Кедейшілік денгейін дәлірек бағалаудың қажеттілігі

Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Кедейшілік денгейін дәлірек бағалаудың қажеттілігі.
Алғашқы бөлімде атап көрсетілгеніндей, жер бетіндегі тұрмыс денгейі
жақсарған сайын кедейшілік пен қайыршылықтың артып бара жатқаны
байқалады.Сондықтан кедейшілік мәселесі қазіргі заманда ғаламдық
пробелмалардың біріне айналды осыған байланысты , кедейшілікті немен
өлшеуге болады деген заңды сауал туындайды.
Кедейшіліктің табыс көлемі ғана емес, адамның басты әлеуметтік
-физалогиалық мұқтаждыктың қанағаттандырлу денгейіне де байланысты
екендігі белгілі. Білімнің жеткіліксіздігі өлімнің артуы, әлеуметтік қауіп
қаттердің төнуі сияқты баскада адам дамуы факторлары кедейшіліктің белгілі
бір денгейе қалыптасуына өз себептерін тигізетін сөзсіз. Бүгінде бұл
критерийлердің барлығын бір көрсеткіштің аясына енгізу талпыныстары
жасалуда .
Қазіргі кезде кедейшілікті табыс денгейі негізіне өлшеу әдіс кең
тараған. Осыған сәйкес Кедейшіліктің еғң төменгі күн көріс денгейімен төмен
табысқа күн көрсететін халықтың үлесі, Кедейшілік алшақтығы (кедей
халықтың орташа табысымен ең төменгі күнкөріс арасындағы алшақтық)
кедейшіліктің шиеленсуі (кедей халықтың топталып бъөлінуі) топтар табысының
өзара қатысы сияқты көрсеткіштердің көмегімен есептеледі.
Бұл көрсеткіштердің барлығы кедейшілік жағдайын бтолық көрсете алады
деп , айту қиын. Сондықтан 1997 жылы БҰҰДБ дамушы елдерде арналған.
Халықтың Қайыршылық Индексін (ХҚИ) енгізген болатын. (Техникеалық есептерді
қараңыз) Бұл индес мына көрсетлкіштердің негізінде есептеледі:
-40 жасқа толмай қайтыс болатын адамдардың үлесі:
-сауатсмыз халықтың үлесі:
- қауіпсіз ауыз суға қол жеткізе алмай жүрген халықтың үлесі:
- медициналық қызметке қол жеткізе алмай жүрген халықтың үлесі:
- тамақтандырудың жетікліксіздігінен дене салмағы нормадан кем 5-
жасқа дейінге балалардың үлесі.
1999жылы адаам дамуы туралы ғаламдық есепте БҰҰДБ ХҚИ –ді дамыған елдер
үшін бейімдеп жаңа реформаны мына көрсеткіштердің негізінде есептеп
шығарған:
- 60 жасқа толмай қайтыс болған адамдардың үлесі:
- ересек адамдардың функциялық сауаттсыздығы (анкеталарды толтыра
алмау):
- Елдегі жан басына шаққандағы орташа табысының 50% -нен кем табас
табатын халықтың үлесі:
- 12 айда астам уақыт бойы жұмыссыз жүрген экономикалық халықтың үлесі:

БҰҰДБ енгізген қайыршылық ұғымы адам жайындағы түсінікті толықтыра
кеңейте түсті. Адам потенциалды дамыту дегеніміз адамдардың мүмкіндіктері
мен таңдау қабілетін арттыру болса, қайыршылық дегеніміз қалыпты өмір
сүруге қажет адамдардың мүмкіндіктерімен таңдау қабілеттілігінің жоқтығы.
Басқа сөзбен айтсақ АДИ адам потенциалды дамыту саласында елміздіңғ қол
жеткізген жетістігінің көрсекіші болса, ХҚИ бұл жетістіктердің үлестірлу
құрылымын және елдегі жоқшылықтың ауқымын анықтайды. Жоқшылық ең алдымен
ауырмай ұзақ өмір сүруден қажетті білім алудан және қарапайым тұрмыс
жағдайларын үміт үзген адамдарға қатысты айтылады.1997 жылы адамдар дамуы
туралы ғаламдық есепте көптеген елдердің кедейшілік пробелмасын тек табыс
пен тұтыну тұрғысынан қарастырылып, мәселені толық қашпайтыдфығын туралы
айтылады. Мысалыға, адам баласы бай болғанымен, өмір қысқа және ауыр болуы
мүмкін, Енді сауатсыз не болмаса алган білімі таяз болуы мүмкін, тағы
біреуі өзінің тағдырына байланысты шешім қабылдау процентнен тыс калуы
мүмкін.
Осы жерде сөз болып отырган индикстің атауының магынасынан анықтап
алған жөн. Ғаламдық есепте Human Poverty Index деп аталатын бұл көрсеткіш
агылшын тілінен Халық Қайырымшылық Индесі деп аударылған болатын.
Дегенмен, қайыршылық кедейліктің еі асқанған формасы болғандықтан, біздің
пікірізше , бұл тау индексітің ішкі шынайы мәніне сай келмейді. Сондықтан
бұдан былай біз қайыршылық деген сөзді кедейшілік ұғымымен алмастыратын
боламыз: халықтың кедейшілік индексі ХҚИ , халықтың кедейшілік
тұжырымдамасы , халықтың кедейшілік аспектілері және т.б. жайлы сөз
етеміз.
1997 ж.Адам дамуы туралы ғаламдық есепте атап көрсетілгеніндей,
халықтың кедейшілік тұжырымдамасы адам дамуы туралы тұжырымдама секілді
көп қырлы ұғым.Тіптен, ХКИ құрамына кіретін көрсеткіштер мен АДИ
көрсеткіштері арасында белгелі бір байланыс бар . Бірақ ХКИ-ге саяси
бостандықтан айырылу,шешім қабылдау процессінен шет қалу,құқықтық
әлсіздік,қөғам өмірінен тыс қалу және ұрпақтар арасындағы таңсіздікпен
тұрақтылықтын жойылуы сияқты кедейшілік аспептілірі кіргізілмеген.
Қазақстандық ерекшіліктерді есепке ала отырып , ҚР Статистика
жөніндегі агентігі біздің ел үшін ХКИ-ді мына көрсеткіштердін негізінде
есептеуді ұсынып отыр :
-60 жасқа толмай қайтыс болатындар үлесі:
-Оқудан тыс қалған 16 жастағы жас өспірімдердің үлесі:

-Тұтыну деңгейі ең төменгі күн көріс деңгейінен кем халықтың
үлесі:
-Ресми тіркелген жұмыссыздық деңгейі.
Адам потенциалын дамыту мүмүкіндектері түрғысынан қарастырылған
кедейшілік тұжырымдамасы адам дамуы туралы тұжырымдаманы толықтыра
түсетінін біз осыған дейін айтқан болатынбыз. Адам потенциаланын дамуы
не ғұрлым көп тежелген болса,елдегі кедейшілік деңгейі со ғұрлым арта
түседі. Сонымен қатар , АДИ жоғары елдердің өзі ХКИ бойынша төмен
көрсеткіштерге ие болуы мүмкін. Мысалы, АҚШ АДИ бойынша 3 орында болса,
ХКИ бойынша тек 18 орынды иеленуде.Бұл елде жоғарыда аталып кеткен
көрсеткіштер бойынша халықтың 15,8 ℅ ғана жоқшылыққа тап болуда.АДИ
көрсеткіші бойынша 2 орындағы Норвегия ХКИ бойынша І орында тұр (жарлылар
ұлесі 7.3℅), АДИ бойынша 6 орында келе жатқан Швеция ХКИ бойынша ІІ
орында тұр (жарлылар үлесі7.6℅).
Нидерлады (АДИ бойынша 8 -орын) және Финляндия (АДИ бойынша -11 орын)
– ХКИ бойынша тиісінше 3-ші және 4-ші орындарға ие.
ХКИ –ді Қазақстан үшін есептеп шығарудың техникалық ерешіліктері.
Шығыс Европа және ТМД елдеріне арналған 2000ж адам дамуы туралы
ғаламдық есепте 60 жасқа толмай қайтыс болатын халақтын үлесін
көрсететін мәліметтер келтірілген.Қазастан мен оған көшілес жатқан
Ресей,Қырғыстан,Өзбекістан және Туркіменістан үшін бұл корсеткіш 25-30
шамасында.Аталған елдерде 60 жасқа дейін қайтыс болатындар саны
халықтын 41 бөлігін құрайды . Шығыс Европа және ТМД елдеріне қатысты ХКИ
–дің басқа көрсеткіштері келтірілмегендіктен,индекстің өзі де есептелген
жоқ. Шығыс Европа және ТМД-ді елдері не дамушы ,не дамыған елдердің
қатарына жатпайтындықтан,мұндағы кедейшілікті сипаттайтын көрсеткіштерді де
байқап тандау қажет.Мысалы.өмір сүру ұзақтығын сипаттайтың көрсеткіш
ретінде дамыған индустириалды елдердер үшін қолданылатын 60 жасқа толмай
қайтыс болатын халықтың үлесі көрсеткішін алған жөн.
Білім алуға қол жеткізу мүмкіндіктерін сипаттау үшін білім беру
саласында мемелекет тарынан берілетін мүмкіндіктерді толығымен пайдалана
алмау көрсеткішін қолданған дұрыс. Атап айтсақ, ҚР АТА ЗАҢЫ бойынша әрбір
азамат білім алуға құқылы әрә міңдетті . Алай да 1999 ж халық санағы
көрсетіп отырғандай.кем дегенде орта білімі бар 19 жастағы
жеткіншектердің үлесі 5,4℅ -ке (83,8℅-ке дейін),20-24 жастағылар 4,1℅-
ке(86,8℅-ке дейін)азайды. Сондай ақ ,халық санағынын нәтіжелері
көрсеткендей,орта білім алмаған 16 жастаға жасөспірімнің 10.8℅-імүлдем
оқымай жүрсе,17 жаста орта білімсіз жұргендердің үлесі 12,5℅болған.Соңғы
мәліметтер бойынша,1999-2000 оқу жылы барысында 15 жастағы
жасөспірімдердің 7.9℅-і ал 16 жастағылардың 5,3℅-і еш жерде оқымаған.
Қазақстанда балалардың 6-7 жаста мектепке баратындеғын және оқу
ұзақтығының 11 жыл екендігін ескерсек,16 жасқа жеткен бозбалалар мектеп
жасынан шықпаған соң, оқып жүр деп саналады. Алайда соңғы кездері есейе
батаған жеткіншектердің бір бөлігі жалпы орта білім алып (9-сыныптан
кейін),оқуды тастап кетеді.Сондықтан,Қазақстанда білім алу мүмкіндігінен
айырылу көрсеткіші ретінде оқудан қол үзіп қалған 16 жастағы
жасөспірімдердің үлесін алуға болады.
Елдің жан басына шаққанда орташа табысының 50℅-нен кем табыс табатын
халықтың үлесі және 12 айдан астам уақыт бойы жұмыссыз жүрген азаматтардың
үлесі деген көрсеткіштерді экономикасы өтпелі елдер үшін қолдану
экономикалық тұрғыдан дұрыс емес деп санаймыз.Өйткені бұл елдердің көбінде
бұрыннан бері кедейшілік шегін (мысалға,ең төменгі күнкөріс деңгейін)
белгілеу дәстүрі қолданылып келеді. Қазақстанда кедейшілік шегі ретінде
ең төменгі күнөріс денгейінің белгілі-бір процентті пайдаланады. Ол
мемлекеттің қаржы мүмкіндіктерін есепке алып, халықтын кедей топтарына
көмек көрсету максатымен енгізген болатын. Кедейшілік шегі әлеуметтік
жардемакы төлеу көлемімен анықтау үшін ғана падаланатын, тоқсан сайын
өзгеріп отыруымүмкін. Сондықтан кедейшілік шегін төмен денгейде табыс
табатын қалықтың үлесі мемлекет тарапынан жардем алатын адамдардың санын
гана анықтайды. Натижесінде ең төменгі күн көріріс денгейінен кем, бірақ
кедейшілі шегін артық табыс табаындар мүлде есепке алынбауы мүмкін.
Бірнеше жылдарга сайкес көрсеткіштерді бір-бірімен салыстыру үшін ен
төменгі күн көріс денгейі сияқты белгілі бір мөлшерден кем табыс табатын
халықтың үлесіне бага берген жөн. Сондықтан есепте ен төменгі күн көріс
денгейінентмен табатын халықтың үлесі қолданылатын болды.
Сондай-ақ ТМД-нің көптеген елдерінде ресми тіркелген жумыссыздық
денгейі шынайы денгейден анағұрым төмен екені белгілі. Сондыктан 12 айдан
уақыт бойы жүмыссыз жүрген халықтың үлесі де шынайы көрсеткіштен кем
болады. Осы себепті ресми тіркелген жүмыссыздың жалпы халықтағы үлесін
пайдаланган жөн деп деп санап отырмыз.
Сонымен Қазақстан үшін ХҚИ-ді мына көрсеткіштердің негізінде есептеп
щығуга болады:
60 жасқа толмай қайтыс болатындардың үлесі;
Оқудан тыс қалган16 жастагы жасөспірмдердің үлесі;
Ен төменгі күнкөріс денгейінен төмен табыс табатын хаықтың ұлесі;
Ресми тіркелген жүмыссыздар үлесі;

Жалпы ХҚИ-дің кедейшілікке қарсы күресті күшейте түсуіне ықпал жасай
алатыны сөзсіз. Оның көмегімен кедейшілік пен қайыршылқтың ауқымын түрлі
аспектілер тұрғысынан айкындап бұл орайдагы жыл саын қол жеткізген
жетістіктерді айкындауга болады.ХҚИ кедейшілікке қарсы күрес міндеттерін
іске асру қайыршылықты жоюга бағытталган шараларды қоғам тарапынан
қолдануын үйымдастыруын құралы ретіеде енгізуі тиіс. Жыл сайын ХҚИ-ді
есептеу арқылы кедейшілік пен қайыршылықтан ананғұрым көп азпп шегетін
аймақтың ретейнгінанықтап бұо құбылыстарга қарсы күрестерде қажетті
құжаттың көлремі мен анықтауга болар еді. ХКИ-дің тәжірбие енгізу
кедейшілікпен қайыршылыққа ушырган халықтың кфтегоряаларын анықтауга көмек
тесер еді. Сондай-ақ бул көрсеткіш кедейшілікпен қайыршылықты жеңіп шығу
ушін халықтың табыс денгейін ғана көосетіп отыру жеткіліксіз екендігін
мойындауга жәрдемдесері сөзсіз.
Кедейшілік жайынан толық қабардар болуы гендірлік тенсздіктің адам
дамуына тигізетін әсері маңызды. АДИ республика бойынша адам дамудың
денгейін анықтаганмен оның ацмақтық және гендірдік ерекшеліктерін есепке
алмайды. Сондықтан гендірлік өзгешеліктерді назардан тыс қалдырмау үшін біз
Гендідірлік Фактор бойынш Адам Дамуы Индексін ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.