Ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдалану – кәсіптік білім мамандығы студенттерінің кәсіби құзырлылығын қалыптастырудың маңызды элементі
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ӘӨЖ 378.147.016.02:004(574) Қолжазба құқығында
НИЯЗОВА ГҮЛЖАН ЖОЛАУШЫҚЫЗЫ
Ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдалану –
кәсіптік білім мамандығы студенттерінің кәсіби құзырлылығын
қалыптастырудың маңызды элементі
13.00.02 – Оқыту және тәрбиелеу теориясы мен әдістемесі
информатика, білім беру жүйесін ақпараттандыру
Педагогика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертация
Ғылыми жетекшілері:
Т.О.Балықбаев, педагогика
ғылымдарының докторы
К.М.Беркімбаев педагогика
ғылымдарының докторы, доцент
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2008
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1 КӘСІПТІК БІЛІМ МАМАНДЫҒЫ СТУДЕНТТЕРІН ОҚЫТУДА
АҚПАРАТТЫҚ-КОММУНИКАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ 11
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
1.1 Жоғары оқу орындарында ақпараттық-коммуникациялық
технологияларды пайдаланудың психологиялық-педагогикалық 11
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
29
1.2 Кәсіптік білім мамандығы студенттерінің кәсіби құзырлылығын
қалыптастыру
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 44
... ... ... ... ...
1.3 Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар негізінде кәсіби
құзырлылықты қалыптастыру
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
2 КӘСІПТІК БІЛІМ МАМАНДЫҒЫ СТУДЕНТТЕРІНІҢ КӘСІБИ ҚҰЗЫРЛЫЛЫҒЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДА АҚПАРАТТЫҚ-КОММУНИКАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ҚОЛДАНУ
ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 63
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
2.1 Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар негізінде кәсіптік 79
білім мамандығы студенттерінің кәсіби құзырлылықтарын
қалыптастырудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 94
... ... ... ..
111
2.2 Кәсіптік білім мамандығы студенттерінің кәсіби құзырлылығын
қалыптастырудың 125
құралдары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... . 127
2.3 Кәсіптік білім мамандығы студенттерінің кәсіби құзырлылығын 135
қалыптастырудың 138
әдіс-тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 139
... ... ... 141
142
2.4 Тәжірибелік-әдістемелік зерттеу жұмыстарының 143
нәтижелері ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОСЫМША
А ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .
ҚОСЫМША
Ә ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМША
Б ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОСЫМША
В ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .
ҚОСЫМША
Г ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .
ҚОСЫМША
Д ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .
Белгілеулер мен қысқартулар
АДҚК - автоматтандырылған дидактикалық құралдардың
кешені
АКТ - Ақпаратты коммуникациялық технология
ЖОО - Жоғары оқу орны
КИ -Кентау институты
Қаз ҰПУ - Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті
ҚР - Қазақстан Республикасы
ТМД - Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ОАТ - Оқытудың ақпараттық технологиялары
ОЖ - Операциялық жүйелер
ОҚМУ - Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті
ХҚТУ -Халықаралық қазақ-түрік университеті
ЭЕМ - Электронды есептеу машина
ЭО - Электрондық оқулық
IBM - International Business Machines (іскерлік қызметтер
үшін халықаралық машиналар )
IT - Интернет технологиялар
MS DOS - Microsoft фирмасының дискілі операциялық жүйесі
HTML - Hiper Text Marpup Language (гипермәтінді белгілеу
тілі)
WWW - World Wide Web (дүниежүзілік тармақталған өрнек)
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасы Президенті
Н.Ә.Назарбаев дәстүрлі 2007 жылғы 28-шы ақпандағы Қазақстан халқына
жолдауында республикадағы әлеуметтік, саяси-мәдени жағдайларға кеңінен
талдау жасап, елдің болашақ мамандарын дайындау үдерісінде кәсіптік білім
берудің көкейкесті мәселелерін атап көрсетті. Осы бағытта қазіргі кезде қол
жеткен нәтижелер келешекте – Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша
қабілетті 50 елідің қатарына қосылуына мүмкіндік туғызатыны анық. Жоғары
білім беру мамандары үшін жолдаудағы он сегізінші бағыттың маңызы ерекше
онда “Ақпараттық технологиялар мен ақпаратты таратудың жаңа нысандарына
бағдарланған мамандандырылған білім беру бағыттарын құру міндеті де
алдымызда тұр”, - деп атап көрсетті [1].
Қазіргі кезде қоғамның ақпараттық сипатқа ие болуы негізінде ғаламдық
ақпараттық үдерістерге ілесуінің мәні өте зор болып отыр. Соған орай,
ақпараттандырудың ықпалымен қазіргі қоғамдағы адам әрекеттерінің, сонымен
қатар, педагогикалық іс-әрекеттердің барлық аймақтарындағы ақпараттық
білімдерді пайдалану арқылы болашақ қоғам құрылымы да нарықтық экономика
жағдайына байланысты дамуда. Қоғамды ақпараттандырудың басты мақсаты –
білім беру саласы арқылы ақпараттық үдерістерді, құбылыстарды, олардың
арасындағы өзара байланыстарды модельдеу негізінде қабылданған шешімдердің
нәтижелерін талдау және болжау, оқу мен практикалық міндеттерді шешудің
стратегиясын жасау, мамандардың кәсіптік біліктілігін қалыптастыру, олардың
жеке және альтернативті ойлау қабылеттерін дамыту, қазіргі заманғы
ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдаланудың теориясы мен
практикасын тереңірек меңгеру. Жоғары оқу орнын бітірушілердің сапасына
қойылатын талаптардың өсуі білім беру үдерісіне өзгерістер енгізуге
әкелетін ғылыми-техникалық дамудың негізі болып табылады. Қазіргі уақытта
іс-әрекетте жоғары сапаға жетуді, өз бетінше негізделген және ықпалды
шешім қабылдай алуды ақпараттық-коммуникациялық технологияларды қолдану
әдістерін меңгермей жүзеге асыру мүмкін емес.
Бүгінгі күні ақпараттық-коммуникациялық технологиялар өндірісте,
кәсіпорындарда, құжат өңдеу іс-әрекеттерінде кеңінен қолданылуда, оның
қамтитын іс-әрекет саласы зор қарқынмен өріс алуда. Өңделетін ақпараттың
көлемі мен күрделілігінің тұрақты өсуіне орай қоғамда оны бейнелеудің жаңа
түрлері талап етілуде.
Болашақ мамандарды, соның ішінде кәсіптік білім мамандығы
студенттерінің кәсіби құзырлылығын қалыптастыруда ақпараттық-
коммуникациялық технологияларды пайдалану ақпараттық қоғамның қазіргі
дамуында жоғары оқу орындарына қойылатын негізгі талаптардың бірі болып
табылады. Ақпараттық қоғам еңбек мазмұнының өзгеруіне сәйкес жылдам
бейімделетін, жаңа білімдерді, біліктіліктерді және дағдыларды қысқа
мерзімде игеру қабілетіне ие болатын мамандарды қажет етеді.
Қазіргі кезде студенттерді оқыту үдерісінде ақпараттық-коммуникациялық
технологияларды пайдалану жүйесін қалыптастырудың жолдары жетілдірілуде.
Оқу үдерісін мүмкіндігінше сапалы жетілдіру білім беруді ақпараттандыру
мен оқыту үдерісінде арнайы әдіс-тәсілдерді тиімді ұйымдастыруға
байланысты. Осындай өзекті мәселелерде Кәсіптік білім мамандығы
студенттерінің кәсіби құзырлылығын қалыптастырудың маңызды элементі
ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың құралдары болып табылады.
Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар деп ақпараттармен жұмыс істеуге
арналған, яғни ақпараттық үдерістерді басқаруға арналған қазіргі заманғы
құрылғылар мен жүйелер түсіндіріледі.
Демек, соңғы кездегі ғылыми және практикалық зерттеулерде ақпараттық-
коммуникациялық технологиялар адамзат танымының әдіснамалық бағыттағы ең
негізгі нысаны болып отыр.
Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар ғылымда және практикада, түрлі
білім беру және өндіріс салаларында өз орынын тауып, жоғары оқу орындарының
да оқу үдерістерінде кеңінен қолданыс табуда.
Ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдалану студенттердің
ғылыми-танымының қалыптасуына, олардың ойлау мүмкіндіктерінің дамуына,
мамандыққа даярлығын жетілдіруге үлкен септігін тигізеді. Оқу үдерісінде
ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдаланудың негізінде
студенттер қазіргі заманғы формальдау, модельдеу сияқты ғылыми таным
әдістерін меңгереді. Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар студент
ойлауының формальды-логикалық және жүйелік формаларының дамуына, ғылыми-
танымның жаңа әдістерін меңгерулеріне мүмкіндік жасайды. Сондықтан да,
ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдалану мәселелері қазіргі
кезде барлық дерлік саладағы информатика оқулықтарында қарастырылады.
Ақпараттық-коммуникациялық технологияларды адам іс-әрекетінің барлық
саласына ендіру білім беруге қойылатын жаңаша талаптарды айқындай түсті.
Білім беру жүйесін ақпараттандыру туралы мәселелерді зерттеуге арналған
ғылыми әдебиеттерді (И.Г. Захаров, A.A. Кузнецов, В.М.Монахов, В.И. Пугач,
И.В. Роберт, Е.Ы.Бидайбеков, Т.О.Балықбаев, С.Кариев, Г.Т.Жангисина,
М.Мәлібекова, Қ.С.Әбдиев, С.А.Исаев, К.М.Беркімбаев және т.б.) талдау
танымдық операцияларды басқару үдерісіне, жоғары оқу орындары пәндерінің
оқыту мазмұны, әдістері, орталары, оқыту формалары, функциялары,
психологиялық-педагогикалық сипатының жаңа құрылымдарға ие болатындығын
көрсетеді [2; 3; 4; 5; 6; 7; 8; 9; 10; 11; 12; 13; 14].
Ақпараттық қоғам жағдайындағы білім беру жүйесінің басты талаптары мен
жоғарыда аталған ғалымдардың зерттеу еңбектерінің нәтижелерін ескере
отырып, мынадай тұжырым жасауға болады: білім беру жүйесін жетілдірудің
негізгі бағыттарының бірі ретінде ақпараттық-коммуникациялық
технологияларды қолдану бүгінгі күннің басты талабы, ал оның негізгі
техникалық және педагогикалық мүмкіндіктерін дамыту маңызды болып саналады,
сонымен қатар, одан әрі зерттеуді қажет етеді.
Талдау жасалынған зерттеу жұмыстары елімізде оқыту және тәрбиелеу
теориясы мен әдістемесі бойынша ғылыми ізденістер негізін салуға мүмкіндік
береді.
Жоғарыда аталған еңбектерде ақпараттық-коммуникациялық технологиялар
негізінде кәсіптік білім мамандығы студенттерінің кәсіби құзырлылығын
қалыптастыру мәселелері қарастырылмаған. Келтірілген ғылыми еңбектерден
ұсынылып отырған диссертацияның ерекшелігі: зерттеу жұмысында ақпараттық-
коммуникациялық технологиялар негізінде Кәсіптік білім мамандығы
студенттерінің кәсіби құзырлылығын қалыптастыру жолдары зерттеліп, мәні
мен құрылымы айқындалған.
Жалпы алғанда, ақпараттық-коммуникациялық технологияларды білім беру
саласында, әсіресе болашақ мамандарды құзырлылық парадигма деңгейінде
дайындау және олардың бәсекелестік қабілеттерін дамытуда қолдану маңызды
қажеттіліктердің бірі болып саналады. Осы қажеттіліктерге байланысты
мынадай іс-әрекеттер орындалуы тиіс: 1) педагогикалық үдерісте ақпараттық-
коммуникациялық технологияларды тиімді пайдалана алатын кәсіби құзырлы
педагог дайындау; 2) оқу орындарының ақпараттық-коммуникациялық
технологиялар базаларын үнемі жаңартып отыру; 3) оқу-әдістемелік жұмыстарды
білім берудің жаңа құндылық деңгейінде дамыту негізінде жүргізу. Осы
айтылғандардың барлығы қарастырылып отырған мәселенің көкейкестілігін
білдіреді.
Кәсіптік білім мамандығы студенттерін ақпараттық-коммуникациялық
технологияларды пайдаланып оқыту мәселесі көп аспектілігіне орай төмендегі
негізгі қайшылықтарды атап өткен жөн:
- білім беруді ақпараттандыру шартында ақпараттық-коммуникациялық
технологиялар негізінде кәсіптік білім мамандығы студенттерінің кәсіби
құзырлылығын қалыптастыру қажеттілігі мен оны әдіснамалық қамтамасыз етудің
жеткіліксіз деңгейі;
- жоғары білім беру саласында студенттерді оқытудың қалыптасқан жүйесі
мен олардың кәсіптік дайындығына қойылатын талаптардың өсуі, сондай-ақ,
осы талаптарды орындауда ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың
мүмкіндіктерінің орынды пайдаланылмауы;
- студенттердің бәсекеге қабілеттілігін психологиялық және
педагогикалық тұрғыда қамтамасыз ету қажеттілігі мен олардың ақпараттық-
коммуникациялық технологияларды пайдалану біліктілігінің деңгейін әлі де
болса жетілдіру қажеттілігі.
Осы қайшылықтар диссертациялық зерттеуде ақпараттық-коммуникациялық
технологиялар негізінде кәсіптік білім мамандығы студенттерінің кәсіби
құзырлылығын қалыптастыру үдерісінің ұйымдастыру-технологиялық, ғылыми-
әдістемелік қамтамасыздандырылуы тиіс екендігін білдіреді және біздің
зерттеу проблемамызды айқындап, Ақпараттық-коммуникациялық технологияларды
пайдалану – кәсіптік білім мамандығы студенттерінің кәсіби құзырлылығын
қалыптастырудың маңызды элементі деген тақырыпты таңдауымызға негіз болды.
Зерттеу нысаны – Жоғары оқу орнында ақпараттық-коммуникациялық
технологияларды пайдалану үдерісі.
Зерттеу пәні – Ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдаланып
Кәсіптік білім мамандығы студенттерінің кәсіби құзырлылығын ақпараттық-
коммуникациялық технологиялар құзырлығы негізінде қалыптастыру әдістері.
Зерттеу мақсаты – Ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдаланып
кәсіптік білім мамандығы студенттерінің кәсіби құзырлылығын қалыптастыру
үдерісін ғылыми-теориялық негіздеу және әдістемелік қамсыздандыру.
Зерттеудің ғылыми болжамы - егер, кәсіптік білім мамандығы
студенттерінің кәсіби құзырлылығын қалыптастыруда ақпараттық-
коммуникациялық технологияларды пайдаланудың психологиялық-педагогикалық
негіздері айқындалып, әдістемелік жүйесі жетілдірілсе, онда студенттердің
білімі, біліктілігі, дағдысы, кәсіби құзырлылығы ақпараттық-коммуникациялық
технологиялар негізінде жетіле түседі, өйткені бұл қазіргі ақпараттық қоғам
талабы.
Зерттеудің міндеттері:
- кәсіптік білім мамандығы студенттерін оқытуда ақпараттық-
коммуникациялық технологияларды пайдаланудың психологиялық-педагогикалық
негіздерін анықтау;
- ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдаланып кәсіптік білім
мамандығы студенттерінің кәсіби құзырлылықтарын қалыптастырудың мазмұны мен
құралдарын айқындау;
- кәсіптік білім мамандығы студенттерінің кәсіби құзырлылығын
қалыптастырудың әдістемелік жүйесін жасау;
- тәжірибелік-әдістемелік зерттеу жұмыстарының нәтижелерін эксперимент
жүзінде тексеруден өткізу.
Жетекші идея: Студенттерді оқытуда ақпараттық-коммуникациялық
технологияларды пайдалану олардың кәсіби өмірдегі белсенділігінің жоғары
болып кәсіби біліктіліктері мен кәсіби құзырлылығын қалыптастыруға ықпал
етеді.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: Білім беру жүйесінің
философиялық, психологиялық-педагогикалық, ғылыми-техникалық негіздері,
тұлға дамуының жалпы философиялық принциптері, біртұтастық туралы
диалектикалық теориясы, қазіргі білім беру проблемалары, политехникалық
және кәсіптік білім беру, оқыту әдістемесі мен теориясы, кәсіпқойлық
психологиясы мен жеке тұлғаны дамыту саласындағы отандық және шетелдік
ғалымдардың еңбектері құрайды.
Диссертациялық зерттеудің теориялық, ғылыми-әдістемелік қағидаларын
жасауда кәсіби оқыту үдерісін зерттеудегі жүйелілік, тұлғалық және іс-
әрекет тұрғысынан қараудың жалпы ғылыми принциптері, сонымен бірге
кәсіпқойлық, оның бәсекеге қабілетті және кәсіби толысқан маман болып
қалыптасуындағы рөлі туралы; іс-әрекеттің философиялық, психологиялық,
педагогикалық және профессиографиялық теориясы туралы; проблемалық оқытудың
психологиялық-педагогикалық және әдістемелік негіздері туралы теориялары
мен идеялары қолданылды.
Зерттеу көздері. зерттеу проблемасы бойынша философтардың,
әлеуметтанушылардың, психологтардың, педагогтардың еңбектері; ҚР үкіметінің
ресми материалдары; Білім және ғылым министрлігінің жоғары мектептің білім
беру мәселелеріне қатысты нормативті құжаттары мен оқу-әдістемелік
кешендері (стандарттар, типтік оқу бағдарламалары, оқулықтар, оқу құралдары
және т.б.); Қазақстан Республикасы жоғары міндетті кәсіптік білім беру
бағдарламалары; Білім беру саласын ақпараттандыру тұжырымдамасы мен
бағдарламасы; педагогтардың ғылыми жетістіктері мен озық тәжірибелері;
ақпараттық-телекоммуникация саласындағы ғылыми еңбектері.
Зерттеу әдістері: зерттеу жұмыстарын жүзеге асыруда теориялық
(модельдеу, салыстырмалы, индуктивті-дедуктивті талдау), эмпирикалық
(сұрау, бақылау, педагогикалық эксперимент, педагогикалық іс-тәжірибелер);
әлеуметтанулық (сауалнама); білім беру жүйесі субъектілерінің тәжірибесін
талдау, салыстыру, зерделеу, жинақтау, тәжірибелік-әдістемелік жұмыстар
жүргізу, математикалық статистикалық есептеу әдістері қолданылды.
Зерттеудің кезеңдері:
І кезеңде (2003-2004 жылдар) зерттеу проблемасы бойынша студенттердің
ақпараттық-коммуникациялық технологиялар бойынша білім, біліктерінің
параметрлері анықталды, теориялық зерттеулер жүргізілді, психологиялық-
педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге талдау жасалды.
ІІ кезеңде (2005-2006 жылдар) ақпараттық-коммуникациялық технологиялар
негізінде кәсіптік білім мамандығы студенттерінің кәсіби құзырлылығын
қалыптастыру жолдары айқындалды, ғылыми нұсқаулар берілді.
ІІІ кезеңде (2006-2008 жылдар) эксперимент нәтижелері қорытындыланып,
оларды өңдеу жұмыстары жүргізілді, диссертацияның даярлығы аяқталды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- Кәсіптік білім мамандығы студенттерін оқытуда ақпараттық-
коммуникациялық технологияларды пайдаланудың психологиялық-педагогикалық
негіздері анықталды;
- оқу үдерісінде ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдалануға
студенттің дайындығын қалыптастыру және кәсіптік білім мамандығы
студенттерінің кәсіби құзырлылығының құрамдас бөлігі ретінде ақпараттық-
коммуникациялық технологиялар бойынша құзырлылығын қалыптастыру мазмұны мен
құралдары көрсетілді;
- ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдаланып кәсіптік білім
мамандығы студенттерінің кәсіби құзырлылығын қалыптастырудың әдістемелік
жүйесі ұсынылды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы:
Зерттеудің нәтижелері бойынша жоғары оқу орнының студенттеріне арналған
“Компьютерлік модельдеу негіздері”, “Информатикадан тест сұрақтар жинағы”,
“Мәтіндік процессорды пайдалану”, “Windows операциялық жүйесі” атты оқу-
әдістемелік құралдары даярланған. Зерттеу нәтижелері жоғары оқу
орындарында, информатика пәні мұғалімдері мен информатика мамандарының
кәсіби білімін жетілдіретін институттарда пайдаланылады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
- кәсіптік білім мамандығы студенттерін оқытуда ақпараттық-
коммуникациялық технологияларды пайдаланудың психологиялық-педагогикалық
негіздері;
- кәсіптік білім мамандығы студенттерінің кәсіби құзырлылығын
ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдаланып қалыптастырудың
әдістемелік жүйесі;
- студенттердің кәсіби құзырлылығын ақпараттық-коммуникациялық
технологиялар негізінде қалыптастыру нақты шарттар арқылы (мазмұндық,
ұйымдастырушылық, әдістемелік) жүзеге асырылады: мазмұндық – тұжырымдама
негізінде жасалған бағдарламалар, оқулықтар мен құралдар жасаумен
айқындалады; ұйымдастырушылық – оқу-тәрбие үдерісінде әртүрлі жұмыс
формаларын, әдіс-тәсілдерді, амал-жолдарды пайдаланумен айқындалады;
әдістемелік – тәжірибелік тұрғыда негізделген жұмыстармен анықталады.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі алғашқы әдіснамалық
және теориялық көзқарастармен; практикалық жұмыс мазмұнының ғылыми
аппаратқа сәйкестілігімен; зерттеу проблемасын зерделеуде зерттеу
міндеттеріне барабар әдістер кешенін пайдаланумен; зерттеу деректерінің
дәлелділігімен; тәжірибелі-әдістемелік жұмыстарының жоспарлы
кезеңділігімен; ұсынылған әдістеменің тиімділігімен; бастапқы және соңғы
көрсеткіштердің нәтижелерін қорытындылауымен; олардың тиімділігін
тәжірибелі-әдістемелік жұмыстар арқылы тексеруімен және оқу-тәрбие
үдерісіне кешенді ендірілуімен дәлелденді.
Зерттеу базасы. Тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар Қожа Ахмет Ясауи
атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінде, М.Әуезов атындағы
Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінде, Абай атындағы Қазақ Ұлттық
педагогикалық университетінде жүргізілді.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және ендіру тәжірибелік-эксперимент
жүргізу барысында жүзеге асты және Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-
түрік университетінің ғылыми семинарында, Абай атындағы Қазақ Ұлттық
педагогикалық университетінің “Информатика және қолданбалы математика”
кафедрасының ғылыми семинарында, Физиканы, математиканы және информатиканы
инновациялық оқыту: өзекті мәселелері және болашағы мәселелеріне арналған
Халықаралық ғылыми-әдістемелік конференцияда (Шымкент, 2004), “Білім беру
мен ғылымдағы математикалық модельдеу және ақпараттық технологиялар” атты
ІІІ халықаралық ғылыми-әдістемелік конференцияда (Алматы, 2005), “Жоғары
оқу орынында білім берудің жаңа технологиялары: теориясы мен практикасы”
атты І ғылыми-практикалық халықаралық дистанциялық конференцияда
(Түркістан, 2006), “Білім беру саласындағы және жаратылыстану ғылымдары
бойынша мамандар дайындаудағы инновациялық технологиялар” атты Халықаралық
ғылыми-практикалық конференцияда (Тараз, 2007), “Жоғары кәсіптік білім
беруді реформалау жағдайында педагог кадрларды даярлау” атты республикалық
ғылыми-практикалық конференцияда (Семей, 2007), “Білім беру жүйесін
инновациялық дамытудағы кадрлық ресурстар” атты І Бүкіл Ресейлік
педагогикалық конгресте (Москва, 2007), “Орта Азия және Қазақстан халықтары
рухани құндылықтарының жаһандануы мен өркениеті” атты халықаралық ғылыми-
практикалық конференцияда (Шымкент, 2007), “Шоқан тағылымы-13” атты
Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда (Көкшетау, 2008) баяндалды;
басылым көрген мақалаларда, оқу-әдістемелік құралдар мен бағдарламаларда
көрініс тапты. Зерттеу нәтижелері Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-
түрік университетінде, М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік
университетінде, Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университетінде
оқу үдерісінің практикасына ендірілді.
Диссертацияның құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 КӘСІПТІК БІЛІМ МАМАНДЫҒЫ СТУДЕНТТЕРІН ОҚЫТУДА АҚПАРАТТЫҚ-
КОММУНИКАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жоғары оқу орындарында ақпараттық-коммуникациялық технологияларды
пайдаланудың психологиялық-педагогикалық негіздері
Ұлттық білім беру моделін қалыптастыру тенденциясы мен Қазақстан
Республикасының білім беру жүйесін бүкіл әлемдік білім кеңістігіне
кіріктірумен сипатталатын білім беру саласы “Қазақстан - 2030” стратегиялық
бағдарламасында мазмұндалған негізгі басымдықтардың бірі болып табылады.
Бүгінгі күні елімізде ақпараттық қоғамға өту үдерісін іске асырудың негізгі
компоненттерінің бірі, яғни ақпаратты алу, өңдеу, тарату мен тасымалдау
әрекеттерін жүзеге асыратын бірден-бір себеп, ол ақпараттық-коммуникациялық
технологияларды қолданудың күннен-күнге арта түсуі [15].
Ақпараттық қоғам құру, онымен байланысты ақпараттық-коммуникациялық
технологиялардың біздің өмірімізге етене енуі, білім беру жүйесін
ұйымдастыруға жаңаша көзқарасты талап етіп, ақпараттық қоғам талабына сай
білімді ұрпақ тәрбиелеу, яғни өз қызметінде ғылыми-техниканың соңғы
жетістіктерін оңтайлы пайдалана білетін кәсіби құзырлы педагог маман
дайындауды қажет етеді.
“Құзыр”, “құзырлылық” және “құзырлы” түсініктері бұрынырақта тұрмыста,
әдебиеттерде кеңінен пайдаланылды, сөздіктерде түсіндірмелері берілді.
Мысалы, “Шетел сөздерінің қысқаша сөздігінде” (М., 1952ж.) “құзырлы (лат.
competens, competentis қабілетті) – анықталған аймақта жетекші, білуші; өз
білімі деңгейінде бір нәрсені шешу немесе талқылау статусы бар” деп
анықтама берілген.
Құзырлылық құзырлары мәселесі бойынша жұмыстарды талдау (Н.Хомский,
Р.Уайт, Дж. Равен, Н.В.Кузьмина, А.К.Маркова, В.Н.Куницина, Г.Э.Белицкая,
Л.И.Берестова, В.И.Байденко, А.В.Хуторской, Н.А.Гришанова, және т.б.)
шартты түрде СВЕ-тәсілдің (CBE-competence-based education) білім беруде
қалыптасуының үш сатысын бөлуге мүмкіндік береді [16; 17; 18; 19; 20; 21;
22; 23; 24; 25; 26].
Бірінші саты – 1960-1970жж. – ғылыми аппаратқа “құзыр” категориясының
енгізілуімен, құзырқұзырлылық түсінігінің шеңберін кеңейтуге алғышарттар
құрылуымен сипатталады. Трансформациялық грамматика және тілдерді оқыту
теориясы саласында тілдік құзырлардың түрлерін зерттеу, “қарым-қатынас
құзырлылығы” (Д.Хаймс) түсінігін енгізу осы кезден басталды [27].
Екінші саты – 1970-1990жж. – тілге оқыту теориясы мен практикасында,
басқарудағы кәсіпқойлыққа, жетекшілікке, менеджментке, қарым-қатынасқа
оқытуда, құзырқұзырлылық категорияларын пайдаланумен сипатталады.
Дж.Равеннің 1984 жылы Лондонда жарық көрген “Қазіргі қоғамдағы құзырлылық”
еңбегінде “әлеуметтік құзырларқұзырлылықтар” түсінігінің мазмұны жасалды
[28]. Бұл “құраушылардың көптеген санынан тұратын, олардың көршілігі
салыстырмалы түрде бір-біріне тәуелсіз, ..., кейбір құраушылар когнитивтік
салаға қатысты, ал басқалары – эмоционалдық, ... бұл құраушылар бірін-бірі
алмастыра алады”. Демек, Дж. Равен атап көрсеткендей “құзырлылықтар
түрлері” терминінің мағынасы “мотивацияланған қабілеттер” [28, - б. 258].
Қазіргі кезде зерттеушілер жоғарыда келтірілген құзырларды ғана емес,
оның оқытуды ұйымдастыру үдерісінің ақырғы нәтижесі ретінде қалыптасуын да
ескеріп зерттеумен айналысуда (Н.В.Кузьмина, А.Н.Маркова, Л.А.Петровская)
[29; 30; 31]. Зерттеушілер түрлі іс-әрекеттер үшін құзырлардың көптеген
түрлерін бөліп көрсетуде. Мысалы, Европалық Кеңес (1990) тілдік құзырлардың
стратегиялық, әлеуметтік, әлеуметтік-лингвистикалық және т.б. түрлерін
бөліп көрсетеді.
Қазіргі кезде құзырларқұзырлылықтар негізінде жоғары білім берудің
мемлекеттік стандарттары мен оқытушыларды аттестациялау процедураларының
мазмұнын өзгерту бойынша жұмыстар кең тұрғыда жалғастырылуда. Осы бағытта
жоғары білім берудің 050120-Кәсіптік білім мамандығына арналған мемлекеттік
стандартының мәтінінде білім беру құзырлары болатын негізгі жағдайлар
белгіленген [32].
Білім беру құзырлары - бұл студенттің мағыналық бағдарлары, білімдері,
біліктіліктері мен тұлғалық және әлеуметтік іс-әрекетін жүзеге асыруына
қажетті нақты анықталған объектілер шеңберіне қатысты тәжірибелерінің
жиынтығы.
Білім беру құзырлары түсінігін анықтап, оның иерархиясын айқындайық.
Білім беру мазмұнының жалпы метапәндік (барлық пәндер үшін), пәнаралық
(пәндер немесе білім беру аймақтары циклі үшін) және пәндік (әрбір оқу пәні
үшін) болып бөлінуіне сәйкес үш деңгейлік иерархиясы белгілі:
1) кілттік құзырлар – білім берудің жалпы (метапәндік) мазмұныныа
қатысты;
2) жалпы пәндік құзырлар – оқу пәндері мен білім беру аймақтарының
анықталған шеңберіне қатысты;
3) пәндік құзырлар – алдыңғы екі деңгейге қарағанда дербес, нақты
сипаты мен оқу пәндері шеңберінде қалыптасу мүмкіндігі бар.
Осылайша, білім берудің кілттік құзырлары білім беру аймақтары мен
оқытудың әрбір сатысындағы оқу пәндерінің деңгейінде нақтыланады.
Кәсіптік білім мамандығы студенттерінің кәсіби құзырлылығын ақпараттық-
коммуникациялық технологиялар негізінде қалыптастырудың құраушылары болатын
кілттік құзырларды жоғары білім берудің негізгі мақсаты, әлеуметтік
тәжірибе мен тұлғалық тәжірибенің құрылымдық бейнеленуі, сондай-ақ,
студенттің әлеуметтік тәжірибені меңгеруіне, қазіргі қоғамдағы практикалық
қызмет пен өмір сүру дағдыларын игеруіне мүмкіндік беретін негізгі іс-
әрекеттерінің түрлері негізінде анықталады.
Біздің зерттеуімізде кілттік құзырлар маман-педагогтың кәсіби
құзырлылығының құраушысы ретінде қарастырылады.
Білім беру стандарттарын, бағдарламалары мен жеке пән оқулықтарын
жасауда жалпы кілттік құзырларды қалыптастыру қоры тұрғысынан ұсынылатын
білім беру мазмұнының кешенділігі ескерілуі тиіс.
Аталған негізде жобаланған білім беру тек пәндік ғана емес, бүтіндей
құзырлы білім беруді қамтамасыз ететін болады.
Студенттердің білім алу құзырлары ЖОО-да ғана емес, отбасында, достары
арасында, болашақ өндірістік қарым-қатынастарында көп функционалды
метапәндік рөл атқаратын болады.
“Құзырлылық” түсінігі өзіне когнитивтік, операциялық-технологиялық ғана
емес, мотивациялық, этикалық, әлеуметтік және мінез-құлықтық құраушыларды
да біріктіреді.
Құзырлылықтың мағыналық түсінігін кең тұрғыда анықтау, оны оқыту
нәтижесі сапасында өлшеу мен бағалауды айтарлықтай қиындатады. Бұған
А.В.Хуторский келтірген негізгі кілттік құзырлардың мазмұны дәлел бола
алады [25. б. 9-10].
Жалпы білім беруге құзырлылық тәсіл (СВЕ) ұстану құзырлылығының
жоғарыда ұсынылған түрде қарастырылуы оларды өлшеу мен бағалаудың өте
күрделілігі туралы барлық зерттеушілердің пікірлерінің дұрыстығына дәлел
бола алады. Сонымен бірге, құзырлылық бағасын адамның жалпы мәдениеті, оның
тәрбиелілігі бағасымен сәйкестендіре қою оны ізгілендіру және білім беру
сапасын көтеруге байланысты мәселені оңтайлы шешуге мүмкіндік береді.
Білім беру саласының деңгейін жоғарылату және оны жетілдіру мәселелерін
шешу мемлекеттік құжаттар мен маңызды заң актілерінде де көрініс табуда.
Атап айтқанда, олар Қазақстан Республикасы “Ақпараттандыру туралы”
(2003ж.), 2002-2004ж. ҚР білім беру жүйесін ақпараттандыру тұжырымдамасы.
Тұжырымдама дәстүрлі және жаңа ақпараттық-коммуникациялық технологияларды
интеграциялайтын, білім берудің қазіргі заманғы талаптарын
қанағаттандыратын оқытудың ақпараттық-коммуникациялық орталарын құрудың
кешенді тәсілдерін қарастырады. Сонымен қатар, білім беру саласын
ақпараттандыру, бүкіл әлемдік талаптарға сай білім беретін оқу орындарын
қалыптастыру мәселесі елбасымыздың дәстүрлі жолдауларынан да көрініс табуда
[33; 34; 35].
Ақпараттық-коммуникациялық технологияларға байланысты жоғары білімді,
қабілетті мамандарды даярлауда студенттердің жүйелік кәсіптік-ақпараттық
бағыттылығын белгілі салада қалыптастыру жұмыстарының ғылыми- педагогикалық
негізін жасау, оны уақыт талабына сай тез арада шешу арнайы ғылыми жолмен
зерттеуді қажет ететін өте құнды мәселе.
Қазіргі уақытқа дейін осы мәселелерге жақын педагогикалық, техникалық
мамандарды дайындау туралы біраз ғылыми еңбектер жарық көрген.
Шетелдік және отандық психологтардың, педагогтардың еңбектерін талдау
барысында педагог мамандардың кәсіби құзырлылығын ақпараттық-
коммуникациялық технологиялар негізінде жоғары деңгейде қалыптастыру
әдістемесін қарастыру қажет екендігі айқындалды.
Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар негізінде кәсіби
құзырлылықтары қалыптасуы кәсіптік білім мамандығы студенттері негізгі
қажетті білімдерді игерулері және ақпараттық-коммуникациялық
технологияларды пайдаланудың жеке практикалық тәжірибелері жинақталып,
оларды өз қызметтерінде қолдану туралы сәйкес даярлығы қалыптасуы тиіс
(Сурет 1).
Педагогикалық мәселелердің жоғары деңгейдегі дайындыққа жету шешімі
кәсіби-педагогикалық іскерлік пен шеберлікке байланысты. Оның ішінде
білімге көп көңіл бөлінуі қажет. Іскерліктің дағдыдан айырмашылығы, іс-
әрекеттің шығармашылыққа өтуін саналы сипаттамасы бар үлкен жылдамдықпен
қалыптастыруында. В.А.Сластенин “Кеңес одағындағы кәсіби
дайындық үдерісі кезінде мектеп мұғалімдерінің жеке тұлға ретіндегі
қалыптасуы” деген жұмысында: “Елеулі дайындық көрсеткіші болып” – жеке
тұлға қалыптасуының дамуын, ішкі қуаты байлығын, еріктігін, ықыласын,
өнертапқыштығын және т.б. көрсететін психикалық жағдайы болып табылады.
Оған өзін дұрыс ұстану мен бекемдікпен қамтамасыз ететін эмоционалды
төзімділікті де жатқызуға болады, сонымен қатар, кәсіби-педагогикалық
пікірі, яғни педагогикалық үдеріске байланысты себеп-салдарларға енуіне, өз
іс-әрекетін талдауға, табыстылығы мен табыссыздығына ғылыми-негізді түсінік
іздеуге, жұмысының нәтижесін көруге мүмкіндік беретіндігі туралы айтқан
болатын [36]. Оқытудың ақпараттық-коммуникациялық технологияларына өту,
оларды жасау шарттарын құру, ендіру жаңа және дәстүрлі оқыту әдістерін
үйлестіру психологиялық-педагогикалық, оқу-әдістемелік және басқа да
мәселелердің біртұтас кешендерін шешуді талап етеді.
Оларды келесі бағыттарға бөлуге болады:
- оқу үдерісіне ақпараттық-коммуникациялық технологияларды ендіру
мәселелерін шешудің біртұтас кешенді ғылыми-әдістемелік тәсілін жасау;
- практикалық қызметте ақпараттық-коммуникациялық технологияларды
пайдалану әдістемесін жасау;
- педагогикалық кадрларды оқытудың ақпараттық-коммуникациялық
технологияларын меңгеруге, оларды оқу үдерісіне ендіруге даярлау;
- студенттерді білімдер мен біліктіліктерді игеруге пайдалануға
даярлау;
- оқу ғимаратының материалдық-техникалық қоры;
- сәйкес ғылыми-әдістемелік қамсыздандыруды іздеу, құру және жасау.
Оқыту үдерісінде ақпараттық-коммуникациялық технологияларды қолданудың
психологиялық-педагогикалық аспектілері алуан түрлі, солардың ішінде
дәстүрлі оқытуды нығайтатын келесі түрлерін атап өтуге болады.
1. Ынталық аспект. Компьютерлермен жұмыс істеу арқылы студент кез-
келген оқу тапсырмасының шешімін табу үшін оқытудың ықпалды жүйелерінің
көмегімен қажетті ақпаратты алу мүмкіндігіне ие болады. Компьютер оқу
материалының мазмұнын ашу арқылы студенттердің ынтасына әсер ете алады. Бұл
студенттің оқуға оң қарым-қатынасын қалыптастыруға мүмкіндік береді.
2. Оқу үдерісінің белсенділігін арттыру және тұлғалық ерекшеліктерді
ескеру. Оқыту үдерісінде ақпараттық-коммуникациялық технологияларды
қолдануда интерактивті сұхбаттасуды іске асыру, оқу іс-әрекетінің режимін
өз бетінше таңдау мүмкіндігін беру арқылы оқыту үдерісін жеке тұлғаға
бағыттауға және саралауға мүмкіндік береді. Компьютердегі студенттің дербес
жұмысы бағдарламада қарастырылған тапсырманы оңтайлы шешуіне жағдай
туғызады.
3. Оқыту ақпаратын баяндау мүмкіндігін кеңейту. Ақпараттық-
коммуникациялық технологияларды пайдалану мүмкіндіктері әрекеттің нақты
көрінісін ғана емес нақты жағдайда байқалмайтын үдерістерін де көрсету
мүмкіндігін береді. Студентке баяндалатын ақпарат және оқу мүмкіндіктері
интерактивтік компьютерлік жүйелердің дамуы негізінде тұрақты кеңеюде:
ақпаратты беру (дыбыс, мәтін, түс, көлем, анимация) кешенін пайдаланатын
мультимедиялық технологиялар; оқушының танымдық дамуы шеңберін, әлеуметтік
ортаның шекараларын кеңейтетін телекоммуникациялар; оқытуды танымдық
тәжірибе және зерттеу деңгейіне дейін көтеретін жасанды интеллект жүйелері.
4. Оқу іс-әрекетінің әдістері мен формаларын өзгерту. Оқу пәндерін
оқытуды жеңілдетуге, оқу әрекеті мен ақпараттық мәдениетті қалыптастыруға
белгіленген (мәтіндік, графикалық, музыкалық редакторлар, электрондық
кестелер және т.б.) объектілі-бағдарланған бағдарламалық жүйелер өз бетінше
оқу үдерісін ұйымдастыруды, оқу және демонстрациялау қондырғысы ретіндегі
ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың қызметін пайдалануды іске
асырады. Сондай-ақ, оқу үдерісінде оқу-ақпараттық, тәжірибелік-зерттеу
әрекеттерін ұйымдастыруға мүмкіндік беріп, ақпараттық-коммуникациялық
технологиялар орталарымен пәндік және өз бетінше оқу әрекеттерін жүргізуді
қамтамасыз етеді.
5. Студенттердің іс-әрекеттерін бақылау. Студентті оқыту дәстүрлі
формасын қуаттайтын оқу-ойын, қарапайым компьютерлік жаттықтырушы, оқытушы
және бақылаушы бағдарламаларда жұмыс істеу арқылы басталады. Бұл кезде
студенттер негізгі пайдаланушылық және өзіндік жұмыс дағдыларын игеріп,
маңызды пәндер бойынша білім сапаларын арттырады.
Оқыту үдерісінде ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдалану
келесі мақсаттарға бағытталады:
- ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың мүмкіндіктерін іске асыру
арқылы оқыту үдерісінің ықпалдылығы мен сапасының деңгейін көтеру;
- танымдық әрекеттердің белсенділігін арттыратын ынталарды қамтамасыз
ету;
- қазіргі заманғы ақпарат өңдеу орталарын пайдалану негізінде пәнаралық
байланысты тереңдету.
Студенттердің ақпараттық-коммуникациялық дайындығының қалыптасты-
рылуының маңыздылығы теориялық оқу және дидактика, тәрбие теориясы мен
тәлімдік жұмыс әдістемесі бағытындағы зерттеу жұмыстарының нәтижелері
арқылы көрінуде.
Жан-жақты зерттеулер жүргізуінің нәтижесінде К.М. Дурай-Новакова
студенттердің педагогикалық қызметінің кәсіптік дайындық жүйесін дәлелдеді
[37].
Аталған тұрғыда Р.Ж. Божбанова анықтап берген құрылымдық кешендер
мотивациялық, когнитивтік, практикалық бағытта екенін оңай аңғарамыз [38].
Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар негізінде кәсіптік білім
мамандығы студенттерінің кәсіби құзырлылығын қалыптастыру үшін қажетті
білім, біліктерді игерудегі психологиялық жағынан жасалатын іс-әрекеттеріне
байланысты сыртқы және ішкі әсерлерге келесі айтылғандарды жатқызуға
болады:
- алға қойылған мәселені шешуге байланысты туындайтын қиындықтар,
жаңалықтар, шығармашылық жетістіктер;
- айналадағы құбылыстарға байланысты іс-әрекеттер;
-ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың іс-әрекеттерді жақсартуға
талпындыратын ерекшеліктері мен оның нәтижелері;
- жемісті нәтижелерге жету жолдары немесе басқа да нәтижелерге жету
жетістіктері;
- жетістіктерге қол жеткізуге ықтималдықтардың көрінісі;
- өз дайындығын өзі бағалай алуы;
- күрделі мәселелерді шешу барысында жинаған тәжірибелері;
- өзінің дайындық жағдайын басқару деңгейі;
- алға қойған мақсатқа жету үшін тиімді бақылаулар жүргізе білуі және
болашақ ісі бойынша тиімді шешімін таба білуі.
Білім беру – бұл студентті дамыту, атап айтқанда оның ой
мүмкіншіліктерін дамыту, кез-келген мәселені шешуде адамға берілген сезім
аппараттарына ғана сүйенбей, сонымен қатар адамның бойында оқу үдерісінде
қалыптасатын бүкіл ойдың аналитикалық аппаратына да сүйенуін қамтамасыз
ету. Бұл үдеріске ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың үлесі
қаншалықты болатындығы талданды.
Педагогика және психология саласындағы көптеген мамандар үшін
П.Я.Гальперин есімі оның жетекшілігімен жасалған оқытудың іс-әрекеттік
теориясымен белгілі. П.Я.Гальперин оқушылардың ой-өрісін дамытудың сақталуы
тиіс негізгі жағдайларын жасады [39].
Психология мен педагогикадағы іс-әрекет студенттер іс-әрекетінің
негізгі бір бөлігі болып табылады. Педагогтың тапсырмасы студенттің
танымдық әрекеттерінің түрлеріне кіретін іс-әрекеттерді ажырату ғана емес,
сонымен қатар олардың құрылымын, функционалдық бөлімдерін, кезеңдері мен
қалыптасу заңдылықтарын түсіну. Іс-әрекет өзара байланысты элементтердің
біртұтас жүйесін көрсетеді. Іс-әрекетті жүзеге асыру барысында бұл
элементтер үш негізгі қызметті қамтамасыз етеді: орындаушы, бағыттаушы және
бақылаушы.
Іс-әрекеттің орындаушылық қызметін қарастырайық. Н.Д. Гордеева оны
“Егер іс-әрекет нақты көрсетілген сыртқы формаға ие болса оны орындаушы,
кең мағынада заттық деп атайды. Егер іс-әрекет бұл көрініске ие болмаса
психикалық немесе когнитивті деп аталады” деп анықтайді [40].
Е.И. Машбиц алдын-ала П.Я.Гальперинге сілтеме жасай отырып: “Орындаушы
бөлім объектінің түрленуін қамтамасыз етеді (бір күйден екінші күйге ауысу,
бір объектіні басқасына орналастыру және т.б.)” деп жазады. Мұндай
түрленудің сипаты белгілі бір іс-әрекеттерге сәйкес келетін объектілер
арасындағы қатынастармен көрінеді [41].
Бағыттаушы бөлім орталық болып табылады, және осы іс-әрекеттің
табыстылығын қамтамасыз етеді.
Әдетте іс-әрекет туралы айтушылар оның орындалу жағдайы туралы айтып,
орындаудың өзі шешуші кезеңде субъектінің осы іс-әрекет жағдайына
бағытталуына тәуелді екенін естен шығарып жатады.
Бұл қатынастар үнемі заттық болғандықтан математикалық, грамматикалық,
физикалық және тағы да басқа қатынастарда болады.
Бағдарлаушы бөлім іс-әрекеттің жолдары мен тәсілдерін белгілейді, ал
орындаушы бөлім оларды іске асырады.
П.Я. Гальперин атап өткендей “орындаудың табыстылығы мен сипаты
бағыттаушы бөлімге тәуелді болғандықтан іс-әрекет қалыптасуының негізгі
тапсырмасы оның бағыттаушылық бөлімін қалыптастыру болып табылады;
орындаушы бөлімнің өзгеруі екінші ретті болып табылады [39. б. 12-18].
Бақылаушы бөлім бағыттаушы және орындаушы бөлімнің нәтижелерінің
дұрыстығын тексеруге, орындаудың белгіленген жоспарға сәйкестігін тексеруге
бағытталған. Қателіктер байқалғанымен дұрыс жолдан ауытқыған жағдайда
жөндеу, дұрыстау қажет. Бақылау бөлімінде бағыттау сәті, орындау мезеті
және екеуінің сәйкестігі де қайталанады. Бақылаудың әртүрлілігі оқудың
міндетті құраушысы болып табылады.
П.Я. Гальпериннің ғылыми мектебінің өкілдері студенттің оқу пәні іс-
әрекетінің бағыттаушы және бақылаушы бөліктері болуы тиіс деп санайды, ал
таза орындаушы функциялар мүмкіндігінше оқу үдерісінен шығарылып тасталуы
тиіс. Өйткені, олар механикалық дағдыларды қалыптастырып, ұғымды қамтамасыз
етпейді. Шынында да іс-әрекеттің когнитивтік құрамдастарының орнын бағалау
мүмкін емес, яғни мақсатсыз іс-әрекет бастала алмайды, бағалау мен
бақылаусыз ол тек кездейсоқ табысты болуы мүмкін. Сонымен қатар, қазіргі
заманғы оқу орындары жетілдіруге тырысып жатқан барлық психикалық үдерістер
адам іс-әрекетінің орындаушы емес бағыттаушы болатын ерекше формасын
көрсетеді.
Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып оқытуда іс-әрекеттің бағыттаушы
мен бақылаушы бөлімдері басым болуы тиіс, ал орындаушы бөлім минимумға
дейін азайтылуы тиіс екендігі туралы қорытынды жасауға болады.
“Жоғары мектеп психологиясы” кітабында М.И. Дьяченко мен Л.А.Кандыбович
күрделі психологиялық дайындықтарға қосымша келесі компоненттерді атап
көрсетеді: мотивациялық, бағыттылық, операциялық, еріктілік және бағалауды
қарастырады [42].
Студенттердің ақпараттық-коммуникациялық технологиялар негізінде кәсіби
құзырлылықтарының қалыптасуын “ақпараттық-коммуникациялық технологиялар
бойынша дайындық” деп түсінеміз.
Қалыптасқан педагогикалық заңдылықтар бойынша студенттердің ақпараттық-
коммуникациялық технологиялар негізінде кәсіби құзырлылықтарын қалыптастыру
барысындағы жұмыстар нәтижесі бірыңғай дидактикалық талаптарға сәйкес
жүргізіледі. Олар: сабақ үстінде тиімді эмоциональды жағдай жасау;
студенттердің педагогикалық мәселелерді шешуде шығармашылық қабілетін
дамыту; барлық оқыту жұмысы түрлерінде мақсат қоюды ерекшелей білу; атап
айтсақ дәріс, зертханалық жұмыстар, практикалық және семинарлық сабақтар,
мектептегі педагогикалық практикалар және т.б.
Кәсіптік білім студенттерінің кәсіби құзырлылығын ақпараттық-
коммуникациялық технологиялар негізінде қалыптастырудағы мәселелердің
құрамын төмендегідей етіп қарастыруға болады:
- педагогикалық үдерістердің қалыпты өтуін қамтамасыз ету;
- ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдалану, олардың сенімді
жұмыс істеуін қамтамасыз ету;
- оқытудың технологиялық үдерісі мен оны жетілдіруді басқару;
- ақпараттық-коммуникациялық технологиялар негізінде кәсіби құзырларын
қалыптастыру мәселесі;
- ақпараттар мен ақпараттық-коммуникациялық технологияларды
пайдаланудың ережелері мен нормаларын, талаптарын сақтаумен байланысты
мәселелер;
- ақпараттық-коммуникациялық технологияларды, информатикадан алған
білім, білік және дағдыларын педагогикалық қызметте қолдану мәселесі;
- жоғары оқу орнындағы дайындықтың нақтылы, кәсіби іс-әрекеттерге
сәйкес болуы.
Ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың жоғарыда аталып өткен
мүмкіндіктерін пайдалану білім берудің төмендегідей жаңа түрлерін кеңінен
пайдалануға мүмкіншіліктер тудырады:
- интерактивтік (өте белсенді) сұхбат (диалог) – ол қолданушының
компьютермен қарым-қатынасы арқылы жүзеге асырылады. Бұл арада сұхбат
мәтінді бұйрықтарға жауап арқылы қарқынды түрде жүзеге асып отырады.
- нақты объектілерді басқару;
- экранда көрініс тапқан түрлі объектілердің, құбылыстардың,
үдерістердің үлгілерін басқару;
- оқу үдерісінің нәтижелеріне автоматтық бақылау (өзіндік бақылау)
жасау және бақылаудың нәтижелері бойынша тестілеу, түзетулер енгізу.
Жоғарыда атап өтілген білім беру қызметінің түрлері, біріншіден
студенттердің ой-өрісін кеңейтуге бағытталған әдістемелерді жасауға
мүмкіндік береді; екіншіден, қазіргі адамдар үшін өте қажетті тиімді
шешімдер қабылдай алу немесе қиын жағдайлардан шығудың жолдарын таба білу
сияқты қарым-қатынастық құзырлылықтарды қалыптастырып, дамытуға мүмкіндік
береді.
Осылайша сипатталған ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың
негізінде қалыптасқан білім беру құралдарының жаңа түрлерінің
мүмкіншіліктері және олардың бүгінгі таңдағы педагогика ғылымы саласында
жүзеге асырылуының түрлі жолдары бар. Атап айтқанда:
- білім беретін бағдарламалық құралдар, ал олардың әдістемелік қызметі
төмендегідей болып келеді: игерілген білім мөлшерінен хабардар ету,
студенттердің білім алу немесе тәжірибелік қызмет түрлері мен өзіндік
қабілеттерін қалыптастыру және кері байланыстар арқылы айқындалған оқу
материалдарын игерудің қажетті дәрежесін қамтамасыз ете білу;
- оқу материалдарын игерудің дәрежесін бақылауға (өзін-өзі бақылауға)
арналған бағдарламалар;
- студенттердің хабарларды белгілі бір жүйеге келтіру қабілеті мен
тәжірибесін қалыптастыруға арналған ақпараттық-ізденістік бағдарламалар
жүйесі мен ақпараттық-анықтамалық бағдарламалық құралдар;
- оқу материалының басты құрылымдық және функциональдық сипаттамаларын
оқып-білу нақтылығының белгілі бір аспектісін қамтитын имитациялық
бағдарламалық құралдар (жүйелер);
- объектінің, құбылыстардың, үдерістің немесе белгілі бір жағдайдың
(нақты және “виртуальды”) үлгілерін жасауға арналған модельдік
бағдарламалық құралдар;
- оқу материалдарын көрнекілік жағынан беруді қамтамасыз ететін
көрсетілетін (демонстрациялық) оқу құралдары;
- түрлі оқу жағдайларына (мысалы студенттердің дұрыс шешім қабылдай
білу немесе іс-әрекеттің тиімді стратегиясын таңдай білу қабілеттерін
қалыптастыру мақсатында) арналған ойын түріндегі бағдарламалық құралдар;
- демалыс кезінде қолданыс табатын бағдарламалық құралдар.
С.Л. Рубинштейн [43]: “Жеке тұлғаның психикалық қасиеті - өзі жасаған
ретпен, іс-әрекеті мен қимылдарында және бір мезгілде пайда болып,
қалыптасады” дейді.
Б.Г. Ананьева еңбектерінде теориялық жоспарлау үдерісінің қалыптасуы
кәсіптік белсенділік таныту барысында ортақ заңгерлік, педагогикалық білім
беру, жалпы әдістеме теориясы, олардың өзара қарым-қатынасы теориялық түрде
негізделіп айқындалған [44].
Н.Ф. Талызина оқытушыларды тек білім бұлағы деп қана қоймай, оқу
үдерісін құрайтын, яғни оларды меңгеруді қамтамасыз ететін де болуы керек
деп анықтап берді [45]. Педагогикалық мамандықтың басты ерекшелігі
адамзаттың жеке тұлғасының әртүрлі ортадағы танымдылық, адамгершіліктілік
және т.б. дамуының алға жылжуын болдырады.
Студенттердің кәсіби құзырлылығын қалыптастыру барысында ақпараттық-
коммуникациялық технологияларды пайдаланудың негізінде ойлау, шығармашылық
әрекеттерінің жаңа формалары пайда болады. Сондай-ақ, мұны адамның
психикалық үдерістерінің даму үдерісі ретінде де қарастыруға болады.
Психология ғылымынан адамның сана-сезімінің дамуының таным үдерісі
арқылы іске асырылатындығы белгілі. Таным деп табиғаттағы заттар мен
құбылыстардың қасиеттері, өзара қатынастарының адам санасында идеалды
бейнелер жүйесі ретінде бейнеленуі түсініледі. Таным үдерісі барысында
адамның өзін қоршаған орта туралы алған білімі тереңдеп, заттар мен
құбылыстардың шынайы болмысын тануы іске асады. Таным үдерісінің негізгі
заңдылықтарын гносеология – таным теориясы зерттейді. Болмыс жөнінде
ұғымның қалыптасуы мен дамуы, оның ақиқаттығы мен объективтік қатынастары
таным теориясы арқылы айқындалады. Таным үдерісінің даму жолы да
диалектикалық материализм тұрғысынан қарастырылады. Таным үдерісіндегі
диалектикалық материализм бейнелеу ұстанымын негізге алады. Ал оның
қозғаушы күші – практика болып табылады. Танып-білуге тиіс объекті мен
танушы субъектінің арасындағы қарым-қатынас бейнелеуді білдіреді.
Тұлғаның өмірге, қоғамға, болмысқа деген көзқарасының дамуы іске асатын
танымның қалыптасуы ұзақ әрі күрделі үдеріс. Нақты сезінуден басталып,
абстрактілі ойлауға (ақыл-ой таразысы) өтетін танымның психологиялық,
физиологиялық тұрғыда бастапқы кезеңі түйсіктен, қабылдаудан, елестетуден
тұрады. Бұл кезең танымның сезімдік формалары деп аталады. Танып білудің
бірінші сатысы түйсік пен қабылдаудан басталып, соның ішінде ойша елестету
пайда болады. Адамның сезім мүшелеріне әсер етуден басталатын таным сатысын
сезімдік форма деп атайды.
Сыртқы дүние мен құбылыстардың жеке қасиеттерінің адамның сезім
мүшелеріне тікелей әсер етуден пайда болатын мидағы бейнелерді түйсік деп
түсінеміз. Демек түйсік сананың сыртқы әлеммен байланысы.
Адамның түйсіне білу қабілеті психологияда сезгіштік деп аталады. Ол
абсолюттік және айырма сезгіштік деп екіге бөлінеді. Абсолюттік сезгіштік –
сезім мүшелерінің әлсіз тітіркендіргіштерді, ал айырма сезгіштік
тітіркендіргіштердің арасындағы болмашы айырмашылықты түйсіне алудың
дәрежесін көрсетеді. Түйсіктер өзінің табиғи болмысы бойынша
экстерорецептивті (сыртқы) және интерорецептивті (ішкі мүшелер арқылы),
проприрецептивті (бұлшық еттер арқылы) болып бөлінеді.
Түйсік ақпаратты өңдеу барысында екі жақты әрекетті орындайды: қандай
жүйе басымдық рөл атқарады және сол үшін қандай мақсат қойылады. Мысалы,
графикалық ақпаратты өңдеуде түйсік образды және вербальды кодтау жүйесі
ретінде қатысады, бірақ, образды жүйенің әсері жоғары болады. Ал, мәтіндік
ақпаратты өңдеуде, керісінше, вербальды кодтау жүйесі басым болады да,
образды жүйенің әсері аз болады. Абстрактілі ақпаратты өңдеуде толығымен
вербальды жүйе қолданылады, образды жүйе әрекетсіз қалады.
Қабылдауда олар мида тұтастай зат күйінде бейнеленуі үшін түйсікте
заттар мен құбылыстардың жеке сапалары мен қасиеттері сәулеленуі тиіс.
Заттардың және құбылыстардың формасы, дыбысы, дәмі, иісі, т.с.с. қасиеттері
тұтас күйінде қабылдауда толық бейнеленеді. Қабылдау – түйсіктегідей бір
анализатордың ғана емес, бірнеше анализаторлардың бірлескен әрекетінің
нәтижесі. Мәселен, студент сабақта көрсетілген бейне мәліметті көру және
есту анализаторларының өзара байланысып жұмыс істеуі нәтижесінде
қабылдайды. Қабылдау ерікті және еріксіз болып екіге бөлінеді. Еріксіз
қабылданған ақпараттың 24 сағаттан кейін 50 %-ы ұмытылады екен [46].
Студенттің оқу материалын өз ықтиярымен қабылдауы, оның зейінін аударуына
байланысты. Зейін аударуды сенсорлық (көрінетін, естілетін) немесе ойлау
оқиғаларына ақыл-ой, күш-жігерін шоғырландыру негізінде анықтауға болады.
Студенттің меңгере алатын ақпаратынан анағұрлым көп ақпараттан тұратын
оқыту үдерісінде студенттер зейінін тек қажетті мәліметтерге аудару керек.
Когнитивті психологияның мамандары зейін аударуға келесі факторлар әсер
етеді деп есептейді: түйсік, адам көзінің ақпаратты өткізу қабілеті,
қызығушылық деңгейі. Қызығушылық деңгейі студенттің оқу материалына терең
үңілуіне, білуге құмарлығының оянуына түрткі болады. Оқу пәндерін
салыстыруға, сол арқылы қандай да бір ой қорытындысын шығаруға көмектеседі.
Қызығушылық деңгейін жоғарылатуды түрлі стимулдарды (мәтіндік, дыбыстық,
бейнелік т.б.) бір оқыту жобасына біріктіруге мүмкіндік беретін ақпараттық-
коммуникациялық технологияларды қолдану арқылы қол жеткізуге болады.
Студенттерге білім берудің нәтижелілігі ақпаратты қабылдауға мүмкіндік
беретін сенсорлы-персептивтік үдерістердің ерекшелігіне, яғни,
пайдаланушының ақпаратты қабылдауына, ол ақпаратты жадыда сақтауына және
қажетті уақытта пайдалану мүмкіндігіне байланысты болады. Белгілі бір уақыт
аралығында берілетін ақпарат көлемі қабылдаушының физиологиялық
ерекшелігіне сәйкес өзгеріп отыруы қажет. Организмнің белгілі бір уақыт
аралығындағы өңдейтін ақпарат мөлшері ақпараттық жүктемені құрайды. Бұл
жүктеменің организмге оң немесе теріс әсері белгілі бір бағыттаушы және
қорғаныс реакцияларына байланысты болады. Ақпараттық жүктеме бағыттаушы
реакцияларды туғыза отырып қорғаныс рефлекстеріне әсер етпесе, онда ол оң
ақпараттық жүктеме болып саналады. Мұндай жоғары тиімділікті оқыту
үдерісіне қол жетікізу үшін ақпараттық жүктеме көп болмауы керек.
Теория мен практиканың ылғи бірлікте болуы - таным теориясының
басшылыққа алатын ұстанымдарының бірі. Белгілі бір құбылыстың, оның
бейнесінің немесе ұғымның ақиқаттығының критерийі практика болып саналады.
Студенттерге табиғат пен қоғам жөнінде ғылымда жинақталған білімді
меңгертуді, сол білімді өзінің күнделікті өмірінде дұрыс пайдалана алатын
іскерлік, дағдыны қалыптастыруды оқыту үдерісінің басты мақсаты деп тануға
болады.
Ұғым, пікір, ой секілді танымның логикалық формалары арқылы ебдейлік,
ал, танымның іс-әрекет секілді практикалық формасы арқылы дағды қалыптасады
десек, танымның түйсіну, қабылдау, елестету сияқты сезімдік формалары
арқылы білім меңгеріледі.
Кәсіптік білім мамандығы студенттерінің кәсіби құзырлылығын ақпараттық-
коммуникациялық технологиялар негізінде қалыптастыру үдерісінде білім,
ебдейлік, дағдының маңызы ерекше. Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар
тұлғаның табиғат пен қоғам туралы ғылыми білім шеңберінің кеңейуіне,
тереңдеуіне септігін тигізеді. Мысалы түрлі құбылыстарды динамикада,
визуалды түрде ұсыну арқылы ақпараттық-коммуникациялық технологиялар
студенттердің диалектикалық ойлай білуін қалыптастырады.
Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар - зерттелетін құбылыстар-дың,
объектілердің, үдерістердің тек сыртқы сипатын ғана емес, олардың ішкі
мәнін, сондай-ақ, табиғаттың және қоғамның жеке құбылыстары арасындағы
байланыстарды ашып көрсетуге мүмкіндік береді.
Ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдаланудың артықшылығы:
мысалы, кескін немесе сурет – адамның ой-санасында белгілі бір бейнені,
ұғым-түсінікті қалыптастыруға, мәтін және дыбыс – қозғалыстағы бейнелік
әрекетті онан әрі дамыту негізінде образдың ішкі болмысын аша түсуге,
музыка – эмоционалдық көңіл-күйдің көтерілуіне әсер етеді.
Ақпарат берудің сөздік-логикалық және көрнекілік тәсілдерінің үйлесуі -
оқыту үдерісін жақсартудың тиімді әдістерінің бірі, яғни мұғалімнің сөзбен
түсіндіруінің сәйкес көрнекі құралдармен бекітілуі. Үздіксіз монотонды
әңгіме тыңдап отырған адамның назары тітіркендіргіштің біркелкілігінен –
сөйлеушінің дауысынан 20 минуттан кейін-ақ басқа жаққа ауа бастайды. Егер
әңгіме қандай да бір объектілерді көрсетумен қатар жүрсе, естумен қатар
көру анализаторы да жұмыс жасайды. Адамның көз алдына көрнекі бейненің
пайда болуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘӨЖ 378.147.016.02:004(574) Қолжазба құқығында
НИЯЗОВА ГҮЛЖАН ЖОЛАУШЫҚЫЗЫ
Ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдалану –
кәсіптік білім мамандығы студенттерінің кәсіби құзырлылығын
қалыптастырудың маңызды элементі
13.00.02 – Оқыту және тәрбиелеу теориясы мен әдістемесі
информатика, білім беру жүйесін ақпараттандыру
Педагогика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертация
Ғылыми жетекшілері:
Т.О.Балықбаев, педагогика
ғылымдарының докторы
К.М.Беркімбаев педагогика
ғылымдарының докторы, доцент
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2008
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1 КӘСІПТІК БІЛІМ МАМАНДЫҒЫ СТУДЕНТТЕРІН ОҚЫТУДА
АҚПАРАТТЫҚ-КОММУНИКАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ 11
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
1.1 Жоғары оқу орындарында ақпараттық-коммуникациялық
технологияларды пайдаланудың психологиялық-педагогикалық 11
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
29
1.2 Кәсіптік білім мамандығы студенттерінің кәсіби құзырлылығын
қалыптастыру
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 44
... ... ... ... ...
1.3 Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар негізінде кәсіби
құзырлылықты қалыптастыру
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
2 КӘСІПТІК БІЛІМ МАМАНДЫҒЫ СТУДЕНТТЕРІНІҢ КӘСІБИ ҚҰЗЫРЛЫЛЫҒЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДА АҚПАРАТТЫҚ-КОММУНИКАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ҚОЛДАНУ
ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 63
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
2.1 Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар негізінде кәсіптік 79
білім мамандығы студенттерінің кәсіби құзырлылықтарын
қалыптастырудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 94
... ... ... ..
111
2.2 Кәсіптік білім мамандығы студенттерінің кәсіби құзырлылығын
қалыптастырудың 125
құралдары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... . 127
2.3 Кәсіптік білім мамандығы студенттерінің кәсіби құзырлылығын 135
қалыптастырудың 138
әдіс-тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 139
... ... ... 141
142
2.4 Тәжірибелік-әдістемелік зерттеу жұмыстарының 143
нәтижелері ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОСЫМША
А ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .
ҚОСЫМША
Ә ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМША
Б ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОСЫМША
В ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .
ҚОСЫМША
Г ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .
ҚОСЫМША
Д ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .
Белгілеулер мен қысқартулар
АДҚК - автоматтандырылған дидактикалық құралдардың
кешені
АКТ - Ақпаратты коммуникациялық технология
ЖОО - Жоғары оқу орны
КИ -Кентау институты
Қаз ҰПУ - Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті
ҚР - Қазақстан Республикасы
ТМД - Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ОАТ - Оқытудың ақпараттық технологиялары
ОЖ - Операциялық жүйелер
ОҚМУ - Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті
ХҚТУ -Халықаралық қазақ-түрік университеті
ЭЕМ - Электронды есептеу машина
ЭО - Электрондық оқулық
IBM - International Business Machines (іскерлік қызметтер
үшін халықаралық машиналар )
IT - Интернет технологиялар
MS DOS - Microsoft фирмасының дискілі операциялық жүйесі
HTML - Hiper Text Marpup Language (гипермәтінді белгілеу
тілі)
WWW - World Wide Web (дүниежүзілік тармақталған өрнек)
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасы Президенті
Н.Ә.Назарбаев дәстүрлі 2007 жылғы 28-шы ақпандағы Қазақстан халқына
жолдауында республикадағы әлеуметтік, саяси-мәдени жағдайларға кеңінен
талдау жасап, елдің болашақ мамандарын дайындау үдерісінде кәсіптік білім
берудің көкейкесті мәселелерін атап көрсетті. Осы бағытта қазіргі кезде қол
жеткен нәтижелер келешекте – Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша
қабілетті 50 елідің қатарына қосылуына мүмкіндік туғызатыны анық. Жоғары
білім беру мамандары үшін жолдаудағы он сегізінші бағыттың маңызы ерекше
онда “Ақпараттық технологиялар мен ақпаратты таратудың жаңа нысандарына
бағдарланған мамандандырылған білім беру бағыттарын құру міндеті де
алдымызда тұр”, - деп атап көрсетті [1].
Қазіргі кезде қоғамның ақпараттық сипатқа ие болуы негізінде ғаламдық
ақпараттық үдерістерге ілесуінің мәні өте зор болып отыр. Соған орай,
ақпараттандырудың ықпалымен қазіргі қоғамдағы адам әрекеттерінің, сонымен
қатар, педагогикалық іс-әрекеттердің барлық аймақтарындағы ақпараттық
білімдерді пайдалану арқылы болашақ қоғам құрылымы да нарықтық экономика
жағдайына байланысты дамуда. Қоғамды ақпараттандырудың басты мақсаты –
білім беру саласы арқылы ақпараттық үдерістерді, құбылыстарды, олардың
арасындағы өзара байланыстарды модельдеу негізінде қабылданған шешімдердің
нәтижелерін талдау және болжау, оқу мен практикалық міндеттерді шешудің
стратегиясын жасау, мамандардың кәсіптік біліктілігін қалыптастыру, олардың
жеке және альтернативті ойлау қабылеттерін дамыту, қазіргі заманғы
ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдаланудың теориясы мен
практикасын тереңірек меңгеру. Жоғары оқу орнын бітірушілердің сапасына
қойылатын талаптардың өсуі білім беру үдерісіне өзгерістер енгізуге
әкелетін ғылыми-техникалық дамудың негізі болып табылады. Қазіргі уақытта
іс-әрекетте жоғары сапаға жетуді, өз бетінше негізделген және ықпалды
шешім қабылдай алуды ақпараттық-коммуникациялық технологияларды қолдану
әдістерін меңгермей жүзеге асыру мүмкін емес.
Бүгінгі күні ақпараттық-коммуникациялық технологиялар өндірісте,
кәсіпорындарда, құжат өңдеу іс-әрекеттерінде кеңінен қолданылуда, оның
қамтитын іс-әрекет саласы зор қарқынмен өріс алуда. Өңделетін ақпараттың
көлемі мен күрделілігінің тұрақты өсуіне орай қоғамда оны бейнелеудің жаңа
түрлері талап етілуде.
Болашақ мамандарды, соның ішінде кәсіптік білім мамандығы
студенттерінің кәсіби құзырлылығын қалыптастыруда ақпараттық-
коммуникациялық технологияларды пайдалану ақпараттық қоғамның қазіргі
дамуында жоғары оқу орындарына қойылатын негізгі талаптардың бірі болып
табылады. Ақпараттық қоғам еңбек мазмұнының өзгеруіне сәйкес жылдам
бейімделетін, жаңа білімдерді, біліктіліктерді және дағдыларды қысқа
мерзімде игеру қабілетіне ие болатын мамандарды қажет етеді.
Қазіргі кезде студенттерді оқыту үдерісінде ақпараттық-коммуникациялық
технологияларды пайдалану жүйесін қалыптастырудың жолдары жетілдірілуде.
Оқу үдерісін мүмкіндігінше сапалы жетілдіру білім беруді ақпараттандыру
мен оқыту үдерісінде арнайы әдіс-тәсілдерді тиімді ұйымдастыруға
байланысты. Осындай өзекті мәселелерде Кәсіптік білім мамандығы
студенттерінің кәсіби құзырлылығын қалыптастырудың маңызды элементі
ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың құралдары болып табылады.
Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар деп ақпараттармен жұмыс істеуге
арналған, яғни ақпараттық үдерістерді басқаруға арналған қазіргі заманғы
құрылғылар мен жүйелер түсіндіріледі.
Демек, соңғы кездегі ғылыми және практикалық зерттеулерде ақпараттық-
коммуникациялық технологиялар адамзат танымының әдіснамалық бағыттағы ең
негізгі нысаны болып отыр.
Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар ғылымда және практикада, түрлі
білім беру және өндіріс салаларында өз орынын тауып, жоғары оқу орындарының
да оқу үдерістерінде кеңінен қолданыс табуда.
Ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдалану студенттердің
ғылыми-танымының қалыптасуына, олардың ойлау мүмкіндіктерінің дамуына,
мамандыққа даярлығын жетілдіруге үлкен септігін тигізеді. Оқу үдерісінде
ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдаланудың негізінде
студенттер қазіргі заманғы формальдау, модельдеу сияқты ғылыми таным
әдістерін меңгереді. Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар студент
ойлауының формальды-логикалық және жүйелік формаларының дамуына, ғылыми-
танымның жаңа әдістерін меңгерулеріне мүмкіндік жасайды. Сондықтан да,
ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдалану мәселелері қазіргі
кезде барлық дерлік саладағы информатика оқулықтарында қарастырылады.
Ақпараттық-коммуникациялық технологияларды адам іс-әрекетінің барлық
саласына ендіру білім беруге қойылатын жаңаша талаптарды айқындай түсті.
Білім беру жүйесін ақпараттандыру туралы мәселелерді зерттеуге арналған
ғылыми әдебиеттерді (И.Г. Захаров, A.A. Кузнецов, В.М.Монахов, В.И. Пугач,
И.В. Роберт, Е.Ы.Бидайбеков, Т.О.Балықбаев, С.Кариев, Г.Т.Жангисина,
М.Мәлібекова, Қ.С.Әбдиев, С.А.Исаев, К.М.Беркімбаев және т.б.) талдау
танымдық операцияларды басқару үдерісіне, жоғары оқу орындары пәндерінің
оқыту мазмұны, әдістері, орталары, оқыту формалары, функциялары,
психологиялық-педагогикалық сипатының жаңа құрылымдарға ие болатындығын
көрсетеді [2; 3; 4; 5; 6; 7; 8; 9; 10; 11; 12; 13; 14].
Ақпараттық қоғам жағдайындағы білім беру жүйесінің басты талаптары мен
жоғарыда аталған ғалымдардың зерттеу еңбектерінің нәтижелерін ескере
отырып, мынадай тұжырым жасауға болады: білім беру жүйесін жетілдірудің
негізгі бағыттарының бірі ретінде ақпараттық-коммуникациялық
технологияларды қолдану бүгінгі күннің басты талабы, ал оның негізгі
техникалық және педагогикалық мүмкіндіктерін дамыту маңызды болып саналады,
сонымен қатар, одан әрі зерттеуді қажет етеді.
Талдау жасалынған зерттеу жұмыстары елімізде оқыту және тәрбиелеу
теориясы мен әдістемесі бойынша ғылыми ізденістер негізін салуға мүмкіндік
береді.
Жоғарыда аталған еңбектерде ақпараттық-коммуникациялық технологиялар
негізінде кәсіптік білім мамандығы студенттерінің кәсіби құзырлылығын
қалыптастыру мәселелері қарастырылмаған. Келтірілген ғылыми еңбектерден
ұсынылып отырған диссертацияның ерекшелігі: зерттеу жұмысында ақпараттық-
коммуникациялық технологиялар негізінде Кәсіптік білім мамандығы
студенттерінің кәсіби құзырлылығын қалыптастыру жолдары зерттеліп, мәні
мен құрылымы айқындалған.
Жалпы алғанда, ақпараттық-коммуникациялық технологияларды білім беру
саласында, әсіресе болашақ мамандарды құзырлылық парадигма деңгейінде
дайындау және олардың бәсекелестік қабілеттерін дамытуда қолдану маңызды
қажеттіліктердің бірі болып саналады. Осы қажеттіліктерге байланысты
мынадай іс-әрекеттер орындалуы тиіс: 1) педагогикалық үдерісте ақпараттық-
коммуникациялық технологияларды тиімді пайдалана алатын кәсіби құзырлы
педагог дайындау; 2) оқу орындарының ақпараттық-коммуникациялық
технологиялар базаларын үнемі жаңартып отыру; 3) оқу-әдістемелік жұмыстарды
білім берудің жаңа құндылық деңгейінде дамыту негізінде жүргізу. Осы
айтылғандардың барлығы қарастырылып отырған мәселенің көкейкестілігін
білдіреді.
Кәсіптік білім мамандығы студенттерін ақпараттық-коммуникациялық
технологияларды пайдаланып оқыту мәселесі көп аспектілігіне орай төмендегі
негізгі қайшылықтарды атап өткен жөн:
- білім беруді ақпараттандыру шартында ақпараттық-коммуникациялық
технологиялар негізінде кәсіптік білім мамандығы студенттерінің кәсіби
құзырлылығын қалыптастыру қажеттілігі мен оны әдіснамалық қамтамасыз етудің
жеткіліксіз деңгейі;
- жоғары білім беру саласында студенттерді оқытудың қалыптасқан жүйесі
мен олардың кәсіптік дайындығына қойылатын талаптардың өсуі, сондай-ақ,
осы талаптарды орындауда ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың
мүмкіндіктерінің орынды пайдаланылмауы;
- студенттердің бәсекеге қабілеттілігін психологиялық және
педагогикалық тұрғыда қамтамасыз ету қажеттілігі мен олардың ақпараттық-
коммуникациялық технологияларды пайдалану біліктілігінің деңгейін әлі де
болса жетілдіру қажеттілігі.
Осы қайшылықтар диссертациялық зерттеуде ақпараттық-коммуникациялық
технологиялар негізінде кәсіптік білім мамандығы студенттерінің кәсіби
құзырлылығын қалыптастыру үдерісінің ұйымдастыру-технологиялық, ғылыми-
әдістемелік қамтамасыздандырылуы тиіс екендігін білдіреді және біздің
зерттеу проблемамызды айқындап, Ақпараттық-коммуникациялық технологияларды
пайдалану – кәсіптік білім мамандығы студенттерінің кәсіби құзырлылығын
қалыптастырудың маңызды элементі деген тақырыпты таңдауымызға негіз болды.
Зерттеу нысаны – Жоғары оқу орнында ақпараттық-коммуникациялық
технологияларды пайдалану үдерісі.
Зерттеу пәні – Ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдаланып
Кәсіптік білім мамандығы студенттерінің кәсіби құзырлылығын ақпараттық-
коммуникациялық технологиялар құзырлығы негізінде қалыптастыру әдістері.
Зерттеу мақсаты – Ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдаланып
кәсіптік білім мамандығы студенттерінің кәсіби құзырлылығын қалыптастыру
үдерісін ғылыми-теориялық негіздеу және әдістемелік қамсыздандыру.
Зерттеудің ғылыми болжамы - егер, кәсіптік білім мамандығы
студенттерінің кәсіби құзырлылығын қалыптастыруда ақпараттық-
коммуникациялық технологияларды пайдаланудың психологиялық-педагогикалық
негіздері айқындалып, әдістемелік жүйесі жетілдірілсе, онда студенттердің
білімі, біліктілігі, дағдысы, кәсіби құзырлылығы ақпараттық-коммуникациялық
технологиялар негізінде жетіле түседі, өйткені бұл қазіргі ақпараттық қоғам
талабы.
Зерттеудің міндеттері:
- кәсіптік білім мамандығы студенттерін оқытуда ақпараттық-
коммуникациялық технологияларды пайдаланудың психологиялық-педагогикалық
негіздерін анықтау;
- ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдаланып кәсіптік білім
мамандығы студенттерінің кәсіби құзырлылықтарын қалыптастырудың мазмұны мен
құралдарын айқындау;
- кәсіптік білім мамандығы студенттерінің кәсіби құзырлылығын
қалыптастырудың әдістемелік жүйесін жасау;
- тәжірибелік-әдістемелік зерттеу жұмыстарының нәтижелерін эксперимент
жүзінде тексеруден өткізу.
Жетекші идея: Студенттерді оқытуда ақпараттық-коммуникациялық
технологияларды пайдалану олардың кәсіби өмірдегі белсенділігінің жоғары
болып кәсіби біліктіліктері мен кәсіби құзырлылығын қалыптастыруға ықпал
етеді.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: Білім беру жүйесінің
философиялық, психологиялық-педагогикалық, ғылыми-техникалық негіздері,
тұлға дамуының жалпы философиялық принциптері, біртұтастық туралы
диалектикалық теориясы, қазіргі білім беру проблемалары, политехникалық
және кәсіптік білім беру, оқыту әдістемесі мен теориясы, кәсіпқойлық
психологиясы мен жеке тұлғаны дамыту саласындағы отандық және шетелдік
ғалымдардың еңбектері құрайды.
Диссертациялық зерттеудің теориялық, ғылыми-әдістемелік қағидаларын
жасауда кәсіби оқыту үдерісін зерттеудегі жүйелілік, тұлғалық және іс-
әрекет тұрғысынан қараудың жалпы ғылыми принциптері, сонымен бірге
кәсіпқойлық, оның бәсекеге қабілетті және кәсіби толысқан маман болып
қалыптасуындағы рөлі туралы; іс-әрекеттің философиялық, психологиялық,
педагогикалық және профессиографиялық теориясы туралы; проблемалық оқытудың
психологиялық-педагогикалық және әдістемелік негіздері туралы теориялары
мен идеялары қолданылды.
Зерттеу көздері. зерттеу проблемасы бойынша философтардың,
әлеуметтанушылардың, психологтардың, педагогтардың еңбектері; ҚР үкіметінің
ресми материалдары; Білім және ғылым министрлігінің жоғары мектептің білім
беру мәселелеріне қатысты нормативті құжаттары мен оқу-әдістемелік
кешендері (стандарттар, типтік оқу бағдарламалары, оқулықтар, оқу құралдары
және т.б.); Қазақстан Республикасы жоғары міндетті кәсіптік білім беру
бағдарламалары; Білім беру саласын ақпараттандыру тұжырымдамасы мен
бағдарламасы; педагогтардың ғылыми жетістіктері мен озық тәжірибелері;
ақпараттық-телекоммуникация саласындағы ғылыми еңбектері.
Зерттеу әдістері: зерттеу жұмыстарын жүзеге асыруда теориялық
(модельдеу, салыстырмалы, индуктивті-дедуктивті талдау), эмпирикалық
(сұрау, бақылау, педагогикалық эксперимент, педагогикалық іс-тәжірибелер);
әлеуметтанулық (сауалнама); білім беру жүйесі субъектілерінің тәжірибесін
талдау, салыстыру, зерделеу, жинақтау, тәжірибелік-әдістемелік жұмыстар
жүргізу, математикалық статистикалық есептеу әдістері қолданылды.
Зерттеудің кезеңдері:
І кезеңде (2003-2004 жылдар) зерттеу проблемасы бойынша студенттердің
ақпараттық-коммуникациялық технологиялар бойынша білім, біліктерінің
параметрлері анықталды, теориялық зерттеулер жүргізілді, психологиялық-
педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге талдау жасалды.
ІІ кезеңде (2005-2006 жылдар) ақпараттық-коммуникациялық технологиялар
негізінде кәсіптік білім мамандығы студенттерінің кәсіби құзырлылығын
қалыптастыру жолдары айқындалды, ғылыми нұсқаулар берілді.
ІІІ кезеңде (2006-2008 жылдар) эксперимент нәтижелері қорытындыланып,
оларды өңдеу жұмыстары жүргізілді, диссертацияның даярлығы аяқталды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- Кәсіптік білім мамандығы студенттерін оқытуда ақпараттық-
коммуникациялық технологияларды пайдаланудың психологиялық-педагогикалық
негіздері анықталды;
- оқу үдерісінде ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдалануға
студенттің дайындығын қалыптастыру және кәсіптік білім мамандығы
студенттерінің кәсіби құзырлылығының құрамдас бөлігі ретінде ақпараттық-
коммуникациялық технологиялар бойынша құзырлылығын қалыптастыру мазмұны мен
құралдары көрсетілді;
- ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдаланып кәсіптік білім
мамандығы студенттерінің кәсіби құзырлылығын қалыптастырудың әдістемелік
жүйесі ұсынылды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы:
Зерттеудің нәтижелері бойынша жоғары оқу орнының студенттеріне арналған
“Компьютерлік модельдеу негіздері”, “Информатикадан тест сұрақтар жинағы”,
“Мәтіндік процессорды пайдалану”, “Windows операциялық жүйесі” атты оқу-
әдістемелік құралдары даярланған. Зерттеу нәтижелері жоғары оқу
орындарында, информатика пәні мұғалімдері мен информатика мамандарының
кәсіби білімін жетілдіретін институттарда пайдаланылады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
- кәсіптік білім мамандығы студенттерін оқытуда ақпараттық-
коммуникациялық технологияларды пайдаланудың психологиялық-педагогикалық
негіздері;
- кәсіптік білім мамандығы студенттерінің кәсіби құзырлылығын
ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдаланып қалыптастырудың
әдістемелік жүйесі;
- студенттердің кәсіби құзырлылығын ақпараттық-коммуникациялық
технологиялар негізінде қалыптастыру нақты шарттар арқылы (мазмұндық,
ұйымдастырушылық, әдістемелік) жүзеге асырылады: мазмұндық – тұжырымдама
негізінде жасалған бағдарламалар, оқулықтар мен құралдар жасаумен
айқындалады; ұйымдастырушылық – оқу-тәрбие үдерісінде әртүрлі жұмыс
формаларын, әдіс-тәсілдерді, амал-жолдарды пайдаланумен айқындалады;
әдістемелік – тәжірибелік тұрғыда негізделген жұмыстармен анықталады.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі алғашқы әдіснамалық
және теориялық көзқарастармен; практикалық жұмыс мазмұнының ғылыми
аппаратқа сәйкестілігімен; зерттеу проблемасын зерделеуде зерттеу
міндеттеріне барабар әдістер кешенін пайдаланумен; зерттеу деректерінің
дәлелділігімен; тәжірибелі-әдістемелік жұмыстарының жоспарлы
кезеңділігімен; ұсынылған әдістеменің тиімділігімен; бастапқы және соңғы
көрсеткіштердің нәтижелерін қорытындылауымен; олардың тиімділігін
тәжірибелі-әдістемелік жұмыстар арқылы тексеруімен және оқу-тәрбие
үдерісіне кешенді ендірілуімен дәлелденді.
Зерттеу базасы. Тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар Қожа Ахмет Ясауи
атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінде, М.Әуезов атындағы
Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінде, Абай атындағы Қазақ Ұлттық
педагогикалық университетінде жүргізілді.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және ендіру тәжірибелік-эксперимент
жүргізу барысында жүзеге асты және Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-
түрік университетінің ғылыми семинарында, Абай атындағы Қазақ Ұлттық
педагогикалық университетінің “Информатика және қолданбалы математика”
кафедрасының ғылыми семинарында, Физиканы, математиканы және информатиканы
инновациялық оқыту: өзекті мәселелері және болашағы мәселелеріне арналған
Халықаралық ғылыми-әдістемелік конференцияда (Шымкент, 2004), “Білім беру
мен ғылымдағы математикалық модельдеу және ақпараттық технологиялар” атты
ІІІ халықаралық ғылыми-әдістемелік конференцияда (Алматы, 2005), “Жоғары
оқу орынында білім берудің жаңа технологиялары: теориясы мен практикасы”
атты І ғылыми-практикалық халықаралық дистанциялық конференцияда
(Түркістан, 2006), “Білім беру саласындағы және жаратылыстану ғылымдары
бойынша мамандар дайындаудағы инновациялық технологиялар” атты Халықаралық
ғылыми-практикалық конференцияда (Тараз, 2007), “Жоғары кәсіптік білім
беруді реформалау жағдайында педагог кадрларды даярлау” атты республикалық
ғылыми-практикалық конференцияда (Семей, 2007), “Білім беру жүйесін
инновациялық дамытудағы кадрлық ресурстар” атты І Бүкіл Ресейлік
педагогикалық конгресте (Москва, 2007), “Орта Азия және Қазақстан халықтары
рухани құндылықтарының жаһандануы мен өркениеті” атты халықаралық ғылыми-
практикалық конференцияда (Шымкент, 2007), “Шоқан тағылымы-13” атты
Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда (Көкшетау, 2008) баяндалды;
басылым көрген мақалаларда, оқу-әдістемелік құралдар мен бағдарламаларда
көрініс тапты. Зерттеу нәтижелері Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-
түрік университетінде, М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік
университетінде, Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университетінде
оқу үдерісінің практикасына ендірілді.
Диссертацияның құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 КӘСІПТІК БІЛІМ МАМАНДЫҒЫ СТУДЕНТТЕРІН ОҚЫТУДА АҚПАРАТТЫҚ-
КОММУНИКАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жоғары оқу орындарында ақпараттық-коммуникациялық технологияларды
пайдаланудың психологиялық-педагогикалық негіздері
Ұлттық білім беру моделін қалыптастыру тенденциясы мен Қазақстан
Республикасының білім беру жүйесін бүкіл әлемдік білім кеңістігіне
кіріктірумен сипатталатын білім беру саласы “Қазақстан - 2030” стратегиялық
бағдарламасында мазмұндалған негізгі басымдықтардың бірі болып табылады.
Бүгінгі күні елімізде ақпараттық қоғамға өту үдерісін іске асырудың негізгі
компоненттерінің бірі, яғни ақпаратты алу, өңдеу, тарату мен тасымалдау
әрекеттерін жүзеге асыратын бірден-бір себеп, ол ақпараттық-коммуникациялық
технологияларды қолданудың күннен-күнге арта түсуі [15].
Ақпараттық қоғам құру, онымен байланысты ақпараттық-коммуникациялық
технологиялардың біздің өмірімізге етене енуі, білім беру жүйесін
ұйымдастыруға жаңаша көзқарасты талап етіп, ақпараттық қоғам талабына сай
білімді ұрпақ тәрбиелеу, яғни өз қызметінде ғылыми-техниканың соңғы
жетістіктерін оңтайлы пайдалана білетін кәсіби құзырлы педагог маман
дайындауды қажет етеді.
“Құзыр”, “құзырлылық” және “құзырлы” түсініктері бұрынырақта тұрмыста,
әдебиеттерде кеңінен пайдаланылды, сөздіктерде түсіндірмелері берілді.
Мысалы, “Шетел сөздерінің қысқаша сөздігінде” (М., 1952ж.) “құзырлы (лат.
competens, competentis қабілетті) – анықталған аймақта жетекші, білуші; өз
білімі деңгейінде бір нәрсені шешу немесе талқылау статусы бар” деп
анықтама берілген.
Құзырлылық құзырлары мәселесі бойынша жұмыстарды талдау (Н.Хомский,
Р.Уайт, Дж. Равен, Н.В.Кузьмина, А.К.Маркова, В.Н.Куницина, Г.Э.Белицкая,
Л.И.Берестова, В.И.Байденко, А.В.Хуторской, Н.А.Гришанова, және т.б.)
шартты түрде СВЕ-тәсілдің (CBE-competence-based education) білім беруде
қалыптасуының үш сатысын бөлуге мүмкіндік береді [16; 17; 18; 19; 20; 21;
22; 23; 24; 25; 26].
Бірінші саты – 1960-1970жж. – ғылыми аппаратқа “құзыр” категориясының
енгізілуімен, құзырқұзырлылық түсінігінің шеңберін кеңейтуге алғышарттар
құрылуымен сипатталады. Трансформациялық грамматика және тілдерді оқыту
теориясы саласында тілдік құзырлардың түрлерін зерттеу, “қарым-қатынас
құзырлылығы” (Д.Хаймс) түсінігін енгізу осы кезден басталды [27].
Екінші саты – 1970-1990жж. – тілге оқыту теориясы мен практикасында,
басқарудағы кәсіпқойлыққа, жетекшілікке, менеджментке, қарым-қатынасқа
оқытуда, құзырқұзырлылық категорияларын пайдаланумен сипатталады.
Дж.Равеннің 1984 жылы Лондонда жарық көрген “Қазіргі қоғамдағы құзырлылық”
еңбегінде “әлеуметтік құзырларқұзырлылықтар” түсінігінің мазмұны жасалды
[28]. Бұл “құраушылардың көптеген санынан тұратын, олардың көршілігі
салыстырмалы түрде бір-біріне тәуелсіз, ..., кейбір құраушылар когнитивтік
салаға қатысты, ал басқалары – эмоционалдық, ... бұл құраушылар бірін-бірі
алмастыра алады”. Демек, Дж. Равен атап көрсеткендей “құзырлылықтар
түрлері” терминінің мағынасы “мотивацияланған қабілеттер” [28, - б. 258].
Қазіргі кезде зерттеушілер жоғарыда келтірілген құзырларды ғана емес,
оның оқытуды ұйымдастыру үдерісінің ақырғы нәтижесі ретінде қалыптасуын да
ескеріп зерттеумен айналысуда (Н.В.Кузьмина, А.Н.Маркова, Л.А.Петровская)
[29; 30; 31]. Зерттеушілер түрлі іс-әрекеттер үшін құзырлардың көптеген
түрлерін бөліп көрсетуде. Мысалы, Европалық Кеңес (1990) тілдік құзырлардың
стратегиялық, әлеуметтік, әлеуметтік-лингвистикалық және т.б. түрлерін
бөліп көрсетеді.
Қазіргі кезде құзырларқұзырлылықтар негізінде жоғары білім берудің
мемлекеттік стандарттары мен оқытушыларды аттестациялау процедураларының
мазмұнын өзгерту бойынша жұмыстар кең тұрғыда жалғастырылуда. Осы бағытта
жоғары білім берудің 050120-Кәсіптік білім мамандығына арналған мемлекеттік
стандартының мәтінінде білім беру құзырлары болатын негізгі жағдайлар
белгіленген [32].
Білім беру құзырлары - бұл студенттің мағыналық бағдарлары, білімдері,
біліктіліктері мен тұлғалық және әлеуметтік іс-әрекетін жүзеге асыруына
қажетті нақты анықталған объектілер шеңберіне қатысты тәжірибелерінің
жиынтығы.
Білім беру құзырлары түсінігін анықтап, оның иерархиясын айқындайық.
Білім беру мазмұнының жалпы метапәндік (барлық пәндер үшін), пәнаралық
(пәндер немесе білім беру аймақтары циклі үшін) және пәндік (әрбір оқу пәні
үшін) болып бөлінуіне сәйкес үш деңгейлік иерархиясы белгілі:
1) кілттік құзырлар – білім берудің жалпы (метапәндік) мазмұныныа
қатысты;
2) жалпы пәндік құзырлар – оқу пәндері мен білім беру аймақтарының
анықталған шеңберіне қатысты;
3) пәндік құзырлар – алдыңғы екі деңгейге қарағанда дербес, нақты
сипаты мен оқу пәндері шеңберінде қалыптасу мүмкіндігі бар.
Осылайша, білім берудің кілттік құзырлары білім беру аймақтары мен
оқытудың әрбір сатысындағы оқу пәндерінің деңгейінде нақтыланады.
Кәсіптік білім мамандығы студенттерінің кәсіби құзырлылығын ақпараттық-
коммуникациялық технологиялар негізінде қалыптастырудың құраушылары болатын
кілттік құзырларды жоғары білім берудің негізгі мақсаты, әлеуметтік
тәжірибе мен тұлғалық тәжірибенің құрылымдық бейнеленуі, сондай-ақ,
студенттің әлеуметтік тәжірибені меңгеруіне, қазіргі қоғамдағы практикалық
қызмет пен өмір сүру дағдыларын игеруіне мүмкіндік беретін негізгі іс-
әрекеттерінің түрлері негізінде анықталады.
Біздің зерттеуімізде кілттік құзырлар маман-педагогтың кәсіби
құзырлылығының құраушысы ретінде қарастырылады.
Білім беру стандарттарын, бағдарламалары мен жеке пән оқулықтарын
жасауда жалпы кілттік құзырларды қалыптастыру қоры тұрғысынан ұсынылатын
білім беру мазмұнының кешенділігі ескерілуі тиіс.
Аталған негізде жобаланған білім беру тек пәндік ғана емес, бүтіндей
құзырлы білім беруді қамтамасыз ететін болады.
Студенттердің білім алу құзырлары ЖОО-да ғана емес, отбасында, достары
арасында, болашақ өндірістік қарым-қатынастарында көп функционалды
метапәндік рөл атқаратын болады.
“Құзырлылық” түсінігі өзіне когнитивтік, операциялық-технологиялық ғана
емес, мотивациялық, этикалық, әлеуметтік және мінез-құлықтық құраушыларды
да біріктіреді.
Құзырлылықтың мағыналық түсінігін кең тұрғыда анықтау, оны оқыту
нәтижесі сапасында өлшеу мен бағалауды айтарлықтай қиындатады. Бұған
А.В.Хуторский келтірген негізгі кілттік құзырлардың мазмұны дәлел бола
алады [25. б. 9-10].
Жалпы білім беруге құзырлылық тәсіл (СВЕ) ұстану құзырлылығының
жоғарыда ұсынылған түрде қарастырылуы оларды өлшеу мен бағалаудың өте
күрделілігі туралы барлық зерттеушілердің пікірлерінің дұрыстығына дәлел
бола алады. Сонымен бірге, құзырлылық бағасын адамның жалпы мәдениеті, оның
тәрбиелілігі бағасымен сәйкестендіре қою оны ізгілендіру және білім беру
сапасын көтеруге байланысты мәселені оңтайлы шешуге мүмкіндік береді.
Білім беру саласының деңгейін жоғарылату және оны жетілдіру мәселелерін
шешу мемлекеттік құжаттар мен маңызды заң актілерінде де көрініс табуда.
Атап айтқанда, олар Қазақстан Республикасы “Ақпараттандыру туралы”
(2003ж.), 2002-2004ж. ҚР білім беру жүйесін ақпараттандыру тұжырымдамасы.
Тұжырымдама дәстүрлі және жаңа ақпараттық-коммуникациялық технологияларды
интеграциялайтын, білім берудің қазіргі заманғы талаптарын
қанағаттандыратын оқытудың ақпараттық-коммуникациялық орталарын құрудың
кешенді тәсілдерін қарастырады. Сонымен қатар, білім беру саласын
ақпараттандыру, бүкіл әлемдік талаптарға сай білім беретін оқу орындарын
қалыптастыру мәселесі елбасымыздың дәстүрлі жолдауларынан да көрініс табуда
[33; 34; 35].
Ақпараттық-коммуникациялық технологияларға байланысты жоғары білімді,
қабілетті мамандарды даярлауда студенттердің жүйелік кәсіптік-ақпараттық
бағыттылығын белгілі салада қалыптастыру жұмыстарының ғылыми- педагогикалық
негізін жасау, оны уақыт талабына сай тез арада шешу арнайы ғылыми жолмен
зерттеуді қажет ететін өте құнды мәселе.
Қазіргі уақытқа дейін осы мәселелерге жақын педагогикалық, техникалық
мамандарды дайындау туралы біраз ғылыми еңбектер жарық көрген.
Шетелдік және отандық психологтардың, педагогтардың еңбектерін талдау
барысында педагог мамандардың кәсіби құзырлылығын ақпараттық-
коммуникациялық технологиялар негізінде жоғары деңгейде қалыптастыру
әдістемесін қарастыру қажет екендігі айқындалды.
Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар негізінде кәсіби
құзырлылықтары қалыптасуы кәсіптік білім мамандығы студенттері негізгі
қажетті білімдерді игерулері және ақпараттық-коммуникациялық
технологияларды пайдаланудың жеке практикалық тәжірибелері жинақталып,
оларды өз қызметтерінде қолдану туралы сәйкес даярлығы қалыптасуы тиіс
(Сурет 1).
Педагогикалық мәселелердің жоғары деңгейдегі дайындыққа жету шешімі
кәсіби-педагогикалық іскерлік пен шеберлікке байланысты. Оның ішінде
білімге көп көңіл бөлінуі қажет. Іскерліктің дағдыдан айырмашылығы, іс-
әрекеттің шығармашылыққа өтуін саналы сипаттамасы бар үлкен жылдамдықпен
қалыптастыруында. В.А.Сластенин “Кеңес одағындағы кәсіби
дайындық үдерісі кезінде мектеп мұғалімдерінің жеке тұлға ретіндегі
қалыптасуы” деген жұмысында: “Елеулі дайындық көрсеткіші болып” – жеке
тұлға қалыптасуының дамуын, ішкі қуаты байлығын, еріктігін, ықыласын,
өнертапқыштығын және т.б. көрсететін психикалық жағдайы болып табылады.
Оған өзін дұрыс ұстану мен бекемдікпен қамтамасыз ететін эмоционалды
төзімділікті де жатқызуға болады, сонымен қатар, кәсіби-педагогикалық
пікірі, яғни педагогикалық үдеріске байланысты себеп-салдарларға енуіне, өз
іс-әрекетін талдауға, табыстылығы мен табыссыздығына ғылыми-негізді түсінік
іздеуге, жұмысының нәтижесін көруге мүмкіндік беретіндігі туралы айтқан
болатын [36]. Оқытудың ақпараттық-коммуникациялық технологияларына өту,
оларды жасау шарттарын құру, ендіру жаңа және дәстүрлі оқыту әдістерін
үйлестіру психологиялық-педагогикалық, оқу-әдістемелік және басқа да
мәселелердің біртұтас кешендерін шешуді талап етеді.
Оларды келесі бағыттарға бөлуге болады:
- оқу үдерісіне ақпараттық-коммуникациялық технологияларды ендіру
мәселелерін шешудің біртұтас кешенді ғылыми-әдістемелік тәсілін жасау;
- практикалық қызметте ақпараттық-коммуникациялық технологияларды
пайдалану әдістемесін жасау;
- педагогикалық кадрларды оқытудың ақпараттық-коммуникациялық
технологияларын меңгеруге, оларды оқу үдерісіне ендіруге даярлау;
- студенттерді білімдер мен біліктіліктерді игеруге пайдалануға
даярлау;
- оқу ғимаратының материалдық-техникалық қоры;
- сәйкес ғылыми-әдістемелік қамсыздандыруды іздеу, құру және жасау.
Оқыту үдерісінде ақпараттық-коммуникациялық технологияларды қолданудың
психологиялық-педагогикалық аспектілері алуан түрлі, солардың ішінде
дәстүрлі оқытуды нығайтатын келесі түрлерін атап өтуге болады.
1. Ынталық аспект. Компьютерлермен жұмыс істеу арқылы студент кез-
келген оқу тапсырмасының шешімін табу үшін оқытудың ықпалды жүйелерінің
көмегімен қажетті ақпаратты алу мүмкіндігіне ие болады. Компьютер оқу
материалының мазмұнын ашу арқылы студенттердің ынтасына әсер ете алады. Бұл
студенттің оқуға оң қарым-қатынасын қалыптастыруға мүмкіндік береді.
2. Оқу үдерісінің белсенділігін арттыру және тұлғалық ерекшеліктерді
ескеру. Оқыту үдерісінде ақпараттық-коммуникациялық технологияларды
қолдануда интерактивті сұхбаттасуды іске асыру, оқу іс-әрекетінің режимін
өз бетінше таңдау мүмкіндігін беру арқылы оқыту үдерісін жеке тұлғаға
бағыттауға және саралауға мүмкіндік береді. Компьютердегі студенттің дербес
жұмысы бағдарламада қарастырылған тапсырманы оңтайлы шешуіне жағдай
туғызады.
3. Оқыту ақпаратын баяндау мүмкіндігін кеңейту. Ақпараттық-
коммуникациялық технологияларды пайдалану мүмкіндіктері әрекеттің нақты
көрінісін ғана емес нақты жағдайда байқалмайтын үдерістерін де көрсету
мүмкіндігін береді. Студентке баяндалатын ақпарат және оқу мүмкіндіктері
интерактивтік компьютерлік жүйелердің дамуы негізінде тұрақты кеңеюде:
ақпаратты беру (дыбыс, мәтін, түс, көлем, анимация) кешенін пайдаланатын
мультимедиялық технологиялар; оқушының танымдық дамуы шеңберін, әлеуметтік
ортаның шекараларын кеңейтетін телекоммуникациялар; оқытуды танымдық
тәжірибе және зерттеу деңгейіне дейін көтеретін жасанды интеллект жүйелері.
4. Оқу іс-әрекетінің әдістері мен формаларын өзгерту. Оқу пәндерін
оқытуды жеңілдетуге, оқу әрекеті мен ақпараттық мәдениетті қалыптастыруға
белгіленген (мәтіндік, графикалық, музыкалық редакторлар, электрондық
кестелер және т.б.) объектілі-бағдарланған бағдарламалық жүйелер өз бетінше
оқу үдерісін ұйымдастыруды, оқу және демонстрациялау қондырғысы ретіндегі
ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың қызметін пайдалануды іске
асырады. Сондай-ақ, оқу үдерісінде оқу-ақпараттық, тәжірибелік-зерттеу
әрекеттерін ұйымдастыруға мүмкіндік беріп, ақпараттық-коммуникациялық
технологиялар орталарымен пәндік және өз бетінше оқу әрекеттерін жүргізуді
қамтамасыз етеді.
5. Студенттердің іс-әрекеттерін бақылау. Студентті оқыту дәстүрлі
формасын қуаттайтын оқу-ойын, қарапайым компьютерлік жаттықтырушы, оқытушы
және бақылаушы бағдарламаларда жұмыс істеу арқылы басталады. Бұл кезде
студенттер негізгі пайдаланушылық және өзіндік жұмыс дағдыларын игеріп,
маңызды пәндер бойынша білім сапаларын арттырады.
Оқыту үдерісінде ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдалану
келесі мақсаттарға бағытталады:
- ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың мүмкіндіктерін іске асыру
арқылы оқыту үдерісінің ықпалдылығы мен сапасының деңгейін көтеру;
- танымдық әрекеттердің белсенділігін арттыратын ынталарды қамтамасыз
ету;
- қазіргі заманғы ақпарат өңдеу орталарын пайдалану негізінде пәнаралық
байланысты тереңдету.
Студенттердің ақпараттық-коммуникациялық дайындығының қалыптасты-
рылуының маңыздылығы теориялық оқу және дидактика, тәрбие теориясы мен
тәлімдік жұмыс әдістемесі бағытындағы зерттеу жұмыстарының нәтижелері
арқылы көрінуде.
Жан-жақты зерттеулер жүргізуінің нәтижесінде К.М. Дурай-Новакова
студенттердің педагогикалық қызметінің кәсіптік дайындық жүйесін дәлелдеді
[37].
Аталған тұрғыда Р.Ж. Божбанова анықтап берген құрылымдық кешендер
мотивациялық, когнитивтік, практикалық бағытта екенін оңай аңғарамыз [38].
Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар негізінде кәсіптік білім
мамандығы студенттерінің кәсіби құзырлылығын қалыптастыру үшін қажетті
білім, біліктерді игерудегі психологиялық жағынан жасалатын іс-әрекеттеріне
байланысты сыртқы және ішкі әсерлерге келесі айтылғандарды жатқызуға
болады:
- алға қойылған мәселені шешуге байланысты туындайтын қиындықтар,
жаңалықтар, шығармашылық жетістіктер;
- айналадағы құбылыстарға байланысты іс-әрекеттер;
-ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың іс-әрекеттерді жақсартуға
талпындыратын ерекшеліктері мен оның нәтижелері;
- жемісті нәтижелерге жету жолдары немесе басқа да нәтижелерге жету
жетістіктері;
- жетістіктерге қол жеткізуге ықтималдықтардың көрінісі;
- өз дайындығын өзі бағалай алуы;
- күрделі мәселелерді шешу барысында жинаған тәжірибелері;
- өзінің дайындық жағдайын басқару деңгейі;
- алға қойған мақсатқа жету үшін тиімді бақылаулар жүргізе білуі және
болашақ ісі бойынша тиімді шешімін таба білуі.
Білім беру – бұл студентті дамыту, атап айтқанда оның ой
мүмкіншіліктерін дамыту, кез-келген мәселені шешуде адамға берілген сезім
аппараттарына ғана сүйенбей, сонымен қатар адамның бойында оқу үдерісінде
қалыптасатын бүкіл ойдың аналитикалық аппаратына да сүйенуін қамтамасыз
ету. Бұл үдеріске ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың үлесі
қаншалықты болатындығы талданды.
Педагогика және психология саласындағы көптеген мамандар үшін
П.Я.Гальперин есімі оның жетекшілігімен жасалған оқытудың іс-әрекеттік
теориясымен белгілі. П.Я.Гальперин оқушылардың ой-өрісін дамытудың сақталуы
тиіс негізгі жағдайларын жасады [39].
Психология мен педагогикадағы іс-әрекет студенттер іс-әрекетінің
негізгі бір бөлігі болып табылады. Педагогтың тапсырмасы студенттің
танымдық әрекеттерінің түрлеріне кіретін іс-әрекеттерді ажырату ғана емес,
сонымен қатар олардың құрылымын, функционалдық бөлімдерін, кезеңдері мен
қалыптасу заңдылықтарын түсіну. Іс-әрекет өзара байланысты элементтердің
біртұтас жүйесін көрсетеді. Іс-әрекетті жүзеге асыру барысында бұл
элементтер үш негізгі қызметті қамтамасыз етеді: орындаушы, бағыттаушы және
бақылаушы.
Іс-әрекеттің орындаушылық қызметін қарастырайық. Н.Д. Гордеева оны
“Егер іс-әрекет нақты көрсетілген сыртқы формаға ие болса оны орындаушы,
кең мағынада заттық деп атайды. Егер іс-әрекет бұл көрініске ие болмаса
психикалық немесе когнитивті деп аталады” деп анықтайді [40].
Е.И. Машбиц алдын-ала П.Я.Гальперинге сілтеме жасай отырып: “Орындаушы
бөлім объектінің түрленуін қамтамасыз етеді (бір күйден екінші күйге ауысу,
бір объектіні басқасына орналастыру және т.б.)” деп жазады. Мұндай
түрленудің сипаты белгілі бір іс-әрекеттерге сәйкес келетін объектілер
арасындағы қатынастармен көрінеді [41].
Бағыттаушы бөлім орталық болып табылады, және осы іс-әрекеттің
табыстылығын қамтамасыз етеді.
Әдетте іс-әрекет туралы айтушылар оның орындалу жағдайы туралы айтып,
орындаудың өзі шешуші кезеңде субъектінің осы іс-әрекет жағдайына
бағытталуына тәуелді екенін естен шығарып жатады.
Бұл қатынастар үнемі заттық болғандықтан математикалық, грамматикалық,
физикалық және тағы да басқа қатынастарда болады.
Бағдарлаушы бөлім іс-әрекеттің жолдары мен тәсілдерін белгілейді, ал
орындаушы бөлім оларды іске асырады.
П.Я. Гальперин атап өткендей “орындаудың табыстылығы мен сипаты
бағыттаушы бөлімге тәуелді болғандықтан іс-әрекет қалыптасуының негізгі
тапсырмасы оның бағыттаушылық бөлімін қалыптастыру болып табылады;
орындаушы бөлімнің өзгеруі екінші ретті болып табылады [39. б. 12-18].
Бақылаушы бөлім бағыттаушы және орындаушы бөлімнің нәтижелерінің
дұрыстығын тексеруге, орындаудың белгіленген жоспарға сәйкестігін тексеруге
бағытталған. Қателіктер байқалғанымен дұрыс жолдан ауытқыған жағдайда
жөндеу, дұрыстау қажет. Бақылау бөлімінде бағыттау сәті, орындау мезеті
және екеуінің сәйкестігі де қайталанады. Бақылаудың әртүрлілігі оқудың
міндетті құраушысы болып табылады.
П.Я. Гальпериннің ғылыми мектебінің өкілдері студенттің оқу пәні іс-
әрекетінің бағыттаушы және бақылаушы бөліктері болуы тиіс деп санайды, ал
таза орындаушы функциялар мүмкіндігінше оқу үдерісінен шығарылып тасталуы
тиіс. Өйткені, олар механикалық дағдыларды қалыптастырып, ұғымды қамтамасыз
етпейді. Шынында да іс-әрекеттің когнитивтік құрамдастарының орнын бағалау
мүмкін емес, яғни мақсатсыз іс-әрекет бастала алмайды, бағалау мен
бақылаусыз ол тек кездейсоқ табысты болуы мүмкін. Сонымен қатар, қазіргі
заманғы оқу орындары жетілдіруге тырысып жатқан барлық психикалық үдерістер
адам іс-әрекетінің орындаушы емес бағыттаушы болатын ерекше формасын
көрсетеді.
Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып оқытуда іс-әрекеттің бағыттаушы
мен бақылаушы бөлімдері басым болуы тиіс, ал орындаушы бөлім минимумға
дейін азайтылуы тиіс екендігі туралы қорытынды жасауға болады.
“Жоғары мектеп психологиясы” кітабында М.И. Дьяченко мен Л.А.Кандыбович
күрделі психологиялық дайындықтарға қосымша келесі компоненттерді атап
көрсетеді: мотивациялық, бағыттылық, операциялық, еріктілік және бағалауды
қарастырады [42].
Студенттердің ақпараттық-коммуникациялық технологиялар негізінде кәсіби
құзырлылықтарының қалыптасуын “ақпараттық-коммуникациялық технологиялар
бойынша дайындық” деп түсінеміз.
Қалыптасқан педагогикалық заңдылықтар бойынша студенттердің ақпараттық-
коммуникациялық технологиялар негізінде кәсіби құзырлылықтарын қалыптастыру
барысындағы жұмыстар нәтижесі бірыңғай дидактикалық талаптарға сәйкес
жүргізіледі. Олар: сабақ үстінде тиімді эмоциональды жағдай жасау;
студенттердің педагогикалық мәселелерді шешуде шығармашылық қабілетін
дамыту; барлық оқыту жұмысы түрлерінде мақсат қоюды ерекшелей білу; атап
айтсақ дәріс, зертханалық жұмыстар, практикалық және семинарлық сабақтар,
мектептегі педагогикалық практикалар және т.б.
Кәсіптік білім студенттерінің кәсіби құзырлылығын ақпараттық-
коммуникациялық технологиялар негізінде қалыптастырудағы мәселелердің
құрамын төмендегідей етіп қарастыруға болады:
- педагогикалық үдерістердің қалыпты өтуін қамтамасыз ету;
- ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдалану, олардың сенімді
жұмыс істеуін қамтамасыз ету;
- оқытудың технологиялық үдерісі мен оны жетілдіруді басқару;
- ақпараттық-коммуникациялық технологиялар негізінде кәсіби құзырларын
қалыптастыру мәселесі;
- ақпараттар мен ақпараттық-коммуникациялық технологияларды
пайдаланудың ережелері мен нормаларын, талаптарын сақтаумен байланысты
мәселелер;
- ақпараттық-коммуникациялық технологияларды, информатикадан алған
білім, білік және дағдыларын педагогикалық қызметте қолдану мәселесі;
- жоғары оқу орнындағы дайындықтың нақтылы, кәсіби іс-әрекеттерге
сәйкес болуы.
Ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың жоғарыда аталып өткен
мүмкіндіктерін пайдалану білім берудің төмендегідей жаңа түрлерін кеңінен
пайдалануға мүмкіншіліктер тудырады:
- интерактивтік (өте белсенді) сұхбат (диалог) – ол қолданушының
компьютермен қарым-қатынасы арқылы жүзеге асырылады. Бұл арада сұхбат
мәтінді бұйрықтарға жауап арқылы қарқынды түрде жүзеге асып отырады.
- нақты объектілерді басқару;
- экранда көрініс тапқан түрлі объектілердің, құбылыстардың,
үдерістердің үлгілерін басқару;
- оқу үдерісінің нәтижелеріне автоматтық бақылау (өзіндік бақылау)
жасау және бақылаудың нәтижелері бойынша тестілеу, түзетулер енгізу.
Жоғарыда атап өтілген білім беру қызметінің түрлері, біріншіден
студенттердің ой-өрісін кеңейтуге бағытталған әдістемелерді жасауға
мүмкіндік береді; екіншіден, қазіргі адамдар үшін өте қажетті тиімді
шешімдер қабылдай алу немесе қиын жағдайлардан шығудың жолдарын таба білу
сияқты қарым-қатынастық құзырлылықтарды қалыптастырып, дамытуға мүмкіндік
береді.
Осылайша сипатталған ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың
негізінде қалыптасқан білім беру құралдарының жаңа түрлерінің
мүмкіншіліктері және олардың бүгінгі таңдағы педагогика ғылымы саласында
жүзеге асырылуының түрлі жолдары бар. Атап айтқанда:
- білім беретін бағдарламалық құралдар, ал олардың әдістемелік қызметі
төмендегідей болып келеді: игерілген білім мөлшерінен хабардар ету,
студенттердің білім алу немесе тәжірибелік қызмет түрлері мен өзіндік
қабілеттерін қалыптастыру және кері байланыстар арқылы айқындалған оқу
материалдарын игерудің қажетті дәрежесін қамтамасыз ете білу;
- оқу материалдарын игерудің дәрежесін бақылауға (өзін-өзі бақылауға)
арналған бағдарламалар;
- студенттердің хабарларды белгілі бір жүйеге келтіру қабілеті мен
тәжірибесін қалыптастыруға арналған ақпараттық-ізденістік бағдарламалар
жүйесі мен ақпараттық-анықтамалық бағдарламалық құралдар;
- оқу материалының басты құрылымдық және функциональдық сипаттамаларын
оқып-білу нақтылығының белгілі бір аспектісін қамтитын имитациялық
бағдарламалық құралдар (жүйелер);
- объектінің, құбылыстардың, үдерістің немесе белгілі бір жағдайдың
(нақты және “виртуальды”) үлгілерін жасауға арналған модельдік
бағдарламалық құралдар;
- оқу материалдарын көрнекілік жағынан беруді қамтамасыз ететін
көрсетілетін (демонстрациялық) оқу құралдары;
- түрлі оқу жағдайларына (мысалы студенттердің дұрыс шешім қабылдай
білу немесе іс-әрекеттің тиімді стратегиясын таңдай білу қабілеттерін
қалыптастыру мақсатында) арналған ойын түріндегі бағдарламалық құралдар;
- демалыс кезінде қолданыс табатын бағдарламалық құралдар.
С.Л. Рубинштейн [43]: “Жеке тұлғаның психикалық қасиеті - өзі жасаған
ретпен, іс-әрекеті мен қимылдарында және бір мезгілде пайда болып,
қалыптасады” дейді.
Б.Г. Ананьева еңбектерінде теориялық жоспарлау үдерісінің қалыптасуы
кәсіптік белсенділік таныту барысында ортақ заңгерлік, педагогикалық білім
беру, жалпы әдістеме теориясы, олардың өзара қарым-қатынасы теориялық түрде
негізделіп айқындалған [44].
Н.Ф. Талызина оқытушыларды тек білім бұлағы деп қана қоймай, оқу
үдерісін құрайтын, яғни оларды меңгеруді қамтамасыз ететін де болуы керек
деп анықтап берді [45]. Педагогикалық мамандықтың басты ерекшелігі
адамзаттың жеке тұлғасының әртүрлі ортадағы танымдылық, адамгершіліктілік
және т.б. дамуының алға жылжуын болдырады.
Студенттердің кәсіби құзырлылығын қалыптастыру барысында ақпараттық-
коммуникациялық технологияларды пайдаланудың негізінде ойлау, шығармашылық
әрекеттерінің жаңа формалары пайда болады. Сондай-ақ, мұны адамның
психикалық үдерістерінің даму үдерісі ретінде де қарастыруға болады.
Психология ғылымынан адамның сана-сезімінің дамуының таным үдерісі
арқылы іске асырылатындығы белгілі. Таным деп табиғаттағы заттар мен
құбылыстардың қасиеттері, өзара қатынастарының адам санасында идеалды
бейнелер жүйесі ретінде бейнеленуі түсініледі. Таным үдерісі барысында
адамның өзін қоршаған орта туралы алған білімі тереңдеп, заттар мен
құбылыстардың шынайы болмысын тануы іске асады. Таным үдерісінің негізгі
заңдылықтарын гносеология – таным теориясы зерттейді. Болмыс жөнінде
ұғымның қалыптасуы мен дамуы, оның ақиқаттығы мен объективтік қатынастары
таным теориясы арқылы айқындалады. Таным үдерісінің даму жолы да
диалектикалық материализм тұрғысынан қарастырылады. Таным үдерісіндегі
диалектикалық материализм бейнелеу ұстанымын негізге алады. Ал оның
қозғаушы күші – практика болып табылады. Танып-білуге тиіс объекті мен
танушы субъектінің арасындағы қарым-қатынас бейнелеуді білдіреді.
Тұлғаның өмірге, қоғамға, болмысқа деген көзқарасының дамуы іске асатын
танымның қалыптасуы ұзақ әрі күрделі үдеріс. Нақты сезінуден басталып,
абстрактілі ойлауға (ақыл-ой таразысы) өтетін танымның психологиялық,
физиологиялық тұрғыда бастапқы кезеңі түйсіктен, қабылдаудан, елестетуден
тұрады. Бұл кезең танымның сезімдік формалары деп аталады. Танып білудің
бірінші сатысы түйсік пен қабылдаудан басталып, соның ішінде ойша елестету
пайда болады. Адамның сезім мүшелеріне әсер етуден басталатын таным сатысын
сезімдік форма деп атайды.
Сыртқы дүние мен құбылыстардың жеке қасиеттерінің адамның сезім
мүшелеріне тікелей әсер етуден пайда болатын мидағы бейнелерді түйсік деп
түсінеміз. Демек түйсік сананың сыртқы әлеммен байланысы.
Адамның түйсіне білу қабілеті психологияда сезгіштік деп аталады. Ол
абсолюттік және айырма сезгіштік деп екіге бөлінеді. Абсолюттік сезгіштік –
сезім мүшелерінің әлсіз тітіркендіргіштерді, ал айырма сезгіштік
тітіркендіргіштердің арасындағы болмашы айырмашылықты түйсіне алудың
дәрежесін көрсетеді. Түйсіктер өзінің табиғи болмысы бойынша
экстерорецептивті (сыртқы) және интерорецептивті (ішкі мүшелер арқылы),
проприрецептивті (бұлшық еттер арқылы) болып бөлінеді.
Түйсік ақпаратты өңдеу барысында екі жақты әрекетті орындайды: қандай
жүйе басымдық рөл атқарады және сол үшін қандай мақсат қойылады. Мысалы,
графикалық ақпаратты өңдеуде түйсік образды және вербальды кодтау жүйесі
ретінде қатысады, бірақ, образды жүйенің әсері жоғары болады. Ал, мәтіндік
ақпаратты өңдеуде, керісінше, вербальды кодтау жүйесі басым болады да,
образды жүйенің әсері аз болады. Абстрактілі ақпаратты өңдеуде толығымен
вербальды жүйе қолданылады, образды жүйе әрекетсіз қалады.
Қабылдауда олар мида тұтастай зат күйінде бейнеленуі үшін түйсікте
заттар мен құбылыстардың жеке сапалары мен қасиеттері сәулеленуі тиіс.
Заттардың және құбылыстардың формасы, дыбысы, дәмі, иісі, т.с.с. қасиеттері
тұтас күйінде қабылдауда толық бейнеленеді. Қабылдау – түйсіктегідей бір
анализатордың ғана емес, бірнеше анализаторлардың бірлескен әрекетінің
нәтижесі. Мәселен, студент сабақта көрсетілген бейне мәліметті көру және
есту анализаторларының өзара байланысып жұмыс істеуі нәтижесінде
қабылдайды. Қабылдау ерікті және еріксіз болып екіге бөлінеді. Еріксіз
қабылданған ақпараттың 24 сағаттан кейін 50 %-ы ұмытылады екен [46].
Студенттің оқу материалын өз ықтиярымен қабылдауы, оның зейінін аударуына
байланысты. Зейін аударуды сенсорлық (көрінетін, естілетін) немесе ойлау
оқиғаларына ақыл-ой, күш-жігерін шоғырландыру негізінде анықтауға болады.
Студенттің меңгере алатын ақпаратынан анағұрлым көп ақпараттан тұратын
оқыту үдерісінде студенттер зейінін тек қажетті мәліметтерге аудару керек.
Когнитивті психологияның мамандары зейін аударуға келесі факторлар әсер
етеді деп есептейді: түйсік, адам көзінің ақпаратты өткізу қабілеті,
қызығушылық деңгейі. Қызығушылық деңгейі студенттің оқу материалына терең
үңілуіне, білуге құмарлығының оянуына түрткі болады. Оқу пәндерін
салыстыруға, сол арқылы қандай да бір ой қорытындысын шығаруға көмектеседі.
Қызығушылық деңгейін жоғарылатуды түрлі стимулдарды (мәтіндік, дыбыстық,
бейнелік т.б.) бір оқыту жобасына біріктіруге мүмкіндік беретін ақпараттық-
коммуникациялық технологияларды қолдану арқылы қол жеткізуге болады.
Студенттерге білім берудің нәтижелілігі ақпаратты қабылдауға мүмкіндік
беретін сенсорлы-персептивтік үдерістердің ерекшелігіне, яғни,
пайдаланушының ақпаратты қабылдауына, ол ақпаратты жадыда сақтауына және
қажетті уақытта пайдалану мүмкіндігіне байланысты болады. Белгілі бір уақыт
аралығында берілетін ақпарат көлемі қабылдаушының физиологиялық
ерекшелігіне сәйкес өзгеріп отыруы қажет. Организмнің белгілі бір уақыт
аралығындағы өңдейтін ақпарат мөлшері ақпараттық жүктемені құрайды. Бұл
жүктеменің организмге оң немесе теріс әсері белгілі бір бағыттаушы және
қорғаныс реакцияларына байланысты болады. Ақпараттық жүктеме бағыттаушы
реакцияларды туғыза отырып қорғаныс рефлекстеріне әсер етпесе, онда ол оң
ақпараттық жүктеме болып саналады. Мұндай жоғары тиімділікті оқыту
үдерісіне қол жетікізу үшін ақпараттық жүктеме көп болмауы керек.
Теория мен практиканың ылғи бірлікте болуы - таным теориясының
басшылыққа алатын ұстанымдарының бірі. Белгілі бір құбылыстың, оның
бейнесінің немесе ұғымның ақиқаттығының критерийі практика болып саналады.
Студенттерге табиғат пен қоғам жөнінде ғылымда жинақталған білімді
меңгертуді, сол білімді өзінің күнделікті өмірінде дұрыс пайдалана алатын
іскерлік, дағдыны қалыптастыруды оқыту үдерісінің басты мақсаты деп тануға
болады.
Ұғым, пікір, ой секілді танымның логикалық формалары арқылы ебдейлік,
ал, танымның іс-әрекет секілді практикалық формасы арқылы дағды қалыптасады
десек, танымның түйсіну, қабылдау, елестету сияқты сезімдік формалары
арқылы білім меңгеріледі.
Кәсіптік білім мамандығы студенттерінің кәсіби құзырлылығын ақпараттық-
коммуникациялық технологиялар негізінде қалыптастыру үдерісінде білім,
ебдейлік, дағдының маңызы ерекше. Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар
тұлғаның табиғат пен қоғам туралы ғылыми білім шеңберінің кеңейуіне,
тереңдеуіне септігін тигізеді. Мысалы түрлі құбылыстарды динамикада,
визуалды түрде ұсыну арқылы ақпараттық-коммуникациялық технологиялар
студенттердің диалектикалық ойлай білуін қалыптастырады.
Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар - зерттелетін құбылыстар-дың,
объектілердің, үдерістердің тек сыртқы сипатын ғана емес, олардың ішкі
мәнін, сондай-ақ, табиғаттың және қоғамның жеке құбылыстары арасындағы
байланыстарды ашып көрсетуге мүмкіндік береді.
Ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдаланудың артықшылығы:
мысалы, кескін немесе сурет – адамның ой-санасында белгілі бір бейнені,
ұғым-түсінікті қалыптастыруға, мәтін және дыбыс – қозғалыстағы бейнелік
әрекетті онан әрі дамыту негізінде образдың ішкі болмысын аша түсуге,
музыка – эмоционалдық көңіл-күйдің көтерілуіне әсер етеді.
Ақпарат берудің сөздік-логикалық және көрнекілік тәсілдерінің үйлесуі -
оқыту үдерісін жақсартудың тиімді әдістерінің бірі, яғни мұғалімнің сөзбен
түсіндіруінің сәйкес көрнекі құралдармен бекітілуі. Үздіксіз монотонды
әңгіме тыңдап отырған адамның назары тітіркендіргіштің біркелкілігінен –
сөйлеушінің дауысынан 20 минуттан кейін-ақ басқа жаққа ауа бастайды. Егер
әңгіме қандай да бір объектілерді көрсетумен қатар жүрсе, естумен қатар
көру анализаторы да жұмыс жасайды. Адамның көз алдына көрнекі бейненің
пайда болуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz