Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейінгі Каспий мәселесі
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 71 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 71 бет
Таңдаулыға:
Кіріспе.
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінде Каспий қайраңы - әлемдік геосаяси
кеңестікте түрлі мемлекеттердің мүддесі көрініс тауып отырған алып нысан,
яғни Каспий аймағына қазіргі таңда бүкіл әлем көз тігіп отыр десек, артық
айтқандық емес. Бәрі де мұнайдың арқасы. Аймақтағы геосаяси жағдайдың
өзгеруі Каспий маңындағы елдердің бәріне мың сан проблеманың өзегін ашып
берді. Соның ең бастысы Каспий теңізінің құқықтық мәртөбесін айқындауға
келіп тіреле берді. Теңіз – біреу. Айнала қоршап отырған мемлекет – бесеу.
Бәрі де теңіз байлығын тең бөліскісі келеді. Егер Каспийде мұнай болмаса,
мұның бәрі де болмас еді.
Бүгінде Каспийдің болашағы белгісіз десе де боларлық, өйткені оның
төңірегіндегі елдер шекара сызығын анықтауға келгенде әртүрлі позиция
ұстанып отыр. Бұл мәселе төңірегінде Қазақстан, Ресей, Иран, Түрікменистан
және Азербайджан ортақ мәмлеге келуі, әлі күнге дейін қиынға соғып тұр.
Алдымен су бассейнінің теңізге, әлде көлге жататынын анықтап алу
қажеттілігі де Каспийді делимитауиялауға айтарлықтай кедергісін тигізіп
отыр, яғни Каспийдің құқықтық мәртөбесін анықтаудан бұрын каспий су қорының
көл ме әлде теңіз бе? деген мәселені анық шешіп алған жоқ. Халықаралық
қатынастарда мұндай су қорларын анықтаудың екі тұжырымдамасы бар:
1. Тұйық теңіз теориясы. Бұл бойынша Каспий тұйық теңіз деп танылған
жағдайда болған халықаралық теңіз құқығы нормалары қолданылады екен.
2. Шекаралық көл теориясы. Егер де шекаралық немесе халықаралық көл
ретінде қарастырылатын болса, онда халықаралық су жолдарын кеме
қатынасынсыз пайдалануға қатысты халықаралық құқық нормалары
қолданылады.
Негізінен Ресей Каспий қайраңын көл деп таныса, ал Қазақстан бұл қайраңды
теңіз деп есептейді. Осы орайда оның не көл, не теңіз екенін анықтап алып,
аталған екі тұжырымның қайсысы сәйкес келетінің белгілеп алуымыз қажет.
1982 жылғы БҰҰ-ның теңіз жөніндегі конвенциясында: теңіз деп халықаралық
мұхиттармен белгілі бір өткел арқылы байланысу керек деп көрсетке. Бірақ
та, ол табиғи өткел ме, әлде қолдан жасалған өткел ме, ол жөнінде еш нәрсе
нақты жазылмаған. Каспий теңізі бірнеше әлемдік мұхиттармен байланысып
жатыр. Оның ҚР-ның теңіз деп таныған позициясы дұрыс 1.
1991 жылға дейін КСРО мен Иран қатынастары теңіз байлығын ортақ
пайдалануды көздеген. Ол 1921-40 жылдардағы келісім-шарттарға негізделген
болатын. Бірақ ол жерде мұнай мен газды болу туралы ешқандай сөз болмаған.
Каспийдің құқықтық мәртөбесін айқындауда бес елдің позициясы әртүрлі.
Мәселен, Қазақстан дербес позиция ұстанды. Каспийдің үстіңгі бетін бөле
салуға бірден қарсы болды. Теңіздің түбін нақты секторларға бөліп игеруді,
ал үстінгі жағын аумақтық бөлікке бөліп, балық аулайтын аймақты жеке
белгілеп, теңіздің қалған бөліктерін жалпы пайдалануға беруді ұсынды.
Әзербайжан мемлекеті де орта сызық бойынша тенізді ұлттық секторларға толық
бөлуді дәйекті түрде жақтайды.
Түрікменстан барлық теңіздің түбін , су қалындығын және су бетін бөлуді
жақтайды.
Иран теңізді толық бөлуді, яғни түбі, қалындығы және су бетін бөлуді
қолдауы мүмкін. Бұл орайда Каспийді 5 тең бөлікке, әрбір жағалау
мемлекетіне 20 % үлеспен бөлуді үсынады.
Ресей жетілдірілген орта сызық бойынша Каспий түбін ұлттық секторларға
бөлуді үсынады. Осы секторлардың шеңберінде тараптар ресурстарды игеру
құқығын алады, ал су беті мен оның қалындығы ортақ пайдалануда қала береді.
Мәскеу тенізде қандай да бір мемлекеттік шекараңы орнатуға қарсы.
Жалпы Қазақстанның ұстанымына Әзербайжан да қосылып отыр. Тек Иран ғана
өз бағытынан айнымай келеді.Өйткені Иран жақта мұнай болмай түр. Ал Иран
мұнайға барынша мүдделі. Халықаралық көзқарасқа келсек, Қазақстанның
ұстанымың АҚШ пен Түркие ерекше қолдап отыр.
Каспийге қатысты жыл сайынғы саммиттер Каспий бестігін ортақ мәмілеге
шақыра алмай отырса да, қазір әр арасында өзара келіссөздер жүріп жатыр
және қазіргі таңда Каспийдің құқықтық мәртөбесін көрсететін конвенцияны
әзірлеумен арнайы жұмыс тобы айналысып жатыр. Бұл арнайы жұмыс тобында 5
мемлекеттің сарапшылары жұмыс істеуде. Олар жылына төрт мәрте кездесу
жасайды. Бұл кездесулер алдың-ала белгіленген тәртіп бойынша 5 мемлекеттің
әрқайсысында кезектесіп өтіп отырады 2.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Бүгінде ең күрделі проблемалардың бірі
– ауқымы 440 мың шаршы километрге жуық әлемдегі ең ірі құрлықішілік су
айдыны, яңғи Каспий теңізінің құқықтық мәртебесін белгілеу болды. Бұл
мәселе төңірегінде Қазақстан, Ресей, Иран, Азербайджан, Түрікменистанның
ортақ мәмілеге келуі, әлі күнге дейін қиынға соғып тұр. Өйткені оның
төңірегіндегі елдер шекара сызығын анықтауға келгенде әртүрлі позиция
ұстанып отыр. Сондықтан, деректер және зерттеулермен салыстыра отырып,
Каспий теңізінің құқықтық мәртөбесін айқандау жұмыстың негізгі мақсаты
болып табылады. Аталған мақсатқа орай төмендегідей міндеттер алға қойылды:
-1920-1940 жылдардағы КСРО мен Иран арасындағы Каспийге байланысты жасалған
келісімдерді айқындау;
- ҚР тәуелсіздік алғаннан кейінгі 5 ел арасындағы Каспий мәселесіне
байланысты туындаған өзара позицияларына талдау жасау;
-Каспий теңізін делимитациялау және құқықтық мәртөбесін белгілеу;
-Әлемдік энергетика және мұнай проблемасындағы Каспийдің орнын айқындау;
-Каспий мұнайын тасымалдау: жобалар мен қазіргі жаідайын белгілеу.
Тақырыбтың зерттелу деңгейі. Әлемдік геосаясаттағы Каспий теңізінің
құқықтық мәртөбесі жөнінде түрлі зерттеулер жүргізілген. Солардың бірі
Нұрсұлтан Назарбаевтың Сындарлы он жыл атты кітабы. Бұл кітабында Каспий
мәселесіне арналған жеке мақаласы орын алған, яғни онда Каспий мұнайы мен
газын өндіру үшін қанша компаниялар тартылғаны жөнінде және Каспий мұнайын
игеру жобаларына АҚШ-тан басқа Батыс елдерінің, әсіресе Франция, Италия
және Ұлыбританияның ұлтаралық корпорацияларының да белсенді жөнінде сөз
қозғалған 3.
Қасымжомарт Тоқаевтың Қазақстан Республикасының дипломатиясы атты
кітабында Каспий мәселесіне біраз зерттеулер жүргізілген. Онда Каспийдің
1921-1940 жылдардағы жағдайы және сол жылдардағы жасалған Кеңестік-Ирандық
келісім-шарттардың ҚР тәуелсіздік алғаннан кейін не үшін іс жүзіне
аспағандығы туралы сөз қозғалған. Сондай-ақ, каспий теңізін айнала қоршап
отырған 5 елдің позициялары жөнінде айтылған.
Г.Б.Хан, Л.С.Суворов, Г.Б.Рахмановалардың авторлығымен жазылған
Внешняя политика РК атты оқулығында Каспий мәселесіне арнаулы бір тарау
берілген.
Бұл тарауда Каспийге байланысты жасалған 1921-40 жылдардағы Кеңестік-
Ирандық келісімшарттар 1991 жылдан кейінгі жасалған екіжақты және бесжақты
келісімдер жөнінде, Каспий статусы және делимитация сияқты бөлімдерден
құралып жазылған Каспий теңіз бе әлде көл ме дген мәселесі де көтерілген
4.
Геополитика Казахстана: между прошлым и будущим оқулығында Вопрос о
Каспийском море атты тақырыбы орын алған. Мұнда Каспийге байланысты
жасалған келісімшарттар және басқа да зерттеулер жүргізілген.
Каспийский регион на современном этапе: проблемы, тенденции, перспективы
оқулығы тікелей Каспий теңізіне арналып жазылған. Соның ішіндегі
Геополитические интересы стран ЕС в Каспийском регионе атты тақырыбында
Европалық мемлекеттердің, яғни Ақш, Ұлыбритания, Италия, Германия, Франция
елдерінің Каспий аймағындағы қызығушылықтары туралы айтылған.
Каспий теңізіне арналып жазылған кітаптардың бірі Абишевтың
авторлығымен Каспий: нефть и политика оқулығы жарық көрген. Мұнда Каспий
теңізінің көл ме немесе теңіз бе? деген мәселесінен бастап, 1921-40
жылдардағы келісімдер, екіжақты және бесжақты келісімшарттар, Каспий
теңізіне тікелей қатысы бар құбырлар туралы жазылған 5.
Мұндай оқулықтармен қоса Каспийге байланысты мәселелер түрлі саяси
журналдармен газеттерде жарияланған. Солардың бірі Континент журналының
2003 жылы жарық көрген Каспийские встречи мақаласында 2003 жылғы әр
қалада өткен кездесулер туралы баяндалады.
Саясат журналының 2003 жылғы нөмірінде Қазақстан мұнайын экспортқа
шығару диверсификациялау тақырыбында мақала жарияланды. Онда ҚР-ның мұнай
өндіру саласында 300-ден аса компаниялар жұмыс істейтіні, 2005-2010 жылға
қарай төмендегі экспорттық бағыттардың бірін дамыту көзделетіні, яғни олар:
• Батыс Қазақстан – Қытай
• Қазақстан – Түрікменистан – Иран
• Ақтау – Баку – Супса (транскавказдық коридо) мұнайқұбырлары
туралы сөз қозғалған.
2005 жылғы 18 қазанда жарық көрген Континент журналында Баку-
Джейхан: үміт пен шындық тақырыбында мақала жарық көрді. Бұл мақалада осы
мұнайқұбырының қай жылдан бастап сөз болғандығы, оның мұнайқұбырының қай
жылдан бастап сөз болғандығы, оның мұнайқұбырының қай жылдан бастап
болғандығы, оның мұнай беру қабілеті қанша болатыны, ҚР-ның президенті
Нұрсұлтан Назарбаевтың Бакудегі сапары, Вашингтон-Баку-Тбилиси-Джейхан
жобасын асырудағы мақсаты туралы баяндалған 6.
Аналитик журналының 2005 жылғы нөмірінде Каспий аймағында
мұнайқұбырлары коммуникацияларының геосаясаты атты мақала жарияланды. Онда
Каспийлік ресурстар мен мұнайқұбырлар, Қазақстандық мұнайды тасымалдаушы
жүйелер 2 бағытта жұмыс істеп, дамып жатқандығы, яғни олар Шығыс – Батыс
және Солтүстік – Оңтүстік бағыттары екені, бұл бағыттардың тиімділігі мен
кемшілігі, ондағы Қазақстанның мүдделері жайында сөз қозғалады 7.
Егемен Қазақстанның 2005 жылғы нөмірінде Каспийдің қайраны мен
қаймағы тақырыбында мақала жарияланды. Онда ҚР Сыртқы Істер Министрлігінің
ерекше тапсырмалар жөніндегі елшісі Ерік Өтембаев осы мәселе жөнінде сөз
қозғаған. Яғни 5 мемлекеттің сарапшыларынан арнайы жұмыс тобы құрылғаны,
бұл топтың жыл сайын алдын-ала белгіленген тәртіп бойынша осы мемлекеттің
бірінде кездесіп отыратындығы, Каспийдің қайраңын бөлу мәселесі қалай
іске асып жатқандығы, теңіздегі мұнай кен орындарына инвесторларды тарту
жағы қалай жүзеге асып жатқандығы, мемлекеттермен екіжақты келіссөздер
жөнінде, теңіздің экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз етуде қандай
жұмыстар жүргізіліп жатқандығы туралы сөз қозғалған.
Егемен Қазақстанның 2004 жылғы нөмірінде Парламент Мәжілісінің
депутаты Нүрпейіс Мақашавтың Мұнайдың мұңы мың батпан тақырыбында мақала
жарық көрді. Онда Қазақстанда жұмыс істеп жатқан шетелдік компаниялар
туралы, Баку-Тбилиси-Джейхан мұнай құбырына сипаттама берген, ондағы
Ресейдің, АҚШ-тың қызығушылықтары және Каспий теңізін бөлудегі Қазақстанның
позициясын айқын көрсеткен.
Каспий теңізіне байланысты жазылған осындай зерттеулерді салыстыра
келе, оларды тұжырымдап жаздым.
Хронологиялық шеңбері. Каспийдің құқықтық мәртөбесін анықтауды
кезеңдермен бөліп қарастыруға болады. Жалпы кезеңдермен бөліп қарастыру
бұл шындыққа жақындауға және объективті қарауға мүмкіндік береді.
Сондықтан Каспий мәселесін қарастыруды жалпы 2 кезеңмен бөліп қарастыпсақ.
Бірінші кезеңі 1921-40 жылдарды қамтиды. Бұл кезеңде Каспий тек КСРО мен
Иранға тиесілі болады. Жалпы бұл кезеңде Каспийге байланысты
келісімшарттар жасалғанымен, онда Каспийде шекара сызығын орнату туралы
ешқандай сөз қозғалмайды. Ал екінші кезеңі 1991 жылдан бастау алды. Бұл
кезеңде Каспий енді екі елге емес, тұтастай бес елге тиесілі болды, яғни
Каспий теңізі Қазақстанның, ресейдің, Әзірбайжанның, Түрікменстанның
және Иранның жағалауларын шайып жатыр. Олардың алдында енді Каспийді
делимитациялау мәселесі тұр.
Географиялық шеңбері. Каспий теңізінің жалпы көлемі 400 мың шаршы
километрге жуық. Айдыны өте үлкен болғандықтан теңіз деп аталады.
Каспий теңізінің Қазақстан жеріндегі бөлігі терең емес (200-300 м. ), ең
терең жері Оңтүстік бөлігінде (1025 м). Теңіз солтүстіктен Оңтүстікке
қарай 1200 км. созвлвп жатыр. Орташа ені 320 км. Қысы суық, жазы құрғақ
континетті, сондықтан жауын-шашын аз. Теңіз айдынына 200 мм. Шамасында
жауады. Өсімдіктердің 600 түрі өседі. Балық пен теңіз жануарларының 854
түрі кездеседі. Бұл жерде ауланатын бағалы бекіре тұқымдас балықтардың
(бекіре, шоқыр, көксерке) 82% ауланады.
Каспий теңізінің оңтүстігінде – Иран, солтүстігінде – Қазақстан,
солтүстік-батысында – Ресей, оңтүстік-батысында - Әзірбайжан, оңтүстік-
шығысында – Түрікменстан орналасқан.
Жұмыстың құрылымы. Әлемдік геосаясаттағы Каспий проблемасын жоспар
бойынша үш бөлімге бөліп қарастырылады, яғни кіріспе, екі тарау, 5
тарауша және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде жұмыстың жазылу барысына тоқталған, мұнда:
тақырыптың өзектілігі, мақсаты мен міндеті, хронологиялық шеңбері,
құрылымы қарастырылады.
Бірінші тарауда жалпы Каспийге байланысты 1921-40 жылдардағы
келісімдер мен ҚР тәуелсіздік алғаннан кейінгі Каспий теңізін
делимитациялау мен құқықтық мәртөбесін айқындау туралы айтылады.
Екінші тарауда әлемдік энергетика және мұнай проблемасындағы Каспийдің
орны мен Каспий мұнайын тасымалдаудағы жобалар және қазіргі жағдайы туралы
сөз қозғалады.
Қорытындада барлық деректерді салыстыра отырып, кіріспе, бірінші
және екінші тарауларға жалпы қорытынды жасалады.
І тарау. Каспийдіњ ќ±ќыќтыќ статусы.
1.1 1920-1940 жылдардағы Каспий туралы келісімдер.
1917 жылы революцияның нәтижесінде Ресей империясы құлағаннан соң
Каспидегі құқықтық жағдай толығымен өзгерді. Ресейдің билік басына келген
большевиктер револютцияның жеңісімен ыдырамасы үшін мемлекеттің тұтастығын
қамтамасыз ететін бір қатар іс-шараларды жүргізді әсіресе, жас кеңістік
өкімет Қытай, Түркия, Финляндия мен Иран сияқты көрші көрші мемлекеттермен
достық туралы, шекара тұтастығын қамтамасыз ететін келісімдер жасасты.
26 ақпан 1921 жылы Мәскеуде сыртқы істер бойынша халық комиссары
Григори Чичирин мен оның орынбасары Лев Карахан және Ирандық елші Мошавер-
оль-Мемалек Ресей Социялистік Федеративтік Кеңестік Республика мен
Парсылар арасындағы достық туралы келісімге қол қойылды. Екі мемлекет
арасында келісім жасау Ирандағы монархиялық биліктің Квансар әулетінен
Пехлеви әулетіне ауысуымен сәйкес келді.
1921 жылы келісімшартта жаңа кеңестік биліктің патшалық режим
кезіндегі қатыгез саясаттан бас тартатындығы айтылған. Ресейлік кеңес
үкіметі патшалық кезінде парсылардың құқықтарын шектеген барлық
келісімшарттар, конвенциялар, трактаттар үшін тоятындығын мәлімдеді 8.
Бұл 1813 жылы жасалған Гүлістандық және 1828 жылы жасалған Түркіменчайлық
бейбіт келісімдердің денонцасиясын білдірді. Сонымен қатар патшалық
Ресейдің Иранға қарсы және оған қатысты өзге елдермен жасалған
конвенциялар мен келісімдер күштерін жойды. РС ФКР патша үкіметімен Иранға
берілген барлық қарызды жойып, Иранға орыс қарыз – тіркеу банкін,
орыстармен салынған Ирандағы шосселік жолдарды теміржол бойларын, Урмия
өзеніндегі тұрақтармен қамбаларды, телеграф пен телефон сымдарын және
энзеги портын берді .
Үшінші мемлекеттің Иранды басып алушылық саясатын жүзеге асыру
мүмкіндігі туса немесе Иранды басып алушылық саясатын жүзеге асыру
мүмкіндігі туса немесе оған одақтас мемлекетті басып алу үшін пайдаланбақ
болса, онда келісім бойынша егер апрсы үкіметі Ресейлік Кеңестік үкімет
қорғану мақсатында парсы шығанағына әскерін енгізуге құқылы болады.Бұл
қауіпті жойған соң Ресейлік Кеңес үкіметі өз әскерін Парсы шекарасынан
дереу шығаруға міндетті (келісімнің 6 бабы) .
1881 жылы шекаралық комиссиямен белгіленген екі ел арасындағы шекара
келісім бойынша сақталуға міндеттелді. Кейбір шекаралық – тереториялық
өзгерістер қарастырылды. Мысалы Ресейлік тарап Ашураде аралынан және
Ашурададтың кейбір ұсақ аралдарынан бас тартып, Иранға Фирузе ауылымен оның
маңындағы жерлерді және Зарганде ауылын берді . Құжат екі ел арасында
Каспиді құрлықтық шекара сызығы бойымен бұрынғыдай бөлгенімен, Иранның
Каспий теңізіндегі құқығын өзгертті.
1921 жылғы келісім бойынша, екі ел де өз жалауы астында теңізде еркін
жүзу құқығын шиеленгенімен, қауіпсіздік шарасы ретінде Иран кемелерінде
өзге ел азаматтарының жүруіне тыйым салынды [7 бап].
Өз кезегінде Ресей үкіметіне Каспийдің Оңтүстік шекарасында балық аулау
құқығын беру туралы келісім жасауға Иран үкіметі міндеттелді .
Жалпы, Ирандық тараптың пікірінше, 1921 жылғы келісімге енгізілген
өзгерістер Иранның Каспий теңізіндегі теңіздік держава ретіндегі беделін
жоққа шығарды.
1 қазан 1927 жылы қол қойылған кепілдік пен бейтараптық туралы келісім
бойынша, екі ел арасындағы қарым-қатынастың негізі 1921 жылғы жасалған
келісім екендігі айтылды. Оның құзіреті бұл құжат бойынша бүкіл КСРО-ға
тарады. Сонымен қатар 1927 жылғы келісім бойынша, екі тарап арасындағы
мәселелер бейбіт жолмен шешілді.
Каспийде еркін жүзу қағидасы бірқатар құжаттарда көрініс тапты. Мысалы
КСРО мен Парсылар арсындағы қоныстар, сауда мен теңізде жүзу туралы
конвенцияға 27 қазан 1931 жылы қол қойылды. Бұл құжат бойынша, Каспийде
тек КСРО мен Парсы кемелері ғана жүзуге құқылы 9. Осылай жағдай 27 тамыз
1935 жылы қол қойылған қонысты, сауда мен теңізде жүзу туралы келісімде де
қаралған.
1940 жылы 25 наурыз айында Тегеранда жасалған КСРО мен Иран арасындағы
сауда мен теңізде жүзу туралы келісім Каспийдегі мемлекеттердің
арақатынасын реттеуші құжаттың бірі болып табылады. Бұл келісім 3 жылға
жасалып, ұзартылғанша күшін сақтады. Құжат екі тарапқа сауда да, кемемен
жүзуге, су және әуе жолдарында жағымды жағдай жасауды, сонымен қатар келесі
елдерге еркін тауар тасымалын жасау құқығын беру. Келісім жасаумен қатар
Каспий теңізі туралы хаттар алмасуы болды.
Келісім бойынша, 10 июльдік балық аулау зонасы мен Каспийде еркін жүзу
реттелді. (10,12 баптар). 12-баптың 4-ші тармағы бойынша, Әр тарап өз
туының астында жүзген командалық кемемен ауланған балықтарды тасымалдауға
жағалау сызығынан 10 теңіздік июл арақашықтығындағы өзінің кемесімен сауда
еркін балық аулау құқығын алды 10.
Ирандық таман Мохаммаед Реза Дар Дабиридің пікіріне сәйкес, бұл жағдай
алдымен тараптардың келтірілген 10 июльдік сызықпен өзге каспий теңізінде
еркін балық аулауға ашық, яғни жеке қажеттіліктерді қарастырса, екіншіден
Каспий теңізін бірігіп пайдаланатын кеңестік ретінде құқықтық статусы бұл
жағдаймен алынып тасталмаған. Бұл пікір келісімнің Каспий теңізіндегі
кемемен жүзу мәселелерін реттейтін 12, 13 және 14-ші баптарына сүйенеді. 12-
ші баптың 1,2-ші тармақтары бойынша Каспий теңізіне қатысты келісімге қол
қойған елдердің бірінің туын көтерген кемелер өзге елдің портына кіргенде,
тұрғанда және порттан шыққанда азаматтық кемелер ретінде қарастырылады
және жоғарыда аталған кемелер заңда көрсетілген азаматтық кемелердің
салығын төлеуге міндетті. 13-ші бап бойынша, қатысушы мемлекеттер 1921
жылғы 26 қаңтар айындағы келісімге қарастырылған жағдайлар негізінде тек
Иран мен КСРО кемелері ғана немесе Иран мен КСРО туын көтерген субьектілер,
кәсіпкерлер мен тасымалдаушы ұйымдар ғана Каспий теңізінде жүзуге құқылы.
14-ші бапта Иранның немесе КСРО-ның туымен Каспийде жүзетін кемелерге
берілетін тауарлы жүктің лицензиясы бірлікпен ресмилендіріліп, екі тараптың
порттарында да ресми құжат болып табылады. Теңізде жүзуге және тұрақтауға
берілген мұндай лицензиясы бар кемелер екі жақта да танылады 11.
Дегенмен, жоғарыда көрсетілген жағдайлар кемелердің жүзуі, балық аулаудың
құқықтық режимі сияқты, халықаралық су жолдарының құқықтық тәртібінің
маңызды құрамдарына байланысты тиісті нұсқауларды қарастырмағанын айта кету
керек.
Жалпы, 1921 жылғы кеңес – парсылық келісімнің қағидалары 1931 жылғы
қоныстар, сауда мен теңізде жүзу туралы конвенциямен, 1935 жылғы сауда,
қоныстар мен теңізде жүзу туралы келісіммен, 1940 жылғы сауда сауда мен
теңізде жүзу туралы келісіммен және өзге де құжаттармен танылды. Каспий
теңізі жабық су кеңістігі статусын алды. Бұл жабықтық ең алдымен Каспий
теңізінде тек КСРО мен Иран ғана теңізде жүзуге, балық аулауға, минералды
ресурстарды игеруге, теңізге ғылыми зерттеулер жүргізуге құқылы
болғандығынан көрінді.
Жабықтық пен ерекшелік жалпы түрде 1935 жылы жасалған келісімнің 14-ші
бабында көрініс тапты. Ол бойынша, Каспий теңізінде тек КСРО мен Иран
кемелері және кемелерде тек осы екі ел азаматтары ғана жүзуге құқылы. Дәл
осы қағида 1940 жылы келісімде де танылды. (13-ші бап) .
Жабықтық пен ерекшелік қағидасы, Каспийді пайдалануда әр кезең үшін
ерекше болды. Мысалы, 1-ші қазан 1927 жылы Парсылар Касний теңізінің тек
кеңес – ирандық болғандығын қалаған мүддені ескеріп, 25 жыл бойы порт
қызметкерлері қатарына парсылық емес өзге азаматтарды қабылдау туралы
Ресейдің өтінішімен келісуге мәжбүр болды.
Қазіргі уақытта Каспийдегі қандайда бір құқықтық режим туралы сөз
қозғасақ, онда ол 1921 мен 1940 жылғы Кеңес-Ирандық келісімдермен
анықталады. Олар бойынша, Каспийлік емес мемлекеттердің туын көтерген
кемелерге балық аулаумен еркін жүзуге тыйым салынған. Ресми түрде бұл
құжаттар Каспийді тараптар арасында бөліске салмау келісімі жасалған.
Каспий жағалауындағы мемлекеттердің халықаралық құқықтық көзқарасы бойынша,
теңізде жүзу мен балық аулау т.б. құқықтарын сақтаған.
1935 пен 1940 жылдары алмасқан хаттарда Каспий Кеңестік және Ирандық
теңіз және ол Иран мен Кеңес одағына тиесілі деп саналған.
Құқықтанушылар бұл сөздерді былай талқылаған: тараптардың пікірінше, екі
мемлекеттен өзге ешбір мемлекеттердің бұл теңізге шығуға және т.б.
құқықтары жоқ. Дәл осындай Жабық теңіз саясатын кеңес үкіметі Қара
теңізге де қолдануға тырысты.Жалпы, Кеңес-Ирандық құжаттар бойынша, Иран
Каспий теңізінің жабық теңіз статусына қарсы шықпаған, яғни мұны таныған.
Кеңес-Ирандық келісімдерге сәйкес, Каспий теңізінің статусы кеңістіктегі
шектеулілікті, оның минералды ресурстарына қол жеткізу ережелерін
қарастырмаған. Дегенмен, кеңестік өмірде мемлекет шекараны қорғау
мақсатында бейресми түрде шартты сызықты орнату амалдары жасалды. Бұл
амалдар КСРО үкіметінің шешімімен де, Иранмен халықаралық келісімдермен де
заңдастырылмаған. 1954 жылғы қаржылық және шекаралық мәселелерді реттеу
туралы, 1955-1957 жылдары жасалған келісімге сәйкес жүргізілген Кеңестік –
Ирандық шекараны жүргізу кезінде Каспий теңізінде территориялық шекара
жүргізу мәселесі мүлдем қозғалмады 12.
Келісімнің 1-ші бабына сәйкес, Муган, Деман, Эдда-Эвлер, Серахс, сонымен
қатар Атрек учаскелерінен сығыр-тепе (Сенгер-тепе) жотасынан Каспий
теңізіне дейін жаңа мемлекеттің шекара сызығы жүргізілді. Ал КСРО-мен Иран
арасындағы шекара қалған арақашықта өзгермей, Аббас-Абад қаласына қарама-
қарсы орналасқан Араке өзенінің оң жағасындағы жер, Хисар елдімекенімен
оның айналасындағы жерлер – Иранның шекарасында, ал Фирузе мен оның
айналасындағы жерлер – КСРО-ға қалды. Осыған байланысты КСРО мен Иран
арасындағы шекара сызығы туралы мәселе реттелді деп танылды. 2-ші бапта
КСРО мен Иран арасындағы шекара сипатталды. Юрий Барселовтың сөзіне
қарағанда құрлықтағы және судағы шекараның реттеліп сипатталуы Каспийде
ешқандай шекараның жүргізілмегендігін білдірді.
Бір сөзбен айтқанда, Гүлістандық бейбіт келісімнен кейін, КСРО-ның
ыдырағанына дейін барлығы оңай болды, себебі Каспий теңізі толығымен Ресей
империясына, кейін КСРО-ға және тек оңтүстікте ғана Иранмен шектесіп,
құрамына енді. Ал екі ел Каспийге байланысты барлық мәселелерде ортақ тіл
табысқан.
Кеңестік – Ирандық келісімдердің күші бар кезінде КСРО мен Иран
территорияларына кірген Каспийдің қожайындары атанды. Каспий теңізі КСРО
мен Иранға ортақ саналғанымен, бұл екі мемлекет теңіздің ресурстарын ортақ
құндылық деп санамаған. 1935 жылы ішкі істердің халықтық комиссары Г.
Ягоданың құпия бұйрығымен Каспий теңізі Астар-Гасаннули сызығымен
екі бөлікке бөлініп, кеңестік карталарға шекара ретінде түсірілгенімен,
халықаралық құқықтық қатынаста Иран мен КСРО-ның шекарасы ретінде
танылмады 13. 1949 жылы Кеңес Одағының ұйымдары Иранмен сөз байласпай,
мұнай өндіру жұмыстарын басьады. 1950 жылы Иран КСРО-мен келісім
жасамай, жағалауындағы кен орындарын игере бастады. Каспий теңізінің
құқықтық статусы мәселесін зерттеген батыстық мамандардың пікірінше,
Каспийдің түбіндегі байлық КСРО мен Иранға территорияларына сәйкес
дәрежеде тиісті яғни жалауларына тиісті жерлерінде КСРО позициялары орын
алған. 14. Иран Каспийдегі мұнайды КСРО-ның барлағанына қарсы шыққан
жоқ, және одан түскен пайданы КСРО-дан талап етпегендігі мәлім. Иран өзіне
тиісті деп санаған жерлерді өзі игерген.
Жалпы, бұл пікір Кеңестік мұнай өндіруші ведомстваның біржақты
әрекеттерімен дәлелденген. Теңізді жағалаудағы республикаларға бөлу
мәселесі 1970 жылы көтерілді. КСРО мұнай өндіру министрлігі Каспий
теңізізнің Кеңестік бөлігін РСФКР, Әзербайжан, Түркіменстан және Қазақ
АҚСР арасынды бөлді. Оған сәйкес, Каспий теңізі ауданының Қазақстанға – 113
мын км2, Түркіменстанға – 79 мың км2, Әзербайжанға – 78 мың км2, Иранға –
44 мың км2 үлесі тиді 15. Осы уақыттан бастап 4 елдің әр әкімшілік –
территориялық құрамына Каспий теңізінің тиісті секторы кіріп, КСРО құлаған
соң сол республикалардың құрамдас бөлігіне айналды. Алғашында Иран 1970
жылғы бөлініске қарсылық көрсетпегендіктен, халықаралық нормаларға сәйкес,
бұл оның келісім білдірді.
Бірақ 1990 жылы Ресей мен Иранның арасында, 1970 жылғы Каспий теңізін
бөлініске салу кеңестік республикалар арасында әкімшілік – территориялық
шекара негізінде жүргізіліп, ол уақытта шекара халықаралық болмағандықтан
дау туғызды. Дегенмен Қазақстанның пікірінше КСРО ыдыраған соң кеңестік
республикалардың әкімшілік-территориялық шекаралары келісімді түрде
халықаралық деп танылған соң, кеңестік дәуірде әкімшілік-территориялық
сипат иеленген ұлттық секторларға бөлінген Каспийді ерекшелеудің қажеті
жоқ. Жалпы Қазақстан КСРО конституциясына сүйенеді, себебі ол бойынша,
Кеңестік Одақтық республикалар өз территория иелігінде өз ресурстарын
қалауынша пайдалану құқығын иеленген тәуелсіз мемлекеттер болып табылады.
Тәжірибе Каспийдегі мұнай кен орындарының Кеңсе одағымен өңделуі
Каспийлік кеңестік республикаларға тиісті аумақтық республикалық мұнай
құрылымдарымен жүргізілгендегі негізделді. Қазіргі Гюнешме, Чирап, Азери
мен Непаз кен орындарын игеру әзербайжандық Каспморфнефтегаз ұйымымен
жүргізілді. Дәл осы ұйым КСРО дәуірінде осы 4 кен орнын ашып игерді.
Түрікменстанда да Непаз кен орнының шығысындағы учаскі түрікмендік
ұйымдармен игерілуде.
Ал КСРО мен Иран арасындағы су бассейіндегі құрылықтық шекара табысы
болған Астара – Гасанкули сызығын Иран мойындамады. Иран өкілдердің
пікірінше, Иран мен КСРО арасындағы теңіз шекарасы ешқашан
белгіленбегендіктен, батыс Астараны шығыстағы Гасанакулимен біріктіретін
бұл сызық Каспий теңізі мәселесін шешудегі елес болып табылады.
1964 жылдың 17-ші тамызында қол қойылған Кеңсе-Ирандық әуелік келісімде,
Астара – Гасанкули сызығы ұшуды хабарлау аумуғы ретінде пайдаланылады.
Дегенмен, мұнда да Иран Астара – Гасанкули сызығын Кеңестік – Ирандық
мемлекеттері шекараны Каспий теңізі арқылы белгілеуді қателік деп есептеді.
Себебі ұшу туралы хабардар ететін аудан ұшудың қауіпсіздігін қамтамасыз
ететін техникалық құралдардың операциялық мүмкіндігіне байланысты бұл
келісіммен заңдастырылады. Ирандық құқықтанушылардың пікірінше, әуелік
нысанаға алу мысалы ретінде Парсы шығанағында ұшуды хабардар еткен аудан
орталығы болған Бахейнді және солтүстікте сол қызметті атқарған Бакуды
келтіреді. Екі жағдайда да бұл техникалық-хабарламалық қызмет мәсәлесі
тәуелсіздік немесе делемитациямен қойылмаған.
Каспийдің құқықтық статутысын реттеуге байланысты Ресейдің арнайы маманы
Виктор Калюшныйдың мәлімдеуінше, КСРО тұсында Каспийге байланысты
мәселелер болған. Иран ол уақытта да теңіз ресурстарына көптеу құқықты
иеленуге тырысқанымен, солтүстігіндегі көрініс (Ресей) бұл талаптардың
орындалуына кедергі жасады.
1991 жылдың қаңтарында Әзербайжан КСРО-ның министрлер кеңесімен КСРО
мұнай-газ өндірісі министрлігінің біріккен келісімі бойынша, Әзербайжан
КСРО-ны өз секторында өңделген мұнайдың қожайыны статусын алды. Сонымен
қатар, түрікменстан КСр-тегі шекара бекітілді. Осы айда Азери кен орны
кірген учаскіге тендер өткізілген кезде, оның ұйымдастырылушылары ретінде
КСРО мұнай-газ өндірісі министрлігімен Әзербайжан КСР-ның министрлер кеңесі
бірігіп шықты.
КСРО ыдырағаннан соң Әзербайжан Гюнешли, Чирап пен Кяпаз кен орындарын
игеру келісім шарттарын жасау бойынша келіссөздер жасауға кірісті.
Қазақстанкаспий-шельф консорциумымен келіссөздер жүргізген Қазақстан
үкіметі де осында жұмыстарды жүзеге асыра бастады. Яғни теңіз учаскелеріне
сәйкес бұрынғы КСРО-ның Каспийлік мемлекеттердің әкімшілік шекараларының
таралғандығы дәлелденді. Кеңсе дәуірінде Түркіменстанға берілген каспийлік
аумақта орналасқан Әзербайжандық кен орындардың шығыс бөлігіндегі
жұмыстарға (1-блок) Түрікменстан наразылық білдірді. Ресейлік Лукойл
компаниясы зерттеумен өндіру жұмыстарын бастаған кеңестік дәуірде Ресейге
берілген жерлерге Қазақстан мен Әзербайжан өз талаптарын білдірмеді. Яғни
Қазақстан мен Әзербайжан Кеңсе дәуірінде ресейге берілген Каспийлік
жерлерді мойындады.
КСРО ыдырап, бұл аймаққа тәуелсіз мемлекеттердің құрылуының нәтижесінде
Иран мен Ресей және т.б. бұрынғы КСРО-ның тәуелсіз мемлекеттері 1921 мен
1940 жылдары Каспийдің құқықтық статусына байланысты жасалған келісімдердің
күшін жойғандығын мәлімдеді. Себебі, ол құжаттар 5 мемлекет арасында
Каспийдің құқықтық статусын реттей алмайды. Осының негізінде қазіргі
келіссөздер процестерінің тараптары Каспийлік мемлекеттердің арасындағы
Каспийдің құқықтық жағдайын реттейтін жаңа келісім шарт жасау қажеттігін
білдірді. Себебі, жоғарыда аталған келісімдер каспий теңізіндегі одақтас
республикалар федеративті сипаттама өмір сүргендіктен, олардың шекаралары
көрсетілмеген еді. Аталған келісімдер тек теңізде жүзу мен балық аулауды
ғана қарастырып, Каспийдің құқықтық статусы, оның түбін игеру мен пайдалану
шаралары назардан тыс қалды. Каспийдің минералды ресурстары аса құнды
болғандықтан, оған қол жеткізуге ұмтылыс Каспийдің құқықтық статусы
мәселесін жедел шешуге септігін тигізді.
Тиімді режимді орнату қажеттілігін түсіну 1992 жылы Каспий теңізінің
құқықтық статусын жасау мақсатымен бес шақты келіссөз процесінің бастамасын
анықтады.
1921 және 1940 жылдары Каспийдің халықаралық құқықтық статусын
белгілеген, бірақ секторлық немесе кеңістіктегі шекараны анықтамаған Кеңес-
Ирандық келісімдер КСРО ыдырағаннан соң қалыптасқан жағдайға жауап бере
алмады. Каспийде көміртегі ресурстарының үлкен қоры болмағанда Каспий
теңізін бөлу мен оның құқықтық статусын белгілеу мәселесі мүлдем қозғалмас
еді. Каспий деңізінің байлығының аймақ елдері үшін экономикалық және саяси
даму жағынан стратегиялық маңызы бар 16.
Барлық Каспиймаңылық мемлекеттер кеңсе дәуірінде Каспийдің халықаралық –
құқықтық статусы қалыптаспаған, қалыптасса да қате күйінде екендігі туралы
мәселеде пікірлері бірдей. Каспийдің жаңа статусын жасауға Каспиймаңылық
мемлекеттердің барлығы бірігіп, 1992 жылдан бастап, олар көпжақты қарым-
қатынастармен келіссөздердің негізін салды.
1.2 Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейінгі Каспий
мәселесі.
Каспийдің құқықтық статусы туралы 1921-1940 жылдардағы Кеңес-
Ирандық келісім-шарттар КСРО ыдырағаннан кейін өз күшін жоя бастады.
Өйткені бұл шарттарда Каспийді сектор бойынша бөлу туралы айтылмаған,
керісінше тек емін-еркін жүзу және балық аулау құқығы туралы айтылған.
Алғашқы келіссөздер 1991-1994 жылдар аралығында тек теориялық мәселе
ретінде қаралды. Бұл кездесулерде ешкім әлі де өз позицияларын анықтай
алмайды, яғни алғашқыда Каспийге тек КСРО мен Иран мемлекеттері мүдделі
болса, енді шекаралас бес ел, олар: Қазақстан, Ресей, Иран, Түркіменстан,
Әзірбайжан мемлекеттері мүдделі. Келе-келе бұл мемлекеттер Каспийдің
ресурстары және Каспий мәртебесі туралы түрлі пікірлер айта бастады.
Каспийдің құқықтық мәртебесін анықтаудан бұрын Каспий су қорының көл
ме? Әлде теңіз бе? Деген мәселені анықтап шешіп алған жөн. Халықаралық
қатынастарда мұндай су қорларын анықтаудың екі тұжырымдамасы бар.
1. Тұйық теңі теориясы. Бұл бойынша Каспий тұйық теңіз деп
танылған жағдайда, оған халықаралық теңіз құқығы нормалары
қолданылады екен.
2. Шекаралық көл теориясы. Егер шекаралық немесе халықаралық көл
ретінде қарастырылатын болса, онда халықаралық су жолдарын
кеме қатынасынсыз пайдалануға қатысты халықаралық құқық
нормалары қолданылады. Негізінде Ресей Каспий қайраңын көл деп
таныса, ал Қазақстан бұл қайраңды теңіз деп есептейді. Осы
орайда біз оның не көл, не теңіз екенін анықтап алып, аталған
екі тұжырымның қайсысы сәйкес келетінін белгілеп алуымыз
қажет. Бірінші тұжырым бойынша Каспий – теңізге тартатын үлкен
көл, себебі, оның әлемдік мұхитқа ешқандай қатынасы жоқ.
Континенттің ортасына орналасқан. ХІХ ғасырда Каспий су қоры
жағынан өте үлкен болған. Қазір шамамен 20% кеміп кетті.
Екінші тұжырым бойынша Каспий теңіз деп танылады. 1982 жылғы
БҰҰ-ның теңіз жөніндегі конвенциясында: теңіз деп халықаралық
мұхитпен белгілі бір өткел арқылы байланысуы керек деп
көрсеткен. Бірақ та, ол табиғи өткел ме, әлде қолдан жасалған
өткел ме, ол жөнінде ешнәрсе нақты жазылмаған. Теңіздің өзінің
белгілі атрибуттары болады. Ол өзіне сырттан су келіп қосылуы
керек. Ал Каспий теңізін тұйық деп айта алмаймыз. Оны
Қазақстан Республикасының теңіз деп таныған позициясы дұрыс.
Алғашқы кездесулердегі 5 елдің позициясы әртүрлі болды. Ресейдің
позициясына келсек – Каспий жалпылама пайдалануда және жетілдірілген орта
сызық бойынша Каспий түбін ұлттық секторларға бөлуді ұсынады. Осы
секторлардың шеңберінде тараптар ресурстарды игеру құқығын алады, ал су
беті мен оның қалыңдығы ортақ пайдалануда қала береді. Ресей теңізде қандай
да бір мемлекеттік шекараны орнатуға қарсы. Ресей мемлекеті Каспий
мәселесін шешуде 1921-1940 жылдардағы Кеңес-Иран келісім шарттары модель
ретінде Каспий мемлекеттері арасындағы келіссөздерді дұрыс шешуге ықпал
ету керек дейді 17. Ресейдің шет ел министрі Михайл Демуриннің сөзі
бойынша: біз ешқандай елдің териториясына кірмейтін ішкі су қойма, яғни
Каспий теңізінің алғашқы статусы сақталғандығын қалаймыз және белгілі бір
шарттар бойынша жалпылама пайдалануда болу керек. Сонымен Ресейдің Каспий
теңізіне байланысты пікірі мынадай түрде өрбіді.
1. Каспий ішкі континентальды су қоймасы, яғни ол ешқандай
мемлекеттің териториясына кірмейді және белгілі бір шарттар
бойынша жалпылама пайдалануда болу керек.
2. Каспий теңізі және оның ресурстары шектесіп жатқан елдердің жалпы
пайдалануында болу керек.
Әзірбайжан нөлдік нұсқа деп аталатынды талап етіп, су айдынын, оның
түбін және қойнауын ұлттық секторларға бөлуді ұсынды. Бұл нұсқа қатаң
сипатымен ерекшеленеді.
Қазақстан бір-біріне қайшы Ресей мен Әзірбайжанның ортасында
теңдестірілген, ымыралық позиция ұстанды. Оның мәнісі мынадан көрінді.
Қолданып жүрген халықаралық құқық нормаларын мейлінше пайдалану, атап
айтқанда, 1982 жылғы теңіз құқығы жөнінде Біріккен Ұлттар Ұйымы
Конвенциясының жекелеген ережелерін Каспийге қолдану, бұл ретте оларды бір
тұтас экологиялық жүйе ретінде теңіздің ерекшеліктерін ескере отырып
қолдану. Теңіздің түбі мен ресурстарын барлық Каспий мемлекеттері арасында
экономикалық аймақтарға бөлу ұсынылды. Тараптар осы аймақтың шегіндегі
табиғи ресурстарды барлауға және оларды игеруге ерекше құқығы болды. Кеме
қатынасы, балық аулау, табиғи ортаны қорғау және қызметтердің басқа да
түрлері саласындағы ынтымақтастық мақсатында теңіздің биологиялық
ресурстарына, суын пайдалануға қатысты Қазақстандық тарап бірлесіп билік
жүргізуге дейін ең бір кең ауқымды ымыраға баруға дайын екенін білдірді.
Түркіменстан мен Иранның позициялары ол кезеңде анық тұжырымдалмады
және барлық үш позициялардың жекелеген ережелерінің басын қосуға
әрекеттенді.
1992 жылы Тегеранда бес мемлекеттің қатысуымен конференция болды. Осы
конференцияда алғаш рет Әзірбайжан Каспийдің халықаралық құқық статусы
туралы сөз қозғады. Конференция нәтижесінде Каспиймаңы мемлекеттері 1992
жылдың 4-ші қазанында бірлескен құрады. Ол бойынша бес ел мемлекеттері
мамандандырылған алты комитет құруды жоспарлады.
1. Құқықтық статусы. 2. Қоршаған ортаны қорғау. 3. Биоресурстарды
қолдану және қорғау. 4. Жүзу. 5. Ғылыми іздену. 6. Каспийдің су көлемінің
ауытқуы жайлы және оның себептерін анықтау.
1993 жылдың 14-ші қазанында Астраханьда Каспиймаңы мемлекеттерінің
келесі кездесулері болып өтті. Бұл кездесуде Каспийді бөлу принциптері
жайлы және миниралдық ресурстарын пайдалану жөнінде сөз қозғады. Каспий
теңізінің табиғи ресурстарын пайдалану немесе Каспий құқық статусы жайлы
жобаны жасау ұсынылды.
1993 жылы Әзірбайжанда Каспийдің құқықтық статусы жайлы өз конвенция
жобасын жасап Каспиймаңы мемлекеттеріне жібереді. Конвенция жобасы бойынша
Каспийге көл статусын беріп және Каспийді ұлттық секторларға бөлу туралы
айтылған. Алайда келесі жылдың күзіне дейін ешқандай елден жауап болмады.
1994 жылғы маусым айында Қазақстан Каспий теңізінің құқықтық статусы
жөнінде өз конвенция жобасын ұсынды. Бұл жобада Каспийді тұйық теңіз
түрінде жазады. Жоба бойынша: 1. Каспийде әр мемлекеттің шекарасы
белгіленуі қажет. 2. Теңіздің қалған бөлігі Каспий мемлекеттері арасында
түбі мен ресурстарын экономикалық аймақтарға бөлу ұсынылды. 3. Каспий
мәселесін шешуде 1982 жылғы теңіз құқығы жөніндегі Біріккен Ұлттар Ұйымының
Конвенциясын пайдалану. 4. Барлық шекаралық мемлекеттер өз секторындағы
ресурстарды пайдалану құқықтарын өздері шешеді.
1994 жылы Махачкала қаласында Каспий маңы елдерінің сарапшыларының
кеңесі өтті. Бұл кеңесте Каспийді бірігіп зерттеу және қорғау туралы сөздер
талқыланды. Осы жылы қазан айының 11-12 жұлдызында Мәскеуде Каспий маңы
елдерінің сыртқы істер министрлерінің орынбасарларының бас қосуы болды. Бұл
кездесуде Әзірбайжан мен Қазақстан ұсынған Каспий теңізінің құқықтық
статусы жөніндегі жобаны талқылау керек болды. Алайда конференцияда
Қазақстандық немесе Әзірбайжандық жобалар талқылауға жіберілмеді, яғни бұл
конференцияда Ресейдің жасаған жобасы сөз болды. Ресей жағы Каспий
теңізінің құқықтық статусы жөніндегі конвенцияны асықпай шешуді сөз етті,
яғни алдымен түрлі мәселелердегі шешімдерді қабылдау керек. Ол теңізде кеме
жүзуі, балық аулау және мұнайды өндіру мәселелері. Осындай мәселелерді
шешу арқылы болашақ конвенция жобасы жасалады. Осы жылы Әзірбайжан Каспий
қайраңының осы мемлекетке тиісті бөлігіндегі мұнай кен орындарын игеруге
арналған Ресеййдің Лукойл компаниясымен ғасыр келісім шартына қол
қойды. Бұл келісім шарт Каспий теңізінің құқықтық статусына қатысы
болмағанымен, теңіз ресурстарын практикалық тұрғыдан игерудің басталуы
келіссөз процесін жандандыру белгісіне айналды.
Алғашқы 3 жылдық кездесулерде Каспийдің құқықтық статусына
байланысты 3 түрлі пікір айтылды. Ресейдің бұл мәселеге байланысты айтылған
позициялары Ресей Федерациясының Каспий теңізінің құқықтық режиміне
қатынасы туралы деген құжатта көрсетіледі.Бұл документ бойынша Каспий
әлемдік мұхиттармен байланыспаған соң, оған халықаралық теңіз құқығын
болмайтынын және Каспий теңізіне байланысты біржақты іс-әрекеттерді Ресей
елі мойындамайтынын, сонымен қатар осындай заң бұзушылық бұзылған жағдайда
керекті іс-шараларды қолданатынын айтып салды. Ресей алғашқы кезден бастап
Каспий теңізін жалпылама пайдалануды ұсынған болатын. 1993 жылы Астрахань
конференциясында премьер-министр Виктор Черномординнің сөзі бойынша:
Каспий теңіз немесе көл болсын қандай айырмашылық бар, одан да бірлесіп
жұмыс істейік - дейді. Иран Ресейді қолдап отырды. Әзірбайжан Каспийге көл
статусын беруді талап етіп отырғанда, Қазақстан тұйық теңіз идеясында
болды. Ал Түркіменстан ешқандай нақты пікір айта алмады. Алайда 1993 жылы
Түркіменстан мемлекеттік шекара туралы заң қабылдады. Ол бойынша Каспий 12
мильдік аумақтығы бойынша белгіленді. Мұның өзі Түркіменстанның Каспийді
теңіз екенін мойындағанын білдіреді.
Каспийдің құқықтық статусы жөніндегі кездесулердің екінші айналымы
1995-1998 жылдар арасын қамтиды.
1995 жылы Алматы қаласында Каспиймаңы елдері Сыртқы Істер
Министрлерінің орынбасарлары кездесті. Бұл кездесуде Каспийдің жаңа
статусы талқыланып, келісімге қол қойылды. Осы жылы жұмыс топтары Тегеран
және Алматыда тағы да кездесті. Тегеранда болған кездесуде Каспийдің жаңа
статусының негізгі элементтеріне келісті, яғни биоресурстардың қолданылуы;
экология; минералды ресурстарды қолдану; шекараны межелеу. Каспийдегі
барлық жағдайлар бір құжат болу керектігін айтты. Екінші келісімде осы
құжат Каспий статусының негізгі конвенциясына кіру керектігі айтылды.
Бұл аралықта Каспий теңізінің құқықтық статусына байланысты
келіссөздер екі жақты және бес жақты форматта жүргізіліп отырды.
1996 жылы Каспиймаңы елдерінің Сыртқы Істер Министрлерінің Ашхабадта
кездесуінің нәтижесінде Сыртқы Ісиер Министрлерінің орынбасарларының арнайы
жұмыс тобы құрылды. Бұл арнайы құрылған жұмыс тобының 1997 жылы мамыр
айында және 1998 жылы желтоқсан айында екі кездесулері болды. Ал үшінші
кездесулерін 1999 жылы Тегеранда өткізуді жоспарлады. Бірақ ешқандай елдің
пікірлерінің тоғыспауынан, бұл кездесу кейінге қалдырылды. 2001 жылы бұл
жұмыс тобы ақпан, маусым және қыркүйек айында 3 рет кездесу жасады. Ал
2004 жылға дейін бұл топтың он төрт кездесуі болды.
1995 жылы 30-шы қаңтар мен 2-ші ақпан аралығында Ашхабадта
конференция болады. Бұл конференцияда Ресейдің Каспийдің биоресурстарын
пайдалану және қорғау туралы ұсынысын талқылайды. Алайда конференция
мүшелері бұл ұсынысты жақтамады. Алғашқылары Каспийдің құқықтық статусы
туралы конвенция немесе арнайы нормаларды қабылдағанынша, биоресурстарды
пайдалану туралы сөз болу мүмкін емес деген пікірлер айтты. Ал балық
өндірушілердің айтуы бойынша балық өндіру ісі мемлекеттердің Каспийдің
құқықтық статусы және балық аулаудың тәртібі жөніндегі келісім-шарт
дайындалғанын күтіп отыра алмайды. Конференция нәтижесінде биоресурстарды
пайдалану және қорғау бойынша ұсыныстар талқыланып, керекті іс-шаралар
қабылданды. Тек шешімін таппаған құқықтық статусы болды. Кездесуде балық
аулаудың аймағына байланысты түрлі пікірлер айтылды: Ресей – 15 миль,
Қазақстан – 25 миль, Иран – 30 миль, 40 мильге дейін Әзірбайжан мен
Түркіменстан. Нәтижесінде Әзірбайжаннан басқа төрт ел балық аулау аймағы 20
мильдік болсын деген пікірге келді.
1995 жылы15-16 мамырда Алматыда Қазақстанның арнайы ұйымдастырылуымен
Каспий теңізінің құқықтық статусы мәселесі және перспективасы атты ғылыми
тәжірибелік крнференция болды. Бұл конференция Қазақстанның стратегиялық
зерттеу институтымен және Ресейдің стратегиялық және халықаралық зерттеу
орталығымен, сонымен қатар Иранның халықаралық және саяси зерттеу
институтымен ұйымдастырылды. Қазақстан, Ресей, Иран, өкілдері Каспийдің
құқықтық статусы жөніндегі келіссөздердің ертерек басталуын және осы
келіссөздер бойынша арнайы комитет құру керектігін айтады. Бұл
конференцияға Түркіменстан қатыспады. Нәтижесінде Министрлер
орынбасарларының арнайы жұмыс тобы құрылды. Бұл жұмыс тобының алғашқы
кездесулері 1995 жылы 26-27 қыркүйекте Алматы қаласында болады. Бұл
кездесуге Ресей келмеді. Ал қалған төрт мемлекет өз позицияларын мына
принциптер бойынша келісе алды. 1. Біріккен Ұлттар Ұйымының принципі, ол
саяси тәуелсіздікті, мемлекеттердің тең дәрежелілігін, күш қолданбау
немесе күш қолдану қаупін тудырмау. 2. Каспийді демитаризациялау және оны
бейбітшілік мақсатында пайдалану. 3. Каспий аймағын бейбіт, тату көршілік,
достық және Каспий мәселелерін бейбіт түрде шешу. 4. Қоршаған ортаны қорғау
және Каспийдің экологиялық жағдайын бақылау. 5. Каспийдің биологиялық
ресурстарын тиісінше пайдалану және қорғау. 6. Каспиймаңы мемлекеттерінің
Каспий теңізін пайдалануда бір-біріне зиян тигізсе және қоршаған ортаға
залал етсе, сол істеріне тиісті түрде жауап береді. 7. Каспий теңізінде
сауда қатынастарын жасауға ерік беру.
1995 жылы желтоқсанда мұнай мәселесі жөнінде Тегеранда конференция
болады. Иран мемлекетінің Сыртқы Істер Министрінің орынбасары Махмуд Ваэзи
саяси, экономикалық және энергетикалық мәселерді шешетін Каспиймаңы
мемлекеттерінің арнайы тобын құруды айтады. Ал Әзірбайжандық құқықтанушы
Рустам Мамудовтың айтуы бойынша, Иран әлі күнге шейін астарлы позиция
ұстанып келеді, яғни Иранның пікірі бойынша бұл құрылған арнайы топ мұнай
мен газды өз бақылауына алу керек 18.
1996 жылы 13-ші ақпанда Алматы қаласында Әзірбайжан, Қазақстан, Ресей
елдерінің гидрографиялық мамандарының кездесуі болды. Түркіменстан елі
келмеді. Бұл кездесуде Каспий теңізінде еркін жүзудің барлық жағдайын
қамтамасыз ету туралы сөз қозғалды. Осы мәселе бойынша Ресейдің арнайы
дайындаған жобасы талқыланды. Нәтижесінде Ресейдің дайындаған жобасы өз
шешімін тауып, бұл жоба басқа елдерге таратылды.
1996 жылы 5-6-шы наурыз айында Москвада Каспий мұнайы және
халықаралық қауіпсіздік атты кезекті нәтижесіз келіссөз болды. Осы
кездесуде Қазақстан Сыртқы істер Министрінің орынбасары В.Гиззатов нақты
түрде өз елінің позициясын айтты. Оның айтуы бойынша: Каспий теңізінің
түбі мен мұнай қоры барлық Каспий маңы мемлекеттері арасында бөлінуі керек
және әрбір мемлекет өз териториясындағы мұнай қорын пайдалануға құқылы.
Сонымен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінде Каспий қайраңы - әлемдік геосаяси
кеңестікте түрлі мемлекеттердің мүддесі көрініс тауып отырған алып нысан,
яғни Каспий аймағына қазіргі таңда бүкіл әлем көз тігіп отыр десек, артық
айтқандық емес. Бәрі де мұнайдың арқасы. Аймақтағы геосаяси жағдайдың
өзгеруі Каспий маңындағы елдердің бәріне мың сан проблеманың өзегін ашып
берді. Соның ең бастысы Каспий теңізінің құқықтық мәртөбесін айқындауға
келіп тіреле берді. Теңіз – біреу. Айнала қоршап отырған мемлекет – бесеу.
Бәрі де теңіз байлығын тең бөліскісі келеді. Егер Каспийде мұнай болмаса,
мұның бәрі де болмас еді.
Бүгінде Каспийдің болашағы белгісіз десе де боларлық, өйткені оның
төңірегіндегі елдер шекара сызығын анықтауға келгенде әртүрлі позиция
ұстанып отыр. Бұл мәселе төңірегінде Қазақстан, Ресей, Иран, Түрікменистан
және Азербайджан ортақ мәмлеге келуі, әлі күнге дейін қиынға соғып тұр.
Алдымен су бассейнінің теңізге, әлде көлге жататынын анықтап алу
қажеттілігі де Каспийді делимитауиялауға айтарлықтай кедергісін тигізіп
отыр, яғни Каспийдің құқықтық мәртөбесін анықтаудан бұрын каспий су қорының
көл ме әлде теңіз бе? деген мәселені анық шешіп алған жоқ. Халықаралық
қатынастарда мұндай су қорларын анықтаудың екі тұжырымдамасы бар:
1. Тұйық теңіз теориясы. Бұл бойынша Каспий тұйық теңіз деп танылған
жағдайда болған халықаралық теңіз құқығы нормалары қолданылады екен.
2. Шекаралық көл теориясы. Егер де шекаралық немесе халықаралық көл
ретінде қарастырылатын болса, онда халықаралық су жолдарын кеме
қатынасынсыз пайдалануға қатысты халықаралық құқық нормалары
қолданылады.
Негізінен Ресей Каспий қайраңын көл деп таныса, ал Қазақстан бұл қайраңды
теңіз деп есептейді. Осы орайда оның не көл, не теңіз екенін анықтап алып,
аталған екі тұжырымның қайсысы сәйкес келетінің белгілеп алуымыз қажет.
1982 жылғы БҰҰ-ның теңіз жөніндегі конвенциясында: теңіз деп халықаралық
мұхиттармен белгілі бір өткел арқылы байланысу керек деп көрсетке. Бірақ
та, ол табиғи өткел ме, әлде қолдан жасалған өткел ме, ол жөнінде еш нәрсе
нақты жазылмаған. Каспий теңізі бірнеше әлемдік мұхиттармен байланысып
жатыр. Оның ҚР-ның теңіз деп таныған позициясы дұрыс 1.
1991 жылға дейін КСРО мен Иран қатынастары теңіз байлығын ортақ
пайдалануды көздеген. Ол 1921-40 жылдардағы келісім-шарттарға негізделген
болатын. Бірақ ол жерде мұнай мен газды болу туралы ешқандай сөз болмаған.
Каспийдің құқықтық мәртөбесін айқындауда бес елдің позициясы әртүрлі.
Мәселен, Қазақстан дербес позиция ұстанды. Каспийдің үстіңгі бетін бөле
салуға бірден қарсы болды. Теңіздің түбін нақты секторларға бөліп игеруді,
ал үстінгі жағын аумақтық бөлікке бөліп, балық аулайтын аймақты жеке
белгілеп, теңіздің қалған бөліктерін жалпы пайдалануға беруді ұсынды.
Әзербайжан мемлекеті де орта сызық бойынша тенізді ұлттық секторларға толық
бөлуді дәйекті түрде жақтайды.
Түрікменстан барлық теңіздің түбін , су қалындығын және су бетін бөлуді
жақтайды.
Иран теңізді толық бөлуді, яғни түбі, қалындығы және су бетін бөлуді
қолдауы мүмкін. Бұл орайда Каспийді 5 тең бөлікке, әрбір жағалау
мемлекетіне 20 % үлеспен бөлуді үсынады.
Ресей жетілдірілген орта сызық бойынша Каспий түбін ұлттық секторларға
бөлуді үсынады. Осы секторлардың шеңберінде тараптар ресурстарды игеру
құқығын алады, ал су беті мен оның қалындығы ортақ пайдалануда қала береді.
Мәскеу тенізде қандай да бір мемлекеттік шекараңы орнатуға қарсы.
Жалпы Қазақстанның ұстанымына Әзербайжан да қосылып отыр. Тек Иран ғана
өз бағытынан айнымай келеді.Өйткені Иран жақта мұнай болмай түр. Ал Иран
мұнайға барынша мүдделі. Халықаралық көзқарасқа келсек, Қазақстанның
ұстанымың АҚШ пен Түркие ерекше қолдап отыр.
Каспийге қатысты жыл сайынғы саммиттер Каспий бестігін ортақ мәмілеге
шақыра алмай отырса да, қазір әр арасында өзара келіссөздер жүріп жатыр
және қазіргі таңда Каспийдің құқықтық мәртөбесін көрсететін конвенцияны
әзірлеумен арнайы жұмыс тобы айналысып жатыр. Бұл арнайы жұмыс тобында 5
мемлекеттің сарапшылары жұмыс істеуде. Олар жылына төрт мәрте кездесу
жасайды. Бұл кездесулер алдың-ала белгіленген тәртіп бойынша 5 мемлекеттің
әрқайсысында кезектесіп өтіп отырады 2.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Бүгінде ең күрделі проблемалардың бірі
– ауқымы 440 мың шаршы километрге жуық әлемдегі ең ірі құрлықішілік су
айдыны, яңғи Каспий теңізінің құқықтық мәртебесін белгілеу болды. Бұл
мәселе төңірегінде Қазақстан, Ресей, Иран, Азербайджан, Түрікменистанның
ортақ мәмілеге келуі, әлі күнге дейін қиынға соғып тұр. Өйткені оның
төңірегіндегі елдер шекара сызығын анықтауға келгенде әртүрлі позиция
ұстанып отыр. Сондықтан, деректер және зерттеулермен салыстыра отырып,
Каспий теңізінің құқықтық мәртөбесін айқандау жұмыстың негізгі мақсаты
болып табылады. Аталған мақсатқа орай төмендегідей міндеттер алға қойылды:
-1920-1940 жылдардағы КСРО мен Иран арасындағы Каспийге байланысты жасалған
келісімдерді айқындау;
- ҚР тәуелсіздік алғаннан кейінгі 5 ел арасындағы Каспий мәселесіне
байланысты туындаған өзара позицияларына талдау жасау;
-Каспий теңізін делимитациялау және құқықтық мәртөбесін белгілеу;
-Әлемдік энергетика және мұнай проблемасындағы Каспийдің орнын айқындау;
-Каспий мұнайын тасымалдау: жобалар мен қазіргі жаідайын белгілеу.
Тақырыбтың зерттелу деңгейі. Әлемдік геосаясаттағы Каспий теңізінің
құқықтық мәртөбесі жөнінде түрлі зерттеулер жүргізілген. Солардың бірі
Нұрсұлтан Назарбаевтың Сындарлы он жыл атты кітабы. Бұл кітабында Каспий
мәселесіне арналған жеке мақаласы орын алған, яғни онда Каспий мұнайы мен
газын өндіру үшін қанша компаниялар тартылғаны жөнінде және Каспий мұнайын
игеру жобаларына АҚШ-тан басқа Батыс елдерінің, әсіресе Франция, Италия
және Ұлыбританияның ұлтаралық корпорацияларының да белсенді жөнінде сөз
қозғалған 3.
Қасымжомарт Тоқаевтың Қазақстан Республикасының дипломатиясы атты
кітабында Каспий мәселесіне біраз зерттеулер жүргізілген. Онда Каспийдің
1921-1940 жылдардағы жағдайы және сол жылдардағы жасалған Кеңестік-Ирандық
келісім-шарттардың ҚР тәуелсіздік алғаннан кейін не үшін іс жүзіне
аспағандығы туралы сөз қозғалған. Сондай-ақ, каспий теңізін айнала қоршап
отырған 5 елдің позициялары жөнінде айтылған.
Г.Б.Хан, Л.С.Суворов, Г.Б.Рахмановалардың авторлығымен жазылған
Внешняя политика РК атты оқулығында Каспий мәселесіне арнаулы бір тарау
берілген.
Бұл тарауда Каспийге байланысты жасалған 1921-40 жылдардағы Кеңестік-
Ирандық келісімшарттар 1991 жылдан кейінгі жасалған екіжақты және бесжақты
келісімдер жөнінде, Каспий статусы және делимитация сияқты бөлімдерден
құралып жазылған Каспий теңіз бе әлде көл ме дген мәселесі де көтерілген
4.
Геополитика Казахстана: между прошлым и будущим оқулығында Вопрос о
Каспийском море атты тақырыбы орын алған. Мұнда Каспийге байланысты
жасалған келісімшарттар және басқа да зерттеулер жүргізілген.
Каспийский регион на современном этапе: проблемы, тенденции, перспективы
оқулығы тікелей Каспий теңізіне арналып жазылған. Соның ішіндегі
Геополитические интересы стран ЕС в Каспийском регионе атты тақырыбында
Европалық мемлекеттердің, яғни Ақш, Ұлыбритания, Италия, Германия, Франция
елдерінің Каспий аймағындағы қызығушылықтары туралы айтылған.
Каспий теңізіне арналып жазылған кітаптардың бірі Абишевтың
авторлығымен Каспий: нефть и политика оқулығы жарық көрген. Мұнда Каспий
теңізінің көл ме немесе теңіз бе? деген мәселесінен бастап, 1921-40
жылдардағы келісімдер, екіжақты және бесжақты келісімшарттар, Каспий
теңізіне тікелей қатысы бар құбырлар туралы жазылған 5.
Мұндай оқулықтармен қоса Каспийге байланысты мәселелер түрлі саяси
журналдармен газеттерде жарияланған. Солардың бірі Континент журналының
2003 жылы жарық көрген Каспийские встречи мақаласында 2003 жылғы әр
қалада өткен кездесулер туралы баяндалады.
Саясат журналының 2003 жылғы нөмірінде Қазақстан мұнайын экспортқа
шығару диверсификациялау тақырыбында мақала жарияланды. Онда ҚР-ның мұнай
өндіру саласында 300-ден аса компаниялар жұмыс істейтіні, 2005-2010 жылға
қарай төмендегі экспорттық бағыттардың бірін дамыту көзделетіні, яғни олар:
• Батыс Қазақстан – Қытай
• Қазақстан – Түрікменистан – Иран
• Ақтау – Баку – Супса (транскавказдық коридо) мұнайқұбырлары
туралы сөз қозғалған.
2005 жылғы 18 қазанда жарық көрген Континент журналында Баку-
Джейхан: үміт пен шындық тақырыбында мақала жарық көрді. Бұл мақалада осы
мұнайқұбырының қай жылдан бастап сөз болғандығы, оның мұнайқұбырының қай
жылдан бастап сөз болғандығы, оның мұнайқұбырының қай жылдан бастап
болғандығы, оның мұнай беру қабілеті қанша болатыны, ҚР-ның президенті
Нұрсұлтан Назарбаевтың Бакудегі сапары, Вашингтон-Баку-Тбилиси-Джейхан
жобасын асырудағы мақсаты туралы баяндалған 6.
Аналитик журналының 2005 жылғы нөмірінде Каспий аймағында
мұнайқұбырлары коммуникацияларының геосаясаты атты мақала жарияланды. Онда
Каспийлік ресурстар мен мұнайқұбырлар, Қазақстандық мұнайды тасымалдаушы
жүйелер 2 бағытта жұмыс істеп, дамып жатқандығы, яғни олар Шығыс – Батыс
және Солтүстік – Оңтүстік бағыттары екені, бұл бағыттардың тиімділігі мен
кемшілігі, ондағы Қазақстанның мүдделері жайында сөз қозғалады 7.
Егемен Қазақстанның 2005 жылғы нөмірінде Каспийдің қайраны мен
қаймағы тақырыбында мақала жарияланды. Онда ҚР Сыртқы Істер Министрлігінің
ерекше тапсырмалар жөніндегі елшісі Ерік Өтембаев осы мәселе жөнінде сөз
қозғаған. Яғни 5 мемлекеттің сарапшыларынан арнайы жұмыс тобы құрылғаны,
бұл топтың жыл сайын алдын-ала белгіленген тәртіп бойынша осы мемлекеттің
бірінде кездесіп отыратындығы, Каспийдің қайраңын бөлу мәселесі қалай
іске асып жатқандығы, теңіздегі мұнай кен орындарына инвесторларды тарту
жағы қалай жүзеге асып жатқандығы, мемлекеттермен екіжақты келіссөздер
жөнінде, теңіздің экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз етуде қандай
жұмыстар жүргізіліп жатқандығы туралы сөз қозғалған.
Егемен Қазақстанның 2004 жылғы нөмірінде Парламент Мәжілісінің
депутаты Нүрпейіс Мақашавтың Мұнайдың мұңы мың батпан тақырыбында мақала
жарық көрді. Онда Қазақстанда жұмыс істеп жатқан шетелдік компаниялар
туралы, Баку-Тбилиси-Джейхан мұнай құбырына сипаттама берген, ондағы
Ресейдің, АҚШ-тың қызығушылықтары және Каспий теңізін бөлудегі Қазақстанның
позициясын айқын көрсеткен.
Каспий теңізіне байланысты жазылған осындай зерттеулерді салыстыра
келе, оларды тұжырымдап жаздым.
Хронологиялық шеңбері. Каспийдің құқықтық мәртөбесін анықтауды
кезеңдермен бөліп қарастыруға болады. Жалпы кезеңдермен бөліп қарастыру
бұл шындыққа жақындауға және объективті қарауға мүмкіндік береді.
Сондықтан Каспий мәселесін қарастыруды жалпы 2 кезеңмен бөліп қарастыпсақ.
Бірінші кезеңі 1921-40 жылдарды қамтиды. Бұл кезеңде Каспий тек КСРО мен
Иранға тиесілі болады. Жалпы бұл кезеңде Каспийге байланысты
келісімшарттар жасалғанымен, онда Каспийде шекара сызығын орнату туралы
ешқандай сөз қозғалмайды. Ал екінші кезеңі 1991 жылдан бастау алды. Бұл
кезеңде Каспий енді екі елге емес, тұтастай бес елге тиесілі болды, яғни
Каспий теңізі Қазақстанның, ресейдің, Әзірбайжанның, Түрікменстанның
және Иранның жағалауларын шайып жатыр. Олардың алдында енді Каспийді
делимитациялау мәселесі тұр.
Географиялық шеңбері. Каспий теңізінің жалпы көлемі 400 мың шаршы
километрге жуық. Айдыны өте үлкен болғандықтан теңіз деп аталады.
Каспий теңізінің Қазақстан жеріндегі бөлігі терең емес (200-300 м. ), ең
терең жері Оңтүстік бөлігінде (1025 м). Теңіз солтүстіктен Оңтүстікке
қарай 1200 км. созвлвп жатыр. Орташа ені 320 км. Қысы суық, жазы құрғақ
континетті, сондықтан жауын-шашын аз. Теңіз айдынына 200 мм. Шамасында
жауады. Өсімдіктердің 600 түрі өседі. Балық пен теңіз жануарларының 854
түрі кездеседі. Бұл жерде ауланатын бағалы бекіре тұқымдас балықтардың
(бекіре, шоқыр, көксерке) 82% ауланады.
Каспий теңізінің оңтүстігінде – Иран, солтүстігінде – Қазақстан,
солтүстік-батысында – Ресей, оңтүстік-батысында - Әзірбайжан, оңтүстік-
шығысында – Түрікменстан орналасқан.
Жұмыстың құрылымы. Әлемдік геосаясаттағы Каспий проблемасын жоспар
бойынша үш бөлімге бөліп қарастырылады, яғни кіріспе, екі тарау, 5
тарауша және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде жұмыстың жазылу барысына тоқталған, мұнда:
тақырыптың өзектілігі, мақсаты мен міндеті, хронологиялық шеңбері,
құрылымы қарастырылады.
Бірінші тарауда жалпы Каспийге байланысты 1921-40 жылдардағы
келісімдер мен ҚР тәуелсіздік алғаннан кейінгі Каспий теңізін
делимитациялау мен құқықтық мәртөбесін айқындау туралы айтылады.
Екінші тарауда әлемдік энергетика және мұнай проблемасындағы Каспийдің
орны мен Каспий мұнайын тасымалдаудағы жобалар және қазіргі жағдайы туралы
сөз қозғалады.
Қорытындада барлық деректерді салыстыра отырып, кіріспе, бірінші
және екінші тарауларға жалпы қорытынды жасалады.
І тарау. Каспийдіњ ќ±ќыќтыќ статусы.
1.1 1920-1940 жылдардағы Каспий туралы келісімдер.
1917 жылы революцияның нәтижесінде Ресей империясы құлағаннан соң
Каспидегі құқықтық жағдай толығымен өзгерді. Ресейдің билік басына келген
большевиктер револютцияның жеңісімен ыдырамасы үшін мемлекеттің тұтастығын
қамтамасыз ететін бір қатар іс-шараларды жүргізді әсіресе, жас кеңістік
өкімет Қытай, Түркия, Финляндия мен Иран сияқты көрші көрші мемлекеттермен
достық туралы, шекара тұтастығын қамтамасыз ететін келісімдер жасасты.
26 ақпан 1921 жылы Мәскеуде сыртқы істер бойынша халық комиссары
Григори Чичирин мен оның орынбасары Лев Карахан және Ирандық елші Мошавер-
оль-Мемалек Ресей Социялистік Федеративтік Кеңестік Республика мен
Парсылар арасындағы достық туралы келісімге қол қойылды. Екі мемлекет
арасында келісім жасау Ирандағы монархиялық биліктің Квансар әулетінен
Пехлеви әулетіне ауысуымен сәйкес келді.
1921 жылы келісімшартта жаңа кеңестік биліктің патшалық режим
кезіндегі қатыгез саясаттан бас тартатындығы айтылған. Ресейлік кеңес
үкіметі патшалық кезінде парсылардың құқықтарын шектеген барлық
келісімшарттар, конвенциялар, трактаттар үшін тоятындығын мәлімдеді 8.
Бұл 1813 жылы жасалған Гүлістандық және 1828 жылы жасалған Түркіменчайлық
бейбіт келісімдердің денонцасиясын білдірді. Сонымен қатар патшалық
Ресейдің Иранға қарсы және оған қатысты өзге елдермен жасалған
конвенциялар мен келісімдер күштерін жойды. РС ФКР патша үкіметімен Иранға
берілген барлық қарызды жойып, Иранға орыс қарыз – тіркеу банкін,
орыстармен салынған Ирандағы шосселік жолдарды теміржол бойларын, Урмия
өзеніндегі тұрақтармен қамбаларды, телеграф пен телефон сымдарын және
энзеги портын берді .
Үшінші мемлекеттің Иранды басып алушылық саясатын жүзеге асыру
мүмкіндігі туса немесе Иранды басып алушылық саясатын жүзеге асыру
мүмкіндігі туса немесе оған одақтас мемлекетті басып алу үшін пайдаланбақ
болса, онда келісім бойынша егер апрсы үкіметі Ресейлік Кеңестік үкімет
қорғану мақсатында парсы шығанағына әскерін енгізуге құқылы болады.Бұл
қауіпті жойған соң Ресейлік Кеңес үкіметі өз әскерін Парсы шекарасынан
дереу шығаруға міндетті (келісімнің 6 бабы) .
1881 жылы шекаралық комиссиямен белгіленген екі ел арасындағы шекара
келісім бойынша сақталуға міндеттелді. Кейбір шекаралық – тереториялық
өзгерістер қарастырылды. Мысалы Ресейлік тарап Ашураде аралынан және
Ашурададтың кейбір ұсақ аралдарынан бас тартып, Иранға Фирузе ауылымен оның
маңындағы жерлерді және Зарганде ауылын берді . Құжат екі ел арасында
Каспиді құрлықтық шекара сызығы бойымен бұрынғыдай бөлгенімен, Иранның
Каспий теңізіндегі құқығын өзгертті.
1921 жылғы келісім бойынша, екі ел де өз жалауы астында теңізде еркін
жүзу құқығын шиеленгенімен, қауіпсіздік шарасы ретінде Иран кемелерінде
өзге ел азаматтарының жүруіне тыйым салынды [7 бап].
Өз кезегінде Ресей үкіметіне Каспийдің Оңтүстік шекарасында балық аулау
құқығын беру туралы келісім жасауға Иран үкіметі міндеттелді .
Жалпы, Ирандық тараптың пікірінше, 1921 жылғы келісімге енгізілген
өзгерістер Иранның Каспий теңізіндегі теңіздік держава ретіндегі беделін
жоққа шығарды.
1 қазан 1927 жылы қол қойылған кепілдік пен бейтараптық туралы келісім
бойынша, екі ел арасындағы қарым-қатынастың негізі 1921 жылғы жасалған
келісім екендігі айтылды. Оның құзіреті бұл құжат бойынша бүкіл КСРО-ға
тарады. Сонымен қатар 1927 жылғы келісім бойынша, екі тарап арасындағы
мәселелер бейбіт жолмен шешілді.
Каспийде еркін жүзу қағидасы бірқатар құжаттарда көрініс тапты. Мысалы
КСРО мен Парсылар арсындағы қоныстар, сауда мен теңізде жүзу туралы
конвенцияға 27 қазан 1931 жылы қол қойылды. Бұл құжат бойынша, Каспийде
тек КСРО мен Парсы кемелері ғана жүзуге құқылы 9. Осылай жағдай 27 тамыз
1935 жылы қол қойылған қонысты, сауда мен теңізде жүзу туралы келісімде де
қаралған.
1940 жылы 25 наурыз айында Тегеранда жасалған КСРО мен Иран арасындағы
сауда мен теңізде жүзу туралы келісім Каспийдегі мемлекеттердің
арақатынасын реттеуші құжаттың бірі болып табылады. Бұл келісім 3 жылға
жасалып, ұзартылғанша күшін сақтады. Құжат екі тарапқа сауда да, кемемен
жүзуге, су және әуе жолдарында жағымды жағдай жасауды, сонымен қатар келесі
елдерге еркін тауар тасымалын жасау құқығын беру. Келісім жасаумен қатар
Каспий теңізі туралы хаттар алмасуы болды.
Келісім бойынша, 10 июльдік балық аулау зонасы мен Каспийде еркін жүзу
реттелді. (10,12 баптар). 12-баптың 4-ші тармағы бойынша, Әр тарап өз
туының астында жүзген командалық кемемен ауланған балықтарды тасымалдауға
жағалау сызығынан 10 теңіздік июл арақашықтығындағы өзінің кемесімен сауда
еркін балық аулау құқығын алды 10.
Ирандық таман Мохаммаед Реза Дар Дабиридің пікіріне сәйкес, бұл жағдай
алдымен тараптардың келтірілген 10 июльдік сызықпен өзге каспий теңізінде
еркін балық аулауға ашық, яғни жеке қажеттіліктерді қарастырса, екіншіден
Каспий теңізін бірігіп пайдаланатын кеңестік ретінде құқықтық статусы бұл
жағдаймен алынып тасталмаған. Бұл пікір келісімнің Каспий теңізіндегі
кемемен жүзу мәселелерін реттейтін 12, 13 және 14-ші баптарына сүйенеді. 12-
ші баптың 1,2-ші тармақтары бойынша Каспий теңізіне қатысты келісімге қол
қойған елдердің бірінің туын көтерген кемелер өзге елдің портына кіргенде,
тұрғанда және порттан шыққанда азаматтық кемелер ретінде қарастырылады
және жоғарыда аталған кемелер заңда көрсетілген азаматтық кемелердің
салығын төлеуге міндетті. 13-ші бап бойынша, қатысушы мемлекеттер 1921
жылғы 26 қаңтар айындағы келісімге қарастырылған жағдайлар негізінде тек
Иран мен КСРО кемелері ғана немесе Иран мен КСРО туын көтерген субьектілер,
кәсіпкерлер мен тасымалдаушы ұйымдар ғана Каспий теңізінде жүзуге құқылы.
14-ші бапта Иранның немесе КСРО-ның туымен Каспийде жүзетін кемелерге
берілетін тауарлы жүктің лицензиясы бірлікпен ресмилендіріліп, екі тараптың
порттарында да ресми құжат болып табылады. Теңізде жүзуге және тұрақтауға
берілген мұндай лицензиясы бар кемелер екі жақта да танылады 11.
Дегенмен, жоғарыда көрсетілген жағдайлар кемелердің жүзуі, балық аулаудың
құқықтық режимі сияқты, халықаралық су жолдарының құқықтық тәртібінің
маңызды құрамдарына байланысты тиісті нұсқауларды қарастырмағанын айта кету
керек.
Жалпы, 1921 жылғы кеңес – парсылық келісімнің қағидалары 1931 жылғы
қоныстар, сауда мен теңізде жүзу туралы конвенциямен, 1935 жылғы сауда,
қоныстар мен теңізде жүзу туралы келісіммен, 1940 жылғы сауда сауда мен
теңізде жүзу туралы келісіммен және өзге де құжаттармен танылды. Каспий
теңізі жабық су кеңістігі статусын алды. Бұл жабықтық ең алдымен Каспий
теңізінде тек КСРО мен Иран ғана теңізде жүзуге, балық аулауға, минералды
ресурстарды игеруге, теңізге ғылыми зерттеулер жүргізуге құқылы
болғандығынан көрінді.
Жабықтық пен ерекшелік жалпы түрде 1935 жылы жасалған келісімнің 14-ші
бабында көрініс тапты. Ол бойынша, Каспий теңізінде тек КСРО мен Иран
кемелері және кемелерде тек осы екі ел азаматтары ғана жүзуге құқылы. Дәл
осы қағида 1940 жылы келісімде де танылды. (13-ші бап) .
Жабықтық пен ерекшелік қағидасы, Каспийді пайдалануда әр кезең үшін
ерекше болды. Мысалы, 1-ші қазан 1927 жылы Парсылар Касний теңізінің тек
кеңес – ирандық болғандығын қалаған мүддені ескеріп, 25 жыл бойы порт
қызметкерлері қатарына парсылық емес өзге азаматтарды қабылдау туралы
Ресейдің өтінішімен келісуге мәжбүр болды.
Қазіргі уақытта Каспийдегі қандайда бір құқықтық режим туралы сөз
қозғасақ, онда ол 1921 мен 1940 жылғы Кеңес-Ирандық келісімдермен
анықталады. Олар бойынша, Каспийлік емес мемлекеттердің туын көтерген
кемелерге балық аулаумен еркін жүзуге тыйым салынған. Ресми түрде бұл
құжаттар Каспийді тараптар арасында бөліске салмау келісімі жасалған.
Каспий жағалауындағы мемлекеттердің халықаралық құқықтық көзқарасы бойынша,
теңізде жүзу мен балық аулау т.б. құқықтарын сақтаған.
1935 пен 1940 жылдары алмасқан хаттарда Каспий Кеңестік және Ирандық
теңіз және ол Иран мен Кеңес одағына тиесілі деп саналған.
Құқықтанушылар бұл сөздерді былай талқылаған: тараптардың пікірінше, екі
мемлекеттен өзге ешбір мемлекеттердің бұл теңізге шығуға және т.б.
құқықтары жоқ. Дәл осындай Жабық теңіз саясатын кеңес үкіметі Қара
теңізге де қолдануға тырысты.Жалпы, Кеңес-Ирандық құжаттар бойынша, Иран
Каспий теңізінің жабық теңіз статусына қарсы шықпаған, яғни мұны таныған.
Кеңес-Ирандық келісімдерге сәйкес, Каспий теңізінің статусы кеңістіктегі
шектеулілікті, оның минералды ресурстарына қол жеткізу ережелерін
қарастырмаған. Дегенмен, кеңестік өмірде мемлекет шекараны қорғау
мақсатында бейресми түрде шартты сызықты орнату амалдары жасалды. Бұл
амалдар КСРО үкіметінің шешімімен де, Иранмен халықаралық келісімдермен де
заңдастырылмаған. 1954 жылғы қаржылық және шекаралық мәселелерді реттеу
туралы, 1955-1957 жылдары жасалған келісімге сәйкес жүргізілген Кеңестік –
Ирандық шекараны жүргізу кезінде Каспий теңізінде территориялық шекара
жүргізу мәселесі мүлдем қозғалмады 12.
Келісімнің 1-ші бабына сәйкес, Муган, Деман, Эдда-Эвлер, Серахс, сонымен
қатар Атрек учаскелерінен сығыр-тепе (Сенгер-тепе) жотасынан Каспий
теңізіне дейін жаңа мемлекеттің шекара сызығы жүргізілді. Ал КСРО-мен Иран
арасындағы шекара қалған арақашықта өзгермей, Аббас-Абад қаласына қарама-
қарсы орналасқан Араке өзенінің оң жағасындағы жер, Хисар елдімекенімен
оның айналасындағы жерлер – Иранның шекарасында, ал Фирузе мен оның
айналасындағы жерлер – КСРО-ға қалды. Осыған байланысты КСРО мен Иран
арасындағы шекара сызығы туралы мәселе реттелді деп танылды. 2-ші бапта
КСРО мен Иран арасындағы шекара сипатталды. Юрий Барселовтың сөзіне
қарағанда құрлықтағы және судағы шекараның реттеліп сипатталуы Каспийде
ешқандай шекараның жүргізілмегендігін білдірді.
Бір сөзбен айтқанда, Гүлістандық бейбіт келісімнен кейін, КСРО-ның
ыдырағанына дейін барлығы оңай болды, себебі Каспий теңізі толығымен Ресей
империясына, кейін КСРО-ға және тек оңтүстікте ғана Иранмен шектесіп,
құрамына енді. Ал екі ел Каспийге байланысты барлық мәселелерде ортақ тіл
табысқан.
Кеңестік – Ирандық келісімдердің күші бар кезінде КСРО мен Иран
территорияларына кірген Каспийдің қожайындары атанды. Каспий теңізі КСРО
мен Иранға ортақ саналғанымен, бұл екі мемлекет теңіздің ресурстарын ортақ
құндылық деп санамаған. 1935 жылы ішкі істердің халықтық комиссары Г.
Ягоданың құпия бұйрығымен Каспий теңізі Астар-Гасаннули сызығымен
екі бөлікке бөлініп, кеңестік карталарға шекара ретінде түсірілгенімен,
халықаралық құқықтық қатынаста Иран мен КСРО-ның шекарасы ретінде
танылмады 13. 1949 жылы Кеңес Одағының ұйымдары Иранмен сөз байласпай,
мұнай өндіру жұмыстарын басьады. 1950 жылы Иран КСРО-мен келісім
жасамай, жағалауындағы кен орындарын игере бастады. Каспий теңізінің
құқықтық статусы мәселесін зерттеген батыстық мамандардың пікірінше,
Каспийдің түбіндегі байлық КСРО мен Иранға территорияларына сәйкес
дәрежеде тиісті яғни жалауларына тиісті жерлерінде КСРО позициялары орын
алған. 14. Иран Каспийдегі мұнайды КСРО-ның барлағанына қарсы шыққан
жоқ, және одан түскен пайданы КСРО-дан талап етпегендігі мәлім. Иран өзіне
тиісті деп санаған жерлерді өзі игерген.
Жалпы, бұл пікір Кеңестік мұнай өндіруші ведомстваның біржақты
әрекеттерімен дәлелденген. Теңізді жағалаудағы республикаларға бөлу
мәселесі 1970 жылы көтерілді. КСРО мұнай өндіру министрлігі Каспий
теңізізнің Кеңестік бөлігін РСФКР, Әзербайжан, Түркіменстан және Қазақ
АҚСР арасынды бөлді. Оған сәйкес, Каспий теңізі ауданының Қазақстанға – 113
мын км2, Түркіменстанға – 79 мың км2, Әзербайжанға – 78 мың км2, Иранға –
44 мың км2 үлесі тиді 15. Осы уақыттан бастап 4 елдің әр әкімшілік –
территориялық құрамына Каспий теңізінің тиісті секторы кіріп, КСРО құлаған
соң сол республикалардың құрамдас бөлігіне айналды. Алғашында Иран 1970
жылғы бөлініске қарсылық көрсетпегендіктен, халықаралық нормаларға сәйкес,
бұл оның келісім білдірді.
Бірақ 1990 жылы Ресей мен Иранның арасында, 1970 жылғы Каспий теңізін
бөлініске салу кеңестік республикалар арасында әкімшілік – территориялық
шекара негізінде жүргізіліп, ол уақытта шекара халықаралық болмағандықтан
дау туғызды. Дегенмен Қазақстанның пікірінше КСРО ыдыраған соң кеңестік
республикалардың әкімшілік-территориялық шекаралары келісімді түрде
халықаралық деп танылған соң, кеңестік дәуірде әкімшілік-территориялық
сипат иеленген ұлттық секторларға бөлінген Каспийді ерекшелеудің қажеті
жоқ. Жалпы Қазақстан КСРО конституциясына сүйенеді, себебі ол бойынша,
Кеңестік Одақтық республикалар өз территория иелігінде өз ресурстарын
қалауынша пайдалану құқығын иеленген тәуелсіз мемлекеттер болып табылады.
Тәжірибе Каспийдегі мұнай кен орындарының Кеңсе одағымен өңделуі
Каспийлік кеңестік республикаларға тиісті аумақтық республикалық мұнай
құрылымдарымен жүргізілгендегі негізделді. Қазіргі Гюнешме, Чирап, Азери
мен Непаз кен орындарын игеру әзербайжандық Каспморфнефтегаз ұйымымен
жүргізілді. Дәл осы ұйым КСРО дәуірінде осы 4 кен орнын ашып игерді.
Түрікменстанда да Непаз кен орнының шығысындағы учаскі түрікмендік
ұйымдармен игерілуде.
Ал КСРО мен Иран арасындағы су бассейіндегі құрылықтық шекара табысы
болған Астара – Гасанкули сызығын Иран мойындамады. Иран өкілдердің
пікірінше, Иран мен КСРО арасындағы теңіз шекарасы ешқашан
белгіленбегендіктен, батыс Астараны шығыстағы Гасанакулимен біріктіретін
бұл сызық Каспий теңізі мәселесін шешудегі елес болып табылады.
1964 жылдың 17-ші тамызында қол қойылған Кеңсе-Ирандық әуелік келісімде,
Астара – Гасанкули сызығы ұшуды хабарлау аумуғы ретінде пайдаланылады.
Дегенмен, мұнда да Иран Астара – Гасанкули сызығын Кеңестік – Ирандық
мемлекеттері шекараны Каспий теңізі арқылы белгілеуді қателік деп есептеді.
Себебі ұшу туралы хабардар ететін аудан ұшудың қауіпсіздігін қамтамасыз
ететін техникалық құралдардың операциялық мүмкіндігіне байланысты бұл
келісіммен заңдастырылады. Ирандық құқықтанушылардың пікірінше, әуелік
нысанаға алу мысалы ретінде Парсы шығанағында ұшуды хабардар еткен аудан
орталығы болған Бахейнді және солтүстікте сол қызметті атқарған Бакуды
келтіреді. Екі жағдайда да бұл техникалық-хабарламалық қызмет мәсәлесі
тәуелсіздік немесе делемитациямен қойылмаған.
Каспийдің құқықтық статутысын реттеуге байланысты Ресейдің арнайы маманы
Виктор Калюшныйдың мәлімдеуінше, КСРО тұсында Каспийге байланысты
мәселелер болған. Иран ол уақытта да теңіз ресурстарына көптеу құқықты
иеленуге тырысқанымен, солтүстігіндегі көрініс (Ресей) бұл талаптардың
орындалуына кедергі жасады.
1991 жылдың қаңтарында Әзербайжан КСРО-ның министрлер кеңесімен КСРО
мұнай-газ өндірісі министрлігінің біріккен келісімі бойынша, Әзербайжан
КСРО-ны өз секторында өңделген мұнайдың қожайыны статусын алды. Сонымен
қатар, түрікменстан КСр-тегі шекара бекітілді. Осы айда Азери кен орны
кірген учаскіге тендер өткізілген кезде, оның ұйымдастырылушылары ретінде
КСРО мұнай-газ өндірісі министрлігімен Әзербайжан КСР-ның министрлер кеңесі
бірігіп шықты.
КСРО ыдырағаннан соң Әзербайжан Гюнешли, Чирап пен Кяпаз кен орындарын
игеру келісім шарттарын жасау бойынша келіссөздер жасауға кірісті.
Қазақстанкаспий-шельф консорциумымен келіссөздер жүргізген Қазақстан
үкіметі де осында жұмыстарды жүзеге асыра бастады. Яғни теңіз учаскелеріне
сәйкес бұрынғы КСРО-ның Каспийлік мемлекеттердің әкімшілік шекараларының
таралғандығы дәлелденді. Кеңсе дәуірінде Түркіменстанға берілген каспийлік
аумақта орналасқан Әзербайжандық кен орындардың шығыс бөлігіндегі
жұмыстарға (1-блок) Түрікменстан наразылық білдірді. Ресейлік Лукойл
компаниясы зерттеумен өндіру жұмыстарын бастаған кеңестік дәуірде Ресейге
берілген жерлерге Қазақстан мен Әзербайжан өз талаптарын білдірмеді. Яғни
Қазақстан мен Әзербайжан Кеңсе дәуірінде ресейге берілген Каспийлік
жерлерді мойындады.
КСРО ыдырап, бұл аймаққа тәуелсіз мемлекеттердің құрылуының нәтижесінде
Иран мен Ресей және т.б. бұрынғы КСРО-ның тәуелсіз мемлекеттері 1921 мен
1940 жылдары Каспийдің құқықтық статусына байланысты жасалған келісімдердің
күшін жойғандығын мәлімдеді. Себебі, ол құжаттар 5 мемлекет арасында
Каспийдің құқықтық статусын реттей алмайды. Осының негізінде қазіргі
келіссөздер процестерінің тараптары Каспийлік мемлекеттердің арасындағы
Каспийдің құқықтық жағдайын реттейтін жаңа келісім шарт жасау қажеттігін
білдірді. Себебі, жоғарыда аталған келісімдер каспий теңізіндегі одақтас
республикалар федеративті сипаттама өмір сүргендіктен, олардың шекаралары
көрсетілмеген еді. Аталған келісімдер тек теңізде жүзу мен балық аулауды
ғана қарастырып, Каспийдің құқықтық статусы, оның түбін игеру мен пайдалану
шаралары назардан тыс қалды. Каспийдің минералды ресурстары аса құнды
болғандықтан, оған қол жеткізуге ұмтылыс Каспийдің құқықтық статусы
мәселесін жедел шешуге септігін тигізді.
Тиімді режимді орнату қажеттілігін түсіну 1992 жылы Каспий теңізінің
құқықтық статусын жасау мақсатымен бес шақты келіссөз процесінің бастамасын
анықтады.
1921 және 1940 жылдары Каспийдің халықаралық құқықтық статусын
белгілеген, бірақ секторлық немесе кеңістіктегі шекараны анықтамаған Кеңес-
Ирандық келісімдер КСРО ыдырағаннан соң қалыптасқан жағдайға жауап бере
алмады. Каспийде көміртегі ресурстарының үлкен қоры болмағанда Каспий
теңізін бөлу мен оның құқықтық статусын белгілеу мәселесі мүлдем қозғалмас
еді. Каспий деңізінің байлығының аймақ елдері үшін экономикалық және саяси
даму жағынан стратегиялық маңызы бар 16.
Барлық Каспиймаңылық мемлекеттер кеңсе дәуірінде Каспийдің халықаралық –
құқықтық статусы қалыптаспаған, қалыптасса да қате күйінде екендігі туралы
мәселеде пікірлері бірдей. Каспийдің жаңа статусын жасауға Каспиймаңылық
мемлекеттердің барлығы бірігіп, 1992 жылдан бастап, олар көпжақты қарым-
қатынастармен келіссөздердің негізін салды.
1.2 Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейінгі Каспий
мәселесі.
Каспийдің құқықтық статусы туралы 1921-1940 жылдардағы Кеңес-
Ирандық келісім-шарттар КСРО ыдырағаннан кейін өз күшін жоя бастады.
Өйткені бұл шарттарда Каспийді сектор бойынша бөлу туралы айтылмаған,
керісінше тек емін-еркін жүзу және балық аулау құқығы туралы айтылған.
Алғашқы келіссөздер 1991-1994 жылдар аралығында тек теориялық мәселе
ретінде қаралды. Бұл кездесулерде ешкім әлі де өз позицияларын анықтай
алмайды, яғни алғашқыда Каспийге тек КСРО мен Иран мемлекеттері мүдделі
болса, енді шекаралас бес ел, олар: Қазақстан, Ресей, Иран, Түркіменстан,
Әзірбайжан мемлекеттері мүдделі. Келе-келе бұл мемлекеттер Каспийдің
ресурстары және Каспий мәртебесі туралы түрлі пікірлер айта бастады.
Каспийдің құқықтық мәртебесін анықтаудан бұрын Каспий су қорының көл
ме? Әлде теңіз бе? Деген мәселені анықтап шешіп алған жөн. Халықаралық
қатынастарда мұндай су қорларын анықтаудың екі тұжырымдамасы бар.
1. Тұйық теңі теориясы. Бұл бойынша Каспий тұйық теңіз деп
танылған жағдайда, оған халықаралық теңіз құқығы нормалары
қолданылады екен.
2. Шекаралық көл теориясы. Егер шекаралық немесе халықаралық көл
ретінде қарастырылатын болса, онда халықаралық су жолдарын
кеме қатынасынсыз пайдалануға қатысты халықаралық құқық
нормалары қолданылады. Негізінде Ресей Каспий қайраңын көл деп
таныса, ал Қазақстан бұл қайраңды теңіз деп есептейді. Осы
орайда біз оның не көл, не теңіз екенін анықтап алып, аталған
екі тұжырымның қайсысы сәйкес келетінін белгілеп алуымыз
қажет. Бірінші тұжырым бойынша Каспий – теңізге тартатын үлкен
көл, себебі, оның әлемдік мұхитқа ешқандай қатынасы жоқ.
Континенттің ортасына орналасқан. ХІХ ғасырда Каспий су қоры
жағынан өте үлкен болған. Қазір шамамен 20% кеміп кетті.
Екінші тұжырым бойынша Каспий теңіз деп танылады. 1982 жылғы
БҰҰ-ның теңіз жөніндегі конвенциясында: теңіз деп халықаралық
мұхитпен белгілі бір өткел арқылы байланысуы керек деп
көрсеткен. Бірақ та, ол табиғи өткел ме, әлде қолдан жасалған
өткел ме, ол жөнінде ешнәрсе нақты жазылмаған. Теңіздің өзінің
белгілі атрибуттары болады. Ол өзіне сырттан су келіп қосылуы
керек. Ал Каспий теңізін тұйық деп айта алмаймыз. Оны
Қазақстан Республикасының теңіз деп таныған позициясы дұрыс.
Алғашқы кездесулердегі 5 елдің позициясы әртүрлі болды. Ресейдің
позициясына келсек – Каспий жалпылама пайдалануда және жетілдірілген орта
сызық бойынша Каспий түбін ұлттық секторларға бөлуді ұсынады. Осы
секторлардың шеңберінде тараптар ресурстарды игеру құқығын алады, ал су
беті мен оның қалыңдығы ортақ пайдалануда қала береді. Ресей теңізде қандай
да бір мемлекеттік шекараны орнатуға қарсы. Ресей мемлекеті Каспий
мәселесін шешуде 1921-1940 жылдардағы Кеңес-Иран келісім шарттары модель
ретінде Каспий мемлекеттері арасындағы келіссөздерді дұрыс шешуге ықпал
ету керек дейді 17. Ресейдің шет ел министрі Михайл Демуриннің сөзі
бойынша: біз ешқандай елдің териториясына кірмейтін ішкі су қойма, яғни
Каспий теңізінің алғашқы статусы сақталғандығын қалаймыз және белгілі бір
шарттар бойынша жалпылама пайдалануда болу керек. Сонымен Ресейдің Каспий
теңізіне байланысты пікірі мынадай түрде өрбіді.
1. Каспий ішкі континентальды су қоймасы, яғни ол ешқандай
мемлекеттің териториясына кірмейді және белгілі бір шарттар
бойынша жалпылама пайдалануда болу керек.
2. Каспий теңізі және оның ресурстары шектесіп жатқан елдердің жалпы
пайдалануында болу керек.
Әзірбайжан нөлдік нұсқа деп аталатынды талап етіп, су айдынын, оның
түбін және қойнауын ұлттық секторларға бөлуді ұсынды. Бұл нұсқа қатаң
сипатымен ерекшеленеді.
Қазақстан бір-біріне қайшы Ресей мен Әзірбайжанның ортасында
теңдестірілген, ымыралық позиция ұстанды. Оның мәнісі мынадан көрінді.
Қолданып жүрген халықаралық құқық нормаларын мейлінше пайдалану, атап
айтқанда, 1982 жылғы теңіз құқығы жөнінде Біріккен Ұлттар Ұйымы
Конвенциясының жекелеген ережелерін Каспийге қолдану, бұл ретте оларды бір
тұтас экологиялық жүйе ретінде теңіздің ерекшеліктерін ескере отырып
қолдану. Теңіздің түбі мен ресурстарын барлық Каспий мемлекеттері арасында
экономикалық аймақтарға бөлу ұсынылды. Тараптар осы аймақтың шегіндегі
табиғи ресурстарды барлауға және оларды игеруге ерекше құқығы болды. Кеме
қатынасы, балық аулау, табиғи ортаны қорғау және қызметтердің басқа да
түрлері саласындағы ынтымақтастық мақсатында теңіздің биологиялық
ресурстарына, суын пайдалануға қатысты Қазақстандық тарап бірлесіп билік
жүргізуге дейін ең бір кең ауқымды ымыраға баруға дайын екенін білдірді.
Түркіменстан мен Иранның позициялары ол кезеңде анық тұжырымдалмады
және барлық үш позициялардың жекелеген ережелерінің басын қосуға
әрекеттенді.
1992 жылы Тегеранда бес мемлекеттің қатысуымен конференция болды. Осы
конференцияда алғаш рет Әзірбайжан Каспийдің халықаралық құқық статусы
туралы сөз қозғады. Конференция нәтижесінде Каспиймаңы мемлекеттері 1992
жылдың 4-ші қазанында бірлескен құрады. Ол бойынша бес ел мемлекеттері
мамандандырылған алты комитет құруды жоспарлады.
1. Құқықтық статусы. 2. Қоршаған ортаны қорғау. 3. Биоресурстарды
қолдану және қорғау. 4. Жүзу. 5. Ғылыми іздену. 6. Каспийдің су көлемінің
ауытқуы жайлы және оның себептерін анықтау.
1993 жылдың 14-ші қазанында Астраханьда Каспиймаңы мемлекеттерінің
келесі кездесулері болып өтті. Бұл кездесуде Каспийді бөлу принциптері
жайлы және миниралдық ресурстарын пайдалану жөнінде сөз қозғады. Каспий
теңізінің табиғи ресурстарын пайдалану немесе Каспий құқық статусы жайлы
жобаны жасау ұсынылды.
1993 жылы Әзірбайжанда Каспийдің құқықтық статусы жайлы өз конвенция
жобасын жасап Каспиймаңы мемлекеттеріне жібереді. Конвенция жобасы бойынша
Каспийге көл статусын беріп және Каспийді ұлттық секторларға бөлу туралы
айтылған. Алайда келесі жылдың күзіне дейін ешқандай елден жауап болмады.
1994 жылғы маусым айында Қазақстан Каспий теңізінің құқықтық статусы
жөнінде өз конвенция жобасын ұсынды. Бұл жобада Каспийді тұйық теңіз
түрінде жазады. Жоба бойынша: 1. Каспийде әр мемлекеттің шекарасы
белгіленуі қажет. 2. Теңіздің қалған бөлігі Каспий мемлекеттері арасында
түбі мен ресурстарын экономикалық аймақтарға бөлу ұсынылды. 3. Каспий
мәселесін шешуде 1982 жылғы теңіз құқығы жөніндегі Біріккен Ұлттар Ұйымының
Конвенциясын пайдалану. 4. Барлық шекаралық мемлекеттер өз секторындағы
ресурстарды пайдалану құқықтарын өздері шешеді.
1994 жылы Махачкала қаласында Каспий маңы елдерінің сарапшыларының
кеңесі өтті. Бұл кеңесте Каспийді бірігіп зерттеу және қорғау туралы сөздер
талқыланды. Осы жылы қазан айының 11-12 жұлдызында Мәскеуде Каспий маңы
елдерінің сыртқы істер министрлерінің орынбасарларының бас қосуы болды. Бұл
кездесуде Әзірбайжан мен Қазақстан ұсынған Каспий теңізінің құқықтық
статусы жөніндегі жобаны талқылау керек болды. Алайда конференцияда
Қазақстандық немесе Әзірбайжандық жобалар талқылауға жіберілмеді, яғни бұл
конференцияда Ресейдің жасаған жобасы сөз болды. Ресей жағы Каспий
теңізінің құқықтық статусы жөніндегі конвенцияны асықпай шешуді сөз етті,
яғни алдымен түрлі мәселелердегі шешімдерді қабылдау керек. Ол теңізде кеме
жүзуі, балық аулау және мұнайды өндіру мәселелері. Осындай мәселелерді
шешу арқылы болашақ конвенция жобасы жасалады. Осы жылы Әзірбайжан Каспий
қайраңының осы мемлекетке тиісті бөлігіндегі мұнай кен орындарын игеруге
арналған Ресеййдің Лукойл компаниясымен ғасыр келісім шартына қол
қойды. Бұл келісім шарт Каспий теңізінің құқықтық статусына қатысы
болмағанымен, теңіз ресурстарын практикалық тұрғыдан игерудің басталуы
келіссөз процесін жандандыру белгісіне айналды.
Алғашқы 3 жылдық кездесулерде Каспийдің құқықтық статусына
байланысты 3 түрлі пікір айтылды. Ресейдің бұл мәселеге байланысты айтылған
позициялары Ресей Федерациясының Каспий теңізінің құқықтық режиміне
қатынасы туралы деген құжатта көрсетіледі.Бұл документ бойынша Каспий
әлемдік мұхиттармен байланыспаған соң, оған халықаралық теңіз құқығын
болмайтынын және Каспий теңізіне байланысты біржақты іс-әрекеттерді Ресей
елі мойындамайтынын, сонымен қатар осындай заң бұзушылық бұзылған жағдайда
керекті іс-шараларды қолданатынын айтып салды. Ресей алғашқы кезден бастап
Каспий теңізін жалпылама пайдалануды ұсынған болатын. 1993 жылы Астрахань
конференциясында премьер-министр Виктор Черномординнің сөзі бойынша:
Каспий теңіз немесе көл болсын қандай айырмашылық бар, одан да бірлесіп
жұмыс істейік - дейді. Иран Ресейді қолдап отырды. Әзірбайжан Каспийге көл
статусын беруді талап етіп отырғанда, Қазақстан тұйық теңіз идеясында
болды. Ал Түркіменстан ешқандай нақты пікір айта алмады. Алайда 1993 жылы
Түркіменстан мемлекеттік шекара туралы заң қабылдады. Ол бойынша Каспий 12
мильдік аумақтығы бойынша белгіленді. Мұның өзі Түркіменстанның Каспийді
теңіз екенін мойындағанын білдіреді.
Каспийдің құқықтық статусы жөніндегі кездесулердің екінші айналымы
1995-1998 жылдар арасын қамтиды.
1995 жылы Алматы қаласында Каспиймаңы елдері Сыртқы Істер
Министрлерінің орынбасарлары кездесті. Бұл кездесуде Каспийдің жаңа
статусы талқыланып, келісімге қол қойылды. Осы жылы жұмыс топтары Тегеран
және Алматыда тағы да кездесті. Тегеранда болған кездесуде Каспийдің жаңа
статусының негізгі элементтеріне келісті, яғни биоресурстардың қолданылуы;
экология; минералды ресурстарды қолдану; шекараны межелеу. Каспийдегі
барлық жағдайлар бір құжат болу керектігін айтты. Екінші келісімде осы
құжат Каспий статусының негізгі конвенциясына кіру керектігі айтылды.
Бұл аралықта Каспий теңізінің құқықтық статусына байланысты
келіссөздер екі жақты және бес жақты форматта жүргізіліп отырды.
1996 жылы Каспиймаңы елдерінің Сыртқы Істер Министрлерінің Ашхабадта
кездесуінің нәтижесінде Сыртқы Ісиер Министрлерінің орынбасарларының арнайы
жұмыс тобы құрылды. Бұл арнайы құрылған жұмыс тобының 1997 жылы мамыр
айында және 1998 жылы желтоқсан айында екі кездесулері болды. Ал үшінші
кездесулерін 1999 жылы Тегеранда өткізуді жоспарлады. Бірақ ешқандай елдің
пікірлерінің тоғыспауынан, бұл кездесу кейінге қалдырылды. 2001 жылы бұл
жұмыс тобы ақпан, маусым және қыркүйек айында 3 рет кездесу жасады. Ал
2004 жылға дейін бұл топтың он төрт кездесуі болды.
1995 жылы 30-шы қаңтар мен 2-ші ақпан аралығында Ашхабадта
конференция болады. Бұл конференцияда Ресейдің Каспийдің биоресурстарын
пайдалану және қорғау туралы ұсынысын талқылайды. Алайда конференция
мүшелері бұл ұсынысты жақтамады. Алғашқылары Каспийдің құқықтық статусы
туралы конвенция немесе арнайы нормаларды қабылдағанынша, биоресурстарды
пайдалану туралы сөз болу мүмкін емес деген пікірлер айтты. Ал балық
өндірушілердің айтуы бойынша балық өндіру ісі мемлекеттердің Каспийдің
құқықтық статусы және балық аулаудың тәртібі жөніндегі келісім-шарт
дайындалғанын күтіп отыра алмайды. Конференция нәтижесінде биоресурстарды
пайдалану және қорғау бойынша ұсыныстар талқыланып, керекті іс-шаралар
қабылданды. Тек шешімін таппаған құқықтық статусы болды. Кездесуде балық
аулаудың аймағына байланысты түрлі пікірлер айтылды: Ресей – 15 миль,
Қазақстан – 25 миль, Иран – 30 миль, 40 мильге дейін Әзірбайжан мен
Түркіменстан. Нәтижесінде Әзірбайжаннан басқа төрт ел балық аулау аймағы 20
мильдік болсын деген пікірге келді.
1995 жылы15-16 мамырда Алматыда Қазақстанның арнайы ұйымдастырылуымен
Каспий теңізінің құқықтық статусы мәселесі және перспективасы атты ғылыми
тәжірибелік крнференция болды. Бұл конференция Қазақстанның стратегиялық
зерттеу институтымен және Ресейдің стратегиялық және халықаралық зерттеу
орталығымен, сонымен қатар Иранның халықаралық және саяси зерттеу
институтымен ұйымдастырылды. Қазақстан, Ресей, Иран, өкілдері Каспийдің
құқықтық статусы жөніндегі келіссөздердің ертерек басталуын және осы
келіссөздер бойынша арнайы комитет құру керектігін айтады. Бұл
конференцияға Түркіменстан қатыспады. Нәтижесінде Министрлер
орынбасарларының арнайы жұмыс тобы құрылды. Бұл жұмыс тобының алғашқы
кездесулері 1995 жылы 26-27 қыркүйекте Алматы қаласында болады. Бұл
кездесуге Ресей келмеді. Ал қалған төрт мемлекет өз позицияларын мына
принциптер бойынша келісе алды. 1. Біріккен Ұлттар Ұйымының принципі, ол
саяси тәуелсіздікті, мемлекеттердің тең дәрежелілігін, күш қолданбау
немесе күш қолдану қаупін тудырмау. 2. Каспийді демитаризациялау және оны
бейбітшілік мақсатында пайдалану. 3. Каспий аймағын бейбіт, тату көршілік,
достық және Каспий мәселелерін бейбіт түрде шешу. 4. Қоршаған ортаны қорғау
және Каспийдің экологиялық жағдайын бақылау. 5. Каспийдің биологиялық
ресурстарын тиісінше пайдалану және қорғау. 6. Каспиймаңы мемлекеттерінің
Каспий теңізін пайдалануда бір-біріне зиян тигізсе және қоршаған ортаға
залал етсе, сол істеріне тиісті түрде жауап береді. 7. Каспий теңізінде
сауда қатынастарын жасауға ерік беру.
1995 жылы желтоқсанда мұнай мәселесі жөнінде Тегеранда конференция
болады. Иран мемлекетінің Сыртқы Істер Министрінің орынбасары Махмуд Ваэзи
саяси, экономикалық және энергетикалық мәселерді шешетін Каспиймаңы
мемлекеттерінің арнайы тобын құруды айтады. Ал Әзірбайжандық құқықтанушы
Рустам Мамудовтың айтуы бойынша, Иран әлі күнге шейін астарлы позиция
ұстанып келеді, яғни Иранның пікірі бойынша бұл құрылған арнайы топ мұнай
мен газды өз бақылауына алу керек 18.
1996 жылы 13-ші ақпанда Алматы қаласында Әзірбайжан, Қазақстан, Ресей
елдерінің гидрографиялық мамандарының кездесуі болды. Түркіменстан елі
келмеді. Бұл кездесуде Каспий теңізінде еркін жүзудің барлық жағдайын
қамтамасыз ету туралы сөз қозғалды. Осы мәселе бойынша Ресейдің арнайы
дайындаған жобасы талқыланды. Нәтижесінде Ресейдің дайындаған жобасы өз
шешімін тауып, бұл жоба басқа елдерге таратылды.
1996 жылы 5-6-шы наурыз айында Москвада Каспий мұнайы және
халықаралық қауіпсіздік атты кезекті нәтижесіз келіссөз болды. Осы
кездесуде Қазақстан Сыртқы істер Министрінің орынбасары В.Гиззатов нақты
түрде өз елінің позициясын айтты. Оның айтуы бойынша: Каспий теңізінің
түбі мен мұнай қоры барлық Каспий маңы мемлекеттері арасында бөлінуі керек
және әрбір мемлекет өз териториясындағы мұнай қорын пайдалануға құқылы.
Сонымен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz