КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТТЕГІ ТӘУЕКЕЛДЕР

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

3-лекция. КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТТЕГІ ТӘУЕКЕЛДЕР
Жоспар:
3.1. Кәсіпкерлік тәуекелдер: түсінігі, түрлері, жіктелуі
3.2. Кәсіпкерлік тәуекелдерді бағалау
3.3. Кәсіпкерлік тәуекелдерді басқару

3.1. Кәсіпкерлік тәуекелдер: түсінігі, түрлері, жіктелуі
Экономикалық ортаның өзгеруі мен шаруашылық жүргізу жағдайлардың
белгісіздік жағдайына байланысты кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру қандай
да бір тәуекелмен байланысты. Соған қатысты күтілетін шекті нәтижеге қол
жеткізе алмау қаупі пайда болады.
Нарықтық қатынастар аясында экономикалық еркіндік шегіндегі кәсіпкердің
мінез-құлқы бәсекелік стратегия арқылы көрінеді. Бұл жағдайда кәсіпкердің
негізгі міндеті, нарықтағы тауарлар мен қызметтерді іздеу мен өз орнын табу
ғана емес, сонымен қатар нарықтан оппонентті шығарғысы келетін кәсіпкер-
бэсекелестердің іс-әрекетіне қарсы түру болып табылады. Сәйкесінше, аталған
жағдай өндірістік-шаруашылық қызмет барысындағы әр түрлі шығындармен қоса,
тәуекел кәсіпорынның қаржылық және коммерциялық операциялардың ажырамас
бөлігіне айналады. Сондықтан тәуекелді көре біліп, оны минималды мүмкін
деңгейге дейін төмендетуге ұмтылу қажет.
Кәсіпорын ондірістік-шаруашылық қызметті жүзеге асыра отырып, өнім
өндіру, сату және сатып алу барысында туындай- тын тәуекелдерді, тәуекел
шығындарының орнын толтыру ғана емес, сонымен қатар зиянның алдын алу
мақсаты бойынша зерттеу жұмыстарын жүргізуі тиіс.
Кәсіпкерлік тәуекел - кәсіпорынның мүмкіндіктерінің әлеуетінен шыға
отырып күтілген табыс мөлшерін ала алмау немесе пайда болуы мүмкін қауіптің
әсерінен болатын ресурстарды жоғалту ықтималдылығы.
Тәуекелдердің жіктемесін әр түрлі ерекшеліктері бойынша жасалады:
- пайда болу себептері бойынша;
- кәсіпкерлік салалары мен функционалды түрлері бойынша;
- сақтандыру мүмкіндігі, жіберілу деңгейі бойынша және т.б.
Өндірістік тәуекел өндірістік қызметтің кез келген түрлерін жүзеге
асырумен, өнімді, тауарлар мен қызметтерді өндірумен байланысты. Өндірістік
тәуекелдің негізгі себептері болып өндірістің әр түрлі себептерден тоқтауы,
өндірістік қорлардың істен шығуы, айналым құралдарының жойылуы, құрал-
жабдықты, шикізатты уақытысында жеткізбеу және т,б өнім өндіруші және
тұтынушы арасындағы келісім шарт өз міндеттемелерін орындай алмаумен
байланысты туындайтын өндірістік тәуекел.
Қаржылық тәуекел кәсіпкердің банктермен және басқа қаржылық
институттармен қарым қатынастар аясында пайда болады. Қаржылық тәуекелдің
себептері болып қарыз және меншікті қаражаттардың арақатынасының жоғары
алшақтығы, кредтторға тәуелділік, капиталдардың пассивтілігі, бір жобаға
үлкен қаражаттарды орынсыз жұмсау. Қаржылық тәуекел фирма қызметін
қаржыландыру қарыз алу натижесінде фирманың өз қаржылық міндеттемелерін
орындай алмау мүмкіндігімен байланысты.
Коммерциялық тәуекел кәсіпкермен өндірілген немесе сатып ылынған
тауарлар мен қызметтерді өткізу үрдісінде пайда болады. Коммерциялық
тәуекелдің себептері болып нарық конъюктурасында, коммерциялық қызмет
жүргізу барысында күтпеген өзгерістердің болуы. Өзінің қызмет ету барысында
кәсіркерлік фирмалар кезігетін тіуекелдердің белгілі бір түрлері бар. Олар:
▪ заңды тәуекел заңнамалық актлердің төмен сапасымен және заңнамадағы
күтілмеген өзгерістерге байланысты.
▪ заңды тәуекел техникалық-экономикалық негіздемелерді сапасыз өңдеумен,
жоба құнының күрт өсуімен , қоршаған ортаны қорғау туралы заңдардың
күшеюімен негізделеді. Сонымен қатар жеке меншік сатып алынған бағалы
қағаздардан туындайтын инвестициялық-қаржылық портфельдің құнсыздануымен
байланысты.
▪ Нарықтық тәуекел валюталардың ұлттық ақша бірлігінің курсына,
нарықтық пайыздық ставкаларының өзгеруіне байланысты;
▪ Сақтандыру тәуекелі сақтандыру қорын қалыптастырумен, басқарумен,
сонымен қатар меншікті мүлікті, ақшалай қаражаттарды және персоналды
басқарумен байланысты;
▪ Иновациялық тәуекел осы аядағы белгісіздікпен (идеяны жасап шығарудан
бастап, оны өнім өндіруге немесе жаңа технологияны өндіріске енгізе
отырып, өнімді нарыққа енгізуге дейін ) байланысты.
Кәсіпкерлік қызметтің тәуекелінен болатын шығындары, еңбек, қаржылық, уақыт
және арнайы шығын деген түрлерге бөлінеді.
Материялдық шығындар – бұл жобамен қарастырылмаған натуралды сипаттағы
материалдық объектілердің тікелей шығындары (үйлер, ғимараттар, өнім,
жартылай шикізаттар, иатериалдар, шикізаттар, құраушы бөліетер)
Еңбек шығындар – кездейсоқ немесе күтпеген жағдайлардан туындаған жұмыс
уақытының шығыны: техникалық орындауға кететін уақыт нормаларды қолдану
(өлшем бірлігі адам-сағат немесе адам-күн)
Қаржылық шығындар – тікелей ақшалай зиян (кәсіпкерлік жобамен
қарастырылған төлемдер, айыппұлдар, мерзімі өтіп кеткен несиелер үшін
төлемдер, қосымша салықтар, ақшалай қаражаттардың немесе бағалы қағаздардың
жоғалуы). Олар жобамен қарастырылған көздерден, қарызды әр түрлі
себептерден ала алмау натижесінен болуы мүмкін.
Уақыт шығындары кәсіпкерлік қызымет үрдісі жобамен қарастырылған
мерзімінен баяу жүрген жағдайда (сағаттармен, тәуліктермен, айлармен
өлшенеді.) пайда болады. Шығындардың арнайы түрлеріне келесілерді жатқызуға
болады: адамдардың өмірімен денсаулығына, қоршаған ортаға, еәсіпкерлер
беделіне зиян келтіру және басқа да қолайсыз әлеуметтік және моральдық-
психологиялық факторлармен байланысты шығындарды жатқызуға болады.
Шығындардың арнайы түрлерінің ерекше тобына-саяси сипаттағы пакторлардың
күтпеген әсерінен болатын шығындарды жатқызуға болады. Олар адамдардың
қалыптасқан экономикалық жағдайына түсінбеушілік енгізеді, өндірістік-
шаруашылық қызметтің ырғағын бұзады, шығындардың өсуіне және табыстардың
төмендеуіне әкеледі.

3.2. Кәсіпкерлік тәуекелдерді бағалау
Тәуекелді басқару үрдісінде езекті мэселелердің бірі болып кәсіпкерлік
қызметтің нәтижелеріне әсер е гетін және есептелегін бағалау сатысы болып
табылады.
Тәуекелді багалау - Бұл тәуекел шамасын (дәрежесін) сандық және сапалық
тэсілмен анықтау. Тәуекелді бағалаудың эмбебап тэсілдері жоқ. Пайдаланып
жүрген тэсілдердің артықшылықтары мен кемшіліктері бар. Бағалаудың қандай
да бір белгілі тэсілін таңдау нақты жағдай мен кәсіпкер түлғасына
байланысты. Сондықтан, сандық-сапалық тэсілді үштастырып, яғни кәсіпкерлік
тәуекелді қүрамдастыру әдісімен бағалауды өткізген дүрыс. Кәсіпкерлік
тәуекелді сандық және сапалық бағалау 11-суретте керсетілген.

Сапалық багалау барлық мүмкін болатын тәуекелдердің идентификациясымен
сипатталады. Саналық бағалау салыстырмалы түрде қарапайым болуы мүмкін,
оның басты міндеті орындау барысында тәуекел пайда болатын факторларды,
жұмыс сатыларын анықтау.
Тәуекелді бағалау барысында тәуекел дәрежесін анықтау қажет және ол
келесідей болуы мүмкін:
■ жіберілетін - жоспарланған объекті өткізуден түсетін табысты толық
жоғалту қаупі;
■ шегіне жеткен - тек қана табыстың түспеуі ғана емес, сонымен қатар
кәсіпкер қаражаттары есебінен қарыздардың жабылмауы мүмкін;
■ катастрофалық - капиталдың, мүліктің жоғалуы, кәсіпкердің банкротқа
үшырауы да болуы мүмкін.
Кәсіпкер тәуекелі сандық түрде, салынған капиталдың түскен ықтималды
немесе жоспарланған, максималды және минималды табысты (зиянды) субъективті
бағалаумен сипатталады. Сонымен қатар, мұнда алынған табыстың (зиянның)
максималды және минималды деңгейінің арасындағы диапазон неғүрлым үлкен
болған сайын, тәуекел дәрежесі де жоғары болады.
Сандық багалау тәуекелдерді сандық сипаттауға, оларды талдау мен
салыстыруды еткізуге бағытталған. Тәуекелді сандық бағалау жағдайында әр
түрлі әдістер қолданылады.
Кейде сандық және сапалық бағалауды сыртқы және ішкі факторлардың әсерін
талдау негізінде жүргізеді: олардың жекелеген элементтерінің кәсіпорынның
жұмысына әсер ететін үлес салмағы элементтік бағалау жүзеге асырылады және
оның ақшалай керсеткіші анықталады. Мұндай әдіс сандық талдауда өте көп
еңбекті қажет етеді, бірақ сапалық талдауда ұтымды бо- лын табылады.
Абсолюттік талдауда тәуекел құндық (ақшалай) сипатта немесе материалды
заттық (физикалық) сипатта мүмкін болатын жоғалтулардың мөлшерімен
анықталуы мүмкін.
Салыстырмалы сипатта тәуекел жоспарланған табысқа немесе кәсіпкерлік
қызметтің аталған түріне жұмсалған ресурстардың жалпы құнына қатысты
шығынның сомасы ретінде анықталады.
Тәуекелді сапалық бағалау статистикалық әдіс көмегімен орындалуы мүмкін.
Бағалаудың аталған әдісінің басты құралдары - орташа күтілетін мәні,
дисперсия, стандартты ауытқу, вариация коэффициенті.
Вариация - нәтиженің бір нұсқасынан екіншіге ету барысындағы сандық
көрсеткіштердің езгеруі.
Дисперсия - нақты мәннің орташа мәнінен ауытқу шамасы.
Осылайша, тәуекел дәрежесі екі критериймен елшенуі мүмкін: орташа
күтілетін мәнмен, мүмкін болатын нәтиженің құбылуымен (өзгергіштігімен).
Орташа күтілетін мән - белгісіз бір жағдайға байланысты нәтиженің
(жағдайдың) мәні. Ол әрбір нәтиженің ықтималдылығы сәйкес мәннің жиілігі
немесе салмағы ретінде қолданылатын мүмкін болатын нәтижелердің орташа
салмақтысы болып табылады. Осылайша, болжамды күтілетін нәтиже есептеледі.
Сараптамалық багалаулар әдісі. Бұл әдіс әдетте тәжірибелік кәсіпкерлер
мен мамандардың ойпікірлерін өңдеу жолымен жүзеге асырылады. Ол
статистикалықтан тек тәуекел қисығын сызу үшін ақпаратты жинақтау әдісімен
ерекшеленеді.
Есептік-аналитикалық әдіс - шығындар ықтималдылығының қисығын
құрастыруга және кәсіпкерлік тәуекел керсеткіштерін бағалауға негізделген.

3.3. Кәсіпкерлік тәуекелдерді басқару
Кәсіпкерлік қызмет қолайсыз нәтижелердің, оң салдардың пайда болу
мүмкіндігімен байланысты болгандықтан, олардың пайда болуын азайтатын
немесе теріс салдарды болдырмай- тын әдістер мен тәсілдерді жасап шығару
қажеттілігі туындайды. Экономикалық ғылымда мұндай сипаттағы ісәрекеттерді
тәуекелді басқару жүйесі деп атайды. Кәсіпкерлік фирманың қызметінің шекті
нәтижелеріне тәуекелдің әсерін жұмсартуға бағытталған қызметтің ерекше
түрі.
• тәуекелді басқару тұжырымдамасы үш негізгі айқындамадан тұрады:
• тәуекел жағдайында кәсіпкерлік қызмет салдарын анықтау;
• бұл қызметтің мүмкін болатын теріс салдарына әсер ету қабілеті;
• жасалатын іс-әрекеттердің оң нәтижелері жойылатын немесе теріс
нәтижелердің орны толтырылатын шараларды жасап шығару мен жүзеге асыру.
Тәуекелді басқару шешімді қабылдау барысында нұсқаларды іздеуді
білдіреді. Тәуекелді сапалық бағалау кәсіпкерлік фирманың ұзақ мерзімді
перспективада кәсіпкерлік фирманың табысқа жету мүмкіндіктерін арттырады,
оның қаржылық жағдайының нашарлау қаупін біршама темендетеді.
4-кестеде кәсіпорын тәуекелін басқарудың негізгі әдістерінің жіктемесі
келтірілген. Аталған әдістердің бір белігі болашақта тәуекелді темендетуді,
ал қалған белігі дереу темендетуді кепілдендіреді. Бір әдістерді шамаға
тікелей әсер ету шаралары ретінде, ал қалған әдістерді - жанама әсер ету
шаралары ретінде қарастыруға болады.

Тәкекелді Тәкекелді Тәкекелді Тәкекелді Тәкекелді
ескерту болдырмау локальдау әртараптандыру экономикалық
әдістері әдістері әдістері әдістері салдарын
төмендету
әдістері

Тәуекел Сенімсіз Тәуекелді Жеке жобалардың Лимиттеу
туралы әдеттерден басжобаларды қатысушылары өзін-өзі
қажетті тарту жүзеге асыру (бірігіп сақтандыру
ақпаратты Гранттарды үшін еншілес орындаушылыр) (қорларды
алу іздестіру кәсіпорындарды арасында құру мен
Кәсіпорын Тәуекелді құру Арнайы тәуекелдерді резервтілеу )
қызметін жобалардан басқұрылымдық үлестіру өзара
стратегиялықтарту Мүліктіңбөлімшелерді өткізумен сақтандыру
жоспарлау консервациясы құру тасымалдарды сақтандыру
белсенді Қабылетсіз (негізделген әртараптандыру
мақсатқа қызметкерлердібалансы бар) Инвестицияларды
бағытталған жұмыстан Тәуекелді әртараптандыру
маркетинг босату жобаларды қызмет түрлерін ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.