Бастауыш сыныпта дүниетану пәнінен сыныптан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту
Қазақстан Республикасы білі және ғылым
министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті
“Қорғауға жіберілді”
Бастауыш оқыту теориясы
мен әдістемесі кафедрасының
меңгерушісі, п.ғ.к., доцент м.а.,
--------------- Г.Тоққұлова
---------------------2014ж
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Бастауыш сыныпта дүниетану пәнінен сыныптан
тыс жұмыстар арқылы оқушылардың шығармашылық
қабілеттерін дамыту
5В010200– Бастауыш оқытудың педагогикасы мен әдістемесі
Орындаған СПМ-112до
тобының студенті:
Кенебаева Сандуғаш
Ғылыми жетекшісі
магистр-оқытушы:
Нұртазаева Нұргүл
Түркістан 2014
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .3
І. Сыныптан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың шығармашылығын арттырудың
теориялық мәселелері.
1.1. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылығын қалыптастыруда сыныптан тыс
жұмыстарды ұйымдастырудың теориялық негіздері ... ... ... ... .6
1.2. Бастауыш сыныпта дүниетану пәні арқылы сыныптан тыс жұмыстарды
ұйымдастырудың
формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..30
ІІ. Бастауыш сыныпта дүниетану пәнінен сыныптан тыс жұмыстар арқылы
оқушылардың шығармашылығын дамытудың әдістемелік жолдары.
2.1. Бастауыш сыныпта дүниетану пәні арқылы сыныптан тыс жұмыстарды
ұйымдастырудың
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .38
2.2. Бастауыш сынып дүниетану пәнінде сыныптан тыс жұмыстарды
ұйымдастырудың қазіргі
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 51
2.3. Жеке сабақ
үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 63
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі:
Еліміздегі экономикалық және әлеуметтік қатынастардың өркендеуі
бастауыш сыныпта білім беру жүйесін жетілдіруді мақсат етіп отыр. Өмір
талабы адамның білімінен оны күнделікті практикалық тұрғыда қолдана алу
мүмкіндігіне ие болу мәселесін қамтиды.
Осыған орай ауыл сыныптарының оқушылары ауыл шаруашылық
өндірістерімен тікелей байланысты болғандықтан, олардың бұл жөнінде
жинақтаған тәжірибелері молырақ.
2030 жылға қарай “Қазақстан Орталық Азия Барысына айналады және өзге
дамушы елдер үшін үлгі болады”, “Біздің жас мемлекетіміз өсіп-жетіліп
кемелденеді, балаларымыз білігі жоғары жұмысшылар мен фермерлер,
инженерлер, банкирлер және өнер қайраткерлері, мұғалімдер мен дәрігерлер,
зауыттар мен фабрикалардың иелері болады”. 2030 жылдың жастары “мемлекеттің
құқықтарын және өздерінің құқықтарын қорғайтын, мүдделерін биік ұстайтын
сенімді азаматтар болып қалыптасатынына сенімдімін”- деді Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев [1].
Қоғамымызды құруымызға орай азаматтарымыздың өз өмірінің аяғына
дейін сау болуы және олардың қоршаған табиғи ортаның таза болуы үшін күш
салуы қажет. “Әрбір азамат Отанымыздың табиғатын аялауға оның байлықтарын
қорғауға міндетті” деген талаптар барлық уақытта бірдей жүзеге асырылап
отырылады. “Қоғам-адам-табиғат” арасындағы қарама-қайшылықтарды шешіп, жол
табу- табиғат байлықтарын тиімді пайдалану.
Бүгінгі таңдағы өркениетті елу елдің қатарына қосылуды мұрат тұтқан
тәуелсіз Қазақстан Республикасының қоғамы болашақ түлектерді жедел
өзгерісті дүниеде өмір сүруге дайындау қажеттігінен оқу-білімдену жүйесіне
жаңа да күрделі талаптар қоюда. Ал мұндай дайындық балаларда біршама білім-
біліктер жиынтығын қалыптастырумен ғана шектеліп қоймай, оның бойында
жоғары шығармашыл және икемшіл тұлғалық мүмкіндіктерді дамытуға бағытталып
отыр.
Бастауыш мектеп педагогикаcы- кіші мектеп жасындағы балаларды
тәрбиелеу, білімдендіру, оқыту заңдылықтарын зерттеумен айналысып, сол
заңдылықтарға орай білімдерді тәжірибелік іс-қызметте тиімді пайдаланудың
жолдары мен әдістемелерін нақтылап, ұсынушы- ғылым.
Осыған орай адам мен қоршаған орта арасындағы қарым-қатынас
мәселесі және табиғат байлықтарын қорғау, сақтау жөніндегі нақтылы іс-
шараны жүзеге асыру бүгінгі күні әр мемлекеттің, әр елдің өз бетімен
атқаратын ісі ғана емес, барлық мемлекеттер бас қосып, күш біріктіріп
жұмыла жасайтын бүкіл халықтық мәселеге айналып отыр.
Блалалар жасына байланысты осы мәселені зеттеу бір қатар кеңестік
ғалымдардың жұмыстарында қарастырылған. Оларды атар болсақ: Н.Рыбникова,
Л.Гордон, М.Беляева, И.Цветкова, Л.Маневцо, Н.Постникова, Қ.Романова,
Р.Римбург, П.Сирбиладзе секілді ғалымдар мектеп жасына дейінгі балалардың
қызығуларын зерттеген [2]. 60 жылдардың басында бастауыш сынып оқушылары
бойынша А.Абдуллаева, М.Морозова, Чо Чун Силъ, Ф.Гусейнова (бастауыш
оқушыларының қызығуларын зерттеу), А.Дусавидский, (оқушылардың танымдық
қызығулары дамуының ерекшеліктері), М.Щеломенцова (бастауыш сынып жасында
танымдық қызығудың дамуында ғылыми-көркем кітаптардың ролі) атты еңбекртері
шықты. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығуларына жақын мәселелер
В.Дорохова, Р.Жданова, Е.Киричук, О.Саулина, Л.Трегубованың жұмыстарында да
қарастырылған [3].
Бұл әр түрлі елдердегі экологиялық бірлестіктері Біріккен Ұлттар
Ұйымының талдап-талқылайтын ең маңызды мәселелердің біріне айналады.
Табиғат байлықтарын қорғау дегеніміз-бұларды мүлдем пайдаланбау емес,
керісінше оларды ұқыпты, тиімді пайдаланып, ысырапшылдыққа жол бермеу болып
табылады.
Президантіміз Н.Ә.Назарбаевтың “Қазақстан -2030” атты жолдауында
әрбір азаматтың табиғат және оның байлықтарын пайдалану үдерісінде,
табиғатты таза, көркем, мәңгілік қалпында сақтап қалудың қажет екендігі
бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі екендігі атап көрсетілген. Жас
ұрпақты қоршаған табиғатқа, оның байлықтарына ұқыпты қарауға үйретіп,
үнемді пайдаланудың маңызды мәселе екендігін ұғындыру табиғатқа дұыс қарым-
қатынас жасау жөніндегі қажетті ойменен қаруландырып, икемділік дағдыларын
қалыптастыру.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының қоғамдық өмірде жүріп
жатқан демократиялық өзгерістерге байланысты белгілі әлеуметтік шарттарды
ескере отырып, жеке тұлғаны қалыптастыруды көздеген білім беру жүйесіне
қойылатын талаптар күшейе түсуде. Сол талаптардың бірі-оқушының
дүниетанымын қалыптастыруда елеулі ықпал жасайтын білім мазмұнын жетілдіру
болып табылады.
Білім-дүниетанудың кәусар бұлағы. Ол неғұрлым тереңдеген сайын
дүниетаным да қалыптасып, тұрақтана түседі. Дүниетанымның қалыптасуына
адам, табиғат, қоғам туралы білімдер тірек бола алады. Адам, табиғат, қоғам
арасындағы байланысты және оларды үнемі бірлікте дамитынын оқушылар
бастауыш сыныптан бастап оқып, түсінуі жолға қойылып отыр. Өйткені
дүниетануды бастауыш сыныпта оқытудың барысында оқушының таным үдерісі
дамиды. Таным көмегімен тигізетін оқушының сезім мүшелерінің жұмысы арқылы
олар сыртқы дүниені қабылдайды. Әр түрлі оқу әрекеттері нәтижесінде олар
дүниені біртұтас бірлікте сезініп, қабылдау арқылы санасында білім қоры
жинақталып ой-өрісі кеңейеді.
Қазіргі таңда халықтың әлеуметтік жағдайын жақсарту азық-түлік қорын
молайту, табиғат байлығын үнемдеу тіршілік ортасын қорғау және т.б. бүкіл
адамзаттық мәселелер көтерілуде. Болашақта бұл талаптарды жүзеге асыру үшін
жаңаша ойлай алатын адамзаттың игілікті істеріне атсалысатын жастар
дайындау мәселесі туып отыр. Осы тұрғыдан алғанда оқушылардың дүниетанымын
қалыптастырудың қажеттілігі туындайды.
Республикамыздағы жастарға білім беру ісінің даму жолына көз
жүгіртсек, қилы-қилы кезеңнен өткенін көру қиын емес. Кеңес өкіметі
саясатының өзгеруімен бірге халық ағарту ісінің мақсаты мен мазмұны да
өзгеріп отырады.
Жастардың болашаққа деген бағыт-бағдары отбасында, мектеп
қабырғасында, Жалпы қоғамдық деңгейде алсақ, бүкіл қоршаған дүние ортасында
қалыптасады. Әрине, қоршаған дүниенің әр саласының көзқарасқа тигізетін
әсері, беретін білімі, тәрбиеге ықпалы әр түрлі. Мемлекетіміз осының бәрін
ескеріп, білім беру жүйесін баса дамытуға, оның дүниежүзілік деңгейге
көтерілуіне аса мән беруде.
Осындай аса маңызды сенім жүктеліп отырған жастарымыздың болашақта
мемлекеттік жауапты қызметтерді атқаратындай, өз мүддесінен гөрі халықтық
мүддені жоғары қоятын деңгейде өсіп жетілуі үшін оларға сапалы білім бері,
саналы тәрбиелеу, жеке бас құндылығын көтеру оқу-ағарту саласының үлесіне
тиеді.
Адам тіршілігінің көзі-табиғат. Осы табиғат заттары туралы оқып, оны
танып білу арқылы адам сол табиғатпен қатынасқа түседі, оның заттарын
пайдаланып, екінші бір қолдан жасалған заттар шығарады. “Екінші затты жасау
үшін ол ақылын, білімін жұмсайды, соның нәтижесінде “екінші табиғат”
заттары пайда болады. Бұл “екінші табиғат” дүниелері қоғамның дамуына
тікелей әсер етеді. Табиғат заттары туралы ғана емес, оның құбылыстары
жайында ұққандарын да ой елегінен өткізіп, табиғаттың даму заңдылықтарын
ашатын да-адам. Мұндай жетістіктерге ол қоршаған ортаға топсеруенге шығу
бақылау жүргізу, ой қорыту, ғылыми зерттеулер жүргізу нәтижесінде жетеді.
Табиғат заттарын оқып білу арқылы адам табиғат байлығын керегіне
пайдаланады. Сонымен бірге бүкіл білімін, дағдысын, шеберлігін жұмсап, оны
өндіру үшін еңбек етеді. Осының нәтижесінде жасалған заттарды әлеуметтік
өмірде қолданып, қажетіне жаратады.
Зерттеу нысаны:
Бастауыш сыныптағы сыныптан тыс жұмыстар.
Диплом жұмысының мақсаты:
Бастауыш сыныпта сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру арқылы
оқушылардың шығармашылығын қалыптастырудың жолдарын анықтау.
Диплом жұмысымның міндеттері:
1. Бастауыш сыныптағы сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру, өзіндік
ерекшеліктері жайлы жазылған ғылыми әдістемелік әдебиеттерге теориялық
талдау жасап мазмұнын ашу.
2. Бастауыш сыныптағы сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру жөніндегі
озат педагогикалық тәжірибелерді жинақтау, салыстыру, зерттеу әдістерінің
нәтижесіндегі оқушылардың шығармашылығын қалыптастыру мүмкіндігін анықтау.
Зерттеудің әдісі:
Шығармашылық және дидактикалық материалдар, ғылыми- теориялық
әдебиеттерді іріктеу, педагогикалық тәжірибелерді жинақтау, бақылау т.б.
І. Сыныптан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың шығармашылығын арттырудың
теориялық мәселелері.
1.1. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылығын қалыптастыруда
сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастырудың теориялық негіздері
Қазіргі кезде бастауыш сыныптарда оқыту мазмұнын жаңарту жұмыстары
жүргізіліп, одан әрі жетілдіріле түсуге даңғыл жол ашылды.
Бала өмірінде 6 жаста үлкен өзгеріс болатыны белгілі. Бала мектеп
оқушысына айналады. Бастауыш сынып оқушыларының жас ерекшелігі өсіп
жетілуіндегі елеулі өзгерістермен сипатталады. Баланың мектеп жасына өтуі
оның іс-әрекетінің, қарым-қатынасының, басқа адамдар мен қатынасының,
өзгеруімен байланысты түсіндіріледі. Негізгі іс-әрекет түрі оқу болады,
өмірі өзгереді, жаңа міндеттер пайда болады.
Бастауыш сынып жасындағы баланың танымдық іс-әрекеті оқу үдерісінде
жүзеге асады. Осы жаста қарым-қатынас шеңберінің кеңеюінің маңызы артады.
Баладағы өтіп жатқан осы өзгерістер педагогтардан бүкіл оқу тәрбиелеу
жұмысын нақты мақсатқа бағыттауды талап етеді.
Оқу басқа іс-әрекетке қарағанда оқушылардың танымдық қабілеттерін
дамытады, дүниеге адамгершілік көзқарастарын бірте-бірте қалыптастырады.
Осы оқу арқылы оқушылардың таным үдерісі (қабылдау, зейін, ес, қиял
ойлау) дамиды.
Таным – ойды білмеуден білуге қарай ұмтылдыратын ой-өрістің күрделі
үдерісі. Оқушылардың нәтижелі оқуына әсер ететін сыртқы және іскі күштер
немесе себептер болады. Оқушылардың білім алуда ілгері қарай басуына
себепкер болатын негізгі күш түрлі қайшылықтар. Бала білмеуден білуге қадам
басқанда әртүрлі қиындықтар мен қайшылықтарға кездеседі, оларды шешу, жеңу
нәтижесінде оқу міндеттері жүзеге асырылады [4].
Бастауыш сынып оқушысының қабылдауы тұрақсыз және ұйымдаспауымен
ерекшеленеді. Сонымен қатар оларда білуге құмарлық, әуестікте байқалады.
Олар өздігінше күнделікті жаңа бір нәрсені ашып отыратындықтан қоршаған
ортаны қызығумен қабылдайды.
Бұл жастағы балалар өте сезімтал оның сезімі тәуелсіз және өте ашық
болады. Бұл жастағы балалардың қиялы өте шапшаң, фонтазияға берілгіш
келеді. Балалардың қиялына мүмкіндік берсе оларда қандайда болсын бір іске
оп-оңай-ақ тартыуға жеңіл болады. Сонда балалар қиын істерді де
құштарлықпен орындайды.
Адамның бүкіл өмір бойында оның даму үдерісі жүріп жатыр.
Психологиялық-педагогикалық бағыттағы әдебиеттерге сүйенсек, баланың жалпы
дамуы негізгі үш факторға сай жүзеге асады.
1.Биологиялық фактор. 2.Әлеуметтік орта немесе қоршаған орта.
3.Тәрбие, яғни оқу тәрбие үдерісі. Даму үдерісінде баланың таным
белсенділігі арта түседі. 6-7 жастағы балалар заттарды түсіне, түріне,
көлеміне қарап ажыраты бастайды, олардың құрылысын, пайдалану тәсілдерін
білгісі келеді. Күнделікті өмір барысында бала шындық дүниенің құбылыстары
мен заттарын анықтай білуге, адам баласының жинақтаған бай тәжірибесін
үйренуге талаптанады. Балалардың бір нәрсені құмартып білуге талпынуын
таным ынтасы дейді. Балалар өте байқағыш, еліктегіш, әр нәрсені үңіле
қарайтын, көп нәрсе оларды ойлантады.
Балалар әдетте өзіне түсініксіз оқиғалардың, құбылыстардың сырын
білуге құмартады. Күн сайын олардың алдында жаңа сұрақтар тұрады. Сол
сұрақтардың жауабын олар ересектерден күтеді. Өйткені олардың түсінігінше,
ересектердің білмейтіні болмайды. Мұндай ерекше сұрақтар балалардың ақыл-
ой еңбегімен шұғылданудағы ниетін, ықыласын сипаттайды. Сондықтан ересек
адамдар бала сұрағын жауапсыз қалдырмауға тырысқаны жөн. Себебі сұрағына
жауап ала алмаған бала келешекте сұрау қоюдан жасқаншақтайды. Ал бұл
баланың дүниені тануына кері әсер етуі әбден мүмкін.
Егер мектеп жасына дейінгі балалардың қызығуы ойын іс-әрекетімен
байланысты болып келсе, бастауыш сынып жасында қызығудың дамуы оқу іс-
әрекетінде жүзеге асырылады. Кеңестік психологтардың зерттеулері бойынша
жеті жастағы оқушы мектепке қатысты жағдайлардың барлығы қызықтырады: жаңа
адамдар (мұғалім, сыныптағы оқушылар), жаңа орын (мектеп, сынып), іс-
әрекеттің жаңа түрі (оқу) т.б.
Сыныптағы ақыл-ой, оқу әрекеті әрдайым тартымды, қызықты бола
бермейді. Бала үшін қызық емес, тіпті оларды жалықтыратын, бірақ білуге
тиіс, қажет материалдар болады. Бұл үшін бастауыш сыныпта оқушының дамуы
аясына сай мақсатты, тартымды оқу әрекеті ұйымдастырылады.
Бастауыш сынып оқушыларының қабылдауы тұрақсыз және ұйымдаспауымен
ерекшеленетіні белгілі. Қабылдау адамға тікелей әсер ететін заттың я
құбылыстардың адам санасында толық бейнеленуі.
Сабақтардың бала қабылдауын дамытудағы ерекше ролін ескере келіп, әр
бір мұғалім мына шарттарды орындап отыруы тиіс:
1.Көрнекі құралдарды (модульдерді, суреттер, коллекциялар) пайдалануда
балалардың жас ерекшеліктерін мұқият ескергені жөн.
2.Оқушы байқаудың қабылдаудың мақсатын айқын ұғынып, қабылданатын
заттар мен құбылыстардың мәнісін қалайда түсінгені мақұл.
3.Қабылданатын заттар мен құбылыстарды бір-бірімен салыстыруға, жаңа
материалды оқушылардың бұрынғы білімдері мен үнемі байлансытырып отыруға,
әр түрлі объектілердің жеке жақтары мен ұқсастықтарын ажыратуға көзделген
басты мақсат пен жеке мәселелерді түсініп, айыра алуына қатты зер салуы
қажет.
4.Оқушылардың сабаққа шығармашылығын арттыруда оқу матриалының түрі,
көлемі, ауыр қиындығы еске алынып, бұларды қабылдауының сапалы болуы
мұғалімнің дұрыс нұсқау бере білуіне де байланысты.
5.Қабыданатын әнрселердің мән-мазмұнын, түр сипатын өздеріне қайталап
айтқызу. Бұлдыр еместігін анықтап, толықтырып отыру.
Қабылдау процесін дамытып, қалыптастырып отыру басқа да психикалық
процестермен, яғни ойлау, сөйлеу, есте сақтау, сезім эмоциясымен тығыз
ұштастырылып, жалпы баланың дүниетаным шеңберін кеңейтіп отыруды талап
етеді. Қабылдау адамның дүниені танып білу саласындағы тікелей таным
процесіне жатады.
Баланың дүниетанымын дамытып, оны үнемі өрістетіп отыру әрбір пән
мұғалімімен тәрбиешілердің, ата-аналардың жалықпай жұмыс істеп, ұстаздық
ісін барынша шыңдай білулерін талап етеді. Ал ес процесінде бұрын
қабылдаған заттар, құбылыстар адам санасында бейнеленеді. Тиісті оқу
материалының мазмұнына оқушы мақсатты түрде зейін қойып, саналы ұғынып
қабылдағанда еске сақтау саналы да ұзақ болады.
Бастауыш сынып оқушылары материалды, көбінесе сөзбе-сөз жаттап
алады. Олар материалды есіне қалдарғанша оқи береді. Бұлайша есте қалдыруға
материалдың қысқалығы әрі жинақылығы себеп болады. Балалардың сөздік
қорының аздығы да өз сөзімен айтуға мүмкіндік бермейді. Сондықтан мұғалім
бір жағынан, материалды өз бетінше айта білуге үйретуі қажет. Баланың
оқыған нәрсесінің мәнін түсіне алуы оның материалды өз сөзімен айта білуі
болып табылады. Осылайша есте қалдыру үшін және жақсы түсінік үшін оқитын
материалды бірнеше мағыналы бөліктерге бөлу, оның жоспарын жасау қажет.
Бастауыш сынып балаға тек білім ғана беріп қоймай, оны жалпы дамыту,
яғни сөйлеу, оқу, қоршаған ортаға дұрыс көзқараста болу, жағдайларды
объективті түрде бақылап, талдау жасауға үйрету, ойын дұрыс айтуға,
салыстыра білуге, дәлелдеуге, сөйлеу мәдениетіне үйретеді [5].
Педагогика ғылымы еш нәрсеге бейімі жоқ, қабілетсіз адам болмайды деп
дәлелдейді. Сол себепті балалардың қабілетін кеңінен өрістете дамытуға тек
мектеп қана мақсатты түрде ықпал ете алады.
Қабілет оқушылардың жекелік айырмашылықтары. Қабілеттер әр адамда
әртүрлі болады. Бала бойындағы қабілеттердің алғы шарты нышан болып
табылады. Қабілет әрекетте байқалып, қалыптасып дамып отырады.
Қабілет әр адамның белгілі бір іс-әрекет түріне икемділігіне немесе
мақсатқа бағытталған бір іс-әрекетке ұйымдасқан түрде бейімделуінен
байқалады.
Оқыту барысында оқушының шығармашылығын қалыптастырып дамыту ерекше
орын алады. Қызығу – танымдық іс-әрекеттің қозғаушы күші. Қызығу әр-
қырынан алып қарауға болатын күрделі ұғым, адамның белгілі бір объектіні
ұнатып, білуге ұмтылған іс-әрекетін қуаттандыратын психикалық ерекшелік –
деген пікір айтады М.Биляев. Н.Морозова, С.Рубейнштейн т.б. ғалымдар.
Оқушылардың қызығушылықтары асқан сайын қабылдау қабілеттері жетіле
түседі. Сондықтан қызығу оқу процесінде өте маңызды орын алады. Осы мәселе
жөнінде ерте кездерде көптеген психологтар мен педагогтар зерттеген.
Олардың тұжырымдарына тоқталар болсақ белгілі психолог У.Мак Дугал (1871-
1938) баланың қызығуларын соқыр сезімдерге теңейді. Баланың қызығулары
ерте бастан нәсіл арқылы соқыр сезімдер, инстингтер ретінде ата-анасынан
көшіп отырады. Қызығу мұқтаждықтан пайда болмайды, ол әсер етуші заттармен,
сыртқы дүниемен байланыспайды дейді. Э.Трондайктың (1874-1948) айтуынша,
баланың қызығулары сыртқы дүниенің, қоғамның әсерінен жүре пайда болады.
Бұлар дағдылану мен әрекеттенудің нәтижесі ретінде ғана пайда болып, бұл
екеуінсіз ешбір қызығу пайда болмайды дейді. Бірінші теория қызығуды
биологиялық тұрғыдан түсіндірсе, екіншісі механистік бихоризм (қылық
психологиясы) принцпі мен орайластырады.
Неміс педагогі И.Ф.Гербарт өзінің оқыту теориясының негізіне әр
саладағы қызығушылықты алған. Ол баладағы қызығушылықтар қоршаған дүниені
танып- білуге немесе қоғамдық өмірге араласуға байланысты болады. Сондықтан
мұғалім өз білімін жан-жақты жетілдіре отырып, оқушыны қызықтырып оқыту
керек екендігін айтқан.
Оқушыға деген сүйіспенішлікті, құрметті талап ететін бағытты терең
ұстанған орыс халқының ұлы педагогі К.Д.Ушинский оқыту үдерісінде қызығу
мен қызықтыру мәселесі төңірегінде көптеген тұжырымдама жасайды. Оның
пайымдауынша қызығушылық сапалы оқудың негізгі жолы, ешбір қызығусыз тек
қана зорлық күшімен жүргізілген оқу оқушы бойындағы білім алуға деген
құштарлықты жояды дей отырып ол Қиын оқуды балаға қызығушылықты ету міне
бастауыш оқудың ең негізгі міндеті - деген құнды пікірді қалдарған.Оның
тұжырымдамасының жетекші идеясы: оқу оқушының ең негізгі жауапты ісі,
еңбегі бола тұра қызық, тартымды болып, бірақ көңіл көтеру ісіне айналмау
керек.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында қызығушылық
теориясын дамытуда үлес қосқан педагогтар мен халық ағарту қайраткерлерінің
тамаша тобы қалыптасты. Солардың бірі- Ы.Алтынсариннің ағартушылық
педагогикалық мұралары.
Ол ең алдымен, ағартушы педагог. Ал оның ақындығы мен жазушылығы
оның мақсатына, сол ағартушылық-педагогтік істеріне бағындырылған -деп
жазады педагогика тарихын зерттеушілер. Бұған дәлел: өзінің тарихи
-мәдениеттік және педагогикалық құндылығы жағынан тамаша ескерткіш болып
табылатын Қырғыз хрестоматиясы (1879) енгізілген әңгімелері оқиғаларының
қызықты болуына Ы.Алтынсарин аса көп көңіл бөлген. Ұлы ағартушының
балаларды мектепке тарту және оқуға қызықтыру жөніндегі пікірлері
Н.М.Ильиминскийге жазған хаттарында анық көрінеді. Мәселен, 1871 жылдың 31
тамызда жазған хатында Артта қалған халықты қызықтырып, оларды мектепке
тарту үшін сыныптарде жақсы білім беретін болсын десе, 1876 жылы 3
желтоқсанда жазған хатында Бірінші кітапша үшін Паульсонның кітап түзу
тәртібін ұстамақпын, әрине оны қырғыз балаларына бейімдей отырып,
мысалдарды қосқым келмейді, өйткені сұрапыл өмірде өскен қырғыздарға
(қазақтарға) жалпы алғанда елеулірек заттар керек. Мен тәжірибе жүзінде
қырғыз балаларының мысалдарды қандай көңілсіз түрмен оқитынын жақсы
білемін. Менің пікірімше, қырғыз балалары үшін күлдіргі ертегілер, өсиет
берерлік жұмбақ және жаңалықты жете білуге әуестерлік әңгімелер ана ғұрлым
қонымды келеді. -деп атап көрсеткен.
Ы.Алтынсарин қазақ сыныптаріне керекті мұғалім, оны даярлау, мұғалім
бойынан табылуға тиісті қасиеттер туралы мәселелерге көп көңіл бөлген.
Ы.Алтынсариннің пікірінше, педагогикалық жұмыста барлық іс-мұғалімнің
оқытудың ең жақсы тәсілдерін табуында, балалар мен дұрыс сөйлесе білуінде,
сабақты қызықты өткізе білуінде. Ол әрине өзінің қарамағындағы еңбек еткен
мұғалімдерден осындай қабілетті байқаса қуанып отырған. Бұған дәелел
ретінде 1881 жылы 4 қазанда Н.Ильминскийге жазған хатынан мысал келтірсек
болады Григорьев оқыту жөнінде одан қабілеттірек болып шықты, оны балалар,
ол балаларды жақсы көреді, ең бастысы балаларға берген сабақтарын қызықты
және қонымды етіп түсіндіре біледі .
Ы.Алтынсарин сияқты таза педагогтік қызмет атқармағанымен, үлкенге
де, кішіге де, малшыға да, жалшыға да тәлім-тәрбиелік, өнегелік өсиеттері
мен ұмытылмас ұстаз болғандардың бірі - өз дәуірінің ұлы ақыны Абай.
Абай балада болатын білсем құмары туа біткен құмарлық қызығу екенін
дәлелдейді. Осы туа болатын танымдық қызығуды жоғалтып алмай, әрі қарай
дамыту мұғалімге жүктелетін міндет. Өйткені туа біткен құмарлықты дұрыс
тәрбиелей алмасақ, Абай айтқандай, білуге құмарлықты шектеу, талаптанбау
-имансыздық.
Бүгінгі дәуірде ХХ ғасырға дейінгі қызығу теориясын дамытуға үлес
қосқан педагогтар мен халық ағарту қайраткерлерінің жолын қуушылардың бірі
педагогика ғылымдарының докторы, профессор Қ.Б.Жарықбаев болды. Оның
тұжырымдамасы бойынша:
Қызығу шындықтағы заттар мен құбылыстарды белсенділікпен танып,
білуге бағытталған адамның біршама тұрақты жеке ерекшелігінің бір көрінісі.
Қызығуда бір нәрсе ерекше таңдап соған зейін қойылады. Адамды еліктіріп,
өзіне тартқан нәрсенің бәрі қызығудың объектісі болып табылады.
Адамда сан алуан қызығулардың болуы мүмкін. Бірақ осылардың ішінде
басты біреуі ең басыңқы қызығуы болады. Мұндай қызығулар оқу әрекетіне аса
қажет. Оқу қызығуларының әсерлі, күшті, тұрақты, мазмұнды болуы баланың
сабақ үлгеріміне, білімді терең алуына көп жәрдем тигізеді. Оқу қызығулары
балаларда оқу мотивтерінің дамуына байланысты қалыптасып отырады. Педагог,
зерттеуші Ж.Б.Қоянбаев: Егер бала іс-әрекетінде мотив болмаса, онда ол
бейтарап процеске айналуы мүмкін. Мотив баланың обективті мұқтаждығы мен
ынтасын бейнелейтін әрекетіне ішкі талпынуы [6].
Демек мұқтаждықпен ынта мотивация негізі болады. Оқушылар білімге
мұқтаждығын сезінуі қажет, ал мұқтаждық олардың оқуға деген ынтасын
көтереді, деп жазады. Ол сонымен қатар мотивтердің мынадай түрлерін
ажыратып сипаттама береді.
Оқу-практикасында оқудың әртүрлі мотивтері болады. Олардың бірі
тікелей талаптандыру мотивтері- бұл оқушылардың ұстазын ұнатуы, оған
сүйіспеншілігі. Өйткені мұғалім оларға қызықты, тартымды сабақ береді,
түрлі көрнекі және техникалық құралдарды шеберлікпен қолданады, лингофон,
компьютер кабинеттерінде қызықты сабақтар өткізеді. Осылардың бәрі
оқушыларды терең білім алуға қызықтырады, талаптандырады.
Перспективті талаптандыру мотивтері оқушының өзінің көздеген
мақсатына ұмтылушылығына, оның іс-әрекетінің болашаққа бағышталуына
байланысты.
Бұған жататын мотивтер:
А) Мамандықты таңдап алуға байланысты шәкірттердің пәнге қызығушылығы.
Ә)Келешек мамандыққа байланысы жоқ белгілі іс-әрекеттеріне қызығушылық (ән,
сурет, әдебиет, спорт). Бұл жерде мұғалім оқушыны белгілі бір мақсатқа
ынталандыру қажет.
Ойдың талаптандыру мотвитері таным іс-әрекеті барысында сұраққа
немесе проблемаға оқушы өз бетімен жауап беруге тілек білдіреді, тырысады,
тапсырманы табысты орындағаны үшін қанағат сезіміне бөленеді. Тапсырманың
практикалық мәніне түсінеді. Түрлі психологиялық-педагогикалық зерттеу
деректеріне сүйеніп (А.К.Марков, В.И.Ильина, Г.И.Шукина, т.б.) мотвитерді
екі топқа ажыратуға болады:
1. Танымдық мотивтер:
А) Оқушыларды жаңа білімді игеруге және ұғу тәсілдеріне бағыттау
мотвитері.
Ә) Өз бетімен білім алу, оны іс-әрекетінде қолдана білу мотвитері;
2. Әлеуметтік мотивтер:
А) Кең мағынада әлеуметтік мотивтер (оқуда белсенділік, ынталылық,
жауапкершілік және борышын сезу);
Ә) Тар мағынада әлеуметтік мотивтер (үйелмен, ұжым және жолдастарының
құрбы-құрдастарының алдындағы беделі);
Б) Ынтымақтастық әлеуметтік мотивтері оқу-тәрбие жұмысында өзара
әрекеттесуге ұмтылу және үнемі жетілдіру.
Әлеуметтік мотивтер бұл дүниетанымның қалыптасуына, идеялық сезімге
негізделген борыш, қажеттілік, жауапкершілік сезімі.
Мотивтер жас ерекшеліктеріне байланысты өзгеріп отырады. Мысалы,
бастауыш сынып балалары үшін тікелей талаптандыру мотивтері жоғары жастағы
балалар үшін (тікелей) (талаптандыру мотвитері) перспективті талаптандыру
және әлеуметтік мотивтер үлкен роль атқарады.
Таным процесінде жаңа мотивтер (ықылас, тілек т.б.) туады. Баланың
түсінігі мен ұғымы, білімі мен тәжірибесі артады, ойлау операциясында
талдау, синтез, салыстыру, абстракциялау, жинақтау, классификация) жетіле
түседі. Оқу мен тәрбие процесінде бала ойлау операциясы арқылы объективтік
шындықтың құбылыстары мен заттарын анықтай білуге, адам баласының бай
тәжірибесін үйреніп, игеруге талаптанады.
Ойлау әрекеті негізінде мектеп жасындағы балалардың дүниеге көзқарасы
қалыптаса бастайды, нақты ойлаудан (бастауыш сынып жасындағы балалапға тән)
абстрактылы ойлануға (жоғары сынып оқушылары) көшеді.
Қазақ педагогикалық энциклопедиясы сөздігінде қызығушылыққа мынадай
анықтама береді.
Қызығушылық адамның дүниені тануға, білуге мұқтаждығы. Қызығушылық
адамның өмірдегі нақты шындық көріністердің жаңа бір фактіні жете білуіне
және сол арқылы іс-әрекетіндегі бағыты мен бағдарын мақсатын айқындауға
мүмкіндік береді. Адамның шығармашылығын қанағаттандыру, оны одан әрі жаңа
бір қызығушылыққа, дүниетанымның жаңа бір биік сатысына жетектейді.
Қызығушылықтың даму табиғаты неғұрлым күшейсе соғұрлым адамда қызыққан іс-
әрекетін орындау, іске асыру ниеті пайда болады. Қызығыушылық туғызатын
объекті болуы керек. Бұл осы қасиеттің ерекшелігі. Ол адам
шығармашылығындағы белгілі бір мақсатқа еруіне құрал ретінде қажет.
Сондықтан жас ұрпақ тәрбиесінде, оларға білім беруде қолданылатын әдіс-
тәсілді қызығушылық туғызу белігілі дәрежеде маңызды рөлге ие болады.
Адамдағы қызығушылықтың тұрақтылығы оның шығармашылығын уақыт ұзақтығы,
оған жету жолындағы шапшаңдыққа байланысты. Оған қоса көп қызығудан туған
мақсатқа жету жолындағы қиындықты жеңе алуына байланысты. Адам
айналасындағы сан алуан заттарға ерекше көңіл бөліп, қызығып отырады.
Қызығуда үлкен орын алатын психикалық әрекеттердің бірі-тілек. Адам бір
нәрсені тілейді, бір нәрсені қалайды, мұның бәрі мұқтаждықтан пайда болады.
Бұл жөнінде Маркс пен Энгельс Неміс идеологиясында мұқтаждық тілектің
негізінде пайда болады дегенді айтады. Қызығушылық әр уақытта адам
зейінінің қызығатын заттарына, бет алып түйдектелуді талап етеді. Адам бір
нәрсеге қызығу үшін қызығатын нәрселер адамға жағымды эмоциялық сезімдер
туғызуы керек. Егер адамдарға заттар таңқаралықтай әсер етпесе, онда адам
ол заттарға ешуақытта қызықпайды. Адам қызығуы үшін оның көңілі көтеріңкі
болуы қажет.
Қызығу адамды жаңаны білуге әрекеттің жаңа әдістерін іздестіруге
құмарландырады. Сондықтан адамның қызығуы бір іспен шұғылданғанда әр түрлі
әрекеттерде көрініс табады. Таным қызығуының маңызы және әлеуметтік құбылыс
ғалымдарының түсінігі бойынша объективті-субъектінің байланысты іс-әрекеті
мен өмір сүру себебі болып табылады. Оқушының қызығу жәрдемімен оқып
үйренуі барысында қабілеті ашылып, дарыны ұшталады, өз күшіне мүмкіндігіне
сенімі артады, кісілігі қалыптасып, дара тұлғалық сипаттарға ие бола
бастайды.
К.Д.Ушинский оқушыларды сабаққа тарта білу, олардың оқуға
шығармашылығын арттырып, білімге деген құмарлықтарын ашу керектігіне баса
назар аударған. Оның пайымдауынша қызығушылық сапалы оқудың негізгі жолы,
бала бойында қызығушылық сезімі оянбаса, оған мұғалім зорлық күшімен білім
нәрін бере алмайды және оқушы бойындағы білім алуға деген құштарлықты
жояды.
Неміс педагогы И.Ф.Гербарт Адамдағы қызығушылықтар қоршаған дүниені
танып-білуге немесе қоғамдық өмірге араласуға байланысты болады. Сондықтан
мұғалім өз білімін жан-жақты жетілдіре отырып, оқушыны қызықтырып оқыту
керек - деген пікр айтқан.
Белгілі психолог Т.Тәжібаевтің зерттеуі бойынша қызығушылыққа былай
сипаттама береді: Қызығушылық дегеніміз мұқтаждықты, ізгілікті
қанағаттандыруға жұмсалатын, белсенді зейін мен жағымды эмоциялық сезімдер
туғызыатын психикалық күй. Қызығу өте күрделі процесс. Баланың қызығуын
оның әдеттері мен салыстыруға болмайды. Бір әрекетті бірнеше рет қайталап,
әбден жаттығып, өзінде әдет пайда болдырудың нәтижесінде оның еңбегі бір
түрлі қонымды, қиыстырулы, тәртіпті болып келеді. Мысалы: бала күнде оқуға
сағат 8 ден кешікпей келетін болса, оны жақсы әдет деп айтуға болады. Бірақ
оны баланың қызығуы екен, сондықтан ерте тұрып, ерте келеді деп айтуға
болмайды.
Қызығу адамның саналы әрекеті. Адамның алдына мақсат қойып, өзінің
ерік-жігерін жұмсап, кейбір заттар мен үнемі шұғылдандырып отырады.
Мәселен, оқушылар оқуға қызығу үшін олар оқулықтың мазмұнын түсінулері
қажет. Егер оқушылардың оқуға ешбір түсінігі болмаса, оларда қызығуда
болмайды. Адамның негізгі қызығуларын мына төмендегіше бөлуге болады:
1) Мақсатты қызығу: Адам кейбір уақытта алдына белгілі бір мақсат,
міндет қойса, сол мақсатына жетуді қызық көреді.
2) Әрекеттік қызығу. Мұнда адам алдына бір үлкен міндет қоймай
істейтін ісінің нәтижесі қандай болатынына қызықпай тек атқаратын еңбегінің
ағымына қызығады.
3) Қорытындыға қызығу (нәтижеге). Адам кейбір кезде істейтін ісінің
нәтижесіне қызығады. Бір нәтижеге жетуді көздеп, әрекет етуі, барлық күшін
соған жұмсайды. Адамның қызығуын осылайша үш түрге бөлу шартты нәрсе.
Қызығу оқу - тәрбие жұмысында өте керекті шарттар болып табылады.
Оның балалардың жақсы оқуына, оқығанын жақсылап ұғып алуына, балаларды
әдепті етіп тәрбиелеуде, олардың бойына адамгершілік қасиеттерді енгізуде
ықпалы зор. Егер баланың алдына тұтқан мүддесі, қызығуы болмаса, ол оқу
пәндеріне, тәрбие жұмысытарына ешбір қызықпаса, оқудың да тәрбиенің де
жемісі болмас еді.
Қызығу нақтылы қоғамдық жағдаймен байланысты. Балалардың қызығуы өз
бетімен пайда болмайды, ортаның әсерінен, үлкендердің қылықтарынан пайда
болып отырады. Бала қандай әлеуметтік қоғамдық жағдайларда тәрбиеленсе,
сол қоғамның алға тұтқан мақсаттары, міндеттері нақтылы жағдайда оған әсер
етіп, оның қызығуларын белгілеп, керекті қалыпқа салып, бағыттайтын болады.
Осы айтылғанға орай, оқу-тәрбие жұмысында балаларды айналасындағы тұрмыспен
таныстырып, әлеметтік құрылыстың түрлі табыстарымен хабардар етіп отыру
керек. Баланың қызығулары олардың жас өзгешелігімен де байланысты, сол
себептен, оқу тәрбие жұмыстарында түрлі жастағы балалардың өздеріне лайықты
қызығулардың болатынын ескеріп отыру қажет. Мектеп жасындағы балалардың
қызығулары көбінесе ойынмен байланысты. Қызығудың пайда болуы мен жақсы
дамуында білім өте үлкен орын алады. Адамның білімі өте көп болса,
қызығушылығыда көп болады.
Баланың ел-жұрт байлығымен, туған жер-суымен, қоғамдық қүрылыстың
түрлі салаларымен таныстырып отыру қажет. Егер балалардың Солтүстік мүзды
мүхит туралы ешбір білімі болмаса, онда оның қызығуы да болмайды.
Қызығудың дамуында балалар өздеренің күшіне сенетіндей болып,
өздерінің атқаратын жүмысына ынталы түрде кірісуі керек. Бала өзінің
істейтін жүмысынан бір нәтиже шығарып, басысқа жетіп отырса, онда олардың
көңіл-күйі де рухы да көтеріліп қалады. Басқа жұмыстарды да қызығып, ынтыға
істейтін болады. Сондықтан бала әр уақытта істейтін жүмысына, оның беретін
нәтижесіне сенімді болуы қажет. Ол үшін оларға қолдарынан қелетіндей
тапсырма беру қажет [7].
Мектеп жасына дейінгі балалардың қызығулары ойын әрекетіне байланысты
болғандыктан, қызығулары онша тұрақты болмайды. Олар бүгін бір нәрсеге,
екінші күні бір нәрсеге қызығуы мүмкін. Бұл жастағы балалар көбінесе өзіне
айрықша әсер еткен нәрселерге көңіл бөліп, қызығып отырады. Ал мектеп
жасындағы (9-12 жастағы) балалардың қызығулары тұрақтала бастайды. Олар әр
нәрсеге әуес болады, көп заттарды білгісі келіп, олардың қайдан пайда
болғанын, неге олай екенін түсінгісі келеді. Сыныптағылар өз қызығуларын іс
жүзінде тәжірибемен байланыстырып, оларды жүзеге асара алатынын, не
аспайтынын белгіліп, ескеріп отырады. Көбінесе жүзеге асатын заттарға,
болмыстарға қызығады. Бұлардың қызығулары тұрақты келеді. Олар неге
қызығатынын ерте бастан ескеріп, алдына мақсат қойып, сол мақсатты жүзеге
асыру үшін әрекет етеді, олардың белсенділігін арттырып, көңіл-күйін де
көтереді. Сонымен психолог Т.Тәжібаев балаларды оқыту тәрбиелеу барысында
мынадай жайттарды ескертеді:
1. Балаларда танымдық қызығушылықтары дами түсу үшін оқу сапасын
жақсарту қажет. Оқу мазмұнды, идеалды, тартымды болып келгені жөн.
2. Балалардың көркем әдебиетті көбірек оқу жағын қарастыру керек.
Себебі, осы арқылы оқушылар көп нәрсемен танысады, көп білім алады, сөйтіп
оқуға деген қызығуы артады.
3. Балалардың өз бетімен, дербес жүмыс істеу жағын қарастырып отыру
қажет. Түрлі шараларды қолданып, мүғалім балалардың сабағында артта
қалмауын қарастырғаны жөн. Балалардың білімі әрқашан жүйелі түрде бағаланып
отыруы тиіс. Бағалардың нәтижесін өздеріне айтып, мадақтап отырғаны дұрыс.
Мұғалім балалардың оқуын, тәртібін бағалау мәселесіне жауапты қарағаны жөн.
Мұғалімнің оқушыға қойған қате бағасы тым қатты әсер етеді.
Қызығулар өзінің мазмүны мен бағытына қарай: материалдық, қоғамдық,
саяси, кәсіптік, эстетеикалық, спорттық, танымдық т.б. болып келеді.
Бүлардың әрқайсысы өз алдына бірнеше түрге бөлінеді. Мысалы: таным
қызығулары оқуға, ғылымға қызығу, кәсіптік қызығулар сан салалы кәіптің
түрлеріне байланысты бөлініп жатады [8].
Адам объектіге түрлі мақсат көздеп қызығады. Осы түрғыдан қызығу '
тікелей және жанама болып екіге бөлінеді. Тікелей қызығу айналадағы
нәрселердің тартымдылығынан туады. Мәселен, футболдағы қызығуды осыған
жатқызуға болады. Жанама қызығу - бұл әрекеттің түпкі нәтижесін қажетсіну.
Мүндай қызығуды адам көздеген мақсатына біртіндеп, сатылап жетеді. Мәселен,
оқуға, еңбек етуге қызығу осындай қызығулар. Жанама қызығу тұрақты,
тұрлаулы болып келсе, адамның ісі оңға басып, ол нәрсені білген үстіне біле
түсуге ықыласы кетіп отырады.
Қызығу балаларда алғашқы кезде онша жарытылмайды. Дегенмен, бөбектерде
де қызығу элементтерінің барын байқауға болады. Қызығудың жақсы көрінетін
жері - мектеп. Мектеп жасындағы балаларда қарапайым тану қызығулары көріне
бастайды. Мектеп өмірі балаларда көптеген қызығулардың түрлерін туғызады.
Біртіндеп оқу қызығуларымен қатар спорттық, оқырмандық қызығулар
қалыптасады. Қызығу көбінде баланың бір нәрсеге бейімділігіне қарай
көрінеді.Қызығу пәрменді, белсенді болу үшін, бала тікелей әркетпен
айналысуы қажет. Мұғалім балалардың қызығуларын тәрбиелеуде оларға әлі
онша мәлім емес, кейбір жанама қызығуларын тауып, соларды тұрақтандыру
жағын ойлауы керек. Сонда ғана бала рухани өмірге бай, босқа зерігуді
білмейтін, еңбекті сүйетін, жан-жақты қабілетті адам болып шығады деп
тұжырымдайды қазақ психололгы. Жарықбаев. Әр түрлі жастағы оқушылардың
танымдық қызығуларын өзіндік мазмүны, ерекшеліктері зерттеушілер үшін
қиыншылықтар тудырады. Өйткені танымдық қызығудың қалыптасуы және дамуы -
жеке бастың дамуы барысында жүзеге асатын өте күрделі үрдіс. Жалпы алғанда
қызығудың қалыптасуы бала айналысатын іс-әрекетке және жеке өмір
тәжірбиесіне байланысты болады. Қызығу өте ерте жастан қалыптасады және
оның алғашқы көріну түрі әуестік, кұмарлық түрінде болады. Балалардың
қызығуы өз бетімен пайда болмайды. Ол әлеуметтік ортаның, ересектердің
әсерінен пайда болады. Балалардың қызығулары олардың жас және дербес
ерекшеліктеріне байланысты болғандықтан, оқу-тәрбие жұмыстарын
ұйымдастыруда әр түрлі жаста балалардың _ өздеріне лайықты қызығулары
болатынын ескеру қажет. Адамның бар қасиеті: мінез-құлқы, қызығу сезімдері
әрекет үстінде дамиды. Әрекет үстінде балалар әр түрлі заттардың
қасиеттерін байланыстырып, бір шешімге келеді. Балада белгіглі бір жүйесі
қалыптасады.
Сыныпта оқушылар құқықтық білімдер негізін меңгере отырып, оны
тереңдетіп, көлемін кеңейтіп еңбекпен, өмірмен қоғамдық тәжірибемен тығыз
байланыстыру керек.
Сыныпта және сыныптан тыс тәрбие жұмысының нәтижелері мектеп
оқушыларының білімге деген құмарлығы, қоғамдық пайдалы істерге қатысу
талабының қаншама дамығандығымен анықталады. Жеке тұлғаның қалыптасып дамуы
үздіксіз сипатта болады. Оның жүзеге асуы тек сабақ барысында ғана емес,
сабақтан тыс уақытта жүргізілетін әрекеттермен ұштасады.
Сыныптан тыс жұмыста-оқушылардың әлеуметтік қалыптасуын қамтамасыз
етуде оған жағдай туғызатын мұғалімдердің басшылығымен ұйымдастырылатын
және сабақтың мақсатымен өзара байланысты болып келетін жұмыстардың түрлері
жатады. Сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру мен өткізуде уақытқа қатысты
қатаң шектеу болмайды. Сынып жетекші оның формалары мен әдістерін құралдары
мен мазмұнын және бағытын таңдауда ерікті болады. Біріншіден оған өзінің
көзқарасы және сенімі тұрғысында әрекет етуге мүмкіндік берсе, екіншіден
жауапкершілігін арттырады. Сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыруда әсемдіктің
таптырмас бұлағының бірі-табиғат.
Табиғат адам баласының эстетикалық санасын қалыптастыруда әсемдіктің,
сұлулықтың қайнар көзі болып табылады. Оқушылар сыныптан тыс уақытта
табиғат құбылыстары мен оның сұлулығын, әсемдік жаратылысын танып білуде
табиғатқа сезім орнайды, көңіл қуанышы шарықтайды, ерекше бір сезімге бой
ұрады, жан дүниесі рахатқа батады. Соның негізінде балалардың бойында
рухани серпіліс пайда болып, туған еліне, жеріне, табиғатына деген
сүйіспеншілігі артады. Демек, бұның бәрі адам жанын байыту, рухани дүниесін
ізгілендіру, балалардың өмірін мәнді де сәнді етіп тәрбиелеуде үлкен орын
алады. Сыныпта дүниетану пәнін оқытуда сыныптан тыс жұмыстар арқылы
оқушыларға- дүниетанымдық және қоршаған орта мен адам арасындағы өзара
байланыстың мәнін түсіндіруге болады. Нәтижесінде олар адам мен табиғат
арасында тығыз байланыс екенін түсініп, адамның табиғатты орынды пайдалану
мәселелерімен біртіндеп танысады.
Оқушыларға дүниетану пәнін білім мен тәрбие беру “Табиғат-адам-қоғам”
жүйесіндегі қарым-қатынасты оқушылардың ғылыми негізде игеруін қамтамасыз
етуді көздейді. Соған орай дүниетану сабақтарында оқушылардың санасын
көтеру, ақыл-ой қабілетін дамыту теориялық білімдерін іс жүзінде қолдана
білу сыныптан тыс жұмыстардың маңызын айтарлықтай қажет етеді. Дүниетану
пәнінен оқушыларға білім беру-өсімдіктер,жануарлар, жәндіктер, құстар,
егістіктер, бау-бақшалар, бір-бірінің тіршілік етуіне жағдай жасап, табиғи
тепетеңдікті сақтайтыны туралы теориялық білім береді.
Оқу-тәжірибелік жұмыстарда оқушылар олармен іс жүзінде танысып,
қоғамдық пайдалы шараларға қатысады. Сондай-ақ оқушылар әртүрлі пәндерді
оқу барысында, білім-біліктерін байытады.
Бастауыш сыныпта дүниетану пәнінің мақсаты-оқушылардың қоршаған ортаны
танып, олармен дұрыс қарым-қатынас жасауын қамтамасыз ету. Дүниетану пәні
орта сыныптағы жаратылыстану ғылымдарының негізі болып табылады. Дүниетану
сабақтары арқылы оқушылар, адам, қоғам, табиғат, яғни реалды дүниенің үш
құрамдас бөлігі туралы білім алады. Бұл пән оқушылардың білім-біліктерін,
танымдық белсенділіктерін қалыптастыра отырып, өзін қоршаған ортаны, оның
құбылыстарын сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстар арқылы танып білуге
мүмкіндік береді. Сонымен бірге бастауыш сынып оқушыларының ой-өрісін
дамытып, оларды өздігінен жұмыс істеуге дағдыландырып шығармашылыққа
жетелейді.
Сыныптан тыс жұмыстар оқушыларға қоршаған орта туралы білім бере
отырып, балалардың табиғатқа деген қызығушылығы мен сүйіспеншілігін
арттырып, оның тылсым тынысымен сиқырлы сырларын білуге, табиғатты
қорғауға, құрметтей білуге төселеді. Сыныптан тыс жұмыстарда балалар
шығармашылығының кез-келген бір түрі күштірек, екіншісі солғындау болды.
Дегенмен, әрбір сыныпта сыныптан тыс жұмысты жан-жақты ұйымдастыруға ұмтылу
керек. Оқыту сабақтарына қарағанда, сыныптан тыс жұмыстар ерікті негізде
өткізіледі. Міне олардың бірінші ерекшелігі осында. Сыныптан тыс уақытта
оқушылар, ынтамен, бейімділіктеріне байланысты өз беттерімен, өз қалаулары
бойынша жұмыстарға қатысады. Демек, еріктілік ең алдымен сыныптан тыс
сабақ түрлерін еркін таңдап алуды білдіреді. Мұғалімнің міндеті оқушылар
ұжымын сыныптан тыс жүргізілетін жұмысқа ешқайсысын қалдырмай түгел
қатыстыру болып табылады. Мұны әрине ешқандай мәжбүрлеусіз атқару керек
[9].
Сыныптан тыс жұмысты ұйымдастырудың екінші ерекшелігі, оның бағдарлама
көлемімен байланысты болмайтындығында. Оның мазмұны мен формасы, негізінен
алғанда оқушылардың талап-тілектеріне, жергілікті жағдайларға байланысты
болады.
Бағдарламаның және әдістемелік нұсқаудың негізінде үйірме жетекшілері
нақты жағдайларды және оқушылардың ықылас қалауын ескере отырып жұмыс
жоспарын жасайды. Бұл сыныптан тыс жұмыстың мазмұны оқушылардың ынтасын,
тілек-талаптарының сай келуіне мүмкіндік береді.
Сыныптан тыс жұмысты ұйымдастырудың үшінші ерекшелігі жас ерекшелігі
әр түрлі оқушыларды қамтитындығында. Мектеп хорының, көркемөнерпаз
үйірмелерінің және спорт ұйымдарының жас шамалары әр түрлі болып келетін
сыныптан тыс жұмысты ұйымдастыруға және өткізуге кедергі бола алмайды.
Керісінше әр түрлі сынып оқушыларын біріктіре отырып, сыныптан тыс
сабақтарды бүкіл мектеп ұжымының топтаса өткізуіне себепші болады.
Сыныптан тыс жұмысты ұйымдастырудың төртінші ерекшелігі оқушылардың өз
бетімен айналысуының басым болуынан көрінеді. Үйірмелерде спорт
ұйымдарында, көркемөнерпаздар ұйымдарында балалардың өз бетімен жұмыс
істеуіне кең ммкіндіктер берілген. Оны әрине мұғалімдер бағыттап отырады,
бірақ оқыту сабақтарынан ерекшеліктері оны негізінен мектеп оқушыларының
өздері ұйымдастырады. Оқушылар ержеткен сайын оның дербестігі толығырақ,
жан-жақты көрініс береді. Осы кезде оқушылар әр түрлі үйірмелерге
бірлестіктерге қатысушылар рөлінде ғана емес, сабақтан тыс әрекеттерді
ұйымдастырушылар ретінде көзге түседі.
Сыныптан тыс жұмысты ұйымдастырудың бесінші ерекшелігі формалары мен
әдістерінің сан алуандылығында.
Сыныптан тыс жұмыс тиісті педагогикалық нәтиже беру үшін ол балаларды
өзіне тартарлықтай және қызықты болуы керек. Сыныптан тыс жұмысқа оқушылар
өз еріктерімен қатысады. Сондықтан белгіленетін жұмыс пен көпшілік мәдени
шаралардың мақсаты, мазмұны мен түрі жағынан оқушыларды қызықтырып,
қатысуға ынталандыратын болуы керек, көпшілік ретте мұндай педагогикалық
талаптар елеусіз қалдырылады. Сондықтан да белгіленген іс-сәтсіздікке
ұшырайды. Белгіленетін жұмыс пен көпшілік мәдени шаралардың мақсаты,
мазмұны және ұйымдастыру түрі жағынан оқушыларды қызықтырып қатысуға
ынталанатын болу керек. Сыныпта сыныптан тыс жұмыстар оқушыларға қызықты
болу үшін жұмысты неғұрлым түрлендіріп отыру керек.
Қандай болса да тіпті алғашқы кезде қызықты көрінген сыныптан тыс
жұмыстың бастамасы ол сыңар жақтыққа өзгермейтін үлгіге айналатын болса,
қызықсыз солғындап кетуі мүмкін. Сыныптан тыс жұмысқа қойылатын талаптардың
ең маңыздыларының бірі- оның өмірмен тығыз байланысты болуында. Кез-келген
үйірменің, ғылыми қоғамның жұмысы айнала қоршаған ортамен танысуға және оны
гүлдендіруге белсене қатысуға себепші болуы тиіс. Сыныптан тыс сабақтардың
тиімділігі, егер ол анда-санда емес, жүйелі, әрі нақты үнемі өткізілетін
болса ғана едәуір арта түседі. Бұған тыңғылықты жоспар дайындаудың
нәтижесін есепке алуда қол жеткізуге болады. Сондай-ақ сыныпта оқытылатын
сабақтың ғана емес, сыныптан тыс сабақтың да кестесі болуы керек. Онда
үйірмелік және басқа да сабақтан тыс жұмыстардың күндері және сағаттары
көрсетіледі. Сыныптан тыс сабақтарда ұйымдастыруға қойылатын маңызды
талаптардың бірі- оқушылардың қолынан келерліктей, шамасы жетпейтін
сабақтар, тиімді нәтиже бере алмайды. Ұйымдастырылған жұмыстар оқушылар
үшін қызықты болмайды және оларды еліктірмейді. Мұндай кезде, бастауыш
сынып оқушыларының қолынан келерліктей жұмыстарды ұйымдастыру ерекше қажет
[10].
Сыныптан тыс жұмыстың мазмұны, формалары және әдістері оқушылардың
даму деңгейіне сәйкес келуі, педагогикалық талаптардың бірі. Сыныптан тыс
жұмыстарды ұйымдастыруға қойылатын талаптардың бірі- олардың алуан түрлі
және жаңа болуында. Оқушылардың бір сарынды, біркелкілікпен іш пыстыратын
іске төзбейтіндігі белгілі. Ұйымдастырылған жұмыстар бір сарынды
болса,онда бұл кезде, оқушылардың тәртіп бұзуы әбден мүмкін. Оқушылар
ұйымдастырған ертеңгіліктерге, үйірме сабақтарына, оқушылар конференциясына
ықыласын білдіріп барулары үшін онда тартымды, алуан түрлі жаңалық болуы
керек. Мұғалім үйірме сабақтарына жаңалықты неғұрлым көп енгізсе, неғұрлым
үйірме мұшелеріне тапсырмаларды әр түрлі етіп берсе, соғұрлым оқушылардың
жеке тілектерін қанағаттандыруға және олардың жұмыс істеуіне ынтасын
арттыра беруге мүмкіншілігі көбейеді. Табиғат оқушыларға тек көп нәрсені
йретіп қана қоймайды, білім-біліктерін арттыра отырып тәрбиелейді.
Сондықтан мұғалім туған табиғатты жете білуі және оқушылар алдында
оның байлығын, әдемілігін аша алуы тиіс. Табиғатпен тікелей қатынас жасау,
оқушылардың оны зерттеуге деген құштарлығын арттырады және бастауыш сынып
оқушыларына эстетикалық тәрбие беруге мүмкіндік туғызады. Сөйтіп, Отанға
деген патриоттық сезім, туған өлке табиғатын сүюден басталады. Табиғатты
зерттеп, үйренуге оқушылардың құштарлығын арттыру мұғалімнен асқан
шеберлікті талап етеді. Бастауыш сынып оқушыларының білімді, табиғаттың
өзінен алуы қажет екендігін көптеген көрнекті педагогтар мен әдіскерлер
дәлелдеп айтты. Мысалы: белгілі әдіскер, професор В.Е.Райнов былай деп
жазды: “Кітап арқылы емес саяхаттар, практикалық сабақтар тірі табиғат
мүсініндегі жұмыстар т.б. жолдармен бірден қатынас жасау арқылы табиғатпен
танысу және онымен жақындасу арқылы оқушылар бұрын байқалмаған көп ғажайып
сырларды ашады. Бұл бағыттағы жұмыстар табиғат әдемілігі құпиясын- алғаш
қарағанда қраш көрінетін заттардың өзінен байқауға үйретеді: Осы жолмен
оқушы бойында эстетикалық сезім дамиды, табиғатқа сүйіспеншілік пен
қызығушылық пайда болады”. Міне, сондықтан оқушыларды жастайынан табиғатты
тікелей бақылап, нақтылы тұжырымдар жасауға, сұлулықты тани білуге, сезіне
білуге баулып, тәрбиелеудің маңызы ерекше. Табиғатқа жасалған бақылаулар
арқылы оқушылар мынадай нақтылы деректер алып, өзін-өзі одан әрі дамытады
[11].
1. Затты бақылап, тану арқылы қиынды ойлау қабілеттері дамиды.
Заттарды салыстырып, өзгерістерін бақылап, өздігінен қорытынды шығарып
үйренеді: (мысалы, жыл мезгілдерінің ауысуына байланысты өлі және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті
“Қорғауға жіберілді”
Бастауыш оқыту теориясы
мен әдістемесі кафедрасының
меңгерушісі, п.ғ.к., доцент м.а.,
--------------- Г.Тоққұлова
---------------------2014ж
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Бастауыш сыныпта дүниетану пәнінен сыныптан
тыс жұмыстар арқылы оқушылардың шығармашылық
қабілеттерін дамыту
5В010200– Бастауыш оқытудың педагогикасы мен әдістемесі
Орындаған СПМ-112до
тобының студенті:
Кенебаева Сандуғаш
Ғылыми жетекшісі
магистр-оқытушы:
Нұртазаева Нұргүл
Түркістан 2014
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .3
І. Сыныптан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың шығармашылығын арттырудың
теориялық мәселелері.
1.1. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылығын қалыптастыруда сыныптан тыс
жұмыстарды ұйымдастырудың теориялық негіздері ... ... ... ... .6
1.2. Бастауыш сыныпта дүниетану пәні арқылы сыныптан тыс жұмыстарды
ұйымдастырудың
формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..30
ІІ. Бастауыш сыныпта дүниетану пәнінен сыныптан тыс жұмыстар арқылы
оқушылардың шығармашылығын дамытудың әдістемелік жолдары.
2.1. Бастауыш сыныпта дүниетану пәні арқылы сыныптан тыс жұмыстарды
ұйымдастырудың
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .38
2.2. Бастауыш сынып дүниетану пәнінде сыныптан тыс жұмыстарды
ұйымдастырудың қазіргі
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 51
2.3. Жеке сабақ
үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 63
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі:
Еліміздегі экономикалық және әлеуметтік қатынастардың өркендеуі
бастауыш сыныпта білім беру жүйесін жетілдіруді мақсат етіп отыр. Өмір
талабы адамның білімінен оны күнделікті практикалық тұрғыда қолдана алу
мүмкіндігіне ие болу мәселесін қамтиды.
Осыған орай ауыл сыныптарының оқушылары ауыл шаруашылық
өндірістерімен тікелей байланысты болғандықтан, олардың бұл жөнінде
жинақтаған тәжірибелері молырақ.
2030 жылға қарай “Қазақстан Орталық Азия Барысына айналады және өзге
дамушы елдер үшін үлгі болады”, “Біздің жас мемлекетіміз өсіп-жетіліп
кемелденеді, балаларымыз білігі жоғары жұмысшылар мен фермерлер,
инженерлер, банкирлер және өнер қайраткерлері, мұғалімдер мен дәрігерлер,
зауыттар мен фабрикалардың иелері болады”. 2030 жылдың жастары “мемлекеттің
құқықтарын және өздерінің құқықтарын қорғайтын, мүдделерін биік ұстайтын
сенімді азаматтар болып қалыптасатынына сенімдімін”- деді Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев [1].
Қоғамымызды құруымызға орай азаматтарымыздың өз өмірінің аяғына
дейін сау болуы және олардың қоршаған табиғи ортаның таза болуы үшін күш
салуы қажет. “Әрбір азамат Отанымыздың табиғатын аялауға оның байлықтарын
қорғауға міндетті” деген талаптар барлық уақытта бірдей жүзеге асырылап
отырылады. “Қоғам-адам-табиғат” арасындағы қарама-қайшылықтарды шешіп, жол
табу- табиғат байлықтарын тиімді пайдалану.
Бүгінгі таңдағы өркениетті елу елдің қатарына қосылуды мұрат тұтқан
тәуелсіз Қазақстан Республикасының қоғамы болашақ түлектерді жедел
өзгерісті дүниеде өмір сүруге дайындау қажеттігінен оқу-білімдену жүйесіне
жаңа да күрделі талаптар қоюда. Ал мұндай дайындық балаларда біршама білім-
біліктер жиынтығын қалыптастырумен ғана шектеліп қоймай, оның бойында
жоғары шығармашыл және икемшіл тұлғалық мүмкіндіктерді дамытуға бағытталып
отыр.
Бастауыш мектеп педагогикаcы- кіші мектеп жасындағы балаларды
тәрбиелеу, білімдендіру, оқыту заңдылықтарын зерттеумен айналысып, сол
заңдылықтарға орай білімдерді тәжірибелік іс-қызметте тиімді пайдаланудың
жолдары мен әдістемелерін нақтылап, ұсынушы- ғылым.
Осыған орай адам мен қоршаған орта арасындағы қарым-қатынас
мәселесі және табиғат байлықтарын қорғау, сақтау жөніндегі нақтылы іс-
шараны жүзеге асыру бүгінгі күні әр мемлекеттің, әр елдің өз бетімен
атқаратын ісі ғана емес, барлық мемлекеттер бас қосып, күш біріктіріп
жұмыла жасайтын бүкіл халықтық мәселеге айналып отыр.
Блалалар жасына байланысты осы мәселені зеттеу бір қатар кеңестік
ғалымдардың жұмыстарында қарастырылған. Оларды атар болсақ: Н.Рыбникова,
Л.Гордон, М.Беляева, И.Цветкова, Л.Маневцо, Н.Постникова, Қ.Романова,
Р.Римбург, П.Сирбиладзе секілді ғалымдар мектеп жасына дейінгі балалардың
қызығуларын зерттеген [2]. 60 жылдардың басында бастауыш сынып оқушылары
бойынша А.Абдуллаева, М.Морозова, Чо Чун Силъ, Ф.Гусейнова (бастауыш
оқушыларының қызығуларын зерттеу), А.Дусавидский, (оқушылардың танымдық
қызығулары дамуының ерекшеліктері), М.Щеломенцова (бастауыш сынып жасында
танымдық қызығудың дамуында ғылыми-көркем кітаптардың ролі) атты еңбекртері
шықты. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығуларына жақын мәселелер
В.Дорохова, Р.Жданова, Е.Киричук, О.Саулина, Л.Трегубованың жұмыстарында да
қарастырылған [3].
Бұл әр түрлі елдердегі экологиялық бірлестіктері Біріккен Ұлттар
Ұйымының талдап-талқылайтын ең маңызды мәселелердің біріне айналады.
Табиғат байлықтарын қорғау дегеніміз-бұларды мүлдем пайдаланбау емес,
керісінше оларды ұқыпты, тиімді пайдаланып, ысырапшылдыққа жол бермеу болып
табылады.
Президантіміз Н.Ә.Назарбаевтың “Қазақстан -2030” атты жолдауында
әрбір азаматтың табиғат және оның байлықтарын пайдалану үдерісінде,
табиғатты таза, көркем, мәңгілік қалпында сақтап қалудың қажет екендігі
бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі екендігі атап көрсетілген. Жас
ұрпақты қоршаған табиғатқа, оның байлықтарына ұқыпты қарауға үйретіп,
үнемді пайдаланудың маңызды мәселе екендігін ұғындыру табиғатқа дұыс қарым-
қатынас жасау жөніндегі қажетті ойменен қаруландырып, икемділік дағдыларын
қалыптастыру.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының қоғамдық өмірде жүріп
жатқан демократиялық өзгерістерге байланысты белгілі әлеуметтік шарттарды
ескере отырып, жеке тұлғаны қалыптастыруды көздеген білім беру жүйесіне
қойылатын талаптар күшейе түсуде. Сол талаптардың бірі-оқушының
дүниетанымын қалыптастыруда елеулі ықпал жасайтын білім мазмұнын жетілдіру
болып табылады.
Білім-дүниетанудың кәусар бұлағы. Ол неғұрлым тереңдеген сайын
дүниетаным да қалыптасып, тұрақтана түседі. Дүниетанымның қалыптасуына
адам, табиғат, қоғам туралы білімдер тірек бола алады. Адам, табиғат, қоғам
арасындағы байланысты және оларды үнемі бірлікте дамитынын оқушылар
бастауыш сыныптан бастап оқып, түсінуі жолға қойылып отыр. Өйткені
дүниетануды бастауыш сыныпта оқытудың барысында оқушының таным үдерісі
дамиды. Таным көмегімен тигізетін оқушының сезім мүшелерінің жұмысы арқылы
олар сыртқы дүниені қабылдайды. Әр түрлі оқу әрекеттері нәтижесінде олар
дүниені біртұтас бірлікте сезініп, қабылдау арқылы санасында білім қоры
жинақталып ой-өрісі кеңейеді.
Қазіргі таңда халықтың әлеуметтік жағдайын жақсарту азық-түлік қорын
молайту, табиғат байлығын үнемдеу тіршілік ортасын қорғау және т.б. бүкіл
адамзаттық мәселелер көтерілуде. Болашақта бұл талаптарды жүзеге асыру үшін
жаңаша ойлай алатын адамзаттың игілікті істеріне атсалысатын жастар
дайындау мәселесі туып отыр. Осы тұрғыдан алғанда оқушылардың дүниетанымын
қалыптастырудың қажеттілігі туындайды.
Республикамыздағы жастарға білім беру ісінің даму жолына көз
жүгіртсек, қилы-қилы кезеңнен өткенін көру қиын емес. Кеңес өкіметі
саясатының өзгеруімен бірге халық ағарту ісінің мақсаты мен мазмұны да
өзгеріп отырады.
Жастардың болашаққа деген бағыт-бағдары отбасында, мектеп
қабырғасында, Жалпы қоғамдық деңгейде алсақ, бүкіл қоршаған дүние ортасында
қалыптасады. Әрине, қоршаған дүниенің әр саласының көзқарасқа тигізетін
әсері, беретін білімі, тәрбиеге ықпалы әр түрлі. Мемлекетіміз осының бәрін
ескеріп, білім беру жүйесін баса дамытуға, оның дүниежүзілік деңгейге
көтерілуіне аса мән беруде.
Осындай аса маңызды сенім жүктеліп отырған жастарымыздың болашақта
мемлекеттік жауапты қызметтерді атқаратындай, өз мүддесінен гөрі халықтық
мүддені жоғары қоятын деңгейде өсіп жетілуі үшін оларға сапалы білім бері,
саналы тәрбиелеу, жеке бас құндылығын көтеру оқу-ағарту саласының үлесіне
тиеді.
Адам тіршілігінің көзі-табиғат. Осы табиғат заттары туралы оқып, оны
танып білу арқылы адам сол табиғатпен қатынасқа түседі, оның заттарын
пайдаланып, екінші бір қолдан жасалған заттар шығарады. “Екінші затты жасау
үшін ол ақылын, білімін жұмсайды, соның нәтижесінде “екінші табиғат”
заттары пайда болады. Бұл “екінші табиғат” дүниелері қоғамның дамуына
тікелей әсер етеді. Табиғат заттары туралы ғана емес, оның құбылыстары
жайында ұққандарын да ой елегінен өткізіп, табиғаттың даму заңдылықтарын
ашатын да-адам. Мұндай жетістіктерге ол қоршаған ортаға топсеруенге шығу
бақылау жүргізу, ой қорыту, ғылыми зерттеулер жүргізу нәтижесінде жетеді.
Табиғат заттарын оқып білу арқылы адам табиғат байлығын керегіне
пайдаланады. Сонымен бірге бүкіл білімін, дағдысын, шеберлігін жұмсап, оны
өндіру үшін еңбек етеді. Осының нәтижесінде жасалған заттарды әлеуметтік
өмірде қолданып, қажетіне жаратады.
Зерттеу нысаны:
Бастауыш сыныптағы сыныптан тыс жұмыстар.
Диплом жұмысының мақсаты:
Бастауыш сыныпта сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру арқылы
оқушылардың шығармашылығын қалыптастырудың жолдарын анықтау.
Диплом жұмысымның міндеттері:
1. Бастауыш сыныптағы сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру, өзіндік
ерекшеліктері жайлы жазылған ғылыми әдістемелік әдебиеттерге теориялық
талдау жасап мазмұнын ашу.
2. Бастауыш сыныптағы сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру жөніндегі
озат педагогикалық тәжірибелерді жинақтау, салыстыру, зерттеу әдістерінің
нәтижесіндегі оқушылардың шығармашылығын қалыптастыру мүмкіндігін анықтау.
Зерттеудің әдісі:
Шығармашылық және дидактикалық материалдар, ғылыми- теориялық
әдебиеттерді іріктеу, педагогикалық тәжірибелерді жинақтау, бақылау т.б.
І. Сыныптан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың шығармашылығын арттырудың
теориялық мәселелері.
1.1. Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылығын қалыптастыруда
сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастырудың теориялық негіздері
Қазіргі кезде бастауыш сыныптарда оқыту мазмұнын жаңарту жұмыстары
жүргізіліп, одан әрі жетілдіріле түсуге даңғыл жол ашылды.
Бала өмірінде 6 жаста үлкен өзгеріс болатыны белгілі. Бала мектеп
оқушысына айналады. Бастауыш сынып оқушыларының жас ерекшелігі өсіп
жетілуіндегі елеулі өзгерістермен сипатталады. Баланың мектеп жасына өтуі
оның іс-әрекетінің, қарым-қатынасының, басқа адамдар мен қатынасының,
өзгеруімен байланысты түсіндіріледі. Негізгі іс-әрекет түрі оқу болады,
өмірі өзгереді, жаңа міндеттер пайда болады.
Бастауыш сынып жасындағы баланың танымдық іс-әрекеті оқу үдерісінде
жүзеге асады. Осы жаста қарым-қатынас шеңберінің кеңеюінің маңызы артады.
Баладағы өтіп жатқан осы өзгерістер педагогтардан бүкіл оқу тәрбиелеу
жұмысын нақты мақсатқа бағыттауды талап етеді.
Оқу басқа іс-әрекетке қарағанда оқушылардың танымдық қабілеттерін
дамытады, дүниеге адамгершілік көзқарастарын бірте-бірте қалыптастырады.
Осы оқу арқылы оқушылардың таным үдерісі (қабылдау, зейін, ес, қиял
ойлау) дамиды.
Таным – ойды білмеуден білуге қарай ұмтылдыратын ой-өрістің күрделі
үдерісі. Оқушылардың нәтижелі оқуына әсер ететін сыртқы және іскі күштер
немесе себептер болады. Оқушылардың білім алуда ілгері қарай басуына
себепкер болатын негізгі күш түрлі қайшылықтар. Бала білмеуден білуге қадам
басқанда әртүрлі қиындықтар мен қайшылықтарға кездеседі, оларды шешу, жеңу
нәтижесінде оқу міндеттері жүзеге асырылады [4].
Бастауыш сынып оқушысының қабылдауы тұрақсыз және ұйымдаспауымен
ерекшеленеді. Сонымен қатар оларда білуге құмарлық, әуестікте байқалады.
Олар өздігінше күнделікті жаңа бір нәрсені ашып отыратындықтан қоршаған
ортаны қызығумен қабылдайды.
Бұл жастағы балалар өте сезімтал оның сезімі тәуелсіз және өте ашық
болады. Бұл жастағы балалардың қиялы өте шапшаң, фонтазияға берілгіш
келеді. Балалардың қиялына мүмкіндік берсе оларда қандайда болсын бір іске
оп-оңай-ақ тартыуға жеңіл болады. Сонда балалар қиын істерді де
құштарлықпен орындайды.
Адамның бүкіл өмір бойында оның даму үдерісі жүріп жатыр.
Психологиялық-педагогикалық бағыттағы әдебиеттерге сүйенсек, баланың жалпы
дамуы негізгі үш факторға сай жүзеге асады.
1.Биологиялық фактор. 2.Әлеуметтік орта немесе қоршаған орта.
3.Тәрбие, яғни оқу тәрбие үдерісі. Даму үдерісінде баланың таным
белсенділігі арта түседі. 6-7 жастағы балалар заттарды түсіне, түріне,
көлеміне қарап ажыраты бастайды, олардың құрылысын, пайдалану тәсілдерін
білгісі келеді. Күнделікті өмір барысында бала шындық дүниенің құбылыстары
мен заттарын анықтай білуге, адам баласының жинақтаған бай тәжірибесін
үйренуге талаптанады. Балалардың бір нәрсені құмартып білуге талпынуын
таным ынтасы дейді. Балалар өте байқағыш, еліктегіш, әр нәрсені үңіле
қарайтын, көп нәрсе оларды ойлантады.
Балалар әдетте өзіне түсініксіз оқиғалардың, құбылыстардың сырын
білуге құмартады. Күн сайын олардың алдында жаңа сұрақтар тұрады. Сол
сұрақтардың жауабын олар ересектерден күтеді. Өйткені олардың түсінігінше,
ересектердің білмейтіні болмайды. Мұндай ерекше сұрақтар балалардың ақыл-
ой еңбегімен шұғылданудағы ниетін, ықыласын сипаттайды. Сондықтан ересек
адамдар бала сұрағын жауапсыз қалдырмауға тырысқаны жөн. Себебі сұрағына
жауап ала алмаған бала келешекте сұрау қоюдан жасқаншақтайды. Ал бұл
баланың дүниені тануына кері әсер етуі әбден мүмкін.
Егер мектеп жасына дейінгі балалардың қызығуы ойын іс-әрекетімен
байланысты болып келсе, бастауыш сынып жасында қызығудың дамуы оқу іс-
әрекетінде жүзеге асырылады. Кеңестік психологтардың зерттеулері бойынша
жеті жастағы оқушы мектепке қатысты жағдайлардың барлығы қызықтырады: жаңа
адамдар (мұғалім, сыныптағы оқушылар), жаңа орын (мектеп, сынып), іс-
әрекеттің жаңа түрі (оқу) т.б.
Сыныптағы ақыл-ой, оқу әрекеті әрдайым тартымды, қызықты бола
бермейді. Бала үшін қызық емес, тіпті оларды жалықтыратын, бірақ білуге
тиіс, қажет материалдар болады. Бұл үшін бастауыш сыныпта оқушының дамуы
аясына сай мақсатты, тартымды оқу әрекеті ұйымдастырылады.
Бастауыш сынып оқушыларының қабылдауы тұрақсыз және ұйымдаспауымен
ерекшеленетіні белгілі. Қабылдау адамға тікелей әсер ететін заттың я
құбылыстардың адам санасында толық бейнеленуі.
Сабақтардың бала қабылдауын дамытудағы ерекше ролін ескере келіп, әр
бір мұғалім мына шарттарды орындап отыруы тиіс:
1.Көрнекі құралдарды (модульдерді, суреттер, коллекциялар) пайдалануда
балалардың жас ерекшеліктерін мұқият ескергені жөн.
2.Оқушы байқаудың қабылдаудың мақсатын айқын ұғынып, қабылданатын
заттар мен құбылыстардың мәнісін қалайда түсінгені мақұл.
3.Қабылданатын заттар мен құбылыстарды бір-бірімен салыстыруға, жаңа
материалды оқушылардың бұрынғы білімдері мен үнемі байлансытырып отыруға,
әр түрлі объектілердің жеке жақтары мен ұқсастықтарын ажыратуға көзделген
басты мақсат пен жеке мәселелерді түсініп, айыра алуына қатты зер салуы
қажет.
4.Оқушылардың сабаққа шығармашылығын арттыруда оқу матриалының түрі,
көлемі, ауыр қиындығы еске алынып, бұларды қабылдауының сапалы болуы
мұғалімнің дұрыс нұсқау бере білуіне де байланысты.
5.Қабыданатын әнрселердің мән-мазмұнын, түр сипатын өздеріне қайталап
айтқызу. Бұлдыр еместігін анықтап, толықтырып отыру.
Қабылдау процесін дамытып, қалыптастырып отыру басқа да психикалық
процестермен, яғни ойлау, сөйлеу, есте сақтау, сезім эмоциясымен тығыз
ұштастырылып, жалпы баланың дүниетаным шеңберін кеңейтіп отыруды талап
етеді. Қабылдау адамның дүниені танып білу саласындағы тікелей таным
процесіне жатады.
Баланың дүниетанымын дамытып, оны үнемі өрістетіп отыру әрбір пән
мұғалімімен тәрбиешілердің, ата-аналардың жалықпай жұмыс істеп, ұстаздық
ісін барынша шыңдай білулерін талап етеді. Ал ес процесінде бұрын
қабылдаған заттар, құбылыстар адам санасында бейнеленеді. Тиісті оқу
материалының мазмұнына оқушы мақсатты түрде зейін қойып, саналы ұғынып
қабылдағанда еске сақтау саналы да ұзақ болады.
Бастауыш сынып оқушылары материалды, көбінесе сөзбе-сөз жаттап
алады. Олар материалды есіне қалдарғанша оқи береді. Бұлайша есте қалдыруға
материалдың қысқалығы әрі жинақылығы себеп болады. Балалардың сөздік
қорының аздығы да өз сөзімен айтуға мүмкіндік бермейді. Сондықтан мұғалім
бір жағынан, материалды өз бетінше айта білуге үйретуі қажет. Баланың
оқыған нәрсесінің мәнін түсіне алуы оның материалды өз сөзімен айта білуі
болып табылады. Осылайша есте қалдыру үшін және жақсы түсінік үшін оқитын
материалды бірнеше мағыналы бөліктерге бөлу, оның жоспарын жасау қажет.
Бастауыш сынып балаға тек білім ғана беріп қоймай, оны жалпы дамыту,
яғни сөйлеу, оқу, қоршаған ортаға дұрыс көзқараста болу, жағдайларды
объективті түрде бақылап, талдау жасауға үйрету, ойын дұрыс айтуға,
салыстыра білуге, дәлелдеуге, сөйлеу мәдениетіне үйретеді [5].
Педагогика ғылымы еш нәрсеге бейімі жоқ, қабілетсіз адам болмайды деп
дәлелдейді. Сол себепті балалардың қабілетін кеңінен өрістете дамытуға тек
мектеп қана мақсатты түрде ықпал ете алады.
Қабілет оқушылардың жекелік айырмашылықтары. Қабілеттер әр адамда
әртүрлі болады. Бала бойындағы қабілеттердің алғы шарты нышан болып
табылады. Қабілет әрекетте байқалып, қалыптасып дамып отырады.
Қабілет әр адамның белгілі бір іс-әрекет түріне икемділігіне немесе
мақсатқа бағытталған бір іс-әрекетке ұйымдасқан түрде бейімделуінен
байқалады.
Оқыту барысында оқушының шығармашылығын қалыптастырып дамыту ерекше
орын алады. Қызығу – танымдық іс-әрекеттің қозғаушы күші. Қызығу әр-
қырынан алып қарауға болатын күрделі ұғым, адамның белгілі бір объектіні
ұнатып, білуге ұмтылған іс-әрекетін қуаттандыратын психикалық ерекшелік –
деген пікір айтады М.Биляев. Н.Морозова, С.Рубейнштейн т.б. ғалымдар.
Оқушылардың қызығушылықтары асқан сайын қабылдау қабілеттері жетіле
түседі. Сондықтан қызығу оқу процесінде өте маңызды орын алады. Осы мәселе
жөнінде ерте кездерде көптеген психологтар мен педагогтар зерттеген.
Олардың тұжырымдарына тоқталар болсақ белгілі психолог У.Мак Дугал (1871-
1938) баланың қызығуларын соқыр сезімдерге теңейді. Баланың қызығулары
ерте бастан нәсіл арқылы соқыр сезімдер, инстингтер ретінде ата-анасынан
көшіп отырады. Қызығу мұқтаждықтан пайда болмайды, ол әсер етуші заттармен,
сыртқы дүниемен байланыспайды дейді. Э.Трондайктың (1874-1948) айтуынша,
баланың қызығулары сыртқы дүниенің, қоғамның әсерінен жүре пайда болады.
Бұлар дағдылану мен әрекеттенудің нәтижесі ретінде ғана пайда болып, бұл
екеуінсіз ешбір қызығу пайда болмайды дейді. Бірінші теория қызығуды
биологиялық тұрғыдан түсіндірсе, екіншісі механистік бихоризм (қылық
психологиясы) принцпі мен орайластырады.
Неміс педагогі И.Ф.Гербарт өзінің оқыту теориясының негізіне әр
саладағы қызығушылықты алған. Ол баладағы қызығушылықтар қоршаған дүниені
танып- білуге немесе қоғамдық өмірге араласуға байланысты болады. Сондықтан
мұғалім өз білімін жан-жақты жетілдіре отырып, оқушыны қызықтырып оқыту
керек екендігін айтқан.
Оқушыға деген сүйіспенішлікті, құрметті талап ететін бағытты терең
ұстанған орыс халқының ұлы педагогі К.Д.Ушинский оқыту үдерісінде қызығу
мен қызықтыру мәселесі төңірегінде көптеген тұжырымдама жасайды. Оның
пайымдауынша қызығушылық сапалы оқудың негізгі жолы, ешбір қызығусыз тек
қана зорлық күшімен жүргізілген оқу оқушы бойындағы білім алуға деген
құштарлықты жояды дей отырып ол Қиын оқуды балаға қызығушылықты ету міне
бастауыш оқудың ең негізгі міндеті - деген құнды пікірді қалдарған.Оның
тұжырымдамасының жетекші идеясы: оқу оқушының ең негізгі жауапты ісі,
еңбегі бола тұра қызық, тартымды болып, бірақ көңіл көтеру ісіне айналмау
керек.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында қызығушылық
теориясын дамытуда үлес қосқан педагогтар мен халық ағарту қайраткерлерінің
тамаша тобы қалыптасты. Солардың бірі- Ы.Алтынсариннің ағартушылық
педагогикалық мұралары.
Ол ең алдымен, ағартушы педагог. Ал оның ақындығы мен жазушылығы
оның мақсатына, сол ағартушылық-педагогтік істеріне бағындырылған -деп
жазады педагогика тарихын зерттеушілер. Бұған дәлел: өзінің тарихи
-мәдениеттік және педагогикалық құндылығы жағынан тамаша ескерткіш болып
табылатын Қырғыз хрестоматиясы (1879) енгізілген әңгімелері оқиғаларының
қызықты болуына Ы.Алтынсарин аса көп көңіл бөлген. Ұлы ағартушының
балаларды мектепке тарту және оқуға қызықтыру жөніндегі пікірлері
Н.М.Ильиминскийге жазған хаттарында анық көрінеді. Мәселен, 1871 жылдың 31
тамызда жазған хатында Артта қалған халықты қызықтырып, оларды мектепке
тарту үшін сыныптарде жақсы білім беретін болсын десе, 1876 жылы 3
желтоқсанда жазған хатында Бірінші кітапша үшін Паульсонның кітап түзу
тәртібін ұстамақпын, әрине оны қырғыз балаларына бейімдей отырып,
мысалдарды қосқым келмейді, өйткені сұрапыл өмірде өскен қырғыздарға
(қазақтарға) жалпы алғанда елеулірек заттар керек. Мен тәжірибе жүзінде
қырғыз балаларының мысалдарды қандай көңілсіз түрмен оқитынын жақсы
білемін. Менің пікірімше, қырғыз балалары үшін күлдіргі ертегілер, өсиет
берерлік жұмбақ және жаңалықты жете білуге әуестерлік әңгімелер ана ғұрлым
қонымды келеді. -деп атап көрсеткен.
Ы.Алтынсарин қазақ сыныптаріне керекті мұғалім, оны даярлау, мұғалім
бойынан табылуға тиісті қасиеттер туралы мәселелерге көп көңіл бөлген.
Ы.Алтынсариннің пікірінше, педагогикалық жұмыста барлық іс-мұғалімнің
оқытудың ең жақсы тәсілдерін табуында, балалар мен дұрыс сөйлесе білуінде,
сабақты қызықты өткізе білуінде. Ол әрине өзінің қарамағындағы еңбек еткен
мұғалімдерден осындай қабілетті байқаса қуанып отырған. Бұған дәелел
ретінде 1881 жылы 4 қазанда Н.Ильминскийге жазған хатынан мысал келтірсек
болады Григорьев оқыту жөнінде одан қабілеттірек болып шықты, оны балалар,
ол балаларды жақсы көреді, ең бастысы балаларға берген сабақтарын қызықты
және қонымды етіп түсіндіре біледі .
Ы.Алтынсарин сияқты таза педагогтік қызмет атқармағанымен, үлкенге
де, кішіге де, малшыға да, жалшыға да тәлім-тәрбиелік, өнегелік өсиеттері
мен ұмытылмас ұстаз болғандардың бірі - өз дәуірінің ұлы ақыны Абай.
Абай балада болатын білсем құмары туа біткен құмарлық қызығу екенін
дәлелдейді. Осы туа болатын танымдық қызығуды жоғалтып алмай, әрі қарай
дамыту мұғалімге жүктелетін міндет. Өйткені туа біткен құмарлықты дұрыс
тәрбиелей алмасақ, Абай айтқандай, білуге құмарлықты шектеу, талаптанбау
-имансыздық.
Бүгінгі дәуірде ХХ ғасырға дейінгі қызығу теориясын дамытуға үлес
қосқан педагогтар мен халық ағарту қайраткерлерінің жолын қуушылардың бірі
педагогика ғылымдарының докторы, профессор Қ.Б.Жарықбаев болды. Оның
тұжырымдамасы бойынша:
Қызығу шындықтағы заттар мен құбылыстарды белсенділікпен танып,
білуге бағытталған адамның біршама тұрақты жеке ерекшелігінің бір көрінісі.
Қызығуда бір нәрсе ерекше таңдап соған зейін қойылады. Адамды еліктіріп,
өзіне тартқан нәрсенің бәрі қызығудың объектісі болып табылады.
Адамда сан алуан қызығулардың болуы мүмкін. Бірақ осылардың ішінде
басты біреуі ең басыңқы қызығуы болады. Мұндай қызығулар оқу әрекетіне аса
қажет. Оқу қызығуларының әсерлі, күшті, тұрақты, мазмұнды болуы баланың
сабақ үлгеріміне, білімді терең алуына көп жәрдем тигізеді. Оқу қызығулары
балаларда оқу мотивтерінің дамуына байланысты қалыптасып отырады. Педагог,
зерттеуші Ж.Б.Қоянбаев: Егер бала іс-әрекетінде мотив болмаса, онда ол
бейтарап процеске айналуы мүмкін. Мотив баланың обективті мұқтаждығы мен
ынтасын бейнелейтін әрекетіне ішкі талпынуы [6].
Демек мұқтаждықпен ынта мотивация негізі болады. Оқушылар білімге
мұқтаждығын сезінуі қажет, ал мұқтаждық олардың оқуға деген ынтасын
көтереді, деп жазады. Ол сонымен қатар мотивтердің мынадай түрлерін
ажыратып сипаттама береді.
Оқу-практикасында оқудың әртүрлі мотивтері болады. Олардың бірі
тікелей талаптандыру мотивтері- бұл оқушылардың ұстазын ұнатуы, оған
сүйіспеншілігі. Өйткені мұғалім оларға қызықты, тартымды сабақ береді,
түрлі көрнекі және техникалық құралдарды шеберлікпен қолданады, лингофон,
компьютер кабинеттерінде қызықты сабақтар өткізеді. Осылардың бәрі
оқушыларды терең білім алуға қызықтырады, талаптандырады.
Перспективті талаптандыру мотивтері оқушының өзінің көздеген
мақсатына ұмтылушылығына, оның іс-әрекетінің болашаққа бағышталуына
байланысты.
Бұған жататын мотивтер:
А) Мамандықты таңдап алуға байланысты шәкірттердің пәнге қызығушылығы.
Ә)Келешек мамандыққа байланысы жоқ белгілі іс-әрекеттеріне қызығушылық (ән,
сурет, әдебиет, спорт). Бұл жерде мұғалім оқушыны белгілі бір мақсатқа
ынталандыру қажет.
Ойдың талаптандыру мотвитері таным іс-әрекеті барысында сұраққа
немесе проблемаға оқушы өз бетімен жауап беруге тілек білдіреді, тырысады,
тапсырманы табысты орындағаны үшін қанағат сезіміне бөленеді. Тапсырманың
практикалық мәніне түсінеді. Түрлі психологиялық-педагогикалық зерттеу
деректеріне сүйеніп (А.К.Марков, В.И.Ильина, Г.И.Шукина, т.б.) мотвитерді
екі топқа ажыратуға болады:
1. Танымдық мотивтер:
А) Оқушыларды жаңа білімді игеруге және ұғу тәсілдеріне бағыттау
мотвитері.
Ә) Өз бетімен білім алу, оны іс-әрекетінде қолдана білу мотвитері;
2. Әлеуметтік мотивтер:
А) Кең мағынада әлеуметтік мотивтер (оқуда белсенділік, ынталылық,
жауапкершілік және борышын сезу);
Ә) Тар мағынада әлеуметтік мотивтер (үйелмен, ұжым және жолдастарының
құрбы-құрдастарының алдындағы беделі);
Б) Ынтымақтастық әлеуметтік мотивтері оқу-тәрбие жұмысында өзара
әрекеттесуге ұмтылу және үнемі жетілдіру.
Әлеуметтік мотивтер бұл дүниетанымның қалыптасуына, идеялық сезімге
негізделген борыш, қажеттілік, жауапкершілік сезімі.
Мотивтер жас ерекшеліктеріне байланысты өзгеріп отырады. Мысалы,
бастауыш сынып балалары үшін тікелей талаптандыру мотивтері жоғары жастағы
балалар үшін (тікелей) (талаптандыру мотвитері) перспективті талаптандыру
және әлеуметтік мотивтер үлкен роль атқарады.
Таным процесінде жаңа мотивтер (ықылас, тілек т.б.) туады. Баланың
түсінігі мен ұғымы, білімі мен тәжірибесі артады, ойлау операциясында
талдау, синтез, салыстыру, абстракциялау, жинақтау, классификация) жетіле
түседі. Оқу мен тәрбие процесінде бала ойлау операциясы арқылы объективтік
шындықтың құбылыстары мен заттарын анықтай білуге, адам баласының бай
тәжірибесін үйреніп, игеруге талаптанады.
Ойлау әрекеті негізінде мектеп жасындағы балалардың дүниеге көзқарасы
қалыптаса бастайды, нақты ойлаудан (бастауыш сынып жасындағы балалапға тән)
абстрактылы ойлануға (жоғары сынып оқушылары) көшеді.
Қазақ педагогикалық энциклопедиясы сөздігінде қызығушылыққа мынадай
анықтама береді.
Қызығушылық адамның дүниені тануға, білуге мұқтаждығы. Қызығушылық
адамның өмірдегі нақты шындық көріністердің жаңа бір фактіні жете білуіне
және сол арқылы іс-әрекетіндегі бағыты мен бағдарын мақсатын айқындауға
мүмкіндік береді. Адамның шығармашылығын қанағаттандыру, оны одан әрі жаңа
бір қызығушылыққа, дүниетанымның жаңа бір биік сатысына жетектейді.
Қызығушылықтың даму табиғаты неғұрлым күшейсе соғұрлым адамда қызыққан іс-
әрекетін орындау, іске асыру ниеті пайда болады. Қызығыушылық туғызатын
объекті болуы керек. Бұл осы қасиеттің ерекшелігі. Ол адам
шығармашылығындағы белгілі бір мақсатқа еруіне құрал ретінде қажет.
Сондықтан жас ұрпақ тәрбиесінде, оларға білім беруде қолданылатын әдіс-
тәсілді қызығушылық туғызу белігілі дәрежеде маңызды рөлге ие болады.
Адамдағы қызығушылықтың тұрақтылығы оның шығармашылығын уақыт ұзақтығы,
оған жету жолындағы шапшаңдыққа байланысты. Оған қоса көп қызығудан туған
мақсатқа жету жолындағы қиындықты жеңе алуына байланысты. Адам
айналасындағы сан алуан заттарға ерекше көңіл бөліп, қызығып отырады.
Қызығуда үлкен орын алатын психикалық әрекеттердің бірі-тілек. Адам бір
нәрсені тілейді, бір нәрсені қалайды, мұның бәрі мұқтаждықтан пайда болады.
Бұл жөнінде Маркс пен Энгельс Неміс идеологиясында мұқтаждық тілектің
негізінде пайда болады дегенді айтады. Қызығушылық әр уақытта адам
зейінінің қызығатын заттарына, бет алып түйдектелуді талап етеді. Адам бір
нәрсеге қызығу үшін қызығатын нәрселер адамға жағымды эмоциялық сезімдер
туғызуы керек. Егер адамдарға заттар таңқаралықтай әсер етпесе, онда адам
ол заттарға ешуақытта қызықпайды. Адам қызығуы үшін оның көңілі көтеріңкі
болуы қажет.
Қызығу адамды жаңаны білуге әрекеттің жаңа әдістерін іздестіруге
құмарландырады. Сондықтан адамның қызығуы бір іспен шұғылданғанда әр түрлі
әрекеттерде көрініс табады. Таным қызығуының маңызы және әлеуметтік құбылыс
ғалымдарының түсінігі бойынша объективті-субъектінің байланысты іс-әрекеті
мен өмір сүру себебі болып табылады. Оқушының қызығу жәрдемімен оқып
үйренуі барысында қабілеті ашылып, дарыны ұшталады, өз күшіне мүмкіндігіне
сенімі артады, кісілігі қалыптасып, дара тұлғалық сипаттарға ие бола
бастайды.
К.Д.Ушинский оқушыларды сабаққа тарта білу, олардың оқуға
шығармашылығын арттырып, білімге деген құмарлықтарын ашу керектігіне баса
назар аударған. Оның пайымдауынша қызығушылық сапалы оқудың негізгі жолы,
бала бойында қызығушылық сезімі оянбаса, оған мұғалім зорлық күшімен білім
нәрін бере алмайды және оқушы бойындағы білім алуға деген құштарлықты
жояды.
Неміс педагогы И.Ф.Гербарт Адамдағы қызығушылықтар қоршаған дүниені
танып-білуге немесе қоғамдық өмірге араласуға байланысты болады. Сондықтан
мұғалім өз білімін жан-жақты жетілдіре отырып, оқушыны қызықтырып оқыту
керек - деген пікр айтқан.
Белгілі психолог Т.Тәжібаевтің зерттеуі бойынша қызығушылыққа былай
сипаттама береді: Қызығушылық дегеніміз мұқтаждықты, ізгілікті
қанағаттандыруға жұмсалатын, белсенді зейін мен жағымды эмоциялық сезімдер
туғызыатын психикалық күй. Қызығу өте күрделі процесс. Баланың қызығуын
оның әдеттері мен салыстыруға болмайды. Бір әрекетті бірнеше рет қайталап,
әбден жаттығып, өзінде әдет пайда болдырудың нәтижесінде оның еңбегі бір
түрлі қонымды, қиыстырулы, тәртіпті болып келеді. Мысалы: бала күнде оқуға
сағат 8 ден кешікпей келетін болса, оны жақсы әдет деп айтуға болады. Бірақ
оны баланың қызығуы екен, сондықтан ерте тұрып, ерте келеді деп айтуға
болмайды.
Қызығу адамның саналы әрекеті. Адамның алдына мақсат қойып, өзінің
ерік-жігерін жұмсап, кейбір заттар мен үнемі шұғылдандырып отырады.
Мәселен, оқушылар оқуға қызығу үшін олар оқулықтың мазмұнын түсінулері
қажет. Егер оқушылардың оқуға ешбір түсінігі болмаса, оларда қызығуда
болмайды. Адамның негізгі қызығуларын мына төмендегіше бөлуге болады:
1) Мақсатты қызығу: Адам кейбір уақытта алдына белгілі бір мақсат,
міндет қойса, сол мақсатына жетуді қызық көреді.
2) Әрекеттік қызығу. Мұнда адам алдына бір үлкен міндет қоймай
істейтін ісінің нәтижесі қандай болатынына қызықпай тек атқаратын еңбегінің
ағымына қызығады.
3) Қорытындыға қызығу (нәтижеге). Адам кейбір кезде істейтін ісінің
нәтижесіне қызығады. Бір нәтижеге жетуді көздеп, әрекет етуі, барлық күшін
соған жұмсайды. Адамның қызығуын осылайша үш түрге бөлу шартты нәрсе.
Қызығу оқу - тәрбие жұмысында өте керекті шарттар болып табылады.
Оның балалардың жақсы оқуына, оқығанын жақсылап ұғып алуына, балаларды
әдепті етіп тәрбиелеуде, олардың бойына адамгершілік қасиеттерді енгізуде
ықпалы зор. Егер баланың алдына тұтқан мүддесі, қызығуы болмаса, ол оқу
пәндеріне, тәрбие жұмысытарына ешбір қызықпаса, оқудың да тәрбиенің де
жемісі болмас еді.
Қызығу нақтылы қоғамдық жағдаймен байланысты. Балалардың қызығуы өз
бетімен пайда болмайды, ортаның әсерінен, үлкендердің қылықтарынан пайда
болып отырады. Бала қандай әлеуметтік қоғамдық жағдайларда тәрбиеленсе,
сол қоғамның алға тұтқан мақсаттары, міндеттері нақтылы жағдайда оған әсер
етіп, оның қызығуларын белгілеп, керекті қалыпқа салып, бағыттайтын болады.
Осы айтылғанға орай, оқу-тәрбие жұмысында балаларды айналасындағы тұрмыспен
таныстырып, әлеметтік құрылыстың түрлі табыстарымен хабардар етіп отыру
керек. Баланың қызығулары олардың жас өзгешелігімен де байланысты, сол
себептен, оқу тәрбие жұмыстарында түрлі жастағы балалардың өздеріне лайықты
қызығулардың болатынын ескеріп отыру қажет. Мектеп жасындағы балалардың
қызығулары көбінесе ойынмен байланысты. Қызығудың пайда болуы мен жақсы
дамуында білім өте үлкен орын алады. Адамның білімі өте көп болса,
қызығушылығыда көп болады.
Баланың ел-жұрт байлығымен, туған жер-суымен, қоғамдық қүрылыстың
түрлі салаларымен таныстырып отыру қажет. Егер балалардың Солтүстік мүзды
мүхит туралы ешбір білімі болмаса, онда оның қызығуы да болмайды.
Қызығудың дамуында балалар өздеренің күшіне сенетіндей болып,
өздерінің атқаратын жүмысына ынталы түрде кірісуі керек. Бала өзінің
істейтін жүмысынан бір нәтиже шығарып, басысқа жетіп отырса, онда олардың
көңіл-күйі де рухы да көтеріліп қалады. Басқа жұмыстарды да қызығып, ынтыға
істейтін болады. Сондықтан бала әр уақытта істейтін жүмысына, оның беретін
нәтижесіне сенімді болуы қажет. Ол үшін оларға қолдарынан қелетіндей
тапсырма беру қажет [7].
Мектеп жасына дейінгі балалардың қызығулары ойын әрекетіне байланысты
болғандыктан, қызығулары онша тұрақты болмайды. Олар бүгін бір нәрсеге,
екінші күні бір нәрсеге қызығуы мүмкін. Бұл жастағы балалар көбінесе өзіне
айрықша әсер еткен нәрселерге көңіл бөліп, қызығып отырады. Ал мектеп
жасындағы (9-12 жастағы) балалардың қызығулары тұрақтала бастайды. Олар әр
нәрсеге әуес болады, көп заттарды білгісі келіп, олардың қайдан пайда
болғанын, неге олай екенін түсінгісі келеді. Сыныптағылар өз қызығуларын іс
жүзінде тәжірибемен байланыстырып, оларды жүзеге асара алатынын, не
аспайтынын белгіліп, ескеріп отырады. Көбінесе жүзеге асатын заттарға,
болмыстарға қызығады. Бұлардың қызығулары тұрақты келеді. Олар неге
қызығатынын ерте бастан ескеріп, алдына мақсат қойып, сол мақсатты жүзеге
асыру үшін әрекет етеді, олардың белсенділігін арттырып, көңіл-күйін де
көтереді. Сонымен психолог Т.Тәжібаев балаларды оқыту тәрбиелеу барысында
мынадай жайттарды ескертеді:
1. Балаларда танымдық қызығушылықтары дами түсу үшін оқу сапасын
жақсарту қажет. Оқу мазмұнды, идеалды, тартымды болып келгені жөн.
2. Балалардың көркем әдебиетті көбірек оқу жағын қарастыру керек.
Себебі, осы арқылы оқушылар көп нәрсемен танысады, көп білім алады, сөйтіп
оқуға деген қызығуы артады.
3. Балалардың өз бетімен, дербес жүмыс істеу жағын қарастырып отыру
қажет. Түрлі шараларды қолданып, мүғалім балалардың сабағында артта
қалмауын қарастырғаны жөн. Балалардың білімі әрқашан жүйелі түрде бағаланып
отыруы тиіс. Бағалардың нәтижесін өздеріне айтып, мадақтап отырғаны дұрыс.
Мұғалім балалардың оқуын, тәртібін бағалау мәселесіне жауапты қарағаны жөн.
Мұғалімнің оқушыға қойған қате бағасы тым қатты әсер етеді.
Қызығулар өзінің мазмүны мен бағытына қарай: материалдық, қоғамдық,
саяси, кәсіптік, эстетеикалық, спорттық, танымдық т.б. болып келеді.
Бүлардың әрқайсысы өз алдына бірнеше түрге бөлінеді. Мысалы: таным
қызығулары оқуға, ғылымға қызығу, кәсіптік қызығулар сан салалы кәіптің
түрлеріне байланысты бөлініп жатады [8].
Адам объектіге түрлі мақсат көздеп қызығады. Осы түрғыдан қызығу '
тікелей және жанама болып екіге бөлінеді. Тікелей қызығу айналадағы
нәрселердің тартымдылығынан туады. Мәселен, футболдағы қызығуды осыған
жатқызуға болады. Жанама қызығу - бұл әрекеттің түпкі нәтижесін қажетсіну.
Мүндай қызығуды адам көздеген мақсатына біртіндеп, сатылап жетеді. Мәселен,
оқуға, еңбек етуге қызығу осындай қызығулар. Жанама қызығу тұрақты,
тұрлаулы болып келсе, адамның ісі оңға басып, ол нәрсені білген үстіне біле
түсуге ықыласы кетіп отырады.
Қызығу балаларда алғашқы кезде онша жарытылмайды. Дегенмен, бөбектерде
де қызығу элементтерінің барын байқауға болады. Қызығудың жақсы көрінетін
жері - мектеп. Мектеп жасындағы балаларда қарапайым тану қызығулары көріне
бастайды. Мектеп өмірі балаларда көптеген қызығулардың түрлерін туғызады.
Біртіндеп оқу қызығуларымен қатар спорттық, оқырмандық қызығулар
қалыптасады. Қызығу көбінде баланың бір нәрсеге бейімділігіне қарай
көрінеді.Қызығу пәрменді, белсенді болу үшін, бала тікелей әркетпен
айналысуы қажет. Мұғалім балалардың қызығуларын тәрбиелеуде оларға әлі
онша мәлім емес, кейбір жанама қызығуларын тауып, соларды тұрақтандыру
жағын ойлауы керек. Сонда ғана бала рухани өмірге бай, босқа зерігуді
білмейтін, еңбекті сүйетін, жан-жақты қабілетті адам болып шығады деп
тұжырымдайды қазақ психололгы. Жарықбаев. Әр түрлі жастағы оқушылардың
танымдық қызығуларын өзіндік мазмүны, ерекшеліктері зерттеушілер үшін
қиыншылықтар тудырады. Өйткені танымдық қызығудың қалыптасуы және дамуы -
жеке бастың дамуы барысында жүзеге асатын өте күрделі үрдіс. Жалпы алғанда
қызығудың қалыптасуы бала айналысатын іс-әрекетке және жеке өмір
тәжірбиесіне байланысты болады. Қызығу өте ерте жастан қалыптасады және
оның алғашқы көріну түрі әуестік, кұмарлық түрінде болады. Балалардың
қызығуы өз бетімен пайда болмайды. Ол әлеуметтік ортаның, ересектердің
әсерінен пайда болады. Балалардың қызығулары олардың жас және дербес
ерекшеліктеріне байланысты болғандықтан, оқу-тәрбие жұмыстарын
ұйымдастыруда әр түрлі жаста балалардың _ өздеріне лайықты қызығулары
болатынын ескеру қажет. Адамның бар қасиеті: мінез-құлқы, қызығу сезімдері
әрекет үстінде дамиды. Әрекет үстінде балалар әр түрлі заттардың
қасиеттерін байланыстырып, бір шешімге келеді. Балада белгіглі бір жүйесі
қалыптасады.
Сыныпта оқушылар құқықтық білімдер негізін меңгере отырып, оны
тереңдетіп, көлемін кеңейтіп еңбекпен, өмірмен қоғамдық тәжірибемен тығыз
байланыстыру керек.
Сыныпта және сыныптан тыс тәрбие жұмысының нәтижелері мектеп
оқушыларының білімге деген құмарлығы, қоғамдық пайдалы істерге қатысу
талабының қаншама дамығандығымен анықталады. Жеке тұлғаның қалыптасып дамуы
үздіксіз сипатта болады. Оның жүзеге асуы тек сабақ барысында ғана емес,
сабақтан тыс уақытта жүргізілетін әрекеттермен ұштасады.
Сыныптан тыс жұмыста-оқушылардың әлеуметтік қалыптасуын қамтамасыз
етуде оған жағдай туғызатын мұғалімдердің басшылығымен ұйымдастырылатын
және сабақтың мақсатымен өзара байланысты болып келетін жұмыстардың түрлері
жатады. Сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру мен өткізуде уақытқа қатысты
қатаң шектеу болмайды. Сынып жетекші оның формалары мен әдістерін құралдары
мен мазмұнын және бағытын таңдауда ерікті болады. Біріншіден оған өзінің
көзқарасы және сенімі тұрғысында әрекет етуге мүмкіндік берсе, екіншіден
жауапкершілігін арттырады. Сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыруда әсемдіктің
таптырмас бұлағының бірі-табиғат.
Табиғат адам баласының эстетикалық санасын қалыптастыруда әсемдіктің,
сұлулықтың қайнар көзі болып табылады. Оқушылар сыныптан тыс уақытта
табиғат құбылыстары мен оның сұлулығын, әсемдік жаратылысын танып білуде
табиғатқа сезім орнайды, көңіл қуанышы шарықтайды, ерекше бір сезімге бой
ұрады, жан дүниесі рахатқа батады. Соның негізінде балалардың бойында
рухани серпіліс пайда болып, туған еліне, жеріне, табиғатына деген
сүйіспеншілігі артады. Демек, бұның бәрі адам жанын байыту, рухани дүниесін
ізгілендіру, балалардың өмірін мәнді де сәнді етіп тәрбиелеуде үлкен орын
алады. Сыныпта дүниетану пәнін оқытуда сыныптан тыс жұмыстар арқылы
оқушыларға- дүниетанымдық және қоршаған орта мен адам арасындағы өзара
байланыстың мәнін түсіндіруге болады. Нәтижесінде олар адам мен табиғат
арасында тығыз байланыс екенін түсініп, адамның табиғатты орынды пайдалану
мәселелерімен біртіндеп танысады.
Оқушыларға дүниетану пәнін білім мен тәрбие беру “Табиғат-адам-қоғам”
жүйесіндегі қарым-қатынасты оқушылардың ғылыми негізде игеруін қамтамасыз
етуді көздейді. Соған орай дүниетану сабақтарында оқушылардың санасын
көтеру, ақыл-ой қабілетін дамыту теориялық білімдерін іс жүзінде қолдана
білу сыныптан тыс жұмыстардың маңызын айтарлықтай қажет етеді. Дүниетану
пәнінен оқушыларға білім беру-өсімдіктер,жануарлар, жәндіктер, құстар,
егістіктер, бау-бақшалар, бір-бірінің тіршілік етуіне жағдай жасап, табиғи
тепетеңдікті сақтайтыны туралы теориялық білім береді.
Оқу-тәжірибелік жұмыстарда оқушылар олармен іс жүзінде танысып,
қоғамдық пайдалы шараларға қатысады. Сондай-ақ оқушылар әртүрлі пәндерді
оқу барысында, білім-біліктерін байытады.
Бастауыш сыныпта дүниетану пәнінің мақсаты-оқушылардың қоршаған ортаны
танып, олармен дұрыс қарым-қатынас жасауын қамтамасыз ету. Дүниетану пәні
орта сыныптағы жаратылыстану ғылымдарының негізі болып табылады. Дүниетану
сабақтары арқылы оқушылар, адам, қоғам, табиғат, яғни реалды дүниенің үш
құрамдас бөлігі туралы білім алады. Бұл пән оқушылардың білім-біліктерін,
танымдық белсенділіктерін қалыптастыра отырып, өзін қоршаған ортаны, оның
құбылыстарын сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстар арқылы танып білуге
мүмкіндік береді. Сонымен бірге бастауыш сынып оқушыларының ой-өрісін
дамытып, оларды өздігінен жұмыс істеуге дағдыландырып шығармашылыққа
жетелейді.
Сыныптан тыс жұмыстар оқушыларға қоршаған орта туралы білім бере
отырып, балалардың табиғатқа деген қызығушылығы мен сүйіспеншілігін
арттырып, оның тылсым тынысымен сиқырлы сырларын білуге, табиғатты
қорғауға, құрметтей білуге төселеді. Сыныптан тыс жұмыстарда балалар
шығармашылығының кез-келген бір түрі күштірек, екіншісі солғындау болды.
Дегенмен, әрбір сыныпта сыныптан тыс жұмысты жан-жақты ұйымдастыруға ұмтылу
керек. Оқыту сабақтарына қарағанда, сыныптан тыс жұмыстар ерікті негізде
өткізіледі. Міне олардың бірінші ерекшелігі осында. Сыныптан тыс уақытта
оқушылар, ынтамен, бейімділіктеріне байланысты өз беттерімен, өз қалаулары
бойынша жұмыстарға қатысады. Демек, еріктілік ең алдымен сыныптан тыс
сабақ түрлерін еркін таңдап алуды білдіреді. Мұғалімнің міндеті оқушылар
ұжымын сыныптан тыс жүргізілетін жұмысқа ешқайсысын қалдырмай түгел
қатыстыру болып табылады. Мұны әрине ешқандай мәжбүрлеусіз атқару керек
[9].
Сыныптан тыс жұмысты ұйымдастырудың екінші ерекшелігі, оның бағдарлама
көлемімен байланысты болмайтындығында. Оның мазмұны мен формасы, негізінен
алғанда оқушылардың талап-тілектеріне, жергілікті жағдайларға байланысты
болады.
Бағдарламаның және әдістемелік нұсқаудың негізінде үйірме жетекшілері
нақты жағдайларды және оқушылардың ықылас қалауын ескере отырып жұмыс
жоспарын жасайды. Бұл сыныптан тыс жұмыстың мазмұны оқушылардың ынтасын,
тілек-талаптарының сай келуіне мүмкіндік береді.
Сыныптан тыс жұмысты ұйымдастырудың үшінші ерекшелігі жас ерекшелігі
әр түрлі оқушыларды қамтитындығында. Мектеп хорының, көркемөнерпаз
үйірмелерінің және спорт ұйымдарының жас шамалары әр түрлі болып келетін
сыныптан тыс жұмысты ұйымдастыруға және өткізуге кедергі бола алмайды.
Керісінше әр түрлі сынып оқушыларын біріктіре отырып, сыныптан тыс
сабақтарды бүкіл мектеп ұжымының топтаса өткізуіне себепші болады.
Сыныптан тыс жұмысты ұйымдастырудың төртінші ерекшелігі оқушылардың өз
бетімен айналысуының басым болуынан көрінеді. Үйірмелерде спорт
ұйымдарында, көркемөнерпаздар ұйымдарында балалардың өз бетімен жұмыс
істеуіне кең ммкіндіктер берілген. Оны әрине мұғалімдер бағыттап отырады,
бірақ оқыту сабақтарынан ерекшеліктері оны негізінен мектеп оқушыларының
өздері ұйымдастырады. Оқушылар ержеткен сайын оның дербестігі толығырақ,
жан-жақты көрініс береді. Осы кезде оқушылар әр түрлі үйірмелерге
бірлестіктерге қатысушылар рөлінде ғана емес, сабақтан тыс әрекеттерді
ұйымдастырушылар ретінде көзге түседі.
Сыныптан тыс жұмысты ұйымдастырудың бесінші ерекшелігі формалары мен
әдістерінің сан алуандылығында.
Сыныптан тыс жұмыс тиісті педагогикалық нәтиже беру үшін ол балаларды
өзіне тартарлықтай және қызықты болуы керек. Сыныптан тыс жұмысқа оқушылар
өз еріктерімен қатысады. Сондықтан белгіленетін жұмыс пен көпшілік мәдени
шаралардың мақсаты, мазмұны мен түрі жағынан оқушыларды қызықтырып,
қатысуға ынталандыратын болуы керек, көпшілік ретте мұндай педагогикалық
талаптар елеусіз қалдырылады. Сондықтан да белгіленген іс-сәтсіздікке
ұшырайды. Белгіленетін жұмыс пен көпшілік мәдени шаралардың мақсаты,
мазмұны және ұйымдастыру түрі жағынан оқушыларды қызықтырып қатысуға
ынталанатын болу керек. Сыныпта сыныптан тыс жұмыстар оқушыларға қызықты
болу үшін жұмысты неғұрлым түрлендіріп отыру керек.
Қандай болса да тіпті алғашқы кезде қызықты көрінген сыныптан тыс
жұмыстың бастамасы ол сыңар жақтыққа өзгермейтін үлгіге айналатын болса,
қызықсыз солғындап кетуі мүмкін. Сыныптан тыс жұмысқа қойылатын талаптардың
ең маңыздыларының бірі- оның өмірмен тығыз байланысты болуында. Кез-келген
үйірменің, ғылыми қоғамның жұмысы айнала қоршаған ортамен танысуға және оны
гүлдендіруге белсене қатысуға себепші болуы тиіс. Сыныптан тыс сабақтардың
тиімділігі, егер ол анда-санда емес, жүйелі, әрі нақты үнемі өткізілетін
болса ғана едәуір арта түседі. Бұған тыңғылықты жоспар дайындаудың
нәтижесін есепке алуда қол жеткізуге болады. Сондай-ақ сыныпта оқытылатын
сабақтың ғана емес, сыныптан тыс сабақтың да кестесі болуы керек. Онда
үйірмелік және басқа да сабақтан тыс жұмыстардың күндері және сағаттары
көрсетіледі. Сыныптан тыс сабақтарда ұйымдастыруға қойылатын маңызды
талаптардың бірі- оқушылардың қолынан келерліктей, шамасы жетпейтін
сабақтар, тиімді нәтиже бере алмайды. Ұйымдастырылған жұмыстар оқушылар
үшін қызықты болмайды және оларды еліктірмейді. Мұндай кезде, бастауыш
сынып оқушыларының қолынан келерліктей жұмыстарды ұйымдастыру ерекше қажет
[10].
Сыныптан тыс жұмыстың мазмұны, формалары және әдістері оқушылардың
даму деңгейіне сәйкес келуі, педагогикалық талаптардың бірі. Сыныптан тыс
жұмыстарды ұйымдастыруға қойылатын талаптардың бірі- олардың алуан түрлі
және жаңа болуында. Оқушылардың бір сарынды, біркелкілікпен іш пыстыратын
іске төзбейтіндігі белгілі. Ұйымдастырылған жұмыстар бір сарынды
болса,онда бұл кезде, оқушылардың тәртіп бұзуы әбден мүмкін. Оқушылар
ұйымдастырған ертеңгіліктерге, үйірме сабақтарына, оқушылар конференциясына
ықыласын білдіріп барулары үшін онда тартымды, алуан түрлі жаңалық болуы
керек. Мұғалім үйірме сабақтарына жаңалықты неғұрлым көп енгізсе, неғұрлым
үйірме мұшелеріне тапсырмаларды әр түрлі етіп берсе, соғұрлым оқушылардың
жеке тілектерін қанағаттандыруға және олардың жұмыс істеуіне ынтасын
арттыра беруге мүмкіншілігі көбейеді. Табиғат оқушыларға тек көп нәрсені
йретіп қана қоймайды, білім-біліктерін арттыра отырып тәрбиелейді.
Сондықтан мұғалім туған табиғатты жете білуі және оқушылар алдында
оның байлығын, әдемілігін аша алуы тиіс. Табиғатпен тікелей қатынас жасау,
оқушылардың оны зерттеуге деген құштарлығын арттырады және бастауыш сынып
оқушыларына эстетикалық тәрбие беруге мүмкіндік туғызады. Сөйтіп, Отанға
деген патриоттық сезім, туған өлке табиғатын сүюден басталады. Табиғатты
зерттеп, үйренуге оқушылардың құштарлығын арттыру мұғалімнен асқан
шеберлікті талап етеді. Бастауыш сынып оқушыларының білімді, табиғаттың
өзінен алуы қажет екендігін көптеген көрнекті педагогтар мен әдіскерлер
дәлелдеп айтты. Мысалы: белгілі әдіскер, професор В.Е.Райнов былай деп
жазды: “Кітап арқылы емес саяхаттар, практикалық сабақтар тірі табиғат
мүсініндегі жұмыстар т.б. жолдармен бірден қатынас жасау арқылы табиғатпен
танысу және онымен жақындасу арқылы оқушылар бұрын байқалмаған көп ғажайып
сырларды ашады. Бұл бағыттағы жұмыстар табиғат әдемілігі құпиясын- алғаш
қарағанда қраш көрінетін заттардың өзінен байқауға үйретеді: Осы жолмен
оқушы бойында эстетикалық сезім дамиды, табиғатқа сүйіспеншілік пен
қызығушылық пайда болады”. Міне, сондықтан оқушыларды жастайынан табиғатты
тікелей бақылап, нақтылы тұжырымдар жасауға, сұлулықты тани білуге, сезіне
білуге баулып, тәрбиелеудің маңызы ерекше. Табиғатқа жасалған бақылаулар
арқылы оқушылар мынадай нақтылы деректер алып, өзін-өзі одан әрі дамытады
[11].
1. Затты бақылап, тану арқылы қиынды ойлау қабілеттері дамиды.
Заттарды салыстырып, өзгерістерін бақылап, өздігінен қорытынды шығарып
үйренеді: (мысалы, жыл мезгілдерінің ауысуына байланысты өлі және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz