КӘСІПКЕРЛІК ӘЛЕУМЕТТАНУЫ ПӘНІНІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН
Ф-ӘД-001026
Ќ.А.ЯСАУИ АТЫНДАЃЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТІ
ӘЛЕУМЕТТАНУ ЖӘНЕ САЯСАТТАНУ КАФЕДРАСЫ
Бекітемін
Қ.А. Ясауи атындағы ХҚТУ-нің
оқу-әдістемелік ісі жөніндегі
вице-президенті, профессор
С.
Тұртабаев
2010ж.
КӘСІПКЕРЛІК ӘЛЕУМЕТТАНУЫ ПЄНІНІҢ
ОЌУ-ЄДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН
Кафедра: Әлеумеғттану және Саясаттану
2010-2011 оқу жылы, 7 семестр
Кредит саны: 2
Оқытушының аты-жөні: аға оқытушы Төлеев Жұмахан
Мекен-жайы: Тәуке хан даңғылы, Заң фак. Ғимараты,
Тел және E-maіl: раб. тел.
Т‡РКІСТАН 2010
Оќу-єдістемелік кешен Әлеуметтану және Саясаттану кафедрасыныњ
№ 2010 ж. мєжілісінде ќаралды.
Кафедра мењгерушісі соц.ѓ.д.,
проф. О. Н±сќабаев
Факультеттің оқу-әдістемелік Кеңесінің №
2010 ж. мәжілісінде бекітілді.
Кеңес төрайымы, фил.ғ.к., доцент А.
Малдыбек
Пән туралы қысқаша мәліметтер:
1.1 Пән туралы қысқаша сипаттама: ҚР-ның нарықтық экономикаға өтуімен
байланысты барлық экономика салаларында басты ұйымдастырушы күш кәсіпкерлер
тобы өмірге келді. Кәсіпкерлік іс тек қана өндірісте емес, сонымен бірге
коммерциялық, қаржы, ақпарат салаларында басты ұйымдастырушы күш. Ол
экономиканың қай саласында болмасын пайда табу үшін қызмет етеді. Сондықтан
да нарықтық экономика жағдайында ұйымдастырушы басты субъект кәсіпкердің іс-
әрекеттері, кәсіпкерлік істің түрлері, ұйымдастыру әдістері, тактикасы,
стратегиясы, кәсіпкерлік бәсекелестік, тәуекел, бизнес-жоспардың құрылымы
мен мазмұны, сонымен бірге кәсіпкерлік істі дамыту, басқару ретінде
экономикалық проблемалар: кәсіпорынның тауар және баға саясаты,
кәсіпорынның қаржысын басқару, қаржылық менеджмент, қаржы жағдайын талдау,
кәсіпорындағы маркетинг туралы тұжырымды маңызды мәселелерді білген жөн.
1.2 Пәннің мақсаты: кәсіпкерлік қызметтің ғылыми және тәжірибелік
негіздерін, оның қазіргі кездегі жоспарлау әдістерін тарату және қолдану
болып табылады. Берілген пәннің мақсаттары:
- кәсіпкерлік қызметті ұйымдастырудың принциптері мен әдістерін, қызмет
жағдайы мен түрлерін білу;
- қалыпты қызметті қамтамасыз ететін барлық ресурстардың ең ыңғайлы
варианттарын анықтау;
- кәсіпкердің шаруашылық қызметіне талдау жүргізу;
- шаруашылық қызметтің кәсіпкерлік тәуекелінің бағасын анықтау;
- кәсіпкерлік мәмілелерді ұйымдастыру әдістемесін қолдану және т.б.
1.3 Пәннің мiндеттерi: студенттерге туристтік қызметініњ кәсіпкерлігі
жµнінде бірт±тас ±ѓым беру.
• Студенттерді жеке кәсіпкерлік қызметті ж‰зеге асыру технологиясына
игеруге даярлау
• кәсіпкер қызметін жоспарлардыњ теориялық негіздерін беру
• µндіріс шыѓындарын азайту, баѓа саясаты туралы білімдерін терењдету
• кәсіпкерлік қызметтіњ мәселелерін кәсіби-біліктілікті дењгейде
ж‰зеге асыру қаѓидалары мен әдістерін айқындау
• нарықтық экономиканың барлық аспектілері, сондай-ақ кәсіпкерлік
қызметті ұйымдастыру әдістері және нысандарын қолдану аясында және
кәсіпкердің қалыпты қызметін қамтамасыз ететін барлық ресурстарды
жоспарлаудың ең тиімді варианттарын анықтауда білімдері болуы;
• кәсіпкерлік қызметте оның тиімді дамуы үшін жоспарлау және
ұйымдастыруда дұрыс шешімдер қабылдай алуы;
• жағдайлық талдау және басқару жүйесінің экономикалық әдістерін,
белгісіздік және тәуекел жағдайында математикалық талдау және
қазіргі кездегі зерттеу әдістерімен экономикалық және
ұйымдастырушылық сипаттағы тиімді шешімдер қабылдайалуы керек.
1.4 Пререквизиттер. экономикалыќ теория, менеджмент негіздері,
кәсiпорын экономикасы, қаржы, құқық негіздері және т.б.
1.5 Постреквизиттер. өндірістік менеджмент, стратегиялық жоспарлау,
персоналды басқару, қаржылық менеджмент, туризм экономикасы, коммерциялық
менеджмент, инновациялық менеджмент, жобаларды басқару және т.б.
2. Пән бойынша оқу-әдістемелік материалдар.
2.1 Курстың тақырыптық жоспары.
Семестрі№, тақырыбы Аудиториялық сабақтар СОӨЖ СӨЖ
,
№ аптасы
Лек. ПрактСем. Лабор
. .
1-2 Кәсіпкерлік ұғымы және оның 1 1 3 3
негізгі түрлері
3-4 Кәсіпкерлік қызметтегі 1 1 3 3
тәуекелдіктер
5-6 Кәсіпкерлік қызметті жоспарлау1 1 3 3
7-8 Кәсіпкерлік қызметті 1 1 3 3
қаржыландыру
9-10 Кәсіпкерлік қызметте 1 1 3 3
персоналды басқару
11 ҚР Шағын кәсіпкерлікті қолдау 1 1 3 3
тәжірибесi және әлемдік
аренадағы оның қалыптасу
деңгейі
12 Кәсiпкерлiктi дамуы мен 1 1 3 3
перспективасы
13-14 Кәсіпкерлердің шаруашылық 1 1 3 3
серіктестермен келісім-шарттық
қарым-қатынасы
15 Кәсіпкерлік қызметті талдау 1 1 3 3
және тиімділігін бағалау
Барлық сағат саны: 15 15 30 30
Лекция сабағының күнтізбелік жоспары
№ өткізіл Сағат Негізгі және қосымша
етін Лекция тақырыбы мен жоспары саны әдебиеттер тізімі
апта-сы
1 1-2 1. Кәсіпкерлік ұғымы және оның 2 №111-15, 51-88
негізгі түрлері беттер
1.1.Кәсіпкерліктің мәні, негізгі 363-397 беттер
белгілері және кәсіпкерлік қызметтің №2 6-15, 18-23
объектілері мен субъектілері. беттер
1.2.Кәсіпкерлікті ұйымдастыру №3 6-8 беттер
формалары. №4 5-21 беттер
1.3.Акционерлік қоғамдар және олардың №9 23-25, 35-42
қызметі беттер
2 3-4 2. Кәсіпкерлік қызметтегі тәуекелдер 2 №2 112-118 беттер
2.1.Кәсіпкерлік тәуекелдің мәні мен №4 107-117 беттер
түрлері №9 28-31 беттер
2.2. Кәсіпкерлік тәуекел деңгейіне
ықпал етуші факторлар
2.3 Тәуекелді басқару тәсілдері
2.4 Кәсіпкерлік тәуекелді бағалау
3 5-6 3. Кәсіпкерлік қызметті жоспарлау 2 №9 148-158 беттер
3.1.Жоспарлаудың мазмұны мен №2 129-143 беттер
тәсілдері №1 457-461 беттер
3.2.Кәсіпкерлік қызметті жоспарлау №4 136-140 беттер
түрлері №6,711,14
3.3.Бизнес-жоспар және оның
қажеттілігі
3.4.Кәсіпорынның маркетингтік қызметі
4 7-8 4.Кәсіпкерлік қызметті қаржыландыру 2 №2 71-81 беттер
4.1 Кәсіпкерлік қызметті қаржыландыру №9 239-253 беттер
көздері. Қаржылық жоспарлау №3, 13
4.2 Қаржылық менеджмент
4.3 Қаржылық жоспарлау мен болжау.
Негізгі қаржылық құжаттар
5 9-10 5. Кәсіпкерлік қызметте персоналды 2 №4 121-132 беттер
басқару №9 174-182, 186-195
5.1 Кәсіпкерлік қызметте еңбек беттер
ресурстарын жоспарлау №10 7-18, 179-218,
5.2 Еңбекті мөлшерлеу. Еңбек 419-459, беттер
мөлшерінің түрлері
5.3 Еңбек өнімділігінің мәні,
көрсеткіштері және өлшеу тәсілдері
5.4 Еңбек ақыны ұйымдастыру, еңбек
ақы принциптері
11 ҚР Шағын кәсіпкерлікті қолдау 2 №9 148-158 беттер
тәжірибесi және әлемдік аренадағы №2 129-143 беттер
оның қалыптасу деңгейі №1 457-461 беттер
Шағын кәсіпкерлікті қолдау №4 136-140 беттер
тәжірибесi. №6,711,14
Әлемдiк жағдайдағы шағын
кәсiпкерлiктiң қалыптасуы
12 Кәсiпкерлiктi дамуы мен перспективасы2 № 2 181-197 беттер
№2 154-163 беттер
1 Кәсіпкерліктің дамуын №9 245-248 беттер
институционалдық-құқықтық жағынан №9 216-225 беттер
қамтамасыз ету1
2. Кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау
және дамыту бағдарламасын жүзеге
асыру жолдары
3. Кәсіпкерлікті өндірістік
ресурстармен қамсыздандыру .
4. Кәсіпкерліктің сыртқы экономикалық
қызметін мемлекеттік қолдау және
ынталандыру
6 13-14 6.Кәсіпкерлердің шаруашылық 2 №1 329-334 беттер
серіктестіктермен келісім-шарттық №4 155-169 беттер
қарым қатынасы №1 334-358 беттер
6.1. Коммерциялық келісімнің мәні №1 401-454 беттер
және түрлері
6.2 Келісімнің кезеңдері және
келісім-шарттың негізгі баптары
6.3 Кәсіпкерліктің ынтымақтастық
формалары
7 15 7. Кәсіпкерлік қызметті талдау және 2 № 2 181-197 беттер
тиімділігін бағалау №2 154-163 беттер
7.1 Талдаудың мақсаты мен міндеттері №9 245-248 беттер
7.2 Кәсіпорын қызметінің тиімділік №9 216-225 беттер
көрсеткіштері
7.3 Өндірістік шығындар мен өнімнің
өзіндік құнын бағалау
7.4 Кәсіпорынның бәсекелік
қабілеттілігін талдау
Семинар сабағының күнтізбелік жоспары
№ Сабақтың тақырыбы мен жоспары Сағат Бақылау түрі Апта-сы
саны
1 Кәсіпкерлік ұғымы және оның негізгі 3 Сұрақ-жауап 1-2
түрлері Пікірталас
Кәсіпкерліктің даму тарихы және Сұраққа
қалыптасуының теориялық негіздері сәйкес
Мемлекеттік және жеке кәсіпкерлік глосарий
Ірі, орта және шағын кәсіпкерлік дайындау
ерекшеліктері Тақырып
Кәсіпкерліктің ұжымдық экономикалық бойынша тест
формалары орындау
Кәсіпкерліктің инновациялық формалары
2. Кәсіпкерлік қызметтегі тәуекелдіктер 2 Сұрақ-жауап 3-4
1. Тәуекелді талдау және тәуекелден Бақылау
келетін зияндар жұмысы
2. Тиімді шешім және Рубенштейн ережесі (жазбаша)
3. Тәуекелді басқару тәсілдері Тақырып
бойынша тест
3 Кәсіпкерлік қызметті жоспарлау 2 Сұрақ-жауап 5-6
1.Бизнес-жоспардың құрылымы Топтық
2.Қаржылық жоспар презентация
3.Индикативтік жоспар
4 Кәсіпкерлік қызметті қаржыландыру 2 Сұрақ-жауап 7-8
1.Кәсіпкерлікті қаржыландырудың ішкі және Бақылау
сыртқы көздері жұмысы
2. Кәсіпорынның мүмкіндіктерін және Тақырып
тұтынушыларды зерттеу бойынша тест
3. Нарықты сегменттеу орындау
5 Кәсіпкерлік қызметте персоналды басқару 2 Сұрақ-жауап 9-10
1.Еңбек ұжымының қалыптасуы. Персоналдың Тапсырмалар
құрылымы орындау
2. Еңбек ресурстарын жоспарлау және тақырып
еңбекті мөлшерлеу бойынша тест
3. Еңбек ақыны ұйымдастыру мен еңбекті орындау
ынталандыру
6 Кәсіпкерлердің шаруашылық 2 Сұрақ-жауап 11
серіктестіктермен келісім-шарттық Бақылау
қарым-қатынасы жұмысы
Келісімдердің жіктелінімі Топтық
Келісім жасау формасы ретіндегі оферта презентация
7 Кәсіпкерлік қызметті талдау және 2 Сұрақ-жауап 12
тиімділігін бағалау Жаттығулар
1.Кәсіпкерлік қызметтің тиімділік орындау
көрсеткіштері
2.Өндіріс шығындарын талдау
Өнім өткізу нарығын талдау
Өнім сапасын талдау
13-14
15
1.8 Ұсынылатын әдебиеттер тізімі
Негізгі әдебиеттер
1.Бусыгин А.В. Предпринимательство М., Дело.2003г.
2. М.Б.Бисенғазиев, А.Ш.Хамитов Кәсіпкерлік негіздері, Орал, 2001жыл.
3.Горфинкель В.Я. Предпринимательство. М.ЮНИТИ, 2004 г.
1. Организация предпринимательской деятельности. Учебное пособие. Под ред.
А.С.Пелиха, Ростов на Дону, 2002.-336с.
2. Основы предпринимательства. Мамыров Н.К., Смагулова Н.Т. и др., Алматы,
Экономика, 2000г.
3. Бизнес-планирование. УчебникПод ред. В.М.Попова и С.И. Ляпунова. М.ФиС,
2003г.
4. Бизнес-планирование: создание успешного бизнес-плана на предприятии.-
Москва, 2004г.
5. Малое предпринимательство. Учебник Под ред. М.Г.Лапуста. М.: ИНФРА-М,
2004г.
6. О.И.Волков, В.К.Скляренко Экономика предприятия: Курс лекций.- М.: ИНФРА-
М, 2002.-280с.
7. А.П.Егоршин.Управление персоналом. Н.Новгород: НИМБ, 1999г.
Қосымша әдебиеттер
8. Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік. Заңдылық құжаттар мен
ақпараттар, 2004ж.
9. Смагулова Н.Т. Планирование и организация предпринимательства, Алматы,
2002г.
10. Экономика предприятия (конспект лекции). М.: Издательство ПРИОР,
2003г.
14.Исабеков Б. Қазақстанда аралас экономика кезіндегі индустриалдық-
инновациялық саясат және кәсіпкерлік: мәселелер, шешімдер, концепциялар.
Түркістан, 2004.
15. Предпринимательство в Республике Казахстан. Под ред. Окаев К.О. Алматы,
Экономика, 2000г.
16. Грибов В.Д. Основы бизнеса. М.ФиС, 2001г.
3. СТУДЕНТ БІЛІМІН БАҒАЛАУ ЕРЕЖЕСІ
Қорытынды бақылау – емтіхан студенттің академиялық уақыт ішіндегі
кәсіптік білім бағдарламасын меңгеру дәрежесін тексеру мақсатында
өткізіледі.
Студенттің оқу ісін меңгеру дәрежесін, яғни, оның білімін, біліктілігін,
дағдыларын, компетенциялығын бағалау көп балды, әріп, пайыз түрінде
жүргізіледі.
Осы мақсатта мына кесте пайдаланатын:
Әріптік жүйедегі Бағаның сандық Проценттік Дәстүрлі бағалау
бағалау баламасы баламасы жүйесі бойынша
А 4,0 95-100 өте жақсы
А- 3,67 90-94
В+ 3,33 85-89 Жақсы
В 3,0 80-84
С+ 2,33 70-74
С 2,0 65-69 Қанағаттанарлық
С- 1,67 60-64
D+ 1,33 55-59
D 1,0 50-54
F 0 0-49
Қанағаттанғысыз
4. Студенттің өзіндік жұмыс тақырыптары
1. Кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру
2. Кәсіпкерлік іске мемлекеттің ықпал жасау механизмі
3. Американдық бизнес психологиясының ерекшеліктері
4. Коммерциялық келісім жүргізудің технологиясы
5. Шағын және орта бизнестің экономиканы дамытудағы ролі
6. ҚР-ғы кәсіпкерліктің қазіргі жағдайы
7. ҚР-да кәсіпорындардың даму сипаты
8. Қаржы-өндірістік топтар және олардың қызметі
9. Өнеркәсіптегі инвестициялардың түрлері және саралануы
10. Кәсіпорынды дамытудағы инновацияның ролі
11. Лизинг келісімі: ұғымы, негізгі қатысушылары
12. Шағын бизнесті дамытудағы мемлекеттік саясат
13. Венчурлық фирмалардың атқаратын қызметтері
14. Кәсіпкерлердің құқысы мен міндеттері
15. Жеке кәсіпкерліктің артықшылықтары мен кемшіліктері
16. Кәсіпкерлік этикасы
17. Жапондық бизнес психологиясының ерекшеліктері
18. Кәсіпкерлікті ұйымдастырудың базалық формалары
19. Консалтинг қызметі және оның ерекшеліктері
20. Қазақстанда франчайзингті дамыту проблемалары
21. Кәсіпкерлік қызмет үшін салық режимін таңдаудың негізі
22. Кәсіпкерлік қызметте несиелерді ұйымдастыру
23. Бизнес-инкубаторлардың кәсіпкерліктегі алатын орны
24. Кәсіпкерлікте сыртқы сауда операцияларын ұйымдастыру
25. Кәсіпкерлікті ақпаратпен қамтамасыз ету
26. Шет елдегі шағын бизнесті қолдау ерекшеліктері
27. Кәсіпкерлікте технопарктерді дамыту тиімділігі
28. ҚР-ғы венчурлық кәсіпкерлікті дамыту
29. ҚР-ғы инновациялық кәсіпкерліктің дамуы
30. Кәсіпкерлік қызметті стратегиялық жоспарлау.
Қысқаша лекциялар курсы
1-тақырып. Кәсіпкерлік ұғымы және оның негізгі түрлері
1.1.Кәсіпкерліктің мәні, негізгі белгілері және кәсіпкерлік қызметтің
объектілері мен субъектілері.
Қазақстан заңында кәсіпкерлік азаматтар мен бірлестіктердің пайда
алуға бағытталған және олардың тәуекел етуімен, сондай-ақ мүліктік
жауапкершілігі негізінде жүзеге асырылатын қызметі. Тәуекелмен, ынтамен,
іскерлікпен, дербестікпен, жауапкершілікпен және белсенді ізденумен
байланысты шаруашылық қызметті кәсіпкерлік қызмет деп санауға болады.
Олардың бәрі кәсіпкерліктің белгілері болып табылады.
Кәсіпкерліктің субьектілері жеке тұлғалар, әртүрлі ассоциациялар,
акционерлік қоғамдар, кооперативтер және мемлекет. Кәсіпкерлік
обьектілеріне шаруашылық қызметтің кез-келген түрі, коммерциялық,
делдалдық, сату-сатып алу, инновациялық, кеңес беру қызметтері, бағалы
қағаздармен жүргізілетін операциялар жатады.
Қызмет мазмұнына қарай кәсіпкерлік мынадай түрлерге бөлінеді:
1. Өндірістік кәсіпкерлік – тауарлар мен қызметтер, ақпараттар, рухани
құндылықтар өндіретін кәсіпкерлік. Бұл кәсіпкерліктің негізін өндіріс
процесі құрайды.
2. Коммерциялық кәсіпкерлік – тауарлар мен қызметтерді сатып алу –
сатумен айналысатын қызмет түрі. Өнім өндірісімен айналыспайды.
Кәсіпкер пайдасы тауарды сатып алу бағасынан жоғары бағаға сату арқылы
жасалады. Егер бұл операциялар заң шеңберінде болса алыпсатарлыққа
жатпайды.
3. Қаржылық кәсіпкерлік – сатып алу- сату обьектісі ақша, бағалы
қағаздар, валюта болып табылатын коммерциялық кәсіпкерліктің бір түрі.
4. Делдалдық кәсіпкерлік – бір келісімге өзара мүдделі жақтардың басын
қосатын қызмет. Осындай қызмет көрсеткені үшін кәсіпкер табыс алады.
5. Сақтандыру кәсіпкерлігі – сақтандырған оқиға болған кезде ғана
қайтарылатын сақтандыру жарнасын алып отыратын ұаржы кәсіпкерлігінің
ерекше формасы.
Кәсіпкерліктің барлық түрі табыс алуға бағытталған. Кәсіпкерлік
қызмет тек бір ғана меншік формасымен байланысты емес. Оның әртүрлі
варианттары мен үйлесімдері болуы мүмкін.
Кәсіпкерлік қызмет әрқашан да жаңалықты іздеу, игерумен тығыз
байланыста болуы қажет. Осыған байланысты кәсіпкерліктің екі моделін
қарастырады: классикалық және инновациялық. Біріншісінің мәні бизнесмен өз
қызметін қарамағындағы бар ресурстардан максимальды қайтарым алу есебімен
ұйымдастыруға ұмтылады. Екінші модель өзінде бар ресурстарын ғана емес,
сондай-ақ сыртқы ресурстарды тарту және пайдалану мүмкіндігіне
бағытталады. Өзінің және сыртқы ресурстарды пайдалана отырып, кәсіпкер өз
бизнесі дамуының тиімді варианттарымен шұғылданады.
1.2.Кәсіпкерлікті ұйымдастырудың құқықтық формалары.
Кәсіпкерлік әртүрлі формада болады. Оларды топтастыру негізінде екі
белгі жатыр: меншік формасы және фирма көлемі. Меншік формасына байланысты
кәсіпкерлік мемлекеттік және жеке болып бөлінеді.
Мемлекеттік кәсіпкерлік -әдетте тұрақты және капитал сыйымдылығы
жоғары, үкіметтің қаржылық және ұйымдастырушылық жағынан қамқорлығында
болатын кәсіпкерліктің түрі. Жеке кәсіпкерлік- бір ғана адам айналысатын
бизнес. Жеке сектор мемлекетікке қарағанда бірқатар артықшылықтарға ие:
- қызмет сферасын таңдау еркіндігі;
- бизнес көлемінің шектелмеуі;
- қатаң бағамен шектелмеуі.
Әр меншік иесі өз пайдасына өзі ие, кез-келген өндірісті өзі жасай
алады. Ол тек табыс салығын төлейді және корпорация үшін бекітілген
салықтан босатылған. Бірақ кемшілігі капиталдың аздығы мен жауапкершіліктің
шектелмеуінде жатыр.
Экономиканың жеке меншік секторындағы кәсіпорындар кәсіпорын иелері
бір немесе бірнеше адам болып келулеріне, кәсіпорын жұмысы үшін
жауапкершіліктеріне, кәсіпорынның жалпы капиталына жеке капиталдарды қосу
тәсіліне байланысты бөлінеді.
Серіктестік – екі немесе одан да көп адам бірлесіп айналысатын
бизнес. Серіктестіктің бірнеше түрлері бар. Енді олардың әрқайсысына
тоқталайық.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік – кәсіпорынға өз қаражатын қосқан
адам кәсіпорынның міндеттемелері бойынша өзі қосқан қаражат мөлшерінде
ғана жауапкершілік көтереді.
Жауапкершілігі шектеусіз серіктестік – кәсіпорынға өз қаражатын
қосқан адам кәсіпорынның міндеттемелері бойынша өзінің барлық мүліктерімен
ортақ жауапкершілікте болады.
Толық серіктестік – мүшелердің үлестік (пай) меншіктігіне
негізделген. Серіктестіктің барлық мүшелері шаруашылық қызметтің нәтижесі
бойынша өздерінің жеке мүліктерімен толық жауапкершілікті көтереді.
Қаржылы жылдың қорытындысы бойынша серіктестік тапқан таза табыс
қатысушылар арасында олардың жарғылық капиталға қосқан үлесіне сәйкес
бөлінеді.
Артықшылығы: айтарлықтай қаражатты салыстырмалы түрде қысқа мерзім ішінде
жинақтауға болады; қаражат салу бағытында жұмыла кірісіп кете алады,
экономиканың әртүрлі салаларына қаражат салуда әртүрлілікті қолдана алады.
Кемшілігі: таза табысты бөлу кезінде серіктестікке қатысушылар арасында
қиындық туады; салық салуда жеңілдік жоқ.
Командитті серіктестік – үлестік меншікке негізделген. Командитті
серіктестік өзінің салымы мөлшерінде жауапкершілік көтеретін, салымшы
мүшелерді (коммандистер) және міндеттеме бойынша толық ортақ жауап беретін
толық жолдастарды (өзінің мүлкімен жауап беретін жауапты серіктестерді)
қамтиды.
Артықшылығы: басқаруға қатысы жоқ, бірақ өз капиталы болғанды қалайтындарды
серіктестікке тартуға болады.
Өндірістік кооператив - өндіріс, қайта өңдеу, өткізу, сауда,
тұрмыстық қызмет көрсету саласында бірігіп шаруашылық жүргізу үшін
азаматтардың ерікті бірлестігі.
Акционерлік қоғамдар – бірге кәсіпкерлік қызмет істеу үшін бірлескен
тұлғалар жиынтығы. Корпорация меншігіне құқық акциялар бойынша бөлінген,
сондықтан корпорация иелері акция ұстаушылар, ал корпорация акционерлік
қоғам деп аталады. Акционерлік қоғамдар ашық және жабық болып бөлінеді.
Корпорацияның артықшылықтарына мыналар жатады:
-акциялар және облигациялар сату арқасында ақша капиталын тартуда
шектелмейтін мүмкіндіктер;
-басқару функцияларын орындау үшін кәсіби мамандарды тарту;
-корпорация қызметінің тұрақтылығы, өйткені акционерлердің біреуінің
қоғамнан шығып кетуі фирманың жабылуына ықпал етпейді.
Кемшіліктері: корпорация табысының акция ұстаушыларға дивидент түрінде
төленетін бөлігіне екі жақты салық салу: бірінші рет корпорация пайдасының
бір бөлігі ретінде, ал екінші рет акция иесінің жеке табысының бөлігі
ретінде. Кіші корпорациялардың иелері үшін екі жақты салық салудың
ауыртпалығы елеулі. Сондықтан АҚШ-та бұндай фирмаларға S корпорациялары
(small business corporation) статусын алуға болады. Бұл кезде корпорация
табысы олардың иелерінің табысы болып саналады және тек табыс салығы
алынады.
Кәсіпкерлік көлеміне қарай шағын, орта, ірі болып бөлінеді. Шетелдік
тәжірибені ескере отырып, Қазақстан жағдайында шағын бизнеске мынадай
анықтама беруге болады: шағын бизнес бір немесе бірнеше инвестормен
құрылатын географиялық шектеулі аймақта қызмет ететін нарықтың шектеулі
үлесіне ие, басқару сипаты икемділікпен ерекшеленетін кәсіпорындар. Шағын
бизнестің ерекшеліктеріне оның икемділігін, өндірілетін өнім мен қызмет
түрін тез өзгертуге қабілетті, технология және басқа да қызмет сфераларында
жаңалықты ендіруге икемділігін жатқызуға болады. Сонымен қатар
жұмысшылардың басқару, табысты бөлуге қатысуға тікелей мүмкіндігі бар. Ірі
фирмаларда құрылтайшылар кәсіпорынды басқаруға кәсіпқой менеджерлерді
тартады, бұл өз кезегінде екі жақ мүдделерінің келіспеушілігін туғызады,
нәтижесінде басқару тиімділігі төмендейді. Шағын және орта кәсіпорындарда
мұндай келіспеушілік жоқ, өйткені кәсіпорынның негізін қалаушы мен менеджер
бір адам болып табылады. Шағын кәсіпорынды құрудың бірнеше формасы бар:
жаңа кәсіпорынды бастау, бизнесті сатып алу, франчайзинг және жанұялық
бизнес.
Кәсіпкер шешуі тиіс міндеттер олардың бір-бірімен жиі кооперацияға
бірігуге мәжбүр етеді. Кооперация негізінде әрқашан серіктестердің күш
жігерін жүйелеу есебінен өз қызметінің тиімділігін арттыруға деген талпыныс
бар. Әдеттегі іскерлік қарым-қатынастан басталатын серіктестердің
кооперациясы қандай да бір нақты міндеттемелерді жүктейтін келісімді
қатынастар формасына дейін жалғасады. Әдетте кәсіпкерлік бірлестіктердің
келесі формалары ажыратылады:
- картель
- консорциум
- концерн
- трест
- синдикат
- конгломерат
- ассоциация.
1.3.Акционерлік қоғамдар және олардың қызметі
Акционерлік қоғамдар – бірге кәсіпкерлік қызмет істеу үшін бірлескен
тұлғалар жиынтығы. Корпорация меншігіне құқық акциялар бойынша бөлінген,
сондықтан корпорация иелері акция ұстаушылар, ал корпорация акционерлік
қоғам деп аталады. Акционерлік қоғамдар ашық және жабық болып бөлінеді.
Ашық акционерлік қоғам – бұл акция шығарып және оны сату арқылы
көптеген қатысушылардың қаражаттарын біріктіру жолымен ақшалай қаржысы
құралған кәсіпорын.
Жабық акционерлік қоғам – акцияларды тек оның құрылтайшылары арасында
немесе алдын-ала белгіленген адамдар арасында ғана бөледі. Акционерлік
қоғамның бір мүшесіне тиесілі акциялардың жиынтығы акция пакеті деп
аталады. Акцияның бақылау пакеті қоғамға бақылау жасау құқығын береді.
Акцияға оларды шығару кезінде ашық жазылу хабарланады. Көбінесе акцияны
сату құқығы осындай операцияға маманданған инвестициялық банктерге
беріледі. Барлық акциялардың номиналдық құны жиынтығында меншікті капитал
шамасына сәйкес болуы тиіс.
Акционерлік қоғамның капиталы - акция мен облигацияны шығару мен
орналастыру арқылы біріктірілген жеке капиталдардың жиынтығы. Акцияны
шығару мен сатудан түскен қаржы акционерлік қоғамның меншікті капиталын
құрайды. Облигацияны орналастырудан түскен қаржы қарыз капиталын құрайды.
Бұл қаржылар белгілі бір уақыттан кейін облигацияның иесіне қайтарылуы
тиіс.
Акциялар атаулы және ұсынылған, жай және айрықша, дауыссыз, бір
дауысты, көп дауысты деп бөлінеді. Атаулы акция белгілі бір иемденуші атына
жазылып, АҚ-ның есепке алу кітабына тіркеледі. Ұсынылатын акция бағалы
қағаз рыногында оңай сатылып, оңай сатып алынады. Жай акция акционерлер
жиналысында дауыс беру құқығын береді, ал одан түсетін табыстың көлемі АҚ-
ның бір жылғы қызмет нәтижесіне байланысты және ешнәрсемен кепілденбейді.
Айрықша акцияның артықшылығы – АҚ-ның қызмет нәтижесіне қарамастан табыстың
болу кепілі. Дауыссыз, бір дауысты және көп дауысты акциялар арасында
айырмашылық айқын. Дауыссыз акциялар кең көпшілікке сатылады. Бұл АҚ
мүшелерінің ақша құралдарын тартуға және компанияны бақылауды сақтап қалуға
мүмкіндік береді.
2- тақырып. Кәсіпкерлік тәуекел
2. 2.1. Кәсіпкерлік тәуекелдің мәні және түрлері
Кәсіпкерліктің жүзеге асырылуы кәсіпкерлік тәуекелмен тікелей
байланысты. Қауіп-қатермен байланысты қолайсыз экономикалық ортада
кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға тура келеді. Бұл өндірісте, өнімді
сатып алу мен сатуда және басқа да қызмет түрлерінде туындайтын тәуекелді
оқып үйрену қажеттілігін көздейді. Нарықтық экономикада тәуекелдің алғашқы
элементтері болып нарық коньюктурасы, сұраныс, баға және тұтынушының жүріс-
тұріс тәртібін алдын ала көріп біле алмау табылады. Тәуекел материалдық
қаржы ресурстарын жоғалтумен байланысты.
Тәуекелдің түрлері.
1. Өндірістік тәуекел
2. Коммерциялық тәуекел
3. Қаржылық тәуекел
4. Нарықтық тәуекел.
Масштабтылығы бойынша кәсіпкерлік тәуекел 3-ке бөлінеді:
- Локальдық тәуекел – жеке фирманың (компания, бірлестік, олардың
құрылымдық звенолары) тәуекелі.
- Салалық тәуекел – сала ерекшелігімен байланысты тәуекел.
- Елдік тәуекел - әлеуметтік саяси жағдайдың төмендеуі, инфляцияның өсуі,
төлемсіздік мәселесі, заңдардың орындалмауымен байланысты бүтіндей елге
тән тәуекел.
Пайда болу табиғаты бойынша субъективті және объективті болып бөлінеді.
Пайда болу сферасы бойынша сыртқы және ішкі тәуекел болып 2 түрге
бөлінеді. Сақтандыру мүмкіндігі бойынша сақтандырылатын және
сақтандырылмайтын тәуекелге бөлінеді.
2.2. Кәсіпкерлік тәуекел деңгейіне ықпал етуші факторлар
Кәсіпкерліктегі тәуекел бірқатар факторлардың болуымен көзделеді. Бұл
жағдайлар кәсіпкердің өзінің белгілі бір іс-әрекеттер нәтижесінде фирманың
ішкі қызметінде, сондай-ақ бизнесті қоршаған орта – бәсекелестер,
жеткізушілер, мемлекеттік органдар ықпалымен туындайды.
Тәуекел факторлары.
1. Фирмамен басқарылмайтын сыртқы факторлар:
- саяси жағдай;
- елдегі экономикалық жағдай
- табиғи апаттар
- кәсіпкерлік қызметті реттейтін заңдылық
- мемлекеттік басқару және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметі
- салық жүйесі
- серіктестермен өзара қарым-қатынас
- бәсекелестердің көзделмеген іс-әрекеттері
- коррупция
2. Фирмамен басқарылатын ішкі факторлар:
- бизнес-ақпараттың жеткіліксіздігі
- маркетинг қызметінің жоқтығы
- фирма ішіндегі қаржылық мәселелер
- өндіріс процесіндегі көзделмеген өзгерістер
- еңбекті ұйымдастыру тәсілдерін, жаңа технологияны жасау, ендіру
- жұмысшы кадрлар мен мамандардың, басқарудың төменгі сапасы
- фирманы басқарушылар тарапынан келісімнің сақталмауы
- шешімдер қабылдау мен жүзеге асырудағы қателіктер
Бұл аталған шарттар кәсіпкерлік тәуекелге ықпал етуші жалпы шарттарды
көрсетеді. Алайда бұл факторлардың пайда болу сипаты нақты экономикалық
жүйе ерекшеліктеріне тәуелді болады.
Бұл аталған факторлардан басқа кәсіпкерлік тәуекелге төлемсіздік
мәселесі, экономикадағы бәсеке факторының ерекшелігі, елдегі экономикалық
жағдай да әсерін тигізеді. Кәсіпкер үшін сыртқы орта факторлары арасындағы
өзара байланысты зерттеу мен бағалау ерекше мәнді алады. Өйткені
кәсіпкерлік тәуекелдің ішкі факторларына қажет болған жағдайда тікелей
ықпал ете алады.
2.3. Тәуекелді басқару тәсілдері
Кәсіпкрелік тәуекелді тудыратын өндірістік кәсіпкерліктегі
жоғалтуларға мыналарды жатқызуға болады:
1. Еңбек өнімділігінің төмендеуі салдарынан өнім өткізу көлемінің қысқаруы,
өндірістік қуаттылықтың толық пайдаланылмауы, жұмыс уақытының жоғалуы,
қажетті материалдар санының жеткіліксіздігі.
2. Баға инфляциясы, сұраныстың төмендеуі, нарық конюктурасының қолайсыз
өзгерісі, өнім сапасының жеткіліксіздігімен байланысты өнім сату
көзделетін бағаның төмендеуі.
3. Материал, шикізат, транспорттық шығындардың артық жұмсалуымен байланысты
жоғарғы шығындар.
4. Айыппұл түріндегі жоғалтулар.
Саяси және экономикалық тұрақсыздық жағдайында тәуекел дәрежесі едәуір
өседі. Оның алдын алу үшін жеткілікті қаржы талап етіледі. Тәуекелді
қысқартудың негізгі тәсілдері:
1. Жобаны жасауға серіктестерді, кеңесшілерді қатыстыру;
2. Өнімдер мен қызметтерге сұраныс, нарық конюктурасының даму тенденциясын
болжау.
3. Тәуекелдің жобаға қатысушылар, оны орындаушылар арасында бөлінуі;
4. Сақтандыру;
Көзделмеген шығындарды жабуға қаржыларды резервтеу.
2.4 Кәсіпкерлік тәуекелді бағалау
Тәуекелді басқару процесінде негізгі сәт оны бағалау кезеңдері болып
табылады. Осы кезеңде ол есептеледі және кәсіпкерлік қызмет нәтижелеріне
ықпал етеді. Тәуекелді бағалау – бұл тәуекел шамасын (дәрежесін) сандық
және сапалық тәсілмен анықтау. Бағалаудың қандай-да бір тәсілін таңдау
нақты жағдайға және кәсіпкердің жеке ерекшелігіне тәуелді. Кәсіпкерлік
тәуекелге сандық-сапалық, яғни аралас бағалау жұргізіледі.
Сапалық бағалау салыстырмалы қарапайым болуы мүмкін, оның басты
міндеті - тәуекелдің мүмкін болатын түрлерін, сондай-ақ белгілі бір іс-
әрекетті жүзеге асыруда тәуекел деңгейіне ықпал ететін факторларды
анықтаудан тұрады. Қорытынды шешім оны кешенді бағалау жүргізгенде
қабылдануы мүмкін. Осылайша көптеген жағдайда сапалық бағалау сандық
бағалаумен органикалық үйлеседі. Алайда бұл кезде мынаны ескеру қажет:
біріншіден, тәуекел жағдайын әрқашан сандық бағалау мүмкін емес, екіншіден,
экономикалық ақпараттың сәйкес көлемі мен мазмұны кәсіпкерлік тәуекел
деңгейін анықтау үшін жеткіліксіз болуы мүмкін.
Математикалық статистика тәсілдерінің көмегімен кәсіпкерлік тәуекелді
сандық бағалау ерекше қызығушылық танытады. Бағалаудың бұл тәсілінің басты
құралдары: дисперсия, стандартты ауытқу, вариация коэффициенті.
Тәуекелдің алуан түрлі түрлеріне қарай оны бағалау тәсілдері де алуын
түрлі. Оның негізгілері мыналар болап табылады:
1. Қосымша жұмыс күші, нарық жөніндегі ақпарат, жеткілікті қаржы
құралдарына ие кәсіпорындар арасында серіктестер іздеу;
2. Тәуекел мүмкін болатын салаларда сыртқы кеңесші-эксперттердің
қызметтері;
3. Тұтынушылардың белгілі бір категориясына бағдарлану;
4. Мемлекет салықтық, несиелік, инвестициялық және басқа да жеңілдіктерді
көрсететін ортада жиі әрекет ету;
5. Тәуекел мүмкіндіктерін болжау, оның пайда болу көздерін анықтау,
кәсіпорынның мүмкіндігін бағалау, бағдарламаны жүзеге асырудың
альтернативті варианттарын жасау.
6. Айналым құралдарының бөлігі есебінен өзін-өзі сақтандыру үшін арнайы
резервтік қор құру.
3-лекция Кәсіпкерлік қызметті жоспарлау
3.1. Жоспарлаудың мазмұны мен тәсілдері
Жоспарлау – бұл кәсіпорынның дамуының сандық және сапалық көрсеткіштер
жүйесін жасау және белгілеу. Ол кәсіпорынның басшылығымен жасалады және
онда ағымдық кезеңдегі, сондай-ақ болашаққа кәсіпорынның дамуының қарқыны
мен тенденциясы анықталады. Жоспарлаудың бірнеше тәсілдері бар:
1. Баланстық тәсіл ресурсқа қажеттілік пен оларды жабу көздері арасындағы
байланысты белгілеуді қамтамасыз етеді.
2. Есепті-талдау тәсілі жоспардың көрсеткіштерін есептеу, қажетті сандық
деңгейді қамтамасыз ететін факторлар мен олардың динамикасын талдау үшін
қолданылады.
3. Экономика-математикалық тәсіл көрсеткіштер тәуелділігінің экономикалық
модельдерін жасауға мүмкіндік береді.
4. Графоаналитикалық тәсіл экономикалық талдау нәтижелерін графиктік
құралдармен суреттеуге мүмкіндік береді. Графиктердің көмегімен
көрсеткіштер арасындағы сандық тәуелділік анықталады.
5. Бағдарламалық-мақсаттық тәсіл жоспарды бағдарлама, яғни бір мақсатқа
біріктірілген шаралар мен міндеттер кешені түрінде құруға мүмкіндік
береді.
3.2. Кәсіпкерлік қызметті жоспарлау түрлері.
Мерзімі бойынша жоспарлаудың келесі түрлері ажыратылады: перспективті,
ағымдық және оперативті-өндірістік.
Перспективті жоспарлау болжауға негізделеді немесе оны стратегиялық
жоспарлау деп атайды. Оның көмегімен өнімнің жаңа түрлеріне болашақтағы
қажеттілік, әртүрлі өткізу нарығы бойынша кәсіпорынның тауар және өткізу
стратегиясы болжамданады. Перспективті жоспарлау ұзақ мерзімді (10-15 жыл),
орта мерзімді (5 жыл) болып бөлінеді.
Ұзақ мерзімді жоспарда әрекет етуші өткізу нарықтарының шекарасын
кеңейту мен жаңа нарықтарды игеруді есепке ала отырып, ұзақ кезеңге
кәсіпорынның экономикавлық стратегиясы қалыптасады. Перспективті ұзақ
мерзімді жоспардың мақсаты мен мәндеттері орта мерзімді жоспарда
нақтыланады.
Орта мерзімді жоспарлаудың объектілері болып ұйымдастыру құрылымы,
өндірістік қуаттылық, капитал салымдары, қаржы құралдарына қажеттілік,
зерттеулер мен өңдеулер, нарық үлесі т.б. табылады.
Ағымдық жоспарлау бес жылдық жоспар шеңберінде жасалады және оның
көрсеткіштерін нақтылайды. Жылдық жоспарлаудың құрылымы мен көрсеткіштері
объектіге тәуелді ерекшеленеді және зауыттық, цехтық, бригадалық болып
бөлінеді.
Оперативтік-өндірістік жоспарлау ағымдық жылдық жоспар тапсырмаларын
қысқа уақыт мерзіміне және жекелеген өндірістік бөлімшелер бойынша
нақтылайды. Мұндай жоспар кәсіпорынның біртекті жұмысы мен өнім шығарудың
ырғақтылығын қамтамасыз ету құралы болып табылады.
3.3. Бизнес-жоспар және оның қажеттілігі
Кәсіпкерлік жобаны жүзеге асыру жоспары бизнес жоспар деп аталады.
Бизнес-жоспар жұмысты жүргізу бағдарламасы мен технико-экономикалық
негіздемелердің бірігуі. Ол алдын ала жүзеге асырылатын жүйені, пайда алу
түрінде қойылған мақсатқа қол жеткізуді қамтамасыз ететін кәсіпкерлік іс-
әрекет схемасын көздейді. Бизнес-жоспар кәсіпкерге формальды құжат ретінде
емес, жүзеге асырылатын келісімнің сенімділігінің, негізділігінің куәсі
ретінде қажет. Бірмезгілде ол кәсіпкердің меншігі болып табылады, белгілі
бір кәсіпкерлік құпияны құрайды.
Бизнес жоспардың объективтік қажеттілігі мына жағдайлармен
байланысты:
- потенциалды мүмкіндіктерді ескеру арқылы стратегиялық және тактикалық іс-
әрекеттерді жасақтау;
- кәсіпорынның әлсіз және күшті жақтарын және жоспарлы бизнесіне сын көзбен
қарау;
- дүние жүзілік практикада алдын ала жасалған объективті жоспар болмаса
істе сәттілік күту мүмкін емес.
Бизнес жоспардың құрылымы:
1. Резюме
2. Өнімді, тауар және қызметті сипаттау
3. Өнімді өткізу нарығы
4. Бәсекелестік
5. Маркетинг стратегиясы
6. Өндірістік жоспар
7. Ұйымдастыру жоспары
8. Заңдылық жоспар
9. Тәуекел мен сақтандыруды бағалау
10. Қаржылық жоспар
3.4. Кәсіпорынның маркетингтік қызметі
ңМаркетингң сөзі ағылшын тілінен аударғанда ңнарықты жаулап алуң
дегенді білдіреді. Маркетинг мақсаты тұтынушының талабын нақты өнім түрі
бойынша көрсететін тұтынушылық сұранысты талдаудан басталады. Өндіріс
аяталғаннан кейін тауарды тұтынушы оны оңай сатып алатындай нарыққа
орналастыру қажет. Демек, маркетинг – айырбас арқылы қажеттілік пен мүддені
қанағаттандыруға бағытталған іс-әрекеттің түрі.
Егер кәсіпорын маркетингтік қызметпен айналысатын болса, ол өзі үшін
табысты болатын сатып алушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыруға
тырысады. Бұл кәсіпорын тек өнімді дайындауға көңіл бөлген жағдайда
өндіріс процесіне бағдарлануға тікелей қарама-қарсы.
Схемалық түрде ңөндірістікңжәне ңнарықтықң ыңғайласу ерекшеліктері 1-
кестеде көрсетілген.
Кесте -1 Өндірістік және Нарықтық ойлау арасындағы айырмашылық
Өндірістік Нарықтық
бағдар
Тауарлар, өнімдер Тұтынушылар, нарық сегменттері
құралдар
сату, тауар нарығында алға жылжу Жүйеленген маркетингтік қызмет,
іс-әрекет стратегиясын жасау
мақсаты
Сату көлемін ұлғайту жолымен пайда алуТұтынушылардың сұранысын
қанағаттандыру жолымен пайда алу
Егер кәсіпорын шаруашылық (басқарушылық) шешімдерін маркетинг арқылы
қабылдайтын болса, ол негізінен нарық қажеттілігі мен мүддесін ескере
отырып өз қызметінің стратегиясын жасайды. Бұл маркетинг барлық қызмет
сферасын : өткізу баға белгілеу, қаржы, кадр саясаты, өндірісті
ұйымдастыру, жоспарлау, персоналды басқару жүйесі, технология саласындағы
ғылыми зерттеулер қамтитындығын білдіреді. Ол өткізу нарықтары үшін
бәсекелік күрес формасын көрсетеді.
Маркетинг – бұл нарық пен оның конъюктурасын кешенді зерттеуі,
тұтынушылардың нақты талаптарын анықтауға бағытталған кәсіпорынның ғылыми
техникалық және өндірістік өткізу қызметін басқару концепциясы.
Маркетинг қызметінің екі негізгі аспектісі бар. Бұл нарықтық зерттеулер
және маркетинг стратегиясын жүзеге асыру. Бұл екеуіде бірмезгілде жүзеге
асырылады. Басқаша айтқанда кәсіпорын зерттеулер негізінде қабылданған
стратегияны жүргізеді және бірмезгілде балама варианттар негізінде жаңа
шешімдер іздеу мақсатымен нарықтық зерттеулер жүргізуді жалғастырады.
4-лекция Кәсіпкерлік қызметті қаржыландыру
4.1. Кәсіпкерлік қызметті қаржыландыру көздері. Қаржылық жоспарлау.
Қаржылық жоспарлау – табыстар мен шығындардың өзара байланысын
қамтамасыз ететін қаржылық ресурстарды қалыптастыру мен пайдалану бойынша
іс-әрекетті жоспарлау. Қаржылық жоспарлаудың мақсаты – қаржылық
ресурстардың көлемі мен құрылымы бойынша сәйкес келетін ұдайы өндірістік
процесті қамтамасыз ету. Қаржылық жоспарлау барысында келесі есептеулер
орындалады:
- кәсіпорынның табыстары мен шығындарын жоспарлау;
- меншікті айналым құралдарына қажеттілікті есептеу;
- ақша ағындарын жоспарлау және талдау;
- ішкі және сыртқы қаржыландыру көздерін, қосымша қаржыландыру көздері мен
көлемін, несие ресурстарына қажеттілікті есептеу;
- кәсіпорынның табыстары мен шығындарының балансын құру.
Қаржылық жоспарлау стратегиялық, ағымдық және оперативтік жоспарлаудың
құрамдас бөлігі болып табылады. Оперативті қаржылық жоспарлау төлем
күнтізбесін, кассалық жоспарды, қысқа мерзімді несиеге қажеттілікті
есептеуден тұрады. Қаржылық жоспар бөлімдерінің мазмұнын келесі негізгі
баптармен көрсетуге болады:
І. Табыстар және құралдардың келіп түсуі
1. Өнімді өткізуден түскен пайда
2. Басқа да өткізуден түскен пайда (негізгі құралдар, басқа активтер)
3. Жоспарланған өткізуден тыс табыстар, оның ішінде:
- басқа кәсіпорындардың жарғылық капиталына үлестік қатысудан түскен табыс
- бағалы қағаздар бойынша алынған табыстар
- мүлікті жалға беруден түсетін табыстар
- ақшалай құралдарды депозиттік шоттарда сақтаудан түсетін табыстар.
4. Амортизациялық аударымдар
5. Басқа кәсіпорындардан түсетін түсімдер
ІІ. Шығындар және қаржылық аударымдар
1. Пайдадан төленетін салықтар
2. Таза пайданың бөлінуі, оның ішінде:
-қорлануға
-тұтынуға
3. Ұзақ мерзімді инвестициялар
4. Басқа да шығындар.
4.2.Қаржылық менеджмент.
Қаржылық менеджмент – нарықта кәсіпорынның қызмет етуінің стратегиялық
және тактикалық мақсаттарына қол жеткізуге бағытталған кәсіпорынның
қаржысын басқару. Осылайша, егер қаржылар – объективті ақшалай
қатынастарды көрсететін экономикалық категория болса, қаржылық менеджмент
– қаржыны басқару жүйесі.
Қаржыны басқару қаржылық механизмнің көмегімен жүзеге асырылады (сурет-
1).
Қаржылық механизмге кіретіндер:
-қаржылық тәсілдер – жоспарлау, болжау, несиелеу, сақтандыру,
инвестициялау және т.б;
-қаржылық тетіктер – баға, проценттік ставка, есептесу формалары,
несие түрлері және т.б.;
-қамтамасыз ету – құқықтық (Президент жарлықтары мен Үкімет
қаулылары), нормативтік (нормативтік нұсқаулар, нормативтер және
әдістемелік нұсқаулар), ақпараттық (кәсіпорын, нарық делдалдар туралы кез-
келген ақпарат), кадрлық, техникалық және бағдарламалық.
-қаржылық құралдар – қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді инвестициялық
құндылықтар, қаржы нарығында жүзеге асырылатын сауда (ақшалай құралдар,
бағалық қағаздар, опциондар, форвардтық келісімдер, фьючерстер және т.б.).
4.3. Қаржылық жоспарлау мен болжау. Негізгі қаржылық құжаттар
Негізгі қаржылық құжаттарға мыналар жатады:
1. Баланс (активтер мен пассивтер балансы);
2. Пайда мен шығын жөніндегі есеп
3. Қорлар және олардың қолданылуы жөніндегі есеп
4. Қаржыландыру шоты.
Қаржылық есеп беру төлемқабілеттілік пен пайдалылықты анықтаудың
негізі болып табылады. Төлем қабілеттілік – төлем мерзімі болғанда фирманың
қарызды өтеу қабілеттілігі, қарыздылық жөніндегі ақпарат баланста
көрсетіледі. Баланс белгілі бір мерзімге фирманың қаржылық жағдайын
көрсетеді. Ол екі бөліктен тұрады: актив және пассив. Активінде фирманың
қолындағы құралдар (өндірістік қорлар, тауарлар, негізгі капитал,
дебиторлық қарыздылық), ал пассивінде қаржы көздері, яғни фирманың
кредиторлық қарыздылығы және меншікті капитал көрсетіледі. Баланстың активі
мен пассиві тепе-тең болуы тиіс.
Пайда мен шығын жөніндегі есеп фирманың бір жылдағы пайдасының немесе
шығынының сомасын көрсетеді. Егер баланс фирманың белгілі бір мерзімге
төлемқабілеттілігін сипаттаса, пайда мен шығын есебі фирманың пайдалылығын,
яғни белгілі бір мерзімге фирма қызметінің нәтижесін көрсетеді. Пайда мен
шығын жөніндегі есепте тауарларды сатудан түскен түсім мен басқа да табыс
түрлері фирманың жұмыс істеу процесінде жүзеге асырылған барлық
шығындармен, капитал салымдарымен салыстырылады.
Қор көздері жөніндегі есепте таза пайда мен амортизация көрсетіледі.
Өнімді сатқаннан кейін амортизация сомасы босатылады және кәсіпорынның
дамуына пайдаланылады.
Сурет-1. Кәсіпорынның қаржысын басқару жүйесі
5лекция Кәсіпкерлік қызметте персоналды басқару
5.1. Кәсіпкерлік қызметте еңбек ресурстарын жоспарлау
Кәсіпорын кадрлары кәсіпорында жұмыс істейтін әртүрлі кәсіби-
квалификациялық топтар жұмысшыларының жиынтығы. Кәсіпорынның еңбек
ресурстары түсінігі оның потенциалды жұмыс күшін сипаттайды. Персонал
жалдау арқылы жұмыс істейтін барлық тұрақты, уақытша, квалификацияланған
және квалификацияланбаған жұмысшылар құрамы. Жұмысшылардың жекелеген
категориялары мен топтарының құрамы мен сандық арақатынасы кадырлар
құрылымын сипаттайды. Тікелей өнім өндіру процесімен байланысты, яғни
негізгі өндірістік қызметпен айналысатын кәсіпорын кадрлары өнеркәсіптік-
өндірістік персонал деп аталады. Оған барлық негізгі, көмекші, қосалқы
және қызмет көрсетуші цехтардың, ғылыми-зерттеу, конструкторлық,
технологиялық ұйымдар мен лабораториялар, қондырғылар мен көлік құралдарын
ағымдық жөндеумен айналысатын жұмысшылар жатады. Сауда, қоғамдық тамақтану,
үй шаруашылығы, медициналық және сауықтыру мекемелерінің, оқу орындары,
мәдениет пен мектепке дейінгі тәрбиелеу мекемелерінің жұмысшылары
кәсіпорынның өнеркәсіптік емес персоналына жатады.
Өнеркәсіптік - өндірістік персонал жұмысшылары 2 негізгі топқа – жұмысшылар
мен қызметкерлерге бөлінеді. Қызметкерлер қатарына басқарушылар, мамандар
және қызметкерлердің өзі жатады. Басқарушыларға басқару шешімдерін қабылдау
мен олардың орындалуын ұйымдастыру үшін бөлінген тұлғалар жатады.
Мемлекеттік кәсіпорындарда басқарушыларға кәсіпорын мен оның
құрылымдық бөлімшелерін басқарушы қызметімен айналысатындар, директорлар
мен меңгерушілердің орынбасарлары, сондай-ақ басты мамандар (бас есепші,
бас инженер, бас механик, бас технолог, бас экономист) жатады. Мамандарға
инженерлі-техникалық, экономикалық, бухгалтерлік, құқықтық және басқа да
қызметтің ұқсас түрлерімен айналысатын жұмысшылар жатады. Жұмысшылар
материалды өнімдішығарушы немесе өндірістік және тасымалдау қызметін
атқарушы кәсіпорын қызметкерлері. Олар негізгі және көмекші болып бөлінеді.
5.2. Еңбекті мөлшерлеу. Еңбек мөлшерінің түрлері
Кәсіпорында еңбек процесін дұрыс ұйымдастыру үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ќ.А.ЯСАУИ АТЫНДАЃЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТІ
ӘЛЕУМЕТТАНУ ЖӘНЕ САЯСАТТАНУ КАФЕДРАСЫ
Бекітемін
Қ.А. Ясауи атындағы ХҚТУ-нің
оқу-әдістемелік ісі жөніндегі
вице-президенті, профессор
С.
Тұртабаев
2010ж.
КӘСІПКЕРЛІК ӘЛЕУМЕТТАНУЫ ПЄНІНІҢ
ОЌУ-ЄДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН
Кафедра: Әлеумеғттану және Саясаттану
2010-2011 оқу жылы, 7 семестр
Кредит саны: 2
Оқытушының аты-жөні: аға оқытушы Төлеев Жұмахан
Мекен-жайы: Тәуке хан даңғылы, Заң фак. Ғимараты,
Тел және E-maіl: раб. тел.
Т‡РКІСТАН 2010
Оќу-єдістемелік кешен Әлеуметтану және Саясаттану кафедрасыныњ
№ 2010 ж. мєжілісінде ќаралды.
Кафедра мењгерушісі соц.ѓ.д.,
проф. О. Н±сќабаев
Факультеттің оқу-әдістемелік Кеңесінің №
2010 ж. мәжілісінде бекітілді.
Кеңес төрайымы, фил.ғ.к., доцент А.
Малдыбек
Пән туралы қысқаша мәліметтер:
1.1 Пән туралы қысқаша сипаттама: ҚР-ның нарықтық экономикаға өтуімен
байланысты барлық экономика салаларында басты ұйымдастырушы күш кәсіпкерлер
тобы өмірге келді. Кәсіпкерлік іс тек қана өндірісте емес, сонымен бірге
коммерциялық, қаржы, ақпарат салаларында басты ұйымдастырушы күш. Ол
экономиканың қай саласында болмасын пайда табу үшін қызмет етеді. Сондықтан
да нарықтық экономика жағдайында ұйымдастырушы басты субъект кәсіпкердің іс-
әрекеттері, кәсіпкерлік істің түрлері, ұйымдастыру әдістері, тактикасы,
стратегиясы, кәсіпкерлік бәсекелестік, тәуекел, бизнес-жоспардың құрылымы
мен мазмұны, сонымен бірге кәсіпкерлік істі дамыту, басқару ретінде
экономикалық проблемалар: кәсіпорынның тауар және баға саясаты,
кәсіпорынның қаржысын басқару, қаржылық менеджмент, қаржы жағдайын талдау,
кәсіпорындағы маркетинг туралы тұжырымды маңызды мәселелерді білген жөн.
1.2 Пәннің мақсаты: кәсіпкерлік қызметтің ғылыми және тәжірибелік
негіздерін, оның қазіргі кездегі жоспарлау әдістерін тарату және қолдану
болып табылады. Берілген пәннің мақсаттары:
- кәсіпкерлік қызметті ұйымдастырудың принциптері мен әдістерін, қызмет
жағдайы мен түрлерін білу;
- қалыпты қызметті қамтамасыз ететін барлық ресурстардың ең ыңғайлы
варианттарын анықтау;
- кәсіпкердің шаруашылық қызметіне талдау жүргізу;
- шаруашылық қызметтің кәсіпкерлік тәуекелінің бағасын анықтау;
- кәсіпкерлік мәмілелерді ұйымдастыру әдістемесін қолдану және т.б.
1.3 Пәннің мiндеттерi: студенттерге туристтік қызметініњ кәсіпкерлігі
жµнінде бірт±тас ±ѓым беру.
• Студенттерді жеке кәсіпкерлік қызметті ж‰зеге асыру технологиясына
игеруге даярлау
• кәсіпкер қызметін жоспарлардыњ теориялық негіздерін беру
• µндіріс шыѓындарын азайту, баѓа саясаты туралы білімдерін терењдету
• кәсіпкерлік қызметтіњ мәселелерін кәсіби-біліктілікті дењгейде
ж‰зеге асыру қаѓидалары мен әдістерін айқындау
• нарықтық экономиканың барлық аспектілері, сондай-ақ кәсіпкерлік
қызметті ұйымдастыру әдістері және нысандарын қолдану аясында және
кәсіпкердің қалыпты қызметін қамтамасыз ететін барлық ресурстарды
жоспарлаудың ең тиімді варианттарын анықтауда білімдері болуы;
• кәсіпкерлік қызметте оның тиімді дамуы үшін жоспарлау және
ұйымдастыруда дұрыс шешімдер қабылдай алуы;
• жағдайлық талдау және басқару жүйесінің экономикалық әдістерін,
белгісіздік және тәуекел жағдайында математикалық талдау және
қазіргі кездегі зерттеу әдістерімен экономикалық және
ұйымдастырушылық сипаттағы тиімді шешімдер қабылдайалуы керек.
1.4 Пререквизиттер. экономикалыќ теория, менеджмент негіздері,
кәсiпорын экономикасы, қаржы, құқық негіздері және т.б.
1.5 Постреквизиттер. өндірістік менеджмент, стратегиялық жоспарлау,
персоналды басқару, қаржылық менеджмент, туризм экономикасы, коммерциялық
менеджмент, инновациялық менеджмент, жобаларды басқару және т.б.
2. Пән бойынша оқу-әдістемелік материалдар.
2.1 Курстың тақырыптық жоспары.
Семестрі№, тақырыбы Аудиториялық сабақтар СОӨЖ СӨЖ
,
№ аптасы
Лек. ПрактСем. Лабор
. .
1-2 Кәсіпкерлік ұғымы және оның 1 1 3 3
негізгі түрлері
3-4 Кәсіпкерлік қызметтегі 1 1 3 3
тәуекелдіктер
5-6 Кәсіпкерлік қызметті жоспарлау1 1 3 3
7-8 Кәсіпкерлік қызметті 1 1 3 3
қаржыландыру
9-10 Кәсіпкерлік қызметте 1 1 3 3
персоналды басқару
11 ҚР Шағын кәсіпкерлікті қолдау 1 1 3 3
тәжірибесi және әлемдік
аренадағы оның қалыптасу
деңгейі
12 Кәсiпкерлiктi дамуы мен 1 1 3 3
перспективасы
13-14 Кәсіпкерлердің шаруашылық 1 1 3 3
серіктестермен келісім-шарттық
қарым-қатынасы
15 Кәсіпкерлік қызметті талдау 1 1 3 3
және тиімділігін бағалау
Барлық сағат саны: 15 15 30 30
Лекция сабағының күнтізбелік жоспары
№ өткізіл Сағат Негізгі және қосымша
етін Лекция тақырыбы мен жоспары саны әдебиеттер тізімі
апта-сы
1 1-2 1. Кәсіпкерлік ұғымы және оның 2 №111-15, 51-88
негізгі түрлері беттер
1.1.Кәсіпкерліктің мәні, негізгі 363-397 беттер
белгілері және кәсіпкерлік қызметтің №2 6-15, 18-23
объектілері мен субъектілері. беттер
1.2.Кәсіпкерлікті ұйымдастыру №3 6-8 беттер
формалары. №4 5-21 беттер
1.3.Акционерлік қоғамдар және олардың №9 23-25, 35-42
қызметі беттер
2 3-4 2. Кәсіпкерлік қызметтегі тәуекелдер 2 №2 112-118 беттер
2.1.Кәсіпкерлік тәуекелдің мәні мен №4 107-117 беттер
түрлері №9 28-31 беттер
2.2. Кәсіпкерлік тәуекел деңгейіне
ықпал етуші факторлар
2.3 Тәуекелді басқару тәсілдері
2.4 Кәсіпкерлік тәуекелді бағалау
3 5-6 3. Кәсіпкерлік қызметті жоспарлау 2 №9 148-158 беттер
3.1.Жоспарлаудың мазмұны мен №2 129-143 беттер
тәсілдері №1 457-461 беттер
3.2.Кәсіпкерлік қызметті жоспарлау №4 136-140 беттер
түрлері №6,711,14
3.3.Бизнес-жоспар және оның
қажеттілігі
3.4.Кәсіпорынның маркетингтік қызметі
4 7-8 4.Кәсіпкерлік қызметті қаржыландыру 2 №2 71-81 беттер
4.1 Кәсіпкерлік қызметті қаржыландыру №9 239-253 беттер
көздері. Қаржылық жоспарлау №3, 13
4.2 Қаржылық менеджмент
4.3 Қаржылық жоспарлау мен болжау.
Негізгі қаржылық құжаттар
5 9-10 5. Кәсіпкерлік қызметте персоналды 2 №4 121-132 беттер
басқару №9 174-182, 186-195
5.1 Кәсіпкерлік қызметте еңбек беттер
ресурстарын жоспарлау №10 7-18, 179-218,
5.2 Еңбекті мөлшерлеу. Еңбек 419-459, беттер
мөлшерінің түрлері
5.3 Еңбек өнімділігінің мәні,
көрсеткіштері және өлшеу тәсілдері
5.4 Еңбек ақыны ұйымдастыру, еңбек
ақы принциптері
11 ҚР Шағын кәсіпкерлікті қолдау 2 №9 148-158 беттер
тәжірибесi және әлемдік аренадағы №2 129-143 беттер
оның қалыптасу деңгейі №1 457-461 беттер
Шағын кәсіпкерлікті қолдау №4 136-140 беттер
тәжірибесi. №6,711,14
Әлемдiк жағдайдағы шағын
кәсiпкерлiктiң қалыптасуы
12 Кәсiпкерлiктi дамуы мен перспективасы2 № 2 181-197 беттер
№2 154-163 беттер
1 Кәсіпкерліктің дамуын №9 245-248 беттер
институционалдық-құқықтық жағынан №9 216-225 беттер
қамтамасыз ету1
2. Кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау
және дамыту бағдарламасын жүзеге
асыру жолдары
3. Кәсіпкерлікті өндірістік
ресурстармен қамсыздандыру .
4. Кәсіпкерліктің сыртқы экономикалық
қызметін мемлекеттік қолдау және
ынталандыру
6 13-14 6.Кәсіпкерлердің шаруашылық 2 №1 329-334 беттер
серіктестіктермен келісім-шарттық №4 155-169 беттер
қарым қатынасы №1 334-358 беттер
6.1. Коммерциялық келісімнің мәні №1 401-454 беттер
және түрлері
6.2 Келісімнің кезеңдері және
келісім-шарттың негізгі баптары
6.3 Кәсіпкерліктің ынтымақтастық
формалары
7 15 7. Кәсіпкерлік қызметті талдау және 2 № 2 181-197 беттер
тиімділігін бағалау №2 154-163 беттер
7.1 Талдаудың мақсаты мен міндеттері №9 245-248 беттер
7.2 Кәсіпорын қызметінің тиімділік №9 216-225 беттер
көрсеткіштері
7.3 Өндірістік шығындар мен өнімнің
өзіндік құнын бағалау
7.4 Кәсіпорынның бәсекелік
қабілеттілігін талдау
Семинар сабағының күнтізбелік жоспары
№ Сабақтың тақырыбы мен жоспары Сағат Бақылау түрі Апта-сы
саны
1 Кәсіпкерлік ұғымы және оның негізгі 3 Сұрақ-жауап 1-2
түрлері Пікірталас
Кәсіпкерліктің даму тарихы және Сұраққа
қалыптасуының теориялық негіздері сәйкес
Мемлекеттік және жеке кәсіпкерлік глосарий
Ірі, орта және шағын кәсіпкерлік дайындау
ерекшеліктері Тақырып
Кәсіпкерліктің ұжымдық экономикалық бойынша тест
формалары орындау
Кәсіпкерліктің инновациялық формалары
2. Кәсіпкерлік қызметтегі тәуекелдіктер 2 Сұрақ-жауап 3-4
1. Тәуекелді талдау және тәуекелден Бақылау
келетін зияндар жұмысы
2. Тиімді шешім және Рубенштейн ережесі (жазбаша)
3. Тәуекелді басқару тәсілдері Тақырып
бойынша тест
3 Кәсіпкерлік қызметті жоспарлау 2 Сұрақ-жауап 5-6
1.Бизнес-жоспардың құрылымы Топтық
2.Қаржылық жоспар презентация
3.Индикативтік жоспар
4 Кәсіпкерлік қызметті қаржыландыру 2 Сұрақ-жауап 7-8
1.Кәсіпкерлікті қаржыландырудың ішкі және Бақылау
сыртқы көздері жұмысы
2. Кәсіпорынның мүмкіндіктерін және Тақырып
тұтынушыларды зерттеу бойынша тест
3. Нарықты сегменттеу орындау
5 Кәсіпкерлік қызметте персоналды басқару 2 Сұрақ-жауап 9-10
1.Еңбек ұжымының қалыптасуы. Персоналдың Тапсырмалар
құрылымы орындау
2. Еңбек ресурстарын жоспарлау және тақырып
еңбекті мөлшерлеу бойынша тест
3. Еңбек ақыны ұйымдастыру мен еңбекті орындау
ынталандыру
6 Кәсіпкерлердің шаруашылық 2 Сұрақ-жауап 11
серіктестіктермен келісім-шарттық Бақылау
қарым-қатынасы жұмысы
Келісімдердің жіктелінімі Топтық
Келісім жасау формасы ретіндегі оферта презентация
7 Кәсіпкерлік қызметті талдау және 2 Сұрақ-жауап 12
тиімділігін бағалау Жаттығулар
1.Кәсіпкерлік қызметтің тиімділік орындау
көрсеткіштері
2.Өндіріс шығындарын талдау
Өнім өткізу нарығын талдау
Өнім сапасын талдау
13-14
15
1.8 Ұсынылатын әдебиеттер тізімі
Негізгі әдебиеттер
1.Бусыгин А.В. Предпринимательство М., Дело.2003г.
2. М.Б.Бисенғазиев, А.Ш.Хамитов Кәсіпкерлік негіздері, Орал, 2001жыл.
3.Горфинкель В.Я. Предпринимательство. М.ЮНИТИ, 2004 г.
1. Организация предпринимательской деятельности. Учебное пособие. Под ред.
А.С.Пелиха, Ростов на Дону, 2002.-336с.
2. Основы предпринимательства. Мамыров Н.К., Смагулова Н.Т. и др., Алматы,
Экономика, 2000г.
3. Бизнес-планирование. УчебникПод ред. В.М.Попова и С.И. Ляпунова. М.ФиС,
2003г.
4. Бизнес-планирование: создание успешного бизнес-плана на предприятии.-
Москва, 2004г.
5. Малое предпринимательство. Учебник Под ред. М.Г.Лапуста. М.: ИНФРА-М,
2004г.
6. О.И.Волков, В.К.Скляренко Экономика предприятия: Курс лекций.- М.: ИНФРА-
М, 2002.-280с.
7. А.П.Егоршин.Управление персоналом. Н.Новгород: НИМБ, 1999г.
Қосымша әдебиеттер
8. Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік. Заңдылық құжаттар мен
ақпараттар, 2004ж.
9. Смагулова Н.Т. Планирование и организация предпринимательства, Алматы,
2002г.
10. Экономика предприятия (конспект лекции). М.: Издательство ПРИОР,
2003г.
14.Исабеков Б. Қазақстанда аралас экономика кезіндегі индустриалдық-
инновациялық саясат және кәсіпкерлік: мәселелер, шешімдер, концепциялар.
Түркістан, 2004.
15. Предпринимательство в Республике Казахстан. Под ред. Окаев К.О. Алматы,
Экономика, 2000г.
16. Грибов В.Д. Основы бизнеса. М.ФиС, 2001г.
3. СТУДЕНТ БІЛІМІН БАҒАЛАУ ЕРЕЖЕСІ
Қорытынды бақылау – емтіхан студенттің академиялық уақыт ішіндегі
кәсіптік білім бағдарламасын меңгеру дәрежесін тексеру мақсатында
өткізіледі.
Студенттің оқу ісін меңгеру дәрежесін, яғни, оның білімін, біліктілігін,
дағдыларын, компетенциялығын бағалау көп балды, әріп, пайыз түрінде
жүргізіледі.
Осы мақсатта мына кесте пайдаланатын:
Әріптік жүйедегі Бағаның сандық Проценттік Дәстүрлі бағалау
бағалау баламасы баламасы жүйесі бойынша
А 4,0 95-100 өте жақсы
А- 3,67 90-94
В+ 3,33 85-89 Жақсы
В 3,0 80-84
С+ 2,33 70-74
С 2,0 65-69 Қанағаттанарлық
С- 1,67 60-64
D+ 1,33 55-59
D 1,0 50-54
F 0 0-49
Қанағаттанғысыз
4. Студенттің өзіндік жұмыс тақырыптары
1. Кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру
2. Кәсіпкерлік іске мемлекеттің ықпал жасау механизмі
3. Американдық бизнес психологиясының ерекшеліктері
4. Коммерциялық келісім жүргізудің технологиясы
5. Шағын және орта бизнестің экономиканы дамытудағы ролі
6. ҚР-ғы кәсіпкерліктің қазіргі жағдайы
7. ҚР-да кәсіпорындардың даму сипаты
8. Қаржы-өндірістік топтар және олардың қызметі
9. Өнеркәсіптегі инвестициялардың түрлері және саралануы
10. Кәсіпорынды дамытудағы инновацияның ролі
11. Лизинг келісімі: ұғымы, негізгі қатысушылары
12. Шағын бизнесті дамытудағы мемлекеттік саясат
13. Венчурлық фирмалардың атқаратын қызметтері
14. Кәсіпкерлердің құқысы мен міндеттері
15. Жеке кәсіпкерліктің артықшылықтары мен кемшіліктері
16. Кәсіпкерлік этикасы
17. Жапондық бизнес психологиясының ерекшеліктері
18. Кәсіпкерлікті ұйымдастырудың базалық формалары
19. Консалтинг қызметі және оның ерекшеліктері
20. Қазақстанда франчайзингті дамыту проблемалары
21. Кәсіпкерлік қызмет үшін салық режимін таңдаудың негізі
22. Кәсіпкерлік қызметте несиелерді ұйымдастыру
23. Бизнес-инкубаторлардың кәсіпкерліктегі алатын орны
24. Кәсіпкерлікте сыртқы сауда операцияларын ұйымдастыру
25. Кәсіпкерлікті ақпаратпен қамтамасыз ету
26. Шет елдегі шағын бизнесті қолдау ерекшеліктері
27. Кәсіпкерлікте технопарктерді дамыту тиімділігі
28. ҚР-ғы венчурлық кәсіпкерлікті дамыту
29. ҚР-ғы инновациялық кәсіпкерліктің дамуы
30. Кәсіпкерлік қызметті стратегиялық жоспарлау.
Қысқаша лекциялар курсы
1-тақырып. Кәсіпкерлік ұғымы және оның негізгі түрлері
1.1.Кәсіпкерліктің мәні, негізгі белгілері және кәсіпкерлік қызметтің
объектілері мен субъектілері.
Қазақстан заңында кәсіпкерлік азаматтар мен бірлестіктердің пайда
алуға бағытталған және олардың тәуекел етуімен, сондай-ақ мүліктік
жауапкершілігі негізінде жүзеге асырылатын қызметі. Тәуекелмен, ынтамен,
іскерлікпен, дербестікпен, жауапкершілікпен және белсенді ізденумен
байланысты шаруашылық қызметті кәсіпкерлік қызмет деп санауға болады.
Олардың бәрі кәсіпкерліктің белгілері болып табылады.
Кәсіпкерліктің субьектілері жеке тұлғалар, әртүрлі ассоциациялар,
акционерлік қоғамдар, кооперативтер және мемлекет. Кәсіпкерлік
обьектілеріне шаруашылық қызметтің кез-келген түрі, коммерциялық,
делдалдық, сату-сатып алу, инновациялық, кеңес беру қызметтері, бағалы
қағаздармен жүргізілетін операциялар жатады.
Қызмет мазмұнына қарай кәсіпкерлік мынадай түрлерге бөлінеді:
1. Өндірістік кәсіпкерлік – тауарлар мен қызметтер, ақпараттар, рухани
құндылықтар өндіретін кәсіпкерлік. Бұл кәсіпкерліктің негізін өндіріс
процесі құрайды.
2. Коммерциялық кәсіпкерлік – тауарлар мен қызметтерді сатып алу –
сатумен айналысатын қызмет түрі. Өнім өндірісімен айналыспайды.
Кәсіпкер пайдасы тауарды сатып алу бағасынан жоғары бағаға сату арқылы
жасалады. Егер бұл операциялар заң шеңберінде болса алыпсатарлыққа
жатпайды.
3. Қаржылық кәсіпкерлік – сатып алу- сату обьектісі ақша, бағалы
қағаздар, валюта болып табылатын коммерциялық кәсіпкерліктің бір түрі.
4. Делдалдық кәсіпкерлік – бір келісімге өзара мүдделі жақтардың басын
қосатын қызмет. Осындай қызмет көрсеткені үшін кәсіпкер табыс алады.
5. Сақтандыру кәсіпкерлігі – сақтандырған оқиға болған кезде ғана
қайтарылатын сақтандыру жарнасын алып отыратын ұаржы кәсіпкерлігінің
ерекше формасы.
Кәсіпкерліктің барлық түрі табыс алуға бағытталған. Кәсіпкерлік
қызмет тек бір ғана меншік формасымен байланысты емес. Оның әртүрлі
варианттары мен үйлесімдері болуы мүмкін.
Кәсіпкерлік қызмет әрқашан да жаңалықты іздеу, игерумен тығыз
байланыста болуы қажет. Осыған байланысты кәсіпкерліктің екі моделін
қарастырады: классикалық және инновациялық. Біріншісінің мәні бизнесмен өз
қызметін қарамағындағы бар ресурстардан максимальды қайтарым алу есебімен
ұйымдастыруға ұмтылады. Екінші модель өзінде бар ресурстарын ғана емес,
сондай-ақ сыртқы ресурстарды тарту және пайдалану мүмкіндігіне
бағытталады. Өзінің және сыртқы ресурстарды пайдалана отырып, кәсіпкер өз
бизнесі дамуының тиімді варианттарымен шұғылданады.
1.2.Кәсіпкерлікті ұйымдастырудың құқықтық формалары.
Кәсіпкерлік әртүрлі формада болады. Оларды топтастыру негізінде екі
белгі жатыр: меншік формасы және фирма көлемі. Меншік формасына байланысты
кәсіпкерлік мемлекеттік және жеке болып бөлінеді.
Мемлекеттік кәсіпкерлік -әдетте тұрақты және капитал сыйымдылығы
жоғары, үкіметтің қаржылық және ұйымдастырушылық жағынан қамқорлығында
болатын кәсіпкерліктің түрі. Жеке кәсіпкерлік- бір ғана адам айналысатын
бизнес. Жеке сектор мемлекетікке қарағанда бірқатар артықшылықтарға ие:
- қызмет сферасын таңдау еркіндігі;
- бизнес көлемінің шектелмеуі;
- қатаң бағамен шектелмеуі.
Әр меншік иесі өз пайдасына өзі ие, кез-келген өндірісті өзі жасай
алады. Ол тек табыс салығын төлейді және корпорация үшін бекітілген
салықтан босатылған. Бірақ кемшілігі капиталдың аздығы мен жауапкершіліктің
шектелмеуінде жатыр.
Экономиканың жеке меншік секторындағы кәсіпорындар кәсіпорын иелері
бір немесе бірнеше адам болып келулеріне, кәсіпорын жұмысы үшін
жауапкершіліктеріне, кәсіпорынның жалпы капиталына жеке капиталдарды қосу
тәсіліне байланысты бөлінеді.
Серіктестік – екі немесе одан да көп адам бірлесіп айналысатын
бизнес. Серіктестіктің бірнеше түрлері бар. Енді олардың әрқайсысына
тоқталайық.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік – кәсіпорынға өз қаражатын қосқан
адам кәсіпорынның міндеттемелері бойынша өзі қосқан қаражат мөлшерінде
ғана жауапкершілік көтереді.
Жауапкершілігі шектеусіз серіктестік – кәсіпорынға өз қаражатын
қосқан адам кәсіпорынның міндеттемелері бойынша өзінің барлық мүліктерімен
ортақ жауапкершілікте болады.
Толық серіктестік – мүшелердің үлестік (пай) меншіктігіне
негізделген. Серіктестіктің барлық мүшелері шаруашылық қызметтің нәтижесі
бойынша өздерінің жеке мүліктерімен толық жауапкершілікті көтереді.
Қаржылы жылдың қорытындысы бойынша серіктестік тапқан таза табыс
қатысушылар арасында олардың жарғылық капиталға қосқан үлесіне сәйкес
бөлінеді.
Артықшылығы: айтарлықтай қаражатты салыстырмалы түрде қысқа мерзім ішінде
жинақтауға болады; қаражат салу бағытында жұмыла кірісіп кете алады,
экономиканың әртүрлі салаларына қаражат салуда әртүрлілікті қолдана алады.
Кемшілігі: таза табысты бөлу кезінде серіктестікке қатысушылар арасында
қиындық туады; салық салуда жеңілдік жоқ.
Командитті серіктестік – үлестік меншікке негізделген. Командитті
серіктестік өзінің салымы мөлшерінде жауапкершілік көтеретін, салымшы
мүшелерді (коммандистер) және міндеттеме бойынша толық ортақ жауап беретін
толық жолдастарды (өзінің мүлкімен жауап беретін жауапты серіктестерді)
қамтиды.
Артықшылығы: басқаруға қатысы жоқ, бірақ өз капиталы болғанды қалайтындарды
серіктестікке тартуға болады.
Өндірістік кооператив - өндіріс, қайта өңдеу, өткізу, сауда,
тұрмыстық қызмет көрсету саласында бірігіп шаруашылық жүргізу үшін
азаматтардың ерікті бірлестігі.
Акционерлік қоғамдар – бірге кәсіпкерлік қызмет істеу үшін бірлескен
тұлғалар жиынтығы. Корпорация меншігіне құқық акциялар бойынша бөлінген,
сондықтан корпорация иелері акция ұстаушылар, ал корпорация акционерлік
қоғам деп аталады. Акционерлік қоғамдар ашық және жабық болып бөлінеді.
Корпорацияның артықшылықтарына мыналар жатады:
-акциялар және облигациялар сату арқасында ақша капиталын тартуда
шектелмейтін мүмкіндіктер;
-басқару функцияларын орындау үшін кәсіби мамандарды тарту;
-корпорация қызметінің тұрақтылығы, өйткені акционерлердің біреуінің
қоғамнан шығып кетуі фирманың жабылуына ықпал етпейді.
Кемшіліктері: корпорация табысының акция ұстаушыларға дивидент түрінде
төленетін бөлігіне екі жақты салық салу: бірінші рет корпорация пайдасының
бір бөлігі ретінде, ал екінші рет акция иесінің жеке табысының бөлігі
ретінде. Кіші корпорациялардың иелері үшін екі жақты салық салудың
ауыртпалығы елеулі. Сондықтан АҚШ-та бұндай фирмаларға S корпорациялары
(small business corporation) статусын алуға болады. Бұл кезде корпорация
табысы олардың иелерінің табысы болып саналады және тек табыс салығы
алынады.
Кәсіпкерлік көлеміне қарай шағын, орта, ірі болып бөлінеді. Шетелдік
тәжірибені ескере отырып, Қазақстан жағдайында шағын бизнеске мынадай
анықтама беруге болады: шағын бизнес бір немесе бірнеше инвестормен
құрылатын географиялық шектеулі аймақта қызмет ететін нарықтың шектеулі
үлесіне ие, басқару сипаты икемділікпен ерекшеленетін кәсіпорындар. Шағын
бизнестің ерекшеліктеріне оның икемділігін, өндірілетін өнім мен қызмет
түрін тез өзгертуге қабілетті, технология және басқа да қызмет сфераларында
жаңалықты ендіруге икемділігін жатқызуға болады. Сонымен қатар
жұмысшылардың басқару, табысты бөлуге қатысуға тікелей мүмкіндігі бар. Ірі
фирмаларда құрылтайшылар кәсіпорынды басқаруға кәсіпқой менеджерлерді
тартады, бұл өз кезегінде екі жақ мүдделерінің келіспеушілігін туғызады,
нәтижесінде басқару тиімділігі төмендейді. Шағын және орта кәсіпорындарда
мұндай келіспеушілік жоқ, өйткені кәсіпорынның негізін қалаушы мен менеджер
бір адам болып табылады. Шағын кәсіпорынды құрудың бірнеше формасы бар:
жаңа кәсіпорынды бастау, бизнесті сатып алу, франчайзинг және жанұялық
бизнес.
Кәсіпкер шешуі тиіс міндеттер олардың бір-бірімен жиі кооперацияға
бірігуге мәжбүр етеді. Кооперация негізінде әрқашан серіктестердің күш
жігерін жүйелеу есебінен өз қызметінің тиімділігін арттыруға деген талпыныс
бар. Әдеттегі іскерлік қарым-қатынастан басталатын серіктестердің
кооперациясы қандай да бір нақты міндеттемелерді жүктейтін келісімді
қатынастар формасына дейін жалғасады. Әдетте кәсіпкерлік бірлестіктердің
келесі формалары ажыратылады:
- картель
- консорциум
- концерн
- трест
- синдикат
- конгломерат
- ассоциация.
1.3.Акционерлік қоғамдар және олардың қызметі
Акционерлік қоғамдар – бірге кәсіпкерлік қызмет істеу үшін бірлескен
тұлғалар жиынтығы. Корпорация меншігіне құқық акциялар бойынша бөлінген,
сондықтан корпорация иелері акция ұстаушылар, ал корпорация акционерлік
қоғам деп аталады. Акционерлік қоғамдар ашық және жабық болып бөлінеді.
Ашық акционерлік қоғам – бұл акция шығарып және оны сату арқылы
көптеген қатысушылардың қаражаттарын біріктіру жолымен ақшалай қаржысы
құралған кәсіпорын.
Жабық акционерлік қоғам – акцияларды тек оның құрылтайшылары арасында
немесе алдын-ала белгіленген адамдар арасында ғана бөледі. Акционерлік
қоғамның бір мүшесіне тиесілі акциялардың жиынтығы акция пакеті деп
аталады. Акцияның бақылау пакеті қоғамға бақылау жасау құқығын береді.
Акцияға оларды шығару кезінде ашық жазылу хабарланады. Көбінесе акцияны
сату құқығы осындай операцияға маманданған инвестициялық банктерге
беріледі. Барлық акциялардың номиналдық құны жиынтығында меншікті капитал
шамасына сәйкес болуы тиіс.
Акционерлік қоғамның капиталы - акция мен облигацияны шығару мен
орналастыру арқылы біріктірілген жеке капиталдардың жиынтығы. Акцияны
шығару мен сатудан түскен қаржы акционерлік қоғамның меншікті капиталын
құрайды. Облигацияны орналастырудан түскен қаржы қарыз капиталын құрайды.
Бұл қаржылар белгілі бір уақыттан кейін облигацияның иесіне қайтарылуы
тиіс.
Акциялар атаулы және ұсынылған, жай және айрықша, дауыссыз, бір
дауысты, көп дауысты деп бөлінеді. Атаулы акция белгілі бір иемденуші атына
жазылып, АҚ-ның есепке алу кітабына тіркеледі. Ұсынылатын акция бағалы
қағаз рыногында оңай сатылып, оңай сатып алынады. Жай акция акционерлер
жиналысында дауыс беру құқығын береді, ал одан түсетін табыстың көлемі АҚ-
ның бір жылғы қызмет нәтижесіне байланысты және ешнәрсемен кепілденбейді.
Айрықша акцияның артықшылығы – АҚ-ның қызмет нәтижесіне қарамастан табыстың
болу кепілі. Дауыссыз, бір дауысты және көп дауысты акциялар арасында
айырмашылық айқын. Дауыссыз акциялар кең көпшілікке сатылады. Бұл АҚ
мүшелерінің ақша құралдарын тартуға және компанияны бақылауды сақтап қалуға
мүмкіндік береді.
2- тақырып. Кәсіпкерлік тәуекел
2. 2.1. Кәсіпкерлік тәуекелдің мәні және түрлері
Кәсіпкерліктің жүзеге асырылуы кәсіпкерлік тәуекелмен тікелей
байланысты. Қауіп-қатермен байланысты қолайсыз экономикалық ортада
кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға тура келеді. Бұл өндірісте, өнімді
сатып алу мен сатуда және басқа да қызмет түрлерінде туындайтын тәуекелді
оқып үйрену қажеттілігін көздейді. Нарықтық экономикада тәуекелдің алғашқы
элементтері болып нарық коньюктурасы, сұраныс, баға және тұтынушының жүріс-
тұріс тәртібін алдын ала көріп біле алмау табылады. Тәуекел материалдық
қаржы ресурстарын жоғалтумен байланысты.
Тәуекелдің түрлері.
1. Өндірістік тәуекел
2. Коммерциялық тәуекел
3. Қаржылық тәуекел
4. Нарықтық тәуекел.
Масштабтылығы бойынша кәсіпкерлік тәуекел 3-ке бөлінеді:
- Локальдық тәуекел – жеке фирманың (компания, бірлестік, олардың
құрылымдық звенолары) тәуекелі.
- Салалық тәуекел – сала ерекшелігімен байланысты тәуекел.
- Елдік тәуекел - әлеуметтік саяси жағдайдың төмендеуі, инфляцияның өсуі,
төлемсіздік мәселесі, заңдардың орындалмауымен байланысты бүтіндей елге
тән тәуекел.
Пайда болу табиғаты бойынша субъективті және объективті болып бөлінеді.
Пайда болу сферасы бойынша сыртқы және ішкі тәуекел болып 2 түрге
бөлінеді. Сақтандыру мүмкіндігі бойынша сақтандырылатын және
сақтандырылмайтын тәуекелге бөлінеді.
2.2. Кәсіпкерлік тәуекел деңгейіне ықпал етуші факторлар
Кәсіпкерліктегі тәуекел бірқатар факторлардың болуымен көзделеді. Бұл
жағдайлар кәсіпкердің өзінің белгілі бір іс-әрекеттер нәтижесінде фирманың
ішкі қызметінде, сондай-ақ бизнесті қоршаған орта – бәсекелестер,
жеткізушілер, мемлекеттік органдар ықпалымен туындайды.
Тәуекел факторлары.
1. Фирмамен басқарылмайтын сыртқы факторлар:
- саяси жағдай;
- елдегі экономикалық жағдай
- табиғи апаттар
- кәсіпкерлік қызметті реттейтін заңдылық
- мемлекеттік басқару және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметі
- салық жүйесі
- серіктестермен өзара қарым-қатынас
- бәсекелестердің көзделмеген іс-әрекеттері
- коррупция
2. Фирмамен басқарылатын ішкі факторлар:
- бизнес-ақпараттың жеткіліксіздігі
- маркетинг қызметінің жоқтығы
- фирма ішіндегі қаржылық мәселелер
- өндіріс процесіндегі көзделмеген өзгерістер
- еңбекті ұйымдастыру тәсілдерін, жаңа технологияны жасау, ендіру
- жұмысшы кадрлар мен мамандардың, басқарудың төменгі сапасы
- фирманы басқарушылар тарапынан келісімнің сақталмауы
- шешімдер қабылдау мен жүзеге асырудағы қателіктер
Бұл аталған шарттар кәсіпкерлік тәуекелге ықпал етуші жалпы шарттарды
көрсетеді. Алайда бұл факторлардың пайда болу сипаты нақты экономикалық
жүйе ерекшеліктеріне тәуелді болады.
Бұл аталған факторлардан басқа кәсіпкерлік тәуекелге төлемсіздік
мәселесі, экономикадағы бәсеке факторының ерекшелігі, елдегі экономикалық
жағдай да әсерін тигізеді. Кәсіпкер үшін сыртқы орта факторлары арасындағы
өзара байланысты зерттеу мен бағалау ерекше мәнді алады. Өйткені
кәсіпкерлік тәуекелдің ішкі факторларына қажет болған жағдайда тікелей
ықпал ете алады.
2.3. Тәуекелді басқару тәсілдері
Кәсіпкрелік тәуекелді тудыратын өндірістік кәсіпкерліктегі
жоғалтуларға мыналарды жатқызуға болады:
1. Еңбек өнімділігінің төмендеуі салдарынан өнім өткізу көлемінің қысқаруы,
өндірістік қуаттылықтың толық пайдаланылмауы, жұмыс уақытының жоғалуы,
қажетті материалдар санының жеткіліксіздігі.
2. Баға инфляциясы, сұраныстың төмендеуі, нарық конюктурасының қолайсыз
өзгерісі, өнім сапасының жеткіліксіздігімен байланысты өнім сату
көзделетін бағаның төмендеуі.
3. Материал, шикізат, транспорттық шығындардың артық жұмсалуымен байланысты
жоғарғы шығындар.
4. Айыппұл түріндегі жоғалтулар.
Саяси және экономикалық тұрақсыздық жағдайында тәуекел дәрежесі едәуір
өседі. Оның алдын алу үшін жеткілікті қаржы талап етіледі. Тәуекелді
қысқартудың негізгі тәсілдері:
1. Жобаны жасауға серіктестерді, кеңесшілерді қатыстыру;
2. Өнімдер мен қызметтерге сұраныс, нарық конюктурасының даму тенденциясын
болжау.
3. Тәуекелдің жобаға қатысушылар, оны орындаушылар арасында бөлінуі;
4. Сақтандыру;
Көзделмеген шығындарды жабуға қаржыларды резервтеу.
2.4 Кәсіпкерлік тәуекелді бағалау
Тәуекелді басқару процесінде негізгі сәт оны бағалау кезеңдері болып
табылады. Осы кезеңде ол есептеледі және кәсіпкерлік қызмет нәтижелеріне
ықпал етеді. Тәуекелді бағалау – бұл тәуекел шамасын (дәрежесін) сандық
және сапалық тәсілмен анықтау. Бағалаудың қандай-да бір тәсілін таңдау
нақты жағдайға және кәсіпкердің жеке ерекшелігіне тәуелді. Кәсіпкерлік
тәуекелге сандық-сапалық, яғни аралас бағалау жұргізіледі.
Сапалық бағалау салыстырмалы қарапайым болуы мүмкін, оның басты
міндеті - тәуекелдің мүмкін болатын түрлерін, сондай-ақ белгілі бір іс-
әрекетті жүзеге асыруда тәуекел деңгейіне ықпал ететін факторларды
анықтаудан тұрады. Қорытынды шешім оны кешенді бағалау жүргізгенде
қабылдануы мүмкін. Осылайша көптеген жағдайда сапалық бағалау сандық
бағалаумен органикалық үйлеседі. Алайда бұл кезде мынаны ескеру қажет:
біріншіден, тәуекел жағдайын әрқашан сандық бағалау мүмкін емес, екіншіден,
экономикалық ақпараттың сәйкес көлемі мен мазмұны кәсіпкерлік тәуекел
деңгейін анықтау үшін жеткіліксіз болуы мүмкін.
Математикалық статистика тәсілдерінің көмегімен кәсіпкерлік тәуекелді
сандық бағалау ерекше қызығушылық танытады. Бағалаудың бұл тәсілінің басты
құралдары: дисперсия, стандартты ауытқу, вариация коэффициенті.
Тәуекелдің алуан түрлі түрлеріне қарай оны бағалау тәсілдері де алуын
түрлі. Оның негізгілері мыналар болап табылады:
1. Қосымша жұмыс күші, нарық жөніндегі ақпарат, жеткілікті қаржы
құралдарына ие кәсіпорындар арасында серіктестер іздеу;
2. Тәуекел мүмкін болатын салаларда сыртқы кеңесші-эксперттердің
қызметтері;
3. Тұтынушылардың белгілі бір категориясына бағдарлану;
4. Мемлекет салықтық, несиелік, инвестициялық және басқа да жеңілдіктерді
көрсететін ортада жиі әрекет ету;
5. Тәуекел мүмкіндіктерін болжау, оның пайда болу көздерін анықтау,
кәсіпорынның мүмкіндігін бағалау, бағдарламаны жүзеге асырудың
альтернативті варианттарын жасау.
6. Айналым құралдарының бөлігі есебінен өзін-өзі сақтандыру үшін арнайы
резервтік қор құру.
3-лекция Кәсіпкерлік қызметті жоспарлау
3.1. Жоспарлаудың мазмұны мен тәсілдері
Жоспарлау – бұл кәсіпорынның дамуының сандық және сапалық көрсеткіштер
жүйесін жасау және белгілеу. Ол кәсіпорынның басшылығымен жасалады және
онда ағымдық кезеңдегі, сондай-ақ болашаққа кәсіпорынның дамуының қарқыны
мен тенденциясы анықталады. Жоспарлаудың бірнеше тәсілдері бар:
1. Баланстық тәсіл ресурсқа қажеттілік пен оларды жабу көздері арасындағы
байланысты белгілеуді қамтамасыз етеді.
2. Есепті-талдау тәсілі жоспардың көрсеткіштерін есептеу, қажетті сандық
деңгейді қамтамасыз ететін факторлар мен олардың динамикасын талдау үшін
қолданылады.
3. Экономика-математикалық тәсіл көрсеткіштер тәуелділігінің экономикалық
модельдерін жасауға мүмкіндік береді.
4. Графоаналитикалық тәсіл экономикалық талдау нәтижелерін графиктік
құралдармен суреттеуге мүмкіндік береді. Графиктердің көмегімен
көрсеткіштер арасындағы сандық тәуелділік анықталады.
5. Бағдарламалық-мақсаттық тәсіл жоспарды бағдарлама, яғни бір мақсатқа
біріктірілген шаралар мен міндеттер кешені түрінде құруға мүмкіндік
береді.
3.2. Кәсіпкерлік қызметті жоспарлау түрлері.
Мерзімі бойынша жоспарлаудың келесі түрлері ажыратылады: перспективті,
ағымдық және оперативті-өндірістік.
Перспективті жоспарлау болжауға негізделеді немесе оны стратегиялық
жоспарлау деп атайды. Оның көмегімен өнімнің жаңа түрлеріне болашақтағы
қажеттілік, әртүрлі өткізу нарығы бойынша кәсіпорынның тауар және өткізу
стратегиясы болжамданады. Перспективті жоспарлау ұзақ мерзімді (10-15 жыл),
орта мерзімді (5 жыл) болып бөлінеді.
Ұзақ мерзімді жоспарда әрекет етуші өткізу нарықтарының шекарасын
кеңейту мен жаңа нарықтарды игеруді есепке ала отырып, ұзақ кезеңге
кәсіпорынның экономикавлық стратегиясы қалыптасады. Перспективті ұзақ
мерзімді жоспардың мақсаты мен мәндеттері орта мерзімді жоспарда
нақтыланады.
Орта мерзімді жоспарлаудың объектілері болып ұйымдастыру құрылымы,
өндірістік қуаттылық, капитал салымдары, қаржы құралдарына қажеттілік,
зерттеулер мен өңдеулер, нарық үлесі т.б. табылады.
Ағымдық жоспарлау бес жылдық жоспар шеңберінде жасалады және оның
көрсеткіштерін нақтылайды. Жылдық жоспарлаудың құрылымы мен көрсеткіштері
объектіге тәуелді ерекшеленеді және зауыттық, цехтық, бригадалық болып
бөлінеді.
Оперативтік-өндірістік жоспарлау ағымдық жылдық жоспар тапсырмаларын
қысқа уақыт мерзіміне және жекелеген өндірістік бөлімшелер бойынша
нақтылайды. Мұндай жоспар кәсіпорынның біртекті жұмысы мен өнім шығарудың
ырғақтылығын қамтамасыз ету құралы болып табылады.
3.3. Бизнес-жоспар және оның қажеттілігі
Кәсіпкерлік жобаны жүзеге асыру жоспары бизнес жоспар деп аталады.
Бизнес-жоспар жұмысты жүргізу бағдарламасы мен технико-экономикалық
негіздемелердің бірігуі. Ол алдын ала жүзеге асырылатын жүйені, пайда алу
түрінде қойылған мақсатқа қол жеткізуді қамтамасыз ететін кәсіпкерлік іс-
әрекет схемасын көздейді. Бизнес-жоспар кәсіпкерге формальды құжат ретінде
емес, жүзеге асырылатын келісімнің сенімділігінің, негізділігінің куәсі
ретінде қажет. Бірмезгілде ол кәсіпкердің меншігі болып табылады, белгілі
бір кәсіпкерлік құпияны құрайды.
Бизнес жоспардың объективтік қажеттілігі мына жағдайлармен
байланысты:
- потенциалды мүмкіндіктерді ескеру арқылы стратегиялық және тактикалық іс-
әрекеттерді жасақтау;
- кәсіпорынның әлсіз және күшті жақтарын және жоспарлы бизнесіне сын көзбен
қарау;
- дүние жүзілік практикада алдын ала жасалған объективті жоспар болмаса
істе сәттілік күту мүмкін емес.
Бизнес жоспардың құрылымы:
1. Резюме
2. Өнімді, тауар және қызметті сипаттау
3. Өнімді өткізу нарығы
4. Бәсекелестік
5. Маркетинг стратегиясы
6. Өндірістік жоспар
7. Ұйымдастыру жоспары
8. Заңдылық жоспар
9. Тәуекел мен сақтандыруды бағалау
10. Қаржылық жоспар
3.4. Кәсіпорынның маркетингтік қызметі
ңМаркетингң сөзі ағылшын тілінен аударғанда ңнарықты жаулап алуң
дегенді білдіреді. Маркетинг мақсаты тұтынушының талабын нақты өнім түрі
бойынша көрсететін тұтынушылық сұранысты талдаудан басталады. Өндіріс
аяталғаннан кейін тауарды тұтынушы оны оңай сатып алатындай нарыққа
орналастыру қажет. Демек, маркетинг – айырбас арқылы қажеттілік пен мүддені
қанағаттандыруға бағытталған іс-әрекеттің түрі.
Егер кәсіпорын маркетингтік қызметпен айналысатын болса, ол өзі үшін
табысты болатын сатып алушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыруға
тырысады. Бұл кәсіпорын тек өнімді дайындауға көңіл бөлген жағдайда
өндіріс процесіне бағдарлануға тікелей қарама-қарсы.
Схемалық түрде ңөндірістікңжәне ңнарықтықң ыңғайласу ерекшеліктері 1-
кестеде көрсетілген.
Кесте -1 Өндірістік және Нарықтық ойлау арасындағы айырмашылық
Өндірістік Нарықтық
бағдар
Тауарлар, өнімдер Тұтынушылар, нарық сегменттері
құралдар
сату, тауар нарығында алға жылжу Жүйеленген маркетингтік қызмет,
іс-әрекет стратегиясын жасау
мақсаты
Сату көлемін ұлғайту жолымен пайда алуТұтынушылардың сұранысын
қанағаттандыру жолымен пайда алу
Егер кәсіпорын шаруашылық (басқарушылық) шешімдерін маркетинг арқылы
қабылдайтын болса, ол негізінен нарық қажеттілігі мен мүддесін ескере
отырып өз қызметінің стратегиясын жасайды. Бұл маркетинг барлық қызмет
сферасын : өткізу баға белгілеу, қаржы, кадр саясаты, өндірісті
ұйымдастыру, жоспарлау, персоналды басқару жүйесі, технология саласындағы
ғылыми зерттеулер қамтитындығын білдіреді. Ол өткізу нарықтары үшін
бәсекелік күрес формасын көрсетеді.
Маркетинг – бұл нарық пен оның конъюктурасын кешенді зерттеуі,
тұтынушылардың нақты талаптарын анықтауға бағытталған кәсіпорынның ғылыми
техникалық және өндірістік өткізу қызметін басқару концепциясы.
Маркетинг қызметінің екі негізгі аспектісі бар. Бұл нарықтық зерттеулер
және маркетинг стратегиясын жүзеге асыру. Бұл екеуіде бірмезгілде жүзеге
асырылады. Басқаша айтқанда кәсіпорын зерттеулер негізінде қабылданған
стратегияны жүргізеді және бірмезгілде балама варианттар негізінде жаңа
шешімдер іздеу мақсатымен нарықтық зерттеулер жүргізуді жалғастырады.
4-лекция Кәсіпкерлік қызметті қаржыландыру
4.1. Кәсіпкерлік қызметті қаржыландыру көздері. Қаржылық жоспарлау.
Қаржылық жоспарлау – табыстар мен шығындардың өзара байланысын
қамтамасыз ететін қаржылық ресурстарды қалыптастыру мен пайдалану бойынша
іс-әрекетті жоспарлау. Қаржылық жоспарлаудың мақсаты – қаржылық
ресурстардың көлемі мен құрылымы бойынша сәйкес келетін ұдайы өндірістік
процесті қамтамасыз ету. Қаржылық жоспарлау барысында келесі есептеулер
орындалады:
- кәсіпорынның табыстары мен шығындарын жоспарлау;
- меншікті айналым құралдарына қажеттілікті есептеу;
- ақша ағындарын жоспарлау және талдау;
- ішкі және сыртқы қаржыландыру көздерін, қосымша қаржыландыру көздері мен
көлемін, несие ресурстарына қажеттілікті есептеу;
- кәсіпорынның табыстары мен шығындарының балансын құру.
Қаржылық жоспарлау стратегиялық, ағымдық және оперативтік жоспарлаудың
құрамдас бөлігі болып табылады. Оперативті қаржылық жоспарлау төлем
күнтізбесін, кассалық жоспарды, қысқа мерзімді несиеге қажеттілікті
есептеуден тұрады. Қаржылық жоспар бөлімдерінің мазмұнын келесі негізгі
баптармен көрсетуге болады:
І. Табыстар және құралдардың келіп түсуі
1. Өнімді өткізуден түскен пайда
2. Басқа да өткізуден түскен пайда (негізгі құралдар, басқа активтер)
3. Жоспарланған өткізуден тыс табыстар, оның ішінде:
- басқа кәсіпорындардың жарғылық капиталына үлестік қатысудан түскен табыс
- бағалы қағаздар бойынша алынған табыстар
- мүлікті жалға беруден түсетін табыстар
- ақшалай құралдарды депозиттік шоттарда сақтаудан түсетін табыстар.
4. Амортизациялық аударымдар
5. Басқа кәсіпорындардан түсетін түсімдер
ІІ. Шығындар және қаржылық аударымдар
1. Пайдадан төленетін салықтар
2. Таза пайданың бөлінуі, оның ішінде:
-қорлануға
-тұтынуға
3. Ұзақ мерзімді инвестициялар
4. Басқа да шығындар.
4.2.Қаржылық менеджмент.
Қаржылық менеджмент – нарықта кәсіпорынның қызмет етуінің стратегиялық
және тактикалық мақсаттарына қол жеткізуге бағытталған кәсіпорынның
қаржысын басқару. Осылайша, егер қаржылар – объективті ақшалай
қатынастарды көрсететін экономикалық категория болса, қаржылық менеджмент
– қаржыны басқару жүйесі.
Қаржыны басқару қаржылық механизмнің көмегімен жүзеге асырылады (сурет-
1).
Қаржылық механизмге кіретіндер:
-қаржылық тәсілдер – жоспарлау, болжау, несиелеу, сақтандыру,
инвестициялау және т.б;
-қаржылық тетіктер – баға, проценттік ставка, есептесу формалары,
несие түрлері және т.б.;
-қамтамасыз ету – құқықтық (Президент жарлықтары мен Үкімет
қаулылары), нормативтік (нормативтік нұсқаулар, нормативтер және
әдістемелік нұсқаулар), ақпараттық (кәсіпорын, нарық делдалдар туралы кез-
келген ақпарат), кадрлық, техникалық және бағдарламалық.
-қаржылық құралдар – қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді инвестициялық
құндылықтар, қаржы нарығында жүзеге асырылатын сауда (ақшалай құралдар,
бағалық қағаздар, опциондар, форвардтық келісімдер, фьючерстер және т.б.).
4.3. Қаржылық жоспарлау мен болжау. Негізгі қаржылық құжаттар
Негізгі қаржылық құжаттарға мыналар жатады:
1. Баланс (активтер мен пассивтер балансы);
2. Пайда мен шығын жөніндегі есеп
3. Қорлар және олардың қолданылуы жөніндегі есеп
4. Қаржыландыру шоты.
Қаржылық есеп беру төлемқабілеттілік пен пайдалылықты анықтаудың
негізі болып табылады. Төлем қабілеттілік – төлем мерзімі болғанда фирманың
қарызды өтеу қабілеттілігі, қарыздылық жөніндегі ақпарат баланста
көрсетіледі. Баланс белгілі бір мерзімге фирманың қаржылық жағдайын
көрсетеді. Ол екі бөліктен тұрады: актив және пассив. Активінде фирманың
қолындағы құралдар (өндірістік қорлар, тауарлар, негізгі капитал,
дебиторлық қарыздылық), ал пассивінде қаржы көздері, яғни фирманың
кредиторлық қарыздылығы және меншікті капитал көрсетіледі. Баланстың активі
мен пассиві тепе-тең болуы тиіс.
Пайда мен шығын жөніндегі есеп фирманың бір жылдағы пайдасының немесе
шығынының сомасын көрсетеді. Егер баланс фирманың белгілі бір мерзімге
төлемқабілеттілігін сипаттаса, пайда мен шығын есебі фирманың пайдалылығын,
яғни белгілі бір мерзімге фирма қызметінің нәтижесін көрсетеді. Пайда мен
шығын жөніндегі есепте тауарларды сатудан түскен түсім мен басқа да табыс
түрлері фирманың жұмыс істеу процесінде жүзеге асырылған барлық
шығындармен, капитал салымдарымен салыстырылады.
Қор көздері жөніндегі есепте таза пайда мен амортизация көрсетіледі.
Өнімді сатқаннан кейін амортизация сомасы босатылады және кәсіпорынның
дамуына пайдаланылады.
Сурет-1. Кәсіпорынның қаржысын басқару жүйесі
5лекция Кәсіпкерлік қызметте персоналды басқару
5.1. Кәсіпкерлік қызметте еңбек ресурстарын жоспарлау
Кәсіпорын кадрлары кәсіпорында жұмыс істейтін әртүрлі кәсіби-
квалификациялық топтар жұмысшыларының жиынтығы. Кәсіпорынның еңбек
ресурстары түсінігі оның потенциалды жұмыс күшін сипаттайды. Персонал
жалдау арқылы жұмыс істейтін барлық тұрақты, уақытша, квалификацияланған
және квалификацияланбаған жұмысшылар құрамы. Жұмысшылардың жекелеген
категориялары мен топтарының құрамы мен сандық арақатынасы кадырлар
құрылымын сипаттайды. Тікелей өнім өндіру процесімен байланысты, яғни
негізгі өндірістік қызметпен айналысатын кәсіпорын кадрлары өнеркәсіптік-
өндірістік персонал деп аталады. Оған барлық негізгі, көмекші, қосалқы
және қызмет көрсетуші цехтардың, ғылыми-зерттеу, конструкторлық,
технологиялық ұйымдар мен лабораториялар, қондырғылар мен көлік құралдарын
ағымдық жөндеумен айналысатын жұмысшылар жатады. Сауда, қоғамдық тамақтану,
үй шаруашылығы, медициналық және сауықтыру мекемелерінің, оқу орындары,
мәдениет пен мектепке дейінгі тәрбиелеу мекемелерінің жұмысшылары
кәсіпорынның өнеркәсіптік емес персоналына жатады.
Өнеркәсіптік - өндірістік персонал жұмысшылары 2 негізгі топқа – жұмысшылар
мен қызметкерлерге бөлінеді. Қызметкерлер қатарына басқарушылар, мамандар
және қызметкерлердің өзі жатады. Басқарушыларға басқару шешімдерін қабылдау
мен олардың орындалуын ұйымдастыру үшін бөлінген тұлғалар жатады.
Мемлекеттік кәсіпорындарда басқарушыларға кәсіпорын мен оның
құрылымдық бөлімшелерін басқарушы қызметімен айналысатындар, директорлар
мен меңгерушілердің орынбасарлары, сондай-ақ басты мамандар (бас есепші,
бас инженер, бас механик, бас технолог, бас экономист) жатады. Мамандарға
инженерлі-техникалық, экономикалық, бухгалтерлік, құқықтық және басқа да
қызметтің ұқсас түрлерімен айналысатын жұмысшылар жатады. Жұмысшылар
материалды өнімдішығарушы немесе өндірістік және тасымалдау қызметін
атқарушы кәсіпорын қызметкерлері. Олар негізгі және көмекші болып бөлінеді.
5.2. Еңбекті мөлшерлеу. Еңбек мөлшерінің түрлері
Кәсіпорында еңбек процесін дұрыс ұйымдастыру үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz