекет бола тұрып, ол - мінез-кұлықтың сыртқы
көрінісі (әрекет немесе әрекетсіздік) және олар туғызған объективтік
тіршіліктегі өзгерістердің (қылмыстың объективтік жағы) ішкі белгілермен,
яғни адамның мінез құлығын туғызатын, реттейтін және бағыттайтын (қылмыстың
субъективтік жағы) психикалық процестсрмен тығыз байланысының
психофизикалық бірлігі болып табылады. Сонымен кез келген қылмыстық әрекет
немссе әрекетсіздік — бұл тек қана дененің қимылы немесе дене кимылының
болмауы емес ол адамның сыртқы ортаға, қоғамға, қоғамның өзге де мүшелеріне
деген қатынасы деп түсіну керек. Осы қатынас қылмыстың психологиялық
мазмұны болып табылады яғни адамның іс-әрекетінің қоғамдық қауіпті
зардаптарын ұғынуы немссе ұғынбауы, оларға деген срікті қатынасы, қылмысты
жасау кезінде субъектінің басшылыққа алған ниеттері, алдына қойған
мақсаттары, сол кездегі сезімдері —бұлардың бәрі қылмыстың субъективтік
жақтарын кұрайды, яғни қылмыстың субъективтік жағы қылмыстъгң ішкі мәні
болып табылады. Сөйтіп, біздің пікірімізше, кінә қылмыстың субъективтік
жағына жатады, бірақ өкінішке орай, заң ғылымында кінә мен қылмыстың
субъективтік жағының арақатынасы жөніндегі пікірлер әртүрлі. Кейбір
авторлар кінә — қылмыстың субъективтік жағы болып табылады, яғни кінәнің
мазмұны қылмыстың субъективтік жағының мазмұнымен бара-бар деген ойды
қолдайды[7].
Өзге авторлар қылмыстың субъективтік жағына қасақаналық пен абайсыздық
нысанындағы — кінәмен қатар ниет, мақсат, эмоция сияқты өзге де психикалық
кезеңдер кіреді деп есептейді[8]. Бұл пікір көптеген қылмыстық кұқық
оқулықтарында келтірілген. Мұны қолдаушылар ниет, мақсат және эмоцияны
кінәнің мазмұнына кіргізу кінәнің заң жүзіндегі анықтамасының шегін
кеңейтіп жібереді, ал екіншіден, ниет пен мақсат әрқашанда әшкерелеуге
жататын болуы мүмкін емес, сондықтан олар кінәнің түсінгімен қамтылмайды
дейді. [9]
Бұл бағыттардың қайсысы дұрыс деген сұраққа нақты жауап беру кінәнің
түсінігін терең зерттеуді қажет етеді. 40-50-жылдарда жарық көрген жоғары
оқу орындарына арналған оқулықтардың көпшілігінде кінә - адамның өзінің
жасаған қылмысына деген қасақаналық немесе абайсыздық нысанындағы
психикалық қатынасы ретінде анықталады. Бұл анықтамамен кейбір ғалымдар
келіспеді, олардың ойынша кінәға мұндай анықтама беру оның таза формалъды-
психологиялық мәнін ғана ашады, ал таптық-саяси мәні ашылмаған[10].
Кінәнің түсінігі жөніндегі бұл пікірталастардын барысында кінәні
қылмысқа байланысты объективті және субъективті белгілерге, қылмысксрдің
жеке басына соттың берген бағасы ретінде түсіну теориясың (өзге сөзбсн
айтқанда, бұл теория соттың "мен сенің іс-әрекетіне берген бағам сенің
кінәң" дегенін білдіретін еді, мұндай теория, әрине, сот әділдігін
жұргізгенде көптеген әділетсіз шешім шығаруға әкелетіні сөзсіз) заң
ғылымының ғалымдары сол кезде-ақ жоққа шығарды, сөйтіп бұл теория қылмыстық
құқық ғылымында мұлдем жойылды. Кінә түсінгіне соңғы нүкте қойғысы келген
А.Я. Вышинский, кінә дегеніміз — "қылмысты жасаушы мен жасалған қылмыстың
объектісінің арасындағы себепті байланыс" деген пікір айтты[11]. Алайда,
жауаптылықтың негізі ретінде себспті байланысты тану кінәні анықтауда
біржақтылыққа әкелер еді, қорытындысында - объективті айыптауды жақтау
болып табылар еді, сондықтан бұл көзқарас ғалым-криминалистердің тарапынан
колдау таппады.
Соңғы жылдары да кінә мәселесі жөнінідегі пікірталастар толастаған жоқ,
солардың ішіндегі В.И. Ткаченконың "кінә адамның жасаған қылмысының
объективтік белгілеріне деген психикалық қатынасы ретінде анықтауға болар
еді" деген пөзициясы назар аударуға түрарлық[12]. Алайда, "Кінәнін
қылмыстык-құқықтық түсінгі ойлау процестерінің сипатына ғана сәйкес емес -
оған еріктілік компоненті де кіреді, яғни "кінә-... процесс, ал процестің
өтуі кезінде қауіпті әрекетті жасауға шешім қабылданады"[13].
Кінәнің қылмыстық-құқықтық принципіне және зандық анықтамасына сәйкес,
кінә - қылмысты әрекетгің немесе әрекетсіздіктің ажырамайтын бөлігі және
кез келген қылмыс құрамының міндетті белгісі. Қазақстан Республикасы
қылмыстық кодексінің 19, 22- және өзге де баптарында, өзге нормативті
актілерінде аталғанмен, бұлардың ешқайсысында кінәнің анықтамасы жоқ.
Сондықтан жауаптылыққа тартудағы субъективтік қабілеттілікте кінәнің маңызы
мен мәнін есепке ала отырып заңға кінәнің түсінгінің анықтамасын енгізуге
болар еді...
Мысалы мынадай редакцияда: Кінә — қылмыстық заңмен қарастыръшған,
соттың шешімімен мемлекеттің атынан әшкереленетін, сәйкес нысандарымен анық-
талатын, адамның өзінің қоғамдық қауіпті әрекетіне (әрекетсіздігіне) және
олардың қорытындыларына деген психикалық қатынасы.
Бұл анықтама қылмыстық құқык бойынша кінәнің психикалық мазмұнын,
әлеуметтік саяси мәнін де ашып берер еді.
Сонымен, ең алдымен, біз кінәні субъектінің психикалық қатынасы ретінде
ажыратып алуымыз керек, яғни кінә-бұл адамның жасаған қылмысында
көрсетілген қасақаналық немесе абайсыздық. Қасақаналық немесе абайсыздық
белгілі бір ниеттердің негізінде туады да белгілі бір мақсаттарға
бағыттайтын әрекеттерді кездейді. Бұдан шығатын қорытынды: ниет, мақсат
және эмоция кінәні құрайтын психикалық қатынастың міндетті компоненттері.
Бұл психологиялық элементтердің әрқайсысының өзінің әртүрлі зандық мәні
бар. Мысалы, мақсатты алайық, қылмыстық зардаптарға жету мақсаты — тікелей
қасақаналықтың белгісі, ал құрамның шегінен тыс қорытындыларға бағытталған
мақсат қасақаналықтың бағыггылығын, ниет пен эмоция қасақаналықтың
мазмұнын көрсетеді және т.б. Яғни кінәнің мазмұнына ретіннің бәрі оның
нысандарына, нысандарының заңдағы аныктамаларына өз әсерін тигізе бермейді.
Сондықтанда қылмыстың субъективтік жағының аракатынасын зерттегенде кінәнің
мазмұнын оның нысандарымен шатастырмауымыз керек.
Сонымен қатар кінәнің мазмұнына тек қоғам жақтырмайтын психологиялық
кезеңдер ғана кіреді деушілермен де келісуге болмайды. Өйткені, адам
қылмысты іс-әрекетінің қоғамдық қауіпті зардаптарын ұғынып түрып қоғамға
қауіпті емес ниеттерге байланысты қылмыс істеуі мүмкін, бұл субъектінің
кінәсінің аздығын білдіреді, жауаптылыққа немесе жазаға тартуда өз әсерін
тигізеді. Менің ойымша, кінә-қылмыстың субъективтік жағы болып табылады да,
екеуінің түсінгі бірдей, ал қылмыстық құрам белгілеріне кінәнің мазмұнын
ашатын қасақаналық пен абайсыздыққа қоса ниет, мақсат, эмоция да кіреді. Ал
ниет, мақсат және эмоцияны кінәмен бірдей қылмыстың субъективтік жағының
негізгі белгілеріне жатқызатындардың бірі — А.И. Рарог кінә мен қылмыстың
субъективтік жағын үйлестіру кінөнің заңдық анықтамасына сай емес деп кесіп
айтады[14]. Шынында да, біздің Қазақстан Республикасының қылмыстық
кодексінің 19-бабының 3 бөлігінде де "касақана немесе абайсызда әрекет
жасаған адам қылмысқа кінәлі деп танылады" делінген. Занда кінә қасақаналық
пен абайсыздықтан туатын түсінік ретінде ғана көрінеді. Сол сияқты шет
елдік қылмыстық заңдылықтарда да туынды түсінік ретіндегі кінәнің
анықтамасы берілмеген. Ал кейбір шетелдік Қылмыстық кодекстерде кінә туынды
түсінік ретінде ғана көрсетілген. Мысалы, Болгариянъщ Қылмыстық кодексінің
ІІ-бабыңда (1) "Қоғамдық қауіпті әрекет кінәлі деп танылады, егер ол
қасақана немесе абайсызда жасалса" делінген. Әрі қарай заң шығарушы кінәнің
бұл нысандарының түсінігін анықтайды. Өзге Қылмыстық кодекстерде кінәнің
екі нысанының белгілерін нақты анықтамай, тек осы екі нысанының
танылатындығы айтылған. Мысалы, Испанияның Қылмыстық кодексінің 10-бабына
сәйкес қасақаналық немесе абайсыздықпен жасалған заңға сәйкес жазаланатын
әрекет немесе әрекетсіздіктер қылмыс немесе теріс қылық болып табылады".
ФРГ-ның Қылмыстық кодексінің 15-параграфы бойынша "тек қасақана әрекет қана
жазалауға жатады, егер заң абайсызда өрекет үшін тікелей жаза
қарастырмаса". Ең аяғы, кейбір Қълмыстық кодекстердің Жалпы бөлімінде кінә
немесе оның нысандары жөнінде ешқандай көрсеткіштер жоқ. (Мысалы,
Францияның Қылмыстық кодексінде).
Сонымен бұл қылмыстық зандылықтардағы кінәнің анықтамасында, егер ондай
анықтама болса, қасақаналық пен абайсыздықтан өзге психологиялық кезеҢдер
кіргізілмеген. Алайда, бұл өзге психологиялық кезендер кінәнің мазмұнына
кірмейді, олар кінәнің шегінің сыртында жатыр деген сөз емес.
Заң шығарушының кінәнің анықтамасына ниет, мақсат және эмоцияны
кіргізбеуі психикалық қызметтің бұл компоненттері тек қылмысқа ғана емес,
адамның кез келген әрекетіне тән екендігіне негізделген.
Кінәнің "мазмұны" және "нысаны" деген категориялардың қылмыстық
жауаптылыққа әсері әртүрлі. Егер кінәнің мазмұны кінәнің барлық белгілерін
бейнелейтін категория болса, кінәнің нысаны — бұл сол кінәнің белгілерінің
өзара ішкі байланысын және сыртқы жағдайлармен байланысын бейнелейтін
категория.
Кінә, адамның өз іс-әрекетіне және оның қоры-тындыларына деген қоғам
әшкерелейтін психикалық қатынасы болып табылатындықтан, оның мазмұнына
әшкерелеуге негіз болған және әшкерелеу дәрежесін анықтауға мүмкіндік
беретін психикалық қатынастың барлық компоненттері міндетті түрде кіру
керек шығар?.. Сондықтан кінәнің нысандарын қасақаналық және абайсыздықты
анықтай отырып, заң шығарушы (Қазақстан Республикасының қылмыстық
кодексінің 20-21 баптары) өзара және сыртқы жағдайлармен байланысы кінәнің
бар болуына қажет және жеткілікті, және оларсыз қылмыстық жауаптылықтың
болуы мүмкін емес компоненттерді (психикалық қызметтің компоненттері) ғана
көрсетеді. Осылайша, кінәнің функционалдық ролі қылмыстық жауаптылықтың
субъективтік негіздерін анықтаумен бекітіледі, ал сана мен еріктің
түзілуіне, адамның мінез-құлығын реттеуге және кінәнің дәрежесін аныктауға
әсер ететін компоненттер кінәнің нысандарынын жалпы анықтамасына
енгізілмейді, бірақ сот тәжірибесінде есепке алынады.
Сонымен ниет, мақсат және эмоция кінәнің психологиялық мазмұнының
міндетті белгілеріне жатады, және оларды барлық жағдайларда - касақана
қылмыс жасағанда да, абайсызда қылмыс жасағанда да анықтау керек. Бұл
белгілерді кінәнің шегінен шығарып тастау оларды ескермеуге, кінәнің нақты
нысанын анықтауда, кінәнің әлеуметтік-саяси мазмұнын анықтауда, кінәлінің
жеке басының қоғамдық қауіптілігін анықтауда, қылмысты әрекетті тұғызған
себептер мен жағдайларды анықтауда кері әсерін тигізеді. Ниетті, мақсатты,
эмоцияны анықтамай, кінәнің дәрежесін анықтау, жауаптылықты және жазаны
жекелеу мүмкін емес.
Кінә - психикалық қатынас ретінде. Кінәні қылмыстық жауаптылықтың
субъективтік негізі ретінде дұрыс түсінудің қажетті алғы шартына оның
психологиялық мазмұнын, яғни адамның өз іс-әрекетіне және оның
қорытындыларына деген қатынасын сипаттай отырып, оның мінез-құлқын
анықтайтын және нысанаға қоятын психикалық ниеттерді анықтап алу жатады.
Психикалық қатынас түсінгі заңдық түсінік емес, ол жеке адам
психологиясы пәніне кіретін түсінік. Сондықтан қылмыстық құқық ғылымында
психикалық қатынас түсінгінің мазмұны психология ғылымының зерттеген
категорияларына, ережелеріне сүйене анықталады.
Психологияда адамға тән психикалық құбылыстардың негізгі төрт нысанасын
беліп көрсетеді: психикалық процесстер, психикалық ахуалдар, психикалық
қатынастар және адамның жеке басының психикалық қасиеттері.
Психикалық процестер дегеніміз - адамның сыртқы өмірмен қарым-
қатынасындағы психикалық қызметінің өзгерістерінің кезектесіп түруы,
ойлаудан бастап қөзғалып реакция беруге дейін (сөзіну, түйсік, ес және
ойлау). Псикалық ахуал дегеніміз - процесс дамып отыратын жалпы
гакционалдық деңгейі (шаршау, енжарлық және т.б ). Адамның өзіне тән
психикалық белгілер дегеніміз - адамның қызметінің, хал ахуалының,
қатынасының қасиеттері (темперамент, мінез, ерік және т,б. )[15].
Ал психикалық қатынастарға келетін болсақ, оның мынандай белгілерін
атауға болады. 1) қатынастардың таңдамалылығы, бұның арқасында реакцияның
кұші мен сыйпатының ерекшеліктері пәннің мазмұныка және оның сол адам үшін
маңыздылығына байланысты болады; 2) қатынастардың белсенділігі, мұның
арқасында қатынас қозғалыспен іске асырылады; 3) қатынастардың біртұтас
жеке дарадыш, яғни қатынас бұкіл жеке адамның өзінің әсері, тек оның
белгілі бір жақтарының ғана емес; 4) қатынастардың саналы түрде болуы, яғни
адам өзінің объективтік негіздеріне және субъективтік ниеттеріне, өзінің
міядеттеріне (осы қатынастан туатын), осылармен байланысты өзінің
жауапкершілігіне жауап бере алады және бұларды өз әрекеттерінде көрсетеді.
Қылмыстық құқықты тек қылмысты жасауға себепші болған және сол қылмыста
көрінген психикалық қатынастар ғана қызықтырады. Міне, кінә деп аталатын
психикалық қатынастың шегін анықтайды: ол қоғамдық қауіпті іс-әрекетке және
оның қоғамдық қауіпті зардаптарына деген қатынасымен шектеледі,
Психикалық қатынас, өзге қатынастар сияқты, белгілі бір байланыс — бұл
субъекті мен объектінің байланысы. Адамның өз қатынастарын ұғыну қабілеті
бар, мұндай қабілеттілік саналы мақсатты алға қоюда және оған жетуде
көрінеді. Бұл психикалық қатынастың белсенділігі оның тандамалылық
сипатынан туады, ал тандамалылық сипаты қатынастың пәнінің мазмұнына және
қатысушы адамға деген маңыздылығына байланысты.
Қылмыстық актінің құрылымында субъектінің объектіге деген қатынасы
нақты айқындалады және қоғамдық қауіпті әрекетке, қоғамдық қауіпті
зардаптарға деген психикалық қатынастық көлемінде анықталады. Бұл,
біріншіден, психикалық қатынас уақыттың ағымымен дамитын процесс екенін;
екіншіден, бұл қатынас жасау алдында және жасау процесіңде болатын қатынас
екенін; үшіншіден, бұл кеңістікте болатын қатынас екенін, яғни катынастын
кұші қоғамдық қауіпті әрекетпен, амдық кауіпті зардалтармен, қылмыстық
заңның ноомаларымен шектелетіндігін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz