Кедейліктің түрлері мен әлеуметтік құрылымы, мәдениеті

Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны І. Кіріспе

І тарау. Кедейшілік туралы түсінік

1. 1Кедейшілік әлеуметтік құбылыс ретінде . . . 3-5

12 Кедейліктің түрлері мен әлеуметтік құрылымы, мәдениеті . . . 5-9

ІІ тарау. Дамуы әр түрлі елдердегі кедейлік

2. 1 . Дүние жүзі бойынша кедейшілік мәселесі . . . 9-10

2. 2. Қазақстандағы кедейліктің деңгейі . . . 10-13

ІІІ. Қорытынды . . .

IV. Сілтемелер . . . 13

V. Пайдаланылған әдебиеттер . . . 14

КІРІСПЕ

«Кедейшілік» кез келген мемлекеттің әлеуметтік дамуы, іске асырылатын

экономикалық даму үлгісіне тәуелсіз белгілі бір себептерге қарай ( экономикалық, әлеуметтік, физикалық, психологиялық және т. б. ) қоғамнан «тысқары» қалған халық арасындағы топтардың тұрмыс деңгейі бойынша сарапталатын ұғым.

Кедейшілік проблемасы Қазақстанды ХХ ғасырдың аяғында аяқ алды. Қарапайым халықты тығырыққа тіреп, толғандыра бастады. Оның өткірлігі кедейшілік нақты табыстың күрт төмендеуі мен қоғамның әлеуметтік жіктелуінің күшеюі салдарынан қоғамның әлеуметтік құрылымының өзгеруіне әсер ете бастаған сәттен бастап байқалды. Кедейшіліктің өсуі оның үлес салмағынан да, кедейшілік санаттары бойынша да көрініс тапты.

Қазақстандағы кедейлік табиғи, экономикалық, әлеуметтік саяси себептерге негізделген. Кедейлікті зерттейтін негізгі көрсеткіштері ретінде табыс, шығыс, тұрғындардың өмір сүру деңгейі анықталған.

Кедейшілік мәселесі қандай қоғамның болмасын өзекті мәселесіне айналып отырғаны баршаға мәлім.

Кедейлік дегеніміз салауатты өмір сүруді қолдауға қажетті материалдық және мәдени ресурстардың жеткілікті болмауы {1}

Кедейшілік әдетте материалдық, кейде мәдени де ресурстардың жоқтығымен сипатталатын ахуал. Кедейшілік дегенде көз алдымызға экономикалық сипатта елестейтіні мәлім. Бірақ кедейшілік тек қана табыс, шығыспен ғана өлшенбейді, сонымен қатар рухани, мадени құндылықтармен де өлшенеді.

Кедейлік тұрғындардың немесе отбасылардың белгілі бір бөлігінің ең төменгі деңгейдегі ақшалай, мүліктік және басқада ресурстармен қамтамасыз етілуінің, нақтырай түскенде тұлғаның жаратылыстану - физологиялық, материалдық және рухани қажеттіліктерін

қанағаттандыруының ең төменгі деңгейдегі әлеуметтік-экономикалық

жағдайы. {2}

КЕДЕЙЛІК ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰБЫЛЫС РЕТІНДЕ

Кедейлік - адам мен отбасының өмір сүруінің барлық қырларын қамтитын

әлеуметтік құбылыс болып табылады. Бұл тұрғыдан алғанда, кедейлік адамның, не әлеуметтік топтың қоғамдағы белгілі бір құндылықтарға қол жеткізе алмауында. Жоғарыда атап өткендей кедейлік сонымен қатар адамның интеллектуалдық, мәдени дамуымен, оның кедейлік туралы субъективтік түсініктерімен анықталады. Аталған факторлар адамның мәдени келбетінің, өмір салтының өзгеруіне алып келеді.

Кедейлер экономикалық тәуелсіз азаматтар қатарына жатпайды. Олар мемлекеттің көмегінсіз өзінің отбасының материалдық жағдайын қамтамасыз етуге қабілетсіз. Қоғамдағы дотация, жәрдемақы, әр түрлі төлемдер алушылардың саны қоғамдағы кедейліктің деңгейін көрсетеді. Әлеуметтік мүмкіндіктерге қол жеткізудің нақты жабықтығы, өздерінің құқықтарын жүзеге асырудың мүмкін болмауы кедейлердің экономикалық тәуелдігін арттыра түседі. Кедейлер машина, қазіргі тұрмыстық техника, супермаркеттер қызметін пайдалану, қаланың мәртебелі білім және жұмыс сияқты материалдық байлықтары болмауымен сипатталады.

Кедейшілік бірінші кезекте экономикалық құбылыс ретінде сипатталады. Экономикалық құбылыс ретінде бірнеше анықтамалары бар. Мәселен, кедейшілік - тамақтың, киімнің, тұрғын үйдің жетіспеуі, не жоқтығы. Кедейшілік - жоғары емес, не өте төмен материалдық табыс. Кез келген елдің кедей бөлігі негізінен жұмыссыздар, не төменгі деңгейдегі табыс алушылар.

Кедейлік тек қана экономикалық құбылыс емес. Кең тұрғыдан алғанда, ол әлеуметтік құбылыс. Кедей тап - әлеуметтік баспалдақтың ең төменгі

баспасында тұрған төменгі тап. Ол ең төменгі әлеуметтік статусқа ие, мәртебісі өте төмен жұмыстың түрімен айналысады, мамандығының деңгейі төмен, не мамандығы жоқ.

Кедейлік бүгінде адамның өмір сүру деңгейінің көрсеткіші ғана емес, жалпы қоғамның тіршілік тынысын анықтайды. Кедейліктің ушығуы қоғамның әлеуметтік өміріне кері әсер етеді. Кедейлік тұрақты әлеуметтік

құрылымның бұзылуына, оның жаңа түрлерінің қалыптасуына алып келеді. Дегенменде, кедейлік әлеуметтік мәртебесі жоғары әлеуметтік құбылыс бола да алмауы мүмкін.

Кедейлердің жалпы жоғарғы білім деңгейі төмен, ал кейбіреулері сауатсыз. Білімнің, мамандықтың, мүмкіндіктің материалдық шектеулерге байланысты болмауы, рухани құндылықтарды қолдана алмауы кедейлерді мәдени артта қалуға алып келеді. Кедейлер негізінен әлеуметтік - мәдени дамуы жағынан артта қалған адамдар. Кедейлік адамның моральдық, адамгершіліктік жағдайына күшті әсер ететін келеңсіз құбылыс. Көбінесе бұл әсердің кері жақтары көп болып келеді. Аристотель айтқандай, байлар-үлкен ұрылар мен алдаушылар, ал кедейлер - кішігірім ұрылар мен алдаушылар. Бұл кедей адамдардың бәрі тәртіпсіз, адамгершілігі жоқ адамдар деген сөз емес. Олардың арсында да шыншыл, адамгершілігі жоғары адамдар бар. Әйтседе кедейлік адамдарды қоғамға жат қылықтарға, не қылмысқа итермелейді.

Л. А. Гордон әлеуметтік және экономикалық кедейлікті бөліп көрсетеді. Біріншісі - әлсіз, екіншісі күшті жұмыскерлерге қатысты қолданады. Әлсіздердің кедейлігі бұл жұмыс істеуге қабілетсіз және жұмыс істеу қабілеті төмен, ауру, физикалық және психологиялық тұрақсыз адамдардың, сонымен қатар шамадан тыс салмақты көтеруге мәжбүр жұмыскерлердің кедейлігі.

Күштілердің кедейлігі - төтенше жағдайларда, яғни жұмыс істеуге қабілетті, қалыпты өмір сүру стандартына сәйкес өмір сүруге қажетті табыс табуға қабілетті адамдардың өзінің еңбегімен қазіргі өмірге сәйкес өмір

сүруге жеткілікті табыс таба алмайтынындай болуының нәтижесінде қалыптасатын кедейлік. Күштілердің кедейлігін экономикалық кедейлік ретінде көрсетуге болады. {3}

Кедейлік - көп мағыналы, қарама - қайшы түсінік. Кедейлікті тамақ, баспана сияқты материалдық ресурстар тұрғысымен түсініп қана қоймай, сонымен қатар өмір сапасынада назар аудару керек. Яғни, тұрғындардың

денсаулық жағдайы, таза су құбырымен қатар жылу беру жүйесімен қамтамасыз етілуі қажет.

Кедейлер көріп отырғанымыздай, материалдық және басқа әлеуметтік байлықтарды өмір сүру деңгейінен төмен деңгейде тұтыну. Кедей болу дегеніміз адамның тамақты тек физикалық өмір сүруді қамтамасыз ететіндей деңгейде тұтынады, биологиялық қажеттіліктерін толық қанағаттандыра алмайды. Кедей адамның мақсаты - өзіне, отбасына қажетті тамақ табу, оларды қалай киіндіру, баспана тауып беру. Кедей адамның жеке меншігі де аз мөлшерде. Меншігінің аздығы сонша ол адамның күнделікті қажеттіліктерін өтеуге де жетпейді.

Кедейлікті анықтаудың да өзіндік көрсеткіштері бар. Мәселен, күнкөріс деңгейі деп мөлшері бойынша ең төмен тұтыну процесінің құнына тең бір адамға қажетті ең төмен ақшалай кіріс Қазақстан Республикасы бойынша 2003 жылы ең төмен күнкөріс деңгейі орта есеппен 5193 теңге көлемінде. Ал күндік күнкөріс деңгейі 150 теңгені құрайды.

КЕДЕЙЛІКТІҢ ТҮРЛЕРІ, ҚҰРЫЛЫМЫ МЕН МӘДИНЕТІ

Ғылыми әдебиеттерге көз жүгіртсек кедейлікті келесі түрлерге бөліп көрсетеді: абсолюттік, салыстырмалы, қайыршылық және субъективті.

Абсолюттік кедейлік индивидтің өзінің табысымен тамаққа, баспанаға киімге, жылуға деген негізгі сұраныстарын қанағаттандыруға қабілетсіздігін, болмаса тек қана биологиялық өмір сүруін қамтамасыз ететін минималдық сұраныстарын ғана қанағаттандыруға мүмкіндігі бар екенін

сипаттайды. Абсолюттік кедейліктің сандық көрсеткіші кедейлі табалдырығы болып есептеледі. Абсолюттік кедейлік бірінші кезектегі кедейлікке жатады. Абсолюттік кедейліктің құрамын көп балалы отбасы, мүгедектер, жетім балалар, асыраушысы жоқ т. б. әлеуметтік топтар құрайды.

Ұлыбританядағы кедейлікті алғашқы зерттеушілер Бут пен Раунтри кедейліктің абсолютті түрі көп кездесетіндігін атап көрсетеді. Олай деуге негізде жоқ емес үшінші дүние елдерінде кейбір жұмыстарда кедейлердің халықтарының жартысына жуығы абсолютті кедейлік қамытында деп

топшыланады.

Салыстырмалы кедейлік адамның басқа адамдармен салыстырғандағы қаншалықты кедей екенін зерттейді. Бұл жерде кедейлік индивидтің қоғамдағы кедей тобына жатпайтын басқа таптармен топтар иеленіп отырған байлық пен молшылыққа қарағандағы кедейлік деңгейін көрсетеді. Бұл сараптаманың ерекшелігі бір әлеуметтік стратаны екінші әлеуметтік стратамен салыстыру. Салыстырмалы кедейлік - бұл адамның өзінің материалдық және әлеуметтік жағдайын және мүмкіндіктерін субъективтік бағалауы, көруі. Оның негізін бюджеттен бөлінетін табысы аз адамдар, мұғалімдер, мерзімдік жұмыссыздар құрайды.

Кедейліктің бұл түрі адамның табиғи сұраныстармен ғана емес, сонымен қатар қоғамның болашақта күтетін нормаларымен немесе күтулерімен байланыстырады.

Кедейліктің төменгі түрі қайыршылық. Біреулердің бергендері не қайыр сұрау арқылы өмір сүруші адам қайыршы деп есептелінеді. Қайыршылықты кейде терең кедейлік деп те атайды. Қайыршылықты абсолюттік кедейліктен ажырата білу керек. Абсолюттік кедейліктің негізін құраушылар жалақыға, зейнетақыға, қосымша телімдерге өмір сүрсе, қайыршылар қатарына қайыр сұрау арқылы өмір сүретін адамдарды жатқызамыз. Әлеуметтік тұрғыдан алғанда қайыршылар қатарына өзерінің тек физикалық қажеттіліктерін, биологиялық тіршілік етуін қанағаттандыруға ғана шамасы келетін

адамдарды айтамыз

Кедейлердің мәдениетіне келер болсақ, кедейлер нақты субмәдениетпен сипатталады. Оларда қоршаған нақтылықты дұрыс қабылдауға қажетті сапалар қалыптаспаған. Кедейлер нақтылықты кері бағалауға, пессемизмге және түңілуге бейім. Шет қалу мен депривация кедейлердің ерекшелігін көрсетеді. Қалыпты өмір сүруге қажетті жағдайлардың жетіспеуі адамның күнделікті құықтарының шектелуіне және қалыпты өмір салтын сақтай алмауына алып келеді. Ендеше, кедейлік адамның түңілуі мен үмітінің үзілуі

жағдайының нәтижесі болып есептеледі. Қажетті білімнің, мамандықтың болмауы, материалды мүмкіндіктеріне байланысты рухани құндылықтар мен бұқаралық ақпарат құралдарының және мәдениетке қатысты ақпараттарды қолдана алмауы адамның мәдени артта қалуына алып келеді. Кедейлер әлеуметтік - мәдени деңгейі артта қалған адамдар. Социологтар кедейліктің субмәдениетін көрсететін белгілі қатарына төмендегі көрсеткіштерді жатқызады:

- экономикалық және әлеуметтік тәуелдік;

- рольдік мінез - құлықтың анық модельдерінің болмауы;

- қоғамға жат мінез - құлық;

- өмірлік жоспардың және өзіне деген сенімнің болмауы;

- отбасы ішіндегі қатынастардағы қақтығыстардың жоғарғы деңгейі;

- отбасындағы әйелдің жетекші роль атқаруы;

- ерте жыныстық қатынас;

- физикалық күшкетабыну; {3}

Кедейлік сонымен қатар билік, статус, мәртебе сияқты саяси атребуттармен байланысты. Кедейлер табы тұрғындардың басқа топтарына қарағанда саясаттан алыс тұр. Кедейлер биліктен тыс тұрғанымен, тұрғындардың дені материалдық өмір сүру деңгейіне тәуелсіз барлық заңдық құқықтарға ие. Қазіргі елдерде кедейлер қоғамнан құқықтық және саяси өмірінде белгілі роль атқарады мысалы, саясаткерлер кедейлерді

тұрғындардың негізгі бөлігі ретінде билікке жету және саяси реформаларды жүзеге асыру үшін пайдаланатыны айдан анық болып отырған жайы бар.

Қоғамдағы кедейлердің әлеуметтік құрылымында жаңа өзгерістер пайда болды. Кедейлердің табы қазіргі кезде жеке басты аналармен, көп балалы аналармен, зейнеткерлермен, мүгедектермен ғана емес, еңбекке жарамды адамдармен де толығуда. Қазіргі кездегі кедейлер табында келесі топтар бар:

- еңбекке жарамсыз кедейлер;

- еңбекке жарамды кедейлер;

- әрекет етуші кедейлер;

- әрекет етпейтін кедейлер;

- дәстүрлі кедейлер;

- жаңа кедейлер;

Кедей топтардың соңғы тобына тоқтала кетсек.

Дәстүрлі кедейлер тобына дүние жүзінде мына топтарды жатқызады:

- зейнеткерлер;

- мүгедектер;

- көп балалы отбасы;

- солдаттардың жесірлері;

- кішкентай балалары бар жас отбасылар;

- жетім балалар және ата анасының қарауынсыз қалған балалар;

- қашқындардың отбасы;

Ал, жаңа кедейлер тобына ресми жұмыссыздар, жалақысы өте төмен бюджеттік саланың өкілдері, ауыл тұрғындарының басым көпшілігі еріксіз демалыстағы жұмыскерлер, тұрғындардың жаңа нарықтық жағдайға бейімделе алмаған бөлігі, артта қалған қалалардың және экологиялық қолайсыз аймақтардың тұрғындары, оралмандардың экономикалық тәуелсіздік пен жағдайға жете алмаған бір бөлігі, таяу шет елднрден келген босқындар мен қайыр сұраушылар жатады.

Қазақстандағы кедейлердің кейбір ерекшеліктерін Қ. Мұхтарова былайша

суреттейді:

Біріншіден, көптеген адамдардың кедейленуінің себебі жалақының және де басқа да төлемдердің уақытында берілмеуі, қосымша жинақтың болмауы.

Екіншіден, Қазақстандағы кедейлер өзінің сапалық құрамымен ерекшеленеді. Олардың қатары маманданған жұмысшылармен, мамандармен, интеллигенция өкілдерімен, яғни сапалы жұмыскерлермен толығуда. Олардың көбі тұрғындардың негізінен дені сау және еңбекке жарамды бөлігі { 4}

ДҮНИЕ ЖҮЗІ ЕЛДЕРІНДЕГІ КЕДЕЙЛІК

Дамуы әртүрлі елдердегі кедейлік мәселесіне қысқаша тоқтала кетсек. Қазіргі таңда дүние жүзінде кедейлік мәселесі орын алып отыр. Дүние жүзі кедей және бай елдерге бөлінген. Дамыған елдердің 20 % байлары бүкіл планетаның байлығының 80% иеленуде. Ал дамушы және кедей елдердің 80% панета байлығының 20 % ғана иеленуде. (1 - кесте) .

Дүние жүзінің барлық елдерінде кедейлер бар. Көптеген елдерде кедейлер тұрғындардың үштен бір бөлігін құрайды. Соңғы 30 жыл ішінде өте байлар мен өте кедейлердің ара салмағы 30\1 ден 61\1 дейін өсті. {5}.

Дамушы елдер негізінен кедей елдерге жатады. Бұл елдердің әлеуметтік құрылымын негізін кедей тап құрайтын пирамида ретінде көрсетуге болады. (2 - кесте) .

Кедейлер АҚШ, Канада, Жапония, Германия, Швеция, Швецария сияқты дамыған алпауыт елдерде де бар. Дегенмен, бұл елдерде кедейлер өте аз мөлшерде құрайды. Мысалы, бұл елдерде кедейлік деңгейі 5-15% ауытқиды. Кедейліктің бұл елдердегі сипаты ерекшелеу. Ол елдердегі кедей тап саналатын топтар тұрмыс жағынан алғанда басқа дамушы елдердің орта табынан кем болмауы мүмкін. Бірақта кедейшіліктің аты кедейшілік. Бай, орта, кедей деген әр ел өзіндік өлшемімен белгіленеді.

Бірақта дамыған елдерде кедейшіліктің өзіндік көрінісі бар. Кедейлікті

жеңу процесі дамыған елдерде қарқынды жүріп отырады, осыған байланысты кедейлердің саны азайып отырады. Бұл елдердегі кедейлердің көпшілігі жұмыссыздар және жалақысы төмендеу қызметтегі адамдар. Бірақта ол топтарға әлеуметтік- экономикалық жәрдем көлемді түрде көрсетіледі.

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕДЕЙЛІКТІҢ ДЕҢГЕЙІ

Ал еліміздегі бұл таптың саны туралы әр түрлі деректер аз емес. 2002 жылғы деректерде бұл таптың саны бір жерде 70% басқа жерде 60%, ал ресми түрде 49-50% деп көрсетіледі. Не болғандада біздің еліміз өкінішке орай, әзірше бай ел емес. Біздің тұрғындарымыздың басым көпшілігі кедей адамдар.

Кедейлер тобының өзі әр түрлі топтарға бөлінеді. Адамдардың көпшілігінің қарапайым, жәй кедейлігі болады. Кедейлер дегендер материалдық жағынан кеміс тұрғандар . Олардың табысы төмен, отбасына не қара басына жетер жетпес мөлшерде. Кедейлердің бұл тобы осы таптың басым көпшіліг, тіпті көптеген елдерде халықтың жартысынан көбі. Талантты, ақылды адамдар халық арасынан шыққан. Ал халықтың көпшілігі өкінішке орай, бұрында да, қазіргі кезеңде де кедейлеу. Қазақстандағы кедейлікті ұлттық тұрғыдан алып қарасақ кедейлердің көпшілігі қазақтар. Қазақтардың 80% жуығы ауылдық жерде тұрады. Олардың көпшілігі рухани сауатсыз. Кедейлік тек материалдық кемістікемес, рухани да кемістік. Адамдардың материалдық жағдайы бай болып, рухани кедей болса қоғамға тиер ықпал зор болмақ. Мысалы, кейбір адамдар материалдық, қаржылық жағынан көтерінкі, тіпті бай болғанымен, оларға рухани кедейлік тән болуы мүмкін. Ал, қалалы жерлерде қайыршылар, яғни азғындаған адамдар саны көбейуде. Олардың көпшілігі қылмыс жасайды, ұрлық қарлықпен айналысады. Қазақстан түрмелерінде 80 мыңнан астам адам өздерінің

айыбын өтеп жатыр. Азғындаған кедейшіліктің азабын тартқан адамдарды

біздің елімізде бомждар деп атайды. Ал, шет елдерде андертап, социологиялық тілде андерклас деп атайды. Бұлар тұратын жері жоқ,

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.