Сандардағы танымдар
Пән: Математика, Геометрия
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 105 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 105 бет
Таңдаулыға:
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 бет
I тарау – Сандардағы танымдар
а). Магия, оның фольклорға
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..8 бет
б). Киелі сандар
этимологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..24 бет
в). Үш саны
туралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...25 бет
г). Жеті саны
туралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .36 бет
д). Қазақ қырық саны да
қасиетті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
бет
ІІ Тарау – Дәстүрлі сандардың әдебиеттегі көркемдік-эстетикалық қызметі
а). Киелі сандардың көркемдік
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..49 бет
б). Киелі сандардың эстетикалық
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71 бет
Қ О Р Ы Т Ы Н Д
Ы ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .85 бет
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
0 бет
КІРІСПЕ
Тақырыптың көкейкестілігі. Қазақ халқының эпикалық жырлары мен ақын-
жыраулар поэзиясындағы сан жөніндегі түсініктерін жеке дара алып
қарастыруға болмайды. Олар қазақ, қырғыз, татар, башқұрт секілді тағы басқа
түркі тектес халықтарда ортақ. Қазақ халқының санды игеру ерекшелігін сөз
ету бүкіл түркі тілдес халықтардың ежелгі сан туралы танымын сөз ету болып
табылады. Ал, түркі тектес халықтардың санды игеру ерекшеліктерін көршілес
отырған басқа халықтардың санау өнерімен салыстыра отырып қарау керек.
Сонда ғана ата-бабаларымыз жасаған санау жүйесін түсіне аламыз. Осы арада
біздің саламыз әдебиет, сан – математиктердің еншісі ғой, әдебиетке оның
қандай қатысы бар? деген ой туады. Іс жүзінде сан – ел көрінісінің елеулі
бөлігі. Халық бар жерде әр дайым сан бар. Ол сан кез келген ғылымның
саласына еніп, сол ғылым үшін қызмет етеді. Әдебиет саласында да сондай.
Әдебиет әлемінің бір шетін ұстап, мәртебесін биікке көтеруге тіреу болып
тұрған сандардың жұмбақтары мен қызметін шешу арқылы кез-келген халықтың
дүниетанымдық көзқарастарының тағы да бір нәзік сырын ашамыз. Бұндай ауыр
жүк 3, 4, 5, 7, 9, 10, 12, 30, 40, 47, 90, 1000 және сан сияқты сандардың
төңірегіне шоғырланған. Мәселен, қазақ Жау үш шапса – жан қалмайды, жұт үш
оралса – мал қалмайды, Төрт тұрманы түгел, Ер қаруы – бес қару, Жиен
келгенше жеті бөрі келсін, Тоғыз қабат торқадан тоқтышқақтың терісі
артық, Он сан оймауыт, Он екіде бір нұсқа жоқ, Қаусаған отыз тісім
қайта шықты, Қырына алғанда қырқында таз болады, Үш ай тоқсан болғанда,
құтылар қошқар күйектен деп келетін көкейге қонымды, көркем, образды
тіркестерді шығарып қана қоймай, көп мағынаны аз сөзге жинақтап, топшылай
білген. Яғни, табиғаттың әр алуан құбылысына бақылау жасай отырып, олардың
ортақ қасиеттері мен сипаттарын санмен түйіп, санамалай айтып отырған. Сол
арқылы үлкен пәлсапалық түйін түйіп, тілдің өзіне лайықты ұлттық қасиетін
қалыптастырған. Мұнда көрсетілген сандардың біршамасы өте жиі айтылып,
бастапқы қасиеті – сандық мәннен айырылған. Мысалы, әдебиетімізде
қолданылып жүрген Үш қайнаса сорпасы қосылмайды, Маңдайының соры бес
елі, Он ойланды, тоғыз толғанды, Жеті жұртқа әйгілі, Отқа келген
әйелдің отыз ауыз сөзі бар, Қырық пышақ болды, Тоқсан ойдың түйіні,
Мың құбылды сияқты тағы басқа тіркестердегі үш, бес, жеті, тоғыз, отыз,
қырық, тоқсан, мың деген сандар сырт көзге қарағанда математикалық есепті,
ұғымды білдіріп тұр. Жеке тұрғанда белгілі бір сандық мәнге ие. Ал, сөйлем
ішінде бұл сандар көп, мол, қыруар, шеті мен шегі жоқ, есепсіз деген
ауыспалық түсінік береді. Жоғарыдағы сандар математика ғылымынан шығып,
жібек арқан сүйреткен телқоңыр тай секілді әдебиет әлеміне қосылып,
көркемдік қызмет атқарып отыр. Демек, математиктер сандарды халықтардың
қажетіне сай жарату үшін зерттесе, әдебиетшілер халықтың сол сандар
төңірегіне жинақтаған ойына, танымына тоқталып, оның халық тіліндегі
қызметін ашады. Математика ғылымынан шығып, әдебиет әлеміне қосылған, содан
нәр алып ер жеткен бір топ сандар жүйесі әдеби тілде ұзын арқан кең
тұсауға салынып жүрген көп мәнді сөздерін белгілі бір арнаға,
шеңберге әкеліп шектеп, дәл мағынаға ие етіп отырады. Бүгінгі таңда
әдебиетімізде қолданып жүрген ондай сандық түжырымдардың сырын ашып, оның
көркемдік қызметін анықтау – диплом жұмысымыздың басты мақсаты. Сондықтан
жұмысымыздың тақырыбын Киелі сандардың фольклор мен жыраулар поэзиясындағы
көркемдік-эстетикалық қызметі деп атадық.
Тақырыптың бұған дейінгі зерттелу деңгейі. Бұл тақырыпты зерттеу жұмысы
қазақ ғалымдары арасында 1946 жылғы І.Кеңесбаевтің Жеті, үш, тоғыз,
қырықпен байланысты ұғымдар (1,3-14) атты мақаласынан басталған. Автор
біршама фразеологиялық тіркестерге ұйтқы болған сандардың семантикалық
қызметін аша отырып, олар көне замандағы діни сенімдермен байланысты болып
шыққан киелі сандар деп қорытынды айтудан әрі тереңге бармайды. Одан
кейінгі жылдары да сандарға қатысты біршама еңбектер жазылып, әртүрлі пікір
айтылып келді. Мәселен, Ә.Хасеновтың Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімдер
(2,137) атты еңбегінде түркі халықтарының, соның ішінде қазақ халқының сан
есімдері жөнінде бірсыпыра мағлматтар келтіріп, қолдану ерекшелігіндегі
ортақ сарындар жайлы сөз етсе, М.Ысқақов Түркі тілдес халықтардың ежелгі
арифметикасы (2, 108-143) атты зерттеуінде түркі тектес халықтардың сан
есімдері түр жағынан әртүрлі болғанымен, мазмұн жағынан бірдей екендігін
дәлелдейді. Автор әсіресе, Табиғаттан тікелей алынған сандар, Ежелгі
халықтар қалай санаған? және Жиі айтылатын сандар деген бөлімдерінде
санау өнерінің пайда болуы, қазақ әдебиетінде жиі айтылатын үш, жеті,
тоғыз, қырық, тоқсан сандарының сыры туралы құнды мәліметтер келтіріп, ол
сандардың ежелгі түркілерде ең әуелі көп мағынасында қолданған деген
пікірге тоқталады (2, 133). Сондай-ақ, он екі мен отыз, мың мен түмен,
миллион мен сан түрінде айтылатын сандарға талдау жасай отырып, ежелгі
түркілер бұдан 3000 жыл бұрын натурал қатарында 100000 санына жеткен,
түркілердің арифметикалық білімдері қытайлықтардың, гректердің,
мысырлықтардың сол кездегі арифметикалық білімдерімен шамалас болған деген
пікірді қолдайды. Ал, Х.Әбішев Халық астрономиясы (3) атты бірінші
кітабында Аспан күмбезі, Жер мен Айдың қозғалысы, Күн системасы, уақытты
өлшеу жолдары, Жұлдыздар дүниесі жайлы сөз қозғаса, Аспан сыры (4) атты
екінші кітабында қазақ халқына ертеден мәлім планеталар, Күн мен Айдың
тууы, айрықша жарық жұлдыздар туралы халықтық түсінікке тоқталады. Ел
аузындағы аңыз-әңгімелерге шолу жасай отырып үш, жеті, тоғыз, он екі, қырық
сияқты сандардың астрономиялық қызметін сөз етеді. Сондай-ақ, А.Машановтың
Әл-Фараби (5), Аспан ертегілері (6), М.Ысқақовтың Халық календары (7)
еңбектерінде сандардың астрономиялық, ал, А.Көбесов Математика және оның
тарихы (8), Фараби және математика (9), Әл-Фараби (10) атты
тақырыптағы зерттеулерінде Әл-Фарабидің бай мұралары, Шығыс Аристотелінің
сан жөнінде айтқан пікірлері, шектік мәнге ие болған кейбір сандар туралы
әңгіме етіледі. Осы сарындас авторлардың қатарында М.Дүйсенов те бар (11).
Ол адамдардың дүниетанымының, жазу мәдениетінің, өнердің қалай
қалыптасқанын ғылыми деректер арқылы баяндап, санау өнерінің пайда болуына
түсінік береді.
Сонау қадым замандарда әрбір сөздің, әрбір әріптің өз саны, өз белгісі
болады, оның иелік етерліктей қасиеті бар деп танып, әрбір санды киелі деп
білген. Көне ұғым бойынша сандар – тіршіліктің алдын ала болжайтын
хабаршысы. Сондықтан көне жазбаларда әріптерді біріктіріп құрастыру арқылы
оларға иелік етуші сандардың жұмбағына үңіліп, келешекті болжап отыру
секілді деректер ұшырайды. Осылайша санмен сәуегейлік жасаудың бірі–қырық
бір құмалақтың тарихы біздің заманымызға дейінгі ғасырлардан
басталатындығын ескерсек, сандарды сөйлете білу, белгілі бір сандарға
Киелілік, Қасиеттілік үғым қалыптастыру ежелден орнағандығын аңғарамыз. Осы
тақырыпта, яғни, сандардың магиялық билігі жайлы соңғы жылдары жиі жазыла
бастады. А.Машановтың Әл-Фараби және Абай (12), М.Қожахметованың Адам
құпия (13), М.Әбенованың Жұлдызнама (14) атты еңбектері соның куәсі. Бұл
еңбектерде сан туралы, оның жасырын, құпия сыры, адамдар мен аспан денелері
арасындағы байланыс, сандық ұғыммен түсіндіру құпиялары, сандардың киелілік
сипатқа ие болуы, сандардың тарихи дамуы өте ертеден басталатындығы,
олардың түрлі магиялық сипатқа ие болуына әртүрлі діни бағыттардың әсер
еткендігі жайлы пікірлер қамтылған. Осы арада әдебиет дүниесіне енген
кейбір сандардың этимологиясы мен қызметі жайлы қалам тартып, оған ғылыми
тұрғыдан баға берген Р.Сыздықова, Е.Жанпейісов, Н.Уәлиев сияқты ғалымдардың
еңбектерін атап өтуді жөн көріп отырмыз. Өйткені, Р.Сыздықованың батырлық
жырларда жиі ұшырайтын сан ұғымы туралы (15, 134-152), Е.Жанпейісовтың
тұрмыста жиі ұшырайтын тоғыз туралы 16, 76-79), Н.Уәлиевтің үш, төрт,
бес, тоғыз, он екі сияқты сандардың әдебиет әлеміндегі қызметі жайлы
пікірлері (17, 106-108; 18, 108-109) сөз еткелі отырған тақырыпты
қарастыруға себеп болып, мүмкіндік ашып берді. Сондай-ақ, Л.Базень
(19,187), Э.Р.Тенишев (20, 197), В.И.Чернишев (21,102), Э.А.Умаров
(22,116), З.Ахметов (23,156), Уаңкі (24,54), С.Кенжеахметұлы (25,97),
Ә.Кекілбаевтардың (26,108-117) мақалалары да ой қозғап, пікірлері
зерттеуімізге жол салып бергендей болды.
Зерттеудің негізгі мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмысымызда киелі
сандардың генезисіне, оның көркемдік шалымына, тарихи қалыптасу жолдарына,
фольклор мен жыраулар поэзиясындағы әсер-ықпалы мен көркемдік-эстетикалық
қызметі жайлы ойларымызды ортаға салмақшымыз.
Осындай бағыт-бағдар берерлік бастама ой-пікірлер айтылса да, әдебиет
әлеміне енген сандардың көркемдік қызметі мен мәні, оның халық танымындағы
сырын сөз ету мәселесі арнайы зерттеу нысанасына алынбаған, әдебиеттегі
қызметі жайлы сөз етілмеген. Осының өзінен-ақ сандардың әдебиеттегі
атқаратын көркемдік қызметіне ұзақ уақыттар бойы жеткілікті зер салынбай
келгендігі байқалады. Біз осы жұмысымызда әдебиет дүниесіндегі сандардың
қызметі мен мәнін сөз ету үшін алдымызға мынадай міндеттер қойдық:
- эпикалық жырлар мен ақын-жыраулар поэзиясындағы киелі
сандардың жалпы және даралық ерекшеліктерін анықтау;
- киелі сандардың пайда болу тарихын және генезисін зерттеу;
- киелі сандардың эволюциялық сабақтастығын миф-ритуал-фольклор
зерделеу;
- киелі сандардың қатысуымен пайда болған көркем формуларлардың
ерекшіліктерін сипаттау;
- эпикалық уақыт пен кеңістікті бейнелеуде киелі сандардың мәнін
анықтау;
- киелі сандардың көркемдік-эстетикалық қызметіне тоқталу;
Зерттеудің тәсілдемелік және теориялық негіздері. Зерттеу барысында
орыс, қазақ әдебиеті зерттеушілерінің еңбектері тақырыпты зерттеу көзіне
айналып, жұмыста теориялық және әдістемелік негіз ретінде қолданылды.
Диплом жұмысының негізгі материалы ретінде І.Кеңесбаевтың Қазақ тілінің
фразеологиялық сөздігі, 1976-86 жылдары шыққан он томдық Түсіндірме
сөздіктегі мысалдар, 1958 жылғы Қазақ эпосы, 1959 жылғы Қозы Көрпеш –
Баян сұлу, 1963 жылғы Батырлар жыры мен Қыз Жібек, 1977 жылғы екі
томдық Ақсауыт, 1987-90 жылдар арасында шыққан алты томдық Батырлар
жыры, 1989 жылғы екі томдық Бес ғасыр жырлайды жинақтарындағы шығармалар
салыстырмалы түрде алынды. Сондай-ақ, І.Кеңесбаев, М.Ысқақов, Р.Сыздықова,
Н.Уәлиев, Е.Жанпейісов, А.Машанов, Ә.Нысанбаев, Е.Тұрсынов, Ә.Хасенов т.б.
ғалымдардың еңбектерін ғылыми-тәсілдемелік және теориялық бағдар етсек,
әлдемдік, отандық фольклортану және әдебиеттану саласындағы ғылыми-
зерттеулерді әдістемелік негіз етіп алынды.
Дипломдық жұмыста сан қырлы, көп салалы болып кететін көркемдік
әлеміміздің болмысын жинақтай көрсетіп, оларды баяндаудың негізіне тірек
етіп ұстанар арналары да нақтылы атап көрсетілді. Олардың құрамы негізінен
қазақ әдебиетінің ұзына бойы даму жолындағы белестері ретінде сан-салалы ой
танымның молырақ шоғырланған арнасына айналған батырлар жырындағы деректер
көзін қамтиды. Ал, екінші жағынан, қазақ әдебиетінің ақын-жыраулар
поэзиясындағы сандық қолданыстардың ерекшелігіне, ой танымдағы, дәстүрлік
қолданыстағы табиғатын ашу мақсатында тұңғыш рет зерттеу жүргізіліп отыр.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспе мен қорытындыдан, екі тараудан
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I тарау – Сандардағы танымдар
а). Магия, оның фольклорға ықпалы
Маг сөзі (әулие) зороастра дінінің тарауына қарсылық көрсеткен
мидиялық Магу тайпасының атына байланысты шығып, ғылымда термин болып
қалыптасқан. Оның мазмұны –жалпы табиғатқа, табиғат құбылыстарына,
адамдарға түрлі сөз, қимыл, әрекеттер арқылы әсер етуге болады деген
нанымнан келіп шыққан. Оны қолдану орны мен орындалу мазмұнына қарай:
зиянды (қара немесе жауыз) магия, яғни белгілі бір адамға немесе бірнеше
адамға зиян келтіру үшін істелетін магия; емдеу магиясы – арбау, дуа
жасау, дұға оқу, дәрі-дәрмек беру; шаруашылық магиясы – аң түсетін
апандарды, қару-жарақтарды сиқырлау және сол сияқты метеорологиялық магия –
жаңбыр шақырып, жел тұрғызу дегендей магиялық топтарға бөлуге болады.
Магиялық әрекеттерді беретін мәні, айтылатын сөзі мен істелетін
қимылына қарай отырып, Дж.Фрезер оларды оң (положительный) және теріс
(отрицательный) магия деп екі топқа бөлген. Оң принциптерден тұратын іс-
әрекеттерді жадылау, арбау (колдовство и чары), ал, теріс принциптерден
тұратын магиялық іс-әрекеттерді табу (тыйым) деп атаған.
Магия өнері ертедегі Вавилон шумерлерінде пайда болып, көне дәуірдегі
халықтардың бірқатарына, оның ішінде гректерге де ықпал еткен. Кейін
Вавилон дәуірінде ғылымның әр саласы, әсіресе, астрология, магия өнері
күшті өріс алып, Вавилон қаласы Құдайлардың қақпасы деген атқа ие болады.
Сол себепті тарихшылар Вавилонды мифологияның отаны, астрологияның
атамекені деп атайды.
Гректер Вавилонда пайда болған әр сала ғылымдарына мұрагерлік етіп, оны
онан ары терең зерттеп, ғылыми жүйеге келтірді. Астрология мен магия және
астрономия ғылымы гректерден арабтарға Рим, Византия арқылы ауысады.
Арабтардың Орта Азия халықтарына, оның ішінде қазақ еліне, өнер-білім,
мәдениет, дін жақтарына қатты ықпал еткені анық. Бұл бағытта олар қазақ
халқына өз мәдениетімен қоса басқалардың да мәдениетін алып келді.
Ертедегі халықтар арасында гректер, одан қалса, орта ғасырдағы иран
халықтары өзге халықтарға қарағанда магия өнерімен көбірек шұғылданған.
Әдетте адамдардың барлығының қолы бұл өнерге жете бермеген. Өйткені,
магия о баста пайда болғаннан бастап құпия жолмен үйретіліп, көбінесе
отбасылық мұра ретінде атадан балаға жалғасып отырған. Егер оны басқалар
үйренуге тура келсе, үйретушіге көп ақы төлеген. Сонымен бірге магия
өнері адам өміріне өте қауіпті деп сенгендіктен, көп адамның оны үйренуге
батылы бармаған немесе шартын орындай алмаған. Магияны үйренуге батылы
барып, оған ден қойғандар алдымен кемелдену, жетілу кезеңінен, яғни
магиялық қырық күндік сыннан өтетін болған. Ол сынның негізгі шарттары:
елсіз иен жерде отырып, етсіз, тұзсыз тамақ ішіп, тырнақ, шашын алдырмай,
әр күні магиялық сөздерді, яғни құдайларға арналған арнау алғыстарды
оқыған. Сөздерді оқыған кезде арыстан, айдаһар сияқты магиялық елестер
адамға шабуыл жасап, неше түрлі өлім қаупін төндіреді, егер адам сондай
қауіптен сәл сескенсе, табанда есалаң болады, ондай адамға ем қонбайды деп
сенген. Осындай магиялық түсініктің әсерінен қазақ арасында жын соққан,
пері ұрған, көк соққан деген сөз тіркестері пайда болып, ол сөздер
алғаш магиямен шұғылданып, есінен айырылған адамдарға ғана қолданған сияқты
. Магиялық сенім қазақ санасынан ығыстырылған кезде ақылынан (магиясыз)
ауысқан адамдардың көпшілігін жын соққан, пері ұрған деп айтатын
болған. Демек, шаманизммен ұштасып кеткен.
Халқымыздағы кейбір салт-дәстүрлер мен тіліміздегі адам тіліне
аспандағы бұлт үйірілді, тырнағын жалау, шашын жаю сияқты сөздер
сондай магиялық әрекетке байланысты қалыптасқан. Әсіресе, сөз құдіретіне
(сөз магиясына) сену қазақ халқының тарихында болған. Сөз арқылы пәлені,
қырсықты айдауға, сөз арқылы жақсылықты шақыруға болады дейтін сенім туған.
Ауыз әдебиетінің ескі үлгілеріне жататын бәдік жырлары, күн жайлату, бұлт
шақыру өлеңдері, жылан, бүйі, қарақүрт шаққанда айтылатын арбау, байлау
өлеңдері мұның айқын фактісі. Себебі, халықтық түсінік бойынша, адамда,
малда кездесетін түрлі ауру-сырқау, індеттер белгілі қаскөй күштердің
кесірінен болады. Олардың қырсығын белгілі әрекет істеу және сөз
құдіретімен қайтаруға болады.
Сөз магиясына сену, әсіресе қазақ тіліндегі алғыс және қарғыс мәндегі
сөздерде айқын көрініс тапқан. Қарғыс пен алғыстың тым ертеден пайда
болғанын айта келіп, Ә.Болғанбаев былай дейді: Бұлардың негізгі идеялары
көбіне діни ұғымдармен тығыз байланысты. Кісінің аузынан шыққан алғысы мен
қарғысы арқылы адам баласының, жан-жануарлардың өмір тіршілігін оңайлатуға
немесе қиындатуға, ұзартуға болады деген теріс ұғымнан келіп туған. Алғыс
негізінен адамға қаратылып айтылса, қарғыс адамға да, малға да айтыла
береді. Ал қарғыстың енді бір түрі адам өзінің ақ-адал немесе бейкүнә
екендігін білдіру, айтқан сөзіне иландыру негізінде айтылады: нан жейін,
нан асатайын, нан ұрсын, көк есегің болайын, дәм-тұз атсын,
оңбайын, т.б. Өтірік сөз айту, ант беру бір пәлеге соқтырады, айтқан сөзі
басына келеді деп сенгендіктен мұндай сөзді тектен-тек ауыздан шығара
бермеген.
Халық арасында сөздің сиқырлы құдіретіне қатты сенгендіктен тіл
тиеді, көз тиеді деген ұғымдар.қалыптасқан. Тіл-аузың тасқа, тіліңе
шоқ түссін сияқты тағы басқа сөздер – соған қарсы сақтану тұрғысынан
айтылатын сөздер. Бұдан басқа тілімізде сиқырлау, жадылау, дуалау, арбау
деген магиялық ұғымдағы сөздермен жасалынған тұрақты тіркестер бар. Мысалы:
арбап қойды, басын айналдырды, жадылап тастады, сиқырлап кетті,
т.б. Магияның басқа да мазмұндарына байланысты жүрек жұтқан, жолын
кесу, ауыз жаласты, аузына түкіріп қойғандай, т.б. тұрақты тіркестер
де қалыптасқан.
Қандай болмасын құбылыстың пайда болу тарихын білмей тұрып, біз оның
ішкі мәнін де түсіне алмаймыз 27, 8. Сөз еткелі отырған тақырыбымыздың
мақсатына жету үшін зерттеуді алғашқы қоғам адамдарының идеологиялық
көзқарасынан, олардың жоғарыда сөз еткен магиялық ұғымдары мен алғашқы
туындыларының туу себептерін сөз етуден бастауымыз қажет. Өйткені, тарихшы,
антрополог, археологтардың көрсетуі бойынша, халқымыздың ең арғы ата-
бабалары – жаңа тас дәуіріндегі түп-түркі, түп-монғол және түп-тунгустердің
этник бірлестіктеріне барып тіреледі. Жаңа тас дәуірінде қалыптасқан бұл
этникалық бірлестіктердің тамыры көне тас дәуірінде өмір сүрген тайпалармен
сабақтасып жатады 28,16; 29,58; 30,6. Сондықтан кез келген халықтың
фольклор туындыларының түп-төркіні алғашқы қоғам адамдарының магиялық
ұғымдарынан бастау алады.
Дүлей табиғат алдындағы дәрменсіздік палеолит дәуіріндегі адамдардың әр
құбылыстың киесі (магия) бар деген сенімін тудырды. Кие – алғашқы қауым
адамдарының ақыл-ой, сана-сезімінің жемісі. Алғашқы адамдар санасында әрбір
заттың, болмыстың киесі (иесі) бар, олардың көзге көрінбейтін күші,
құдіреті, сиқыры болады, өмірдегі құбылыстар осы кие арқылы бір-біріне
әсер, ықпал жасайды деген ұғым қалыптасып табиғатты жанды құбылыс ретінде
таныған. Олар табиғаттың құпия сырын түсінбей қорқыныш тудырған құбылыстың
бәріне үрейлене қарап, көлденеңнен келген кеселге кезіксе әлдеқандай бір
кереметтің күшімен болып жатыр деп есептеген. Сондықтан да олар табиғаттың
төтенше күштеріне табынып, олицетворениелік түсінікті қалыптастырды.
Алғашқы қауым адамдарының тұрмыс-тіршілігін зерттеуші ғалымдардың
пікірлеріне қарағанда, алғашқы қоғамның әр мүшесі фольклордың барлық
жанрларына жататын шығармаларды білген және барлығы орындай алған 30,11.
Өйткені, ол кездегі адамдар өздерін табиғаттың зор күштеріне тәуелді санап,
табиғатты түрлі қияли, ғажайып, кесірлі және киелі күштерге толы кеңістік
деп таныған. Олардың иесі болады, өздеріне қажетті тұтыну заттарды сол
иелердің рұқсатынсыз алуға болмайды деп түсінген. Осындай түсініктерге
сәйкес табиғаттың әр түрлі құбылыстарының иелеріне арналған арбау, арнаулар
мен түрлі аурулардың иесіне бағышталған дұғаларды шығарып, олардың қаһарына
ілінуден сақтанып отырған. Оны білмеген адам кез-келген уақытта қауіп-
қатерге ұшырап кесірлі немесе киелі күштердің бірінің қаһарына ұрынады.
Сондықтан да, алғашқы қоғам мүшелерінің санасында фольклорды білу –
тіршілік етудің қажетті шарттарының бірі болып есептелінген 30,13. Яғни,
көне тас дәуірінің соңында өмір сүрген адамдар санасында кесірлі күштердің
қаһарын келтірмеуге және киелі күштерден медет тілеуге бағышталған ырымдар
пайда болып, магиялық көзқарастар қалыптасты. Соның нәтижесінде фольклор
пайда болып, өмір сүрудің қағидасына айналды.
Қуаңшылық алғашқы адамдардың күн көрісін қиындатты. Ол құрлықта жортқан
аңдар мен ұшқан құстардың қажетін сезінуге алып келді. Термешілікке
байланысты туған Кие ұғымы аңшылықтың бойынан да табылып отырды: әр заттың
киесі бар деп сенді де, оның күшімен өз тұрмыс-жағдайларын жеңілдеткісі
келді. Олардың танымында жеміс беретін өсімдіктер мен жануарларды шын жақсы
көріп, пейіліңді берсең Киенің сиқыры сенің сол сезіміңді оларға жеткізеді.
Сонда ғана олжалы боласың деген сенім қалыптасты. Осыған байланысты жақсылы-
жаман ырымдар мен жалынып-жалбарынуға байланысты тілек, алғыс, арбау, бата
сияқты сөздер, сөздің киесіне сенушілік туды. Аңшылар аңға шыққанда
өздерімен бірге киелі сөздерді жетік білетін мамандарды қоса ертіп алатын
болды. Оның міндеті – сөздің киесімен аңдарды жақын келтіру. Алғашқы қоғам
адамдарының күн көрісі термешілік пен аңшылық-бақташылыққа байланысты
болғандықтан олардың санасында анимизм мен тотемизм қалыптасты. Анимизмде
жансыз дүние екінші бір жануарға, не табиғат құбылысына айналып кететін
болса, тотемизмде адамдар жануарларға (табиғаттың басқа да түрлеріне)
табынып, жалбарынатын болды. Бұл таным адамзат санасында ұзақ дәуірлер бойы
сақталды. Соның әсерінен адамдарға болысып, қиын-қыстау кезеңдерде қол ұшын
берген, жақсылық жасаған киелі бейнелер, образдар пайда болды. Олар
жартылай адам, жартылай жануар күйінде көрінді. Оларды атуға, ұстауға,
өлтіруге тыйым салды. Алғашқы қауым адамдары Күн мен Айды да киелі санады.
Әлемді билеп, оған әмір жүргізіп түрған Күн деп түсінді, Айға да солай
қарады. Олардың мейірімін өздеріне көбірек аудару үшін табынды, иесіне
арнап құрбандық шалды. Осылайша Күн мен Айдың культі пайда болды. Олар үшін
Күннің батып, Айдың тууы, Күннің қайта шығып, Айдың жоғалуы жұмбақ еді. Бұл
құбылыстың күн сайын қайталануы жер астында да өмір, тіршілік бар деген
түсінікті тудырған. Өйткені, олардың ұғымынша Күн жер астына кетеді. Жер
астындағы тіршілікті қиялмен танып, ол жайлы да әр түрлі аңыз бен әңгіме
шығарды: мазмұнында Аспан мен Жерге де табынушылық жатты. Жерді – өзінің,
Аспанды – киелі күштер мекені деп таныды. Олардың танымынша, Аспан төсінде
Күн, Ай, Жұлдыздар тіршілік етіп жердегі өмірді бақылайды. Бұлт жиналып,
найзағай ойнайды, жауын жауып, күн шуағын шашқандықтан, Аспан айрықша
құдіретті саналды. Жұлдыздар аспанда адам сияқты тіршілік етіп, Тәңіріге
қызмет етеді. Аспан әлеміне табыну, түн қараңғысында ағып түскен әрбір
жұлдызды үзілген адамның жанымен байланыстыру сияқты антропоморфтық
түсініктерді ортаға шығарды. Көне тас дәуірінің соңғы кезінде пайда
болған мұндай түсініктер фольклорлық туындылардың пайда болуына
себеп болды 30,10.
Ата культі әуелде табынушылық рәсімі ретінде дүниеге келсе, кейіннен
дами келе діни мазмұнға ие бола бастайды. Ол – аурудың киелі күші мен
иесіне қарсы күрес жүргізетін шаманизмнің пайда болуына әсер етті. Оның
пайда болуы өзіне дейінгі адамдардың танымдық көзқарасын өзгертеді.
Шамандық аристократияның пайда болуына байланысты Ата-бабалар әруағы мен
табиғатқа сыйыну келе-келе шамандар әулетінің рухына сыйыну ретінде
трансформациялана бастайды (31,50). Яғни, От-ана, табиғат, жануарлар,
Тәңірі, Ата аруағы туралы халықтық сенім-түсініктер шамандықтың билеп
төстеуіне байланысты о бастағы сипатын жойып, шамандықтың киелі Тәңірі
рухына айналады. Сөйтіп, ұзақ даму жолында адамзат баласы анимизм,
тотемизм, фетишизм, дуализм, шаманизм сияқты табынушылық наным-сенімдерді
қалыптастырып, көркем фольклордың тууына әсер етті.
Жабайы хайуанаттарды қолға үйрету, халық санының өсуі, тайпалық
одақтардың бірігуі, тұрақты тамақ табу көзінің пайда болуы ырыми
фольклордың дамып, көркем фольклордың қалыптасуына себеп болады. Анығырақ
айтқанда, қола дәуірінің алғашқы кезеңіндегі адамдар аң аулау алдында әр
түрлі ру адамдары бір жерге жиналып, әруақтарға, тау-тас, жер-су иелеріне
табынып тасаттық беріп, түрлі ырымдар жасайтын болса 30, 118, қола
дәуірінің орта кезеңінде жоғарыдағыдай ырыми рәсімдер өзгеріске ұшырай
бастайды. Олар аң аулау ырымын жасағанда ертегілер мен әндерді ғана емес,
батырлық жырын да орындап, әр түрлі жиындар мен мерекелерде тасаттық пен
табиғатқа тәу етулерде өзара жеке-жеке руларға бөлініп, сөз жарыстыру
арқылы бір-бірінің мінін айтып отырған. Тіпті палуандар күресін
ұйымдастырғандығы туралы деректер бар (30,120). Жарыста жеңген адам өз
жеңісін руының жеңісі, әруақтарының жеңісі деп есептеген. Мұндай рулар
арасындағы сөз таластыру, өзара бәсеке, прозалық келемеждесулер ырыми
сипаттан арыла келе көркем фольклор үлгілерінің пайда болуына себеп болды.
Көркем фольклор туындыларының алғашқы үлгісі – миф. Миф – табиғат
құпияларын, адам не қоғам өмірінің сан алуан сырын қиял-ғажайып оқиғаға
айналдыра бейнелейтін ежелгі адамдардың танымы. Анығырақ айтқанда, миф
алғашқы қауымдық қоғам адамдарының дүние туралы, әлемге әмір ететін күштер
– қүдайлар мен рухтар туралы және табиғатта болып тұратын түрлі құбылыстар
мен оқиғалар жөніндегі түсінігі. Яғни, алғашқы адамдардың өзін қоршаған
орта, әлем, дүние туралы танымының көрінісі. Мифтер әлем халықтарының
бәрінде бар, олар көркем әдебиеттің көш бастаушысы ретінде
қарастырылатындығы туралы көптеген зерттеу еңбектер жазылды. Соның ішінде
О.М. Фрейдинберг (32), Е.М. Мелетинский (33), А.М. Золотарев (34), М.И.
Шахнович (35), В.И. Еремина (36), И.В. Стеблева (37), Б.Л. Рифтин (38),
М.И. Стеблин-Каменский (39), С.Г. Кляшторный (40), С.Ю.Неклюдов(41),
М.Сейдов (42), Дж.Фрэзе (43), В.Г. Эрман (44), Е.М.Мелетинский (45) сияқты
ғалымдардың еңбектері миф жанрына деген көзқарасты өзгертіп, әлем
фольклортануының зерттелуіне қозғау салды. Ал, қазақ фольклортануындағы миф
жанрына ғылыми тұрғыдан алғаш рет баға бергендердің бірі – С. Қасқабасов.
С. Қасқабасов Қазақтың халық прозасы атты монографиялық еңбегінде миф
жанрының қазақ фольклортануында айтарлықтай зерттелінбей, көбіне
мифологиялық түсініктер, мотивтер, кейіпкерлер бар деп жалпылама аталып
келгендігіне тоқталады. Ел аузындағы аңыз бен хикаяттарға жан-жақты талдау
жасай отырып, қазақтың мифтері өзінің барлық компоненті жағынан көне
классикалық мифке жақын екендігін, онда көне заманғы мифке тән мифтік сана,
уақыт, мифологиялық ұғымдардың іздері айқын көрінетіндігіне ғылыми тұрғыдан
баға береді. Қазақ фольклоры тұрғысынан қарағанда миф деп отырғанымыз –
әлемдік мифология ауқымынан шықпайтын, тіпті типологиялық сипатымен оған
сәйкес келетін дүниенің, жаратылыстың әр түрлі құбылыстары мен
объектілерінің пайда болуын, аспан мен жердің жаратылуын, адамзаттың алғаш
қалай пайда болғанын және аңдар мен құстардың шығу тегі мен мінез-құлқын,
ерекшеліктерін түсіндіріп баяндайтын прозалық шығармалар (46,65) деп баға
береді. Демек, прозалық шығармалар қола дәуірінің орта кезеңінде пайда
болған көркем фольклордың жетілген, дамыған түрі. Дами келе көркем фольклор
ырыми фольклор мен ырыми рәсімдерден бөлініп, халықтың рухани байлығының
жеке бір саласын құраған.
Палеолит фольклоры – негізінен ритуалды фольклор. Өйткені, әртүрлі
жиындар мен науқандарда ру адамдары бір жерге жиналып, әруақтарға, тау-тас
пен жер-су иелеріне табынып, түрлі ырымдар жасайтын болған. Руға бөлінген
екі топ өзара сөзбен қағысып, бірінің мінін біріне айтып, сөз жарыстыру,
алдағы күнді болжау үшін бал ашу, әртүрлі ру палуандарының жекпе-жекке
шығып, күш сынасуы, ат жарыстыруы сияқты өзара бәсекелесу негізінде
ритуалды сөз таластыру қалыптасқан. Ритуалды сөз таластырулар бір-бірінің
ру аталарының кемшіліктерін тілге тиек етіп, бірінің мінін біріне ауыр
сөздермен айту арқылы келемеждесіп отырғандығы, тіпті ритуалды
жұдырықтасулармен ұштасып жататындығы туралы деректер бар 30,123. Көркем
фольклор қалыптасқанға дейін өнердің наным-сенім, мифтік түсініктерден
ажырамай салттық, ритуалдық көзқарастармен байланысты өмір сүргендігін
аңғаруға болады. Қоғамның дамуына байланысты ежелгі адамдардың
дүниетанымында, көзқарасында үлкен өзгерістер болған. Мифтік сананың орнына
өмірдегі құбылыстарды, табиғат дүниесін өз қалпында үғыну, тарихи ойлау
жүйесі қалыптасты 47,75. Дегенмен де, мифтер ежелгі адамдардың жай
қиялдан тудырған мұрасы ғана емес, олардың дүниетанымын, айнала қоршаған
ортаға көзқарасын бейнелейтін шындықтың көрінісі. Көрінісі ретіндегі
қасиеті жағынан көркем әдебиеттің көш бастаушысы болмақ. Жоғарыда көркем
фольклор ырыми фольклор мен ырыми рәсімдерден бөлініп, халықтың рухани
байлығының жаңа бір саласын құраған дедік. Яғни, көркем фольклор алғашқы
ритуалдық сипат алған қауым фольклорының күйреуі нәтижесінде пайда болған.
Алғашқы фольклорының күйреуі деп оның дәстүрлерінің дамып, толысып, жаңа
мазмұн мен сапаға, жаңа танымдық көзқарас пен пайымдауларға ие болуын
айтамыз. Бұл кезеңдегі фольклор ритуалдық сипатқа емес, көркемдік сипатқа
тән. Құрылым, ритуалды кездесулердің ішкі мәні жаңа сапаға ие болады.
Біздің заманымыздың бас кезінде дуалистік мифология мен дуалистік
ритуалдардың мыңдаған жылдарға созылған даму процесі тоқталып, жаңа, өзге
сападағы мифология мен ритуалдарға орын бере бастайды. Көркем фольклордың
қалыптасу процесі оның мифологиялық, ритуалдық негізінен айырылу процесімен
қатар өтеді 30,129.
Ағылшын оқымыстысы Э.Тейлор алғашқы қоғам мәдениеті үздіксіз өсіп
өзгерудің нәтижесінде жабайы халықтан өркениетті дәрежеге қол жеткендігін,
сондай-ақ, материалдық мәдениеті мен өнерінің де өзгеріске ұшырағандығын
сөз ете келе, фольклорлық жанрлардың өскендігін айтады. Әсіресе, көркем
фольклордың жанры жұмбақтар мен мақал-мәтелдердің ол кездегі маңызына
тоқтала келе, әртүрлі аңыз-әңгімелердегі – анимизм мен тотемизм жөніндегі
ескі ұғымдар туралы тұжырымды дәлелдер келтіреді 48, 405-412. Демек,
басқа халықтар сияқты қазақ халқының да бағзы заманнан бергі рухани азығы,
мәдениеті, философиясы – фольклорлық шығармалар болған десек, онда
халқымыздың ақыл-ой қабілеті мен адамгершілік парасаты, өмірлік салты мен
тарихи ғүмыры, келешектен күткен арман-тілектерінің алғашқы белгілері осы
фольклорлық шығармалардан көрініс тауып жатады. Жалпы фольклорлық
шығармаларды пайда болуы мен айтылу мақсатына қарай: топтық-танымдық мақсат
көздейтін шығармалар, мағлұматтық мақсатпен айтылатын шығармалар және
көркемдік-тәрбиелік мақсатпен айтылатын шығармалар (46,32) деп ғалымдар үш
топқа бөледі. Жаратылыс пен түрлі тіршілік иелерінің пайда болуы олардың
сыр-сипаты мен мінез-құлқын түсіндіретін мифтер, кейбір аңыздар алғашқы
топтағы шығармаларға жатса, екінші топтағы шығармаларға ғажайып оқиғалар
мен естіген хикаяларын баяндаған екі-үш адамның сұхбаты ретіндегі әңгімелер
жатады. Ал, үшінші топтағы шығармаларға сюжеті дамыған, көркемдігі жоғары
туындылар жатады. Жалпы фольклорлық проза шығармалары табиғатқа
табынушылықтың салдарынан пайда болған. Ондай әңгімелер мен мифтердің
мақсаты – адамның небір ғажайып мақұлықтармен кездесіп, қақтығысуы,
солармен соғысуы болып келеді. Бірте- бірте фольклорлық проза адамның
табиғат күштерімен қақтығысын тікелей бейнелеуден арылады, ол енді көркем
жанрға айналады. Сөйтіп, о бастағы қарапайым миф, әңгіме енді көркем
шығарма бола бастайды (46,33). Яғни, көркем өнерге айналмаған фольклордың
басты мақсаты –танымдық. Өйткені, оның міндеті – табиғат сырлары мен елдің
өткен өмірі жайлы мәлімет, ел тарихынан хабардар ету ғана. Онда көркемдеу,
әсірелей суреттеулер аз болады. Ал, көркем фольклор жанрларының басты
қызметі – эстетикалық, тәрбиелік болып келеді. Онда танымдық мақсат
көзделмейді, керісінше тындаушысын нандыру, сол арқылы адамға үлкен әсер
ету, ләззатқа бөлеу мақсаты көзделеді.
Сонымен, мейлі ырыми фольклор, мейлі көркем фольклор болсын көне заман
адамдарының өмір сүру әліппесіне айналып, адамзаттың әр буыны шама-шарқына
қарай өзінің әлеуметтік және рухани кемелденуіне қажетті үрдістерді
фольклордан тауып отырған. Яғни, фольклор әр адамның ақыл-ойына тікелей
ықпал етуші, әр жаңа буынды сөйлеу және ойлау мәдениетіне үйретуші құралы
міндетін де мойнына алады. Сондықтан да, көне дүние қойнауында туып,
әлеуметтік тәжірибе барысында екшеліп, сұрыпталып жеткен халықтың стихиялық
дүниетанымдық түсініктері әрдайым фольклорлық жанрлардан көрініс тауып
отырады. Ал, ауыз әдебиеті ертеден келе жатқан фольклорлық жанрларға сүйене
отырып жасалынатыны мәлім. Ежелгі мұраларды ақындар пайдалана отырып,
жекеленген сөздер мен тіркестерді, тіпті әртүрлі оқиғалық сарындарды
суреттеуде шумақтар да алып отырады. Демек, ауыз әдебиетін ежелгі фольклор
мен бүгінгі жазба әдебиет арасын жалғастырып тұрған дәнекер деп қараса да
болады.
Күні бүгінге дейінгі зерттеулерде ауызекі тарап, әдеби туындылар
санатына жатқызылып жүрген мұраларды халықтың салт-санасы, әдет-ғұрпы мен
дүниетанымдық көзқарастарынан бөлек қарау сарыны басым болып келген. Ал,
шын мәнінде фольклор мен ауыз әдебиеті ескерткіштерін фольклортану
ғылымында полистадиялық, яғни, көп қабаттылық деп атаймыз. Демек, шығарманы
бір жақты қарап, оның басқа қабаттарын, астарлы тұстарын тани алмасақ
кейбір көне оралымдар мен сарындар туралы түсінігіміз толық болмақ емес.
Мұндай оралымдар ешбір туыстығы, этногеналық тамыр-төркіндестігі жоқ
халықтардың өзінде де кездесіп отырады. Оның негізін тарихи-қоғамдық
процестің бір тектілігінен іздеу керек сияқты.
Қазақ әдебиеті дүниесіне енген сандық танымдардың екі түрлі айқын
саласы бар: бірі – қазақ ескілігінен келе жатқан өз тумасы, екіншісі – неше
алуан жолдармен, әлде неше елді аралап жеткен көп халықтарға ортақ кірме
танымдар. Соңғы саланың өзін этностық тегі әр түрлі халықтар және
этногенезі бір, бір тілде сөйлеп, бір жерде мекендеген халықтар тобындағы
ауыс-түйістер деп екі топқа бөліп қарау қажет сияқты. Бірінші топқа ескі
үнді, ескі парсы, араб, осы елдер арқылы ескі грек, рим, африка (мысыр)
халықтары тудырған қыдырма, кірме танымдары жатады. Көптеген ғалымдардың
жорамалдауынша, Түркі қағанатына кірген халықтардың көпшілігі ғұндардан
тараған, соның ұрпағы делініп жүр. Біздің дәуірімізге дейінгі III ғасырдың
басында бөлініп шыққан ғұндар осы заманғы IV ғасырдың алғашқы жартысына
дейін батыс пен шығысты жақындатқан, кезінде айбарлы үлкен мемлекет болған.
Ғұндар төрт ғасырдан астам уақыт бойына қытай хандығымен араздасып келіп,
ақыры біздің дәуірімізге дейінгі 109 жылы Хань империясын өзіне қаратып
алған (31,6). Сондай-ақ, кейбір тарихи деректерде қыпшақтар шығыста Алтай-
Саяннан бастап, батыста Венгер жеріне дейін мекен еткен. Олар Египетпен де,
Үнді елдерімен де, көрші Кавказ халықтарымен де тығыз байланыста болған
(49,208). Мұндай географиялық жағынан өзара көрші, қоңсы тұратын елдер
арасындағы мәдени байланыс немесе, бір ел мен екінші елдің арасында болатын
жаулап алушылық өзара ой мен сөз алушылыққа соқтырып, бір-бірінің тіліне
кірме танымдарды ендіріп отырған. Мысалы, бір ғана жеті санының өзін алып
қарасақ, бұл сан әр түрлі халықтардың әдебиеттерінде мына төмендегідей жиі
ұшырайды: шығыс халықтарының аңыз-әңгімелерінде жеті басты жалмауыз, аждаһа
сияқты алып күш иелері кездессе, сапарға шыққанда жеті күн, жеті түн жүру,
жеті қабат аспан мен жеті қабат жер астына түсіп кету секілді оқиғалар жиі
ұшырайды. Ал, батырлары жеті шаһарды қиратып, жеті көлден, жеті белден асу
сияқты ұқсастықтар ертегілерде көп кездеседі.
Сонымен бірге, халықтар тілінде жеті сөзі кіретін мақалдар да көп-ақ
сияқты. Бұған мысал: жеті рет соғып маса өлтірдім Бенгаль тілінде, Жеті
рет көзбен барлап, бір рет қылыш сілте, Адам өзіне-өзі істейтін жауыздықты,
жеті сайтан да істей алмайды Грузин тілінде. Жеті диуана бір төсенішке
сыйып отыра алады, ал екі шал бір елге сыйысып отыра алмайды Тәжік
тілінде. Адамнан түңілгенше оны жеті қайтара сына Жапон тілінде. Жеті
өгіз берсем де құдай сақтай гөр демеспін Армян тілінде 4,51. Бұл
танымдар діндер арнасымен келіп қосылып, қазақ елін құраған ескі ру-
тайпалардың талай діннің ықпалын көргендігін аңғартады. Ол діндер–үнді-
қытай аумағында туған буддизм, иранда пайда болған зоороастризм, араб
елінен шыққан исламизм.
Жалпы адамзат дүниенің жаратылыс сыры туралы түрлі қиял-ғажайып ұғым,
нанымдарды тудырып, оны дін іргесі еткен. Дүние адам үшін екі ұдай – жарымы
қас, жарымы дос, олар өзара тартыста деген ұғым-сенімі ретінде танылып, әр
түрлі аңыз-әңгімелер мен ғажайып ертегілердің тууына ұйтқы болды. Діннің
негізі – дүниетаным, ал дүниетанымдық ұғым әр жерде әр түрлі өрбіп,
жоғарыда аталған дін мен оны уағыздайтын Үнділердің Ведасы,
зоороастриліктердің Авестиі, Иудейлердің Таураты (Көне өсиет),
христиандардың көне өсиет пен қатар жаңа өсиет кіретін Таураты, Інжілі мен
араб елінің Құраны сияқты діни кітаптардағы танымдық-түсініктерді туғызды.
Әдетте оларда Құдай туралы, олардың хабаршылары, елшілері мен пайғамбарлары
туралы аңыздар, о дүниедегі патшалық, періштелер мен шайтандар, жұмақ пен
тозақ туралы әңгімелер, әлемді, жерді, адамды, жан-жануарларды және
өсімдіктерді қалай жаратқаны, әдет-ғұрыптар мен салт-жоралардың орындалуы,
діндарлардың іс-әрекетінің қандай болуы керектігі туралы айтылған. Ол
кітаптардың уағыздауы бойынша адам топырақ пен судан, жын ауа мен оттан
жаралған, Алла – біреу, сондықтан бір деген санды Алланың аты деп түсінеді.
Дін тірегі үшеу (Мекке–Мәдине–Ирусалим). Сондықтан үшті дін тірегі деп
түсінеді. Сондай-ақ, Алла алты күнде әлемді жаратып, жетінші күні тұрғызып
тынады. Жеті күнге ат қойды. Он екі әр айдың атымен байланысты, он екі мен
жеті күн он тоғыз болмақ. Он екі ай, жеті күн, үш дін тірегі, төрт періште,
төрт шаһриар, төрт мазғап, төрт кітап, ай мен күн тең қырық. Болмаса,
жиырма бес пайғамбар, төрт періште, төрт шаһриар, төрт кітап, күн мен ай,
Алла болады қырық. Сондықтан да, барлық сандардың ішінде бір, үш, жеті, он
екі, он тоғыз, қырық деген сандар өте қасиетті болмақ деп олардың сырын
АБЖД ілімімен түсіндірмек болады. АБЖД ілімі өзіне дейінгі шығыс
елдерінің танымында пайда болған талай таңғажайып сырлар мен жаратылыстың
әрекеттері туралы түсініктерін топтастырып, сандарды сөйлетеді. Яғни,
сандар бізді қоршаған нақты реальды дүниенің заттарының кеңістіктегі
формасы мен сандық қатынасы туралы ілім болып, табиғаттағы, өмірдегі
құбылыстарды формуламен, өрнекпен, кестелермен түсіндіріп, оларды санмен
санамалап отырған. Яғни, заттардың формасын мазмұнынан бөліп алып, оларды
дерексіз (абстракт) түрде түсіндіреді. Сандардың магиялық билігі туралы
танымды қалыптастырады. Демек, ата-бабаларымыз өзі тұтынбаса да белгілі бір
дінді ұстаған елдермен араласып, олар тудырған наным-сенімдердің кейбір
элементтерін пайдаланған. Мәселен, ескі үнді, грек, мысыр елдері
әңгімелеріндегі жалмауыз, араб, иран әдебиетіндегі пері, дию, жын, жеті
басты жылан сияқты толып жатқан ұқсас персонаждар тек қазақ халқында ғана
емес, көп халықтардың аңыз-әңгіме, ертегілерінде де бар, әсіресе, үш, жеті,
тоғыз, қырық сандарында сиқырлы, тылсым күш, жасырын сыр бар деп кие
тұтылады, ежелгі ырымдарда жиі қолданады. Бұларды араб, үнді, қытай, армян,
герман сияқты Европа халықтары бақыт әкелетін сан деп таныды. Мәселен,
Алевишілер үш санын Алла–Мұхаммед–Әли деп танып, қолыңа, тіліңе және
беліңе сақ бол деген үш негізгі ережені, қағиданы ұстанды. Сондай-ақ,
жетіні де ардақ тұтады. Хазіреті Әлиде жеті ерекшелік, сипат бар, тарихатта
жеті жол бар, Фатима ананың Фатиха сүресінде жеті ғана аят бар, жер мен көк
жеті қабаттан тұрады, бір апта – жеті күн, Кемпірқосақ жеті түсті, адам
басында жеті тесік-терезе бар деп айтады. Сол секілді жетімен өлшенетін
басқа да таным-түсініктердің санын мына төмендегіше тізбектей беруге
болады: Жарық жер шарын бір секунтта жеті рет айналып шығады. Жер шарының
қыртысын құрап тұрған, менен ғибрат ал деп сұрап тұрған Менделеев
кестесіндегі элементтердің шеткі валентілігі де – жеті. Атомдардың негізгі
электрон қабаттарының саны да – жеті. Құлақтан кіріп бойды алатын жақсы ән
мен тәтті күйдің барлығы да бар болғаны жеті әуездің жүйелі комбинациясы.
Күннен тараған сәуленің шуақтарының түсі де жеті. Адам баласынан басқа
барлық жануарлардың денесі мен басын қосып тұрған мойын омыртқа буындарының
саны да – жеті. Адам баласының энергетикалық нүктелерінің чакралар саны
да – жеті. Жас туған нәрестенің кіндігі жеті күннен кейін түссе, қабірге
қойылған адамның денесі жеті күннен кейін көбік атып бұзыла бастайды. Тіпті
қазақ тілінде жеті септік бар. Жиынтық сан есім болатын сөздердің саны да
жетеу ғана. Алланың сөзі–жеті аяттан басталатын Құран Кәрім де жетінші
ғасырда жерге түскен. Олар түбі кімнен шығып, кімге жайылғанын біліп
болмастай болған, бұлдыр туысы бар мұралар болып кеткен. Бір-бірімен
туыстығы, этногеналық төркіндестігі жоқ халықтардағы мұндай ортақ сарындар,
ұқсас жағдайлар мен образдардың негізін – олардың тарихи-қоғамдық
процесінің бір тектілігінен іздеу керек сияқты.
Екінші топқа – қазақ тарихымен ерте күннен бері үздіксіз қатынаста
болған монғол және Алтай мен Саян, Байкал мен Сібір терістігінде болған
монғол-түркі тектес елдердің танымын жатқызуға болады. Қашаннан тату тұрып,
тел өскен бұл халықтардың әдебиетіндегі үндес үлгілер, мифтік мотивтер,
сандық танымдар мен салттық нұсқалар түбі бір туыстықтың төркінін танытады.
Бұлардағы ортақ сарын олардың ұзақ дәуірлер бойы этникалық-мәдени қарым-
қатынаста болып, тұрмыс-тіршілігі мен әдет-ғұрпы, жора-жосыны мен салт-
санасы, тілі мен ділі бір болғандығын аңғартады. Бұл қарым-қатынас сонау
ғұн заманынан басталып сюньлер, сяньбілер, жужандар, берісі түріктер, көк
түркілер, оғыз-ұйғырлар, қырғыздар, қиандар, татабылар заманына дейін
жалғасып келген. Кейін біздің дәуіріміздің І-ІҮ ғасырларында бір жағы:
монғол, ойраттар болып, екінші жағы – Орта Азия, Сібірдің түркі тілдес
халықтары болып бөліне бастаған (31, 9). Бір кезде үлкен бір ұлыстың
болмаса, қағандықтың қол астында болған ол түркі тектес халықтар келе-келе
хандыққа, жеке-жеке ру-тайпаларға бөлініп кеткен, бірақ, арада сан ғасыр
өтсе де олар алғашқы бір текті сөйлеу жүйесін сақтап қалған. Сондықтан
түркі мен монғол халықтарында кездесетін кейбір ортақ оралымдарды, ұқсас
сарындарды сол халықтардың арғы тегі – ата-бабалар дәуірінен қалған мұраның
жұрнағы, танымы деп түсінген жөн. Мәселен, түркі халықтарына ортақ мұра
Қорқыт ата дастанында сандар жиі ұшырап, ерекше орын алады. Соған
тоқталып көрейік. Дерсеханның әйелі баласының жарасын емдеу үшін Қыдырдың
насихатына сүйеніп, жеті тау гүлін жинап, оны сүтімен араластырып дәрі
жасайды. Оғыз батыры Қарагөме ұзын мұртын жеті жерінен түйіндейді. Бамсы
Бейрек жеті қыздың үміті болған. Салар Қазан жеті күндік азықпен жолға
шығып, еліне қайту үшін жеті күндік мерзім белгілейді, жеті күн, жеті түн
жол жүреді, жеті қабат алаңды айналады, Қантуралы батырды Жеті ағашты
жерден кездестіріп, күрескен бураның аузын жеті жерден байлайды. Салар
Қазанға кездескен айдаһардың жеті басы болса, зынданда кездескен кәпір
қыздың жасы да жетіде. Төбекөз Оғызды жеті қабат жерден әріге қуады. Оғыз
билері жеті күн ұйықтайды, жауды жеңгенде, той-томалақта жеті күн ішіп-
жейді. Қамауда жатқан Басат батыр құдайға құлшылық еткенде жеті жерден есік
ашылады. Жеті санының әр түрлі жолдармен осылай қайталанып келуі Көроғлы
мен Қартағы мерген дастандарында да ұшырайды. Мәселен, Қартағы мерген
дастанындағы қарт аспанды жеті айналып, жеті рет қыдырады. Монғолдар жеті
атаға дейін ат қояды. Түріктер мен тәжіктер де түбін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 бет
I тарау – Сандардағы танымдар
а). Магия, оның фольклорға
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..8 бет
б). Киелі сандар
этимологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..24 бет
в). Үш саны
туралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...25 бет
г). Жеті саны
туралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .36 бет
д). Қазақ қырық саны да
қасиетті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
бет
ІІ Тарау – Дәстүрлі сандардың әдебиеттегі көркемдік-эстетикалық қызметі
а). Киелі сандардың көркемдік
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..49 бет
б). Киелі сандардың эстетикалық
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71 бет
Қ О Р Ы Т Ы Н Д
Ы ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .85 бет
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
0 бет
КІРІСПЕ
Тақырыптың көкейкестілігі. Қазақ халқының эпикалық жырлары мен ақын-
жыраулар поэзиясындағы сан жөніндегі түсініктерін жеке дара алып
қарастыруға болмайды. Олар қазақ, қырғыз, татар, башқұрт секілді тағы басқа
түркі тектес халықтарда ортақ. Қазақ халқының санды игеру ерекшелігін сөз
ету бүкіл түркі тілдес халықтардың ежелгі сан туралы танымын сөз ету болып
табылады. Ал, түркі тектес халықтардың санды игеру ерекшеліктерін көршілес
отырған басқа халықтардың санау өнерімен салыстыра отырып қарау керек.
Сонда ғана ата-бабаларымыз жасаған санау жүйесін түсіне аламыз. Осы арада
біздің саламыз әдебиет, сан – математиктердің еншісі ғой, әдебиетке оның
қандай қатысы бар? деген ой туады. Іс жүзінде сан – ел көрінісінің елеулі
бөлігі. Халық бар жерде әр дайым сан бар. Ол сан кез келген ғылымның
саласына еніп, сол ғылым үшін қызмет етеді. Әдебиет саласында да сондай.
Әдебиет әлемінің бір шетін ұстап, мәртебесін биікке көтеруге тіреу болып
тұрған сандардың жұмбақтары мен қызметін шешу арқылы кез-келген халықтың
дүниетанымдық көзқарастарының тағы да бір нәзік сырын ашамыз. Бұндай ауыр
жүк 3, 4, 5, 7, 9, 10, 12, 30, 40, 47, 90, 1000 және сан сияқты сандардың
төңірегіне шоғырланған. Мәселен, қазақ Жау үш шапса – жан қалмайды, жұт үш
оралса – мал қалмайды, Төрт тұрманы түгел, Ер қаруы – бес қару, Жиен
келгенше жеті бөрі келсін, Тоғыз қабат торқадан тоқтышқақтың терісі
артық, Он сан оймауыт, Он екіде бір нұсқа жоқ, Қаусаған отыз тісім
қайта шықты, Қырына алғанда қырқында таз болады, Үш ай тоқсан болғанда,
құтылар қошқар күйектен деп келетін көкейге қонымды, көркем, образды
тіркестерді шығарып қана қоймай, көп мағынаны аз сөзге жинақтап, топшылай
білген. Яғни, табиғаттың әр алуан құбылысына бақылау жасай отырып, олардың
ортақ қасиеттері мен сипаттарын санмен түйіп, санамалай айтып отырған. Сол
арқылы үлкен пәлсапалық түйін түйіп, тілдің өзіне лайықты ұлттық қасиетін
қалыптастырған. Мұнда көрсетілген сандардың біршамасы өте жиі айтылып,
бастапқы қасиеті – сандық мәннен айырылған. Мысалы, әдебиетімізде
қолданылып жүрген Үш қайнаса сорпасы қосылмайды, Маңдайының соры бес
елі, Он ойланды, тоғыз толғанды, Жеті жұртқа әйгілі, Отқа келген
әйелдің отыз ауыз сөзі бар, Қырық пышақ болды, Тоқсан ойдың түйіні,
Мың құбылды сияқты тағы басқа тіркестердегі үш, бес, жеті, тоғыз, отыз,
қырық, тоқсан, мың деген сандар сырт көзге қарағанда математикалық есепті,
ұғымды білдіріп тұр. Жеке тұрғанда белгілі бір сандық мәнге ие. Ал, сөйлем
ішінде бұл сандар көп, мол, қыруар, шеті мен шегі жоқ, есепсіз деген
ауыспалық түсінік береді. Жоғарыдағы сандар математика ғылымынан шығып,
жібек арқан сүйреткен телқоңыр тай секілді әдебиет әлеміне қосылып,
көркемдік қызмет атқарып отыр. Демек, математиктер сандарды халықтардың
қажетіне сай жарату үшін зерттесе, әдебиетшілер халықтың сол сандар
төңірегіне жинақтаған ойына, танымына тоқталып, оның халық тіліндегі
қызметін ашады. Математика ғылымынан шығып, әдебиет әлеміне қосылған, содан
нәр алып ер жеткен бір топ сандар жүйесі әдеби тілде ұзын арқан кең
тұсауға салынып жүрген көп мәнді сөздерін белгілі бір арнаға,
шеңберге әкеліп шектеп, дәл мағынаға ие етіп отырады. Бүгінгі таңда
әдебиетімізде қолданып жүрген ондай сандық түжырымдардың сырын ашып, оның
көркемдік қызметін анықтау – диплом жұмысымыздың басты мақсаты. Сондықтан
жұмысымыздың тақырыбын Киелі сандардың фольклор мен жыраулар поэзиясындағы
көркемдік-эстетикалық қызметі деп атадық.
Тақырыптың бұған дейінгі зерттелу деңгейі. Бұл тақырыпты зерттеу жұмысы
қазақ ғалымдары арасында 1946 жылғы І.Кеңесбаевтің Жеті, үш, тоғыз,
қырықпен байланысты ұғымдар (1,3-14) атты мақаласынан басталған. Автор
біршама фразеологиялық тіркестерге ұйтқы болған сандардың семантикалық
қызметін аша отырып, олар көне замандағы діни сенімдермен байланысты болып
шыққан киелі сандар деп қорытынды айтудан әрі тереңге бармайды. Одан
кейінгі жылдары да сандарға қатысты біршама еңбектер жазылып, әртүрлі пікір
айтылып келді. Мәселен, Ә.Хасеновтың Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімдер
(2,137) атты еңбегінде түркі халықтарының, соның ішінде қазақ халқының сан
есімдері жөнінде бірсыпыра мағлматтар келтіріп, қолдану ерекшелігіндегі
ортақ сарындар жайлы сөз етсе, М.Ысқақов Түркі тілдес халықтардың ежелгі
арифметикасы (2, 108-143) атты зерттеуінде түркі тектес халықтардың сан
есімдері түр жағынан әртүрлі болғанымен, мазмұн жағынан бірдей екендігін
дәлелдейді. Автор әсіресе, Табиғаттан тікелей алынған сандар, Ежелгі
халықтар қалай санаған? және Жиі айтылатын сандар деген бөлімдерінде
санау өнерінің пайда болуы, қазақ әдебиетінде жиі айтылатын үш, жеті,
тоғыз, қырық, тоқсан сандарының сыры туралы құнды мәліметтер келтіріп, ол
сандардың ежелгі түркілерде ең әуелі көп мағынасында қолданған деген
пікірге тоқталады (2, 133). Сондай-ақ, он екі мен отыз, мың мен түмен,
миллион мен сан түрінде айтылатын сандарға талдау жасай отырып, ежелгі
түркілер бұдан 3000 жыл бұрын натурал қатарында 100000 санына жеткен,
түркілердің арифметикалық білімдері қытайлықтардың, гректердің,
мысырлықтардың сол кездегі арифметикалық білімдерімен шамалас болған деген
пікірді қолдайды. Ал, Х.Әбішев Халық астрономиясы (3) атты бірінші
кітабында Аспан күмбезі, Жер мен Айдың қозғалысы, Күн системасы, уақытты
өлшеу жолдары, Жұлдыздар дүниесі жайлы сөз қозғаса, Аспан сыры (4) атты
екінші кітабында қазақ халқына ертеден мәлім планеталар, Күн мен Айдың
тууы, айрықша жарық жұлдыздар туралы халықтық түсінікке тоқталады. Ел
аузындағы аңыз-әңгімелерге шолу жасай отырып үш, жеті, тоғыз, он екі, қырық
сияқты сандардың астрономиялық қызметін сөз етеді. Сондай-ақ, А.Машановтың
Әл-Фараби (5), Аспан ертегілері (6), М.Ысқақовтың Халық календары (7)
еңбектерінде сандардың астрономиялық, ал, А.Көбесов Математика және оның
тарихы (8), Фараби және математика (9), Әл-Фараби (10) атты
тақырыптағы зерттеулерінде Әл-Фарабидің бай мұралары, Шығыс Аристотелінің
сан жөнінде айтқан пікірлері, шектік мәнге ие болған кейбір сандар туралы
әңгіме етіледі. Осы сарындас авторлардың қатарында М.Дүйсенов те бар (11).
Ол адамдардың дүниетанымының, жазу мәдениетінің, өнердің қалай
қалыптасқанын ғылыми деректер арқылы баяндап, санау өнерінің пайда болуына
түсінік береді.
Сонау қадым замандарда әрбір сөздің, әрбір әріптің өз саны, өз белгісі
болады, оның иелік етерліктей қасиеті бар деп танып, әрбір санды киелі деп
білген. Көне ұғым бойынша сандар – тіршіліктің алдын ала болжайтын
хабаршысы. Сондықтан көне жазбаларда әріптерді біріктіріп құрастыру арқылы
оларға иелік етуші сандардың жұмбағына үңіліп, келешекті болжап отыру
секілді деректер ұшырайды. Осылайша санмен сәуегейлік жасаудың бірі–қырық
бір құмалақтың тарихы біздің заманымызға дейінгі ғасырлардан
басталатындығын ескерсек, сандарды сөйлете білу, белгілі бір сандарға
Киелілік, Қасиеттілік үғым қалыптастыру ежелден орнағандығын аңғарамыз. Осы
тақырыпта, яғни, сандардың магиялық билігі жайлы соңғы жылдары жиі жазыла
бастады. А.Машановтың Әл-Фараби және Абай (12), М.Қожахметованың Адам
құпия (13), М.Әбенованың Жұлдызнама (14) атты еңбектері соның куәсі. Бұл
еңбектерде сан туралы, оның жасырын, құпия сыры, адамдар мен аспан денелері
арасындағы байланыс, сандық ұғыммен түсіндіру құпиялары, сандардың киелілік
сипатқа ие болуы, сандардың тарихи дамуы өте ертеден басталатындығы,
олардың түрлі магиялық сипатқа ие болуына әртүрлі діни бағыттардың әсер
еткендігі жайлы пікірлер қамтылған. Осы арада әдебиет дүниесіне енген
кейбір сандардың этимологиясы мен қызметі жайлы қалам тартып, оған ғылыми
тұрғыдан баға берген Р.Сыздықова, Е.Жанпейісов, Н.Уәлиев сияқты ғалымдардың
еңбектерін атап өтуді жөн көріп отырмыз. Өйткені, Р.Сыздықованың батырлық
жырларда жиі ұшырайтын сан ұғымы туралы (15, 134-152), Е.Жанпейісовтың
тұрмыста жиі ұшырайтын тоғыз туралы 16, 76-79), Н.Уәлиевтің үш, төрт,
бес, тоғыз, он екі сияқты сандардың әдебиет әлеміндегі қызметі жайлы
пікірлері (17, 106-108; 18, 108-109) сөз еткелі отырған тақырыпты
қарастыруға себеп болып, мүмкіндік ашып берді. Сондай-ақ, Л.Базень
(19,187), Э.Р.Тенишев (20, 197), В.И.Чернишев (21,102), Э.А.Умаров
(22,116), З.Ахметов (23,156), Уаңкі (24,54), С.Кенжеахметұлы (25,97),
Ә.Кекілбаевтардың (26,108-117) мақалалары да ой қозғап, пікірлері
зерттеуімізге жол салып бергендей болды.
Зерттеудің негізгі мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмысымызда киелі
сандардың генезисіне, оның көркемдік шалымына, тарихи қалыптасу жолдарына,
фольклор мен жыраулар поэзиясындағы әсер-ықпалы мен көркемдік-эстетикалық
қызметі жайлы ойларымызды ортаға салмақшымыз.
Осындай бағыт-бағдар берерлік бастама ой-пікірлер айтылса да, әдебиет
әлеміне енген сандардың көркемдік қызметі мен мәні, оның халық танымындағы
сырын сөз ету мәселесі арнайы зерттеу нысанасына алынбаған, әдебиеттегі
қызметі жайлы сөз етілмеген. Осының өзінен-ақ сандардың әдебиеттегі
атқаратын көркемдік қызметіне ұзақ уақыттар бойы жеткілікті зер салынбай
келгендігі байқалады. Біз осы жұмысымызда әдебиет дүниесіндегі сандардың
қызметі мен мәнін сөз ету үшін алдымызға мынадай міндеттер қойдық:
- эпикалық жырлар мен ақын-жыраулар поэзиясындағы киелі
сандардың жалпы және даралық ерекшеліктерін анықтау;
- киелі сандардың пайда болу тарихын және генезисін зерттеу;
- киелі сандардың эволюциялық сабақтастығын миф-ритуал-фольклор
зерделеу;
- киелі сандардың қатысуымен пайда болған көркем формуларлардың
ерекшіліктерін сипаттау;
- эпикалық уақыт пен кеңістікті бейнелеуде киелі сандардың мәнін
анықтау;
- киелі сандардың көркемдік-эстетикалық қызметіне тоқталу;
Зерттеудің тәсілдемелік және теориялық негіздері. Зерттеу барысында
орыс, қазақ әдебиеті зерттеушілерінің еңбектері тақырыпты зерттеу көзіне
айналып, жұмыста теориялық және әдістемелік негіз ретінде қолданылды.
Диплом жұмысының негізгі материалы ретінде І.Кеңесбаевтың Қазақ тілінің
фразеологиялық сөздігі, 1976-86 жылдары шыққан он томдық Түсіндірме
сөздіктегі мысалдар, 1958 жылғы Қазақ эпосы, 1959 жылғы Қозы Көрпеш –
Баян сұлу, 1963 жылғы Батырлар жыры мен Қыз Жібек, 1977 жылғы екі
томдық Ақсауыт, 1987-90 жылдар арасында шыққан алты томдық Батырлар
жыры, 1989 жылғы екі томдық Бес ғасыр жырлайды жинақтарындағы шығармалар
салыстырмалы түрде алынды. Сондай-ақ, І.Кеңесбаев, М.Ысқақов, Р.Сыздықова,
Н.Уәлиев, Е.Жанпейісов, А.Машанов, Ә.Нысанбаев, Е.Тұрсынов, Ә.Хасенов т.б.
ғалымдардың еңбектерін ғылыми-тәсілдемелік және теориялық бағдар етсек,
әлдемдік, отандық фольклортану және әдебиеттану саласындағы ғылыми-
зерттеулерді әдістемелік негіз етіп алынды.
Дипломдық жұмыста сан қырлы, көп салалы болып кететін көркемдік
әлеміміздің болмысын жинақтай көрсетіп, оларды баяндаудың негізіне тірек
етіп ұстанар арналары да нақтылы атап көрсетілді. Олардың құрамы негізінен
қазақ әдебиетінің ұзына бойы даму жолындағы белестері ретінде сан-салалы ой
танымның молырақ шоғырланған арнасына айналған батырлар жырындағы деректер
көзін қамтиды. Ал, екінші жағынан, қазақ әдебиетінің ақын-жыраулар
поэзиясындағы сандық қолданыстардың ерекшелігіне, ой танымдағы, дәстүрлік
қолданыстағы табиғатын ашу мақсатында тұңғыш рет зерттеу жүргізіліп отыр.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспе мен қорытындыдан, екі тараудан
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I тарау – Сандардағы танымдар
а). Магия, оның фольклорға ықпалы
Маг сөзі (әулие) зороастра дінінің тарауына қарсылық көрсеткен
мидиялық Магу тайпасының атына байланысты шығып, ғылымда термин болып
қалыптасқан. Оның мазмұны –жалпы табиғатқа, табиғат құбылыстарына,
адамдарға түрлі сөз, қимыл, әрекеттер арқылы әсер етуге болады деген
нанымнан келіп шыққан. Оны қолдану орны мен орындалу мазмұнына қарай:
зиянды (қара немесе жауыз) магия, яғни белгілі бір адамға немесе бірнеше
адамға зиян келтіру үшін істелетін магия; емдеу магиясы – арбау, дуа
жасау, дұға оқу, дәрі-дәрмек беру; шаруашылық магиясы – аң түсетін
апандарды, қару-жарақтарды сиқырлау және сол сияқты метеорологиялық магия –
жаңбыр шақырып, жел тұрғызу дегендей магиялық топтарға бөлуге болады.
Магиялық әрекеттерді беретін мәні, айтылатын сөзі мен істелетін
қимылына қарай отырып, Дж.Фрезер оларды оң (положительный) және теріс
(отрицательный) магия деп екі топқа бөлген. Оң принциптерден тұратын іс-
әрекеттерді жадылау, арбау (колдовство и чары), ал, теріс принциптерден
тұратын магиялық іс-әрекеттерді табу (тыйым) деп атаған.
Магия өнері ертедегі Вавилон шумерлерінде пайда болып, көне дәуірдегі
халықтардың бірқатарына, оның ішінде гректерге де ықпал еткен. Кейін
Вавилон дәуірінде ғылымның әр саласы, әсіресе, астрология, магия өнері
күшті өріс алып, Вавилон қаласы Құдайлардың қақпасы деген атқа ие болады.
Сол себепті тарихшылар Вавилонды мифологияның отаны, астрологияның
атамекені деп атайды.
Гректер Вавилонда пайда болған әр сала ғылымдарына мұрагерлік етіп, оны
онан ары терең зерттеп, ғылыми жүйеге келтірді. Астрология мен магия және
астрономия ғылымы гректерден арабтарға Рим, Византия арқылы ауысады.
Арабтардың Орта Азия халықтарына, оның ішінде қазақ еліне, өнер-білім,
мәдениет, дін жақтарына қатты ықпал еткені анық. Бұл бағытта олар қазақ
халқына өз мәдениетімен қоса басқалардың да мәдениетін алып келді.
Ертедегі халықтар арасында гректер, одан қалса, орта ғасырдағы иран
халықтары өзге халықтарға қарағанда магия өнерімен көбірек шұғылданған.
Әдетте адамдардың барлығының қолы бұл өнерге жете бермеген. Өйткені,
магия о баста пайда болғаннан бастап құпия жолмен үйретіліп, көбінесе
отбасылық мұра ретінде атадан балаға жалғасып отырған. Егер оны басқалар
үйренуге тура келсе, үйретушіге көп ақы төлеген. Сонымен бірге магия
өнері адам өміріне өте қауіпті деп сенгендіктен, көп адамның оны үйренуге
батылы бармаған немесе шартын орындай алмаған. Магияны үйренуге батылы
барып, оған ден қойғандар алдымен кемелдену, жетілу кезеңінен, яғни
магиялық қырық күндік сыннан өтетін болған. Ол сынның негізгі шарттары:
елсіз иен жерде отырып, етсіз, тұзсыз тамақ ішіп, тырнақ, шашын алдырмай,
әр күні магиялық сөздерді, яғни құдайларға арналған арнау алғыстарды
оқыған. Сөздерді оқыған кезде арыстан, айдаһар сияқты магиялық елестер
адамға шабуыл жасап, неше түрлі өлім қаупін төндіреді, егер адам сондай
қауіптен сәл сескенсе, табанда есалаң болады, ондай адамға ем қонбайды деп
сенген. Осындай магиялық түсініктің әсерінен қазақ арасында жын соққан,
пері ұрған, көк соққан деген сөз тіркестері пайда болып, ол сөздер
алғаш магиямен шұғылданып, есінен айырылған адамдарға ғана қолданған сияқты
. Магиялық сенім қазақ санасынан ығыстырылған кезде ақылынан (магиясыз)
ауысқан адамдардың көпшілігін жын соққан, пері ұрған деп айтатын
болған. Демек, шаманизммен ұштасып кеткен.
Халқымыздағы кейбір салт-дәстүрлер мен тіліміздегі адам тіліне
аспандағы бұлт үйірілді, тырнағын жалау, шашын жаю сияқты сөздер
сондай магиялық әрекетке байланысты қалыптасқан. Әсіресе, сөз құдіретіне
(сөз магиясына) сену қазақ халқының тарихында болған. Сөз арқылы пәлені,
қырсықты айдауға, сөз арқылы жақсылықты шақыруға болады дейтін сенім туған.
Ауыз әдебиетінің ескі үлгілеріне жататын бәдік жырлары, күн жайлату, бұлт
шақыру өлеңдері, жылан, бүйі, қарақүрт шаққанда айтылатын арбау, байлау
өлеңдері мұның айқын фактісі. Себебі, халықтық түсінік бойынша, адамда,
малда кездесетін түрлі ауру-сырқау, індеттер белгілі қаскөй күштердің
кесірінен болады. Олардың қырсығын белгілі әрекет істеу және сөз
құдіретімен қайтаруға болады.
Сөз магиясына сену, әсіресе қазақ тіліндегі алғыс және қарғыс мәндегі
сөздерде айқын көрініс тапқан. Қарғыс пен алғыстың тым ертеден пайда
болғанын айта келіп, Ә.Болғанбаев былай дейді: Бұлардың негізгі идеялары
көбіне діни ұғымдармен тығыз байланысты. Кісінің аузынан шыққан алғысы мен
қарғысы арқылы адам баласының, жан-жануарлардың өмір тіршілігін оңайлатуға
немесе қиындатуға, ұзартуға болады деген теріс ұғымнан келіп туған. Алғыс
негізінен адамға қаратылып айтылса, қарғыс адамға да, малға да айтыла
береді. Ал қарғыстың енді бір түрі адам өзінің ақ-адал немесе бейкүнә
екендігін білдіру, айтқан сөзіне иландыру негізінде айтылады: нан жейін,
нан асатайын, нан ұрсын, көк есегің болайын, дәм-тұз атсын,
оңбайын, т.б. Өтірік сөз айту, ант беру бір пәлеге соқтырады, айтқан сөзі
басына келеді деп сенгендіктен мұндай сөзді тектен-тек ауыздан шығара
бермеген.
Халық арасында сөздің сиқырлы құдіретіне қатты сенгендіктен тіл
тиеді, көз тиеді деген ұғымдар.қалыптасқан. Тіл-аузың тасқа, тіліңе
шоқ түссін сияқты тағы басқа сөздер – соған қарсы сақтану тұрғысынан
айтылатын сөздер. Бұдан басқа тілімізде сиқырлау, жадылау, дуалау, арбау
деген магиялық ұғымдағы сөздермен жасалынған тұрақты тіркестер бар. Мысалы:
арбап қойды, басын айналдырды, жадылап тастады, сиқырлап кетті,
т.б. Магияның басқа да мазмұндарына байланысты жүрек жұтқан, жолын
кесу, ауыз жаласты, аузына түкіріп қойғандай, т.б. тұрақты тіркестер
де қалыптасқан.
Қандай болмасын құбылыстың пайда болу тарихын білмей тұрып, біз оның
ішкі мәнін де түсіне алмаймыз 27, 8. Сөз еткелі отырған тақырыбымыздың
мақсатына жету үшін зерттеуді алғашқы қоғам адамдарының идеологиялық
көзқарасынан, олардың жоғарыда сөз еткен магиялық ұғымдары мен алғашқы
туындыларының туу себептерін сөз етуден бастауымыз қажет. Өйткені, тарихшы,
антрополог, археологтардың көрсетуі бойынша, халқымыздың ең арғы ата-
бабалары – жаңа тас дәуіріндегі түп-түркі, түп-монғол және түп-тунгустердің
этник бірлестіктеріне барып тіреледі. Жаңа тас дәуірінде қалыптасқан бұл
этникалық бірлестіктердің тамыры көне тас дәуірінде өмір сүрген тайпалармен
сабақтасып жатады 28,16; 29,58; 30,6. Сондықтан кез келген халықтың
фольклор туындыларының түп-төркіні алғашқы қоғам адамдарының магиялық
ұғымдарынан бастау алады.
Дүлей табиғат алдындағы дәрменсіздік палеолит дәуіріндегі адамдардың әр
құбылыстың киесі (магия) бар деген сенімін тудырды. Кие – алғашқы қауым
адамдарының ақыл-ой, сана-сезімінің жемісі. Алғашқы адамдар санасында әрбір
заттың, болмыстың киесі (иесі) бар, олардың көзге көрінбейтін күші,
құдіреті, сиқыры болады, өмірдегі құбылыстар осы кие арқылы бір-біріне
әсер, ықпал жасайды деген ұғым қалыптасып табиғатты жанды құбылыс ретінде
таныған. Олар табиғаттың құпия сырын түсінбей қорқыныш тудырған құбылыстың
бәріне үрейлене қарап, көлденеңнен келген кеселге кезіксе әлдеқандай бір
кереметтің күшімен болып жатыр деп есептеген. Сондықтан да олар табиғаттың
төтенше күштеріне табынып, олицетворениелік түсінікті қалыптастырды.
Алғашқы қауым адамдарының тұрмыс-тіршілігін зерттеуші ғалымдардың
пікірлеріне қарағанда, алғашқы қоғамның әр мүшесі фольклордың барлық
жанрларына жататын шығармаларды білген және барлығы орындай алған 30,11.
Өйткені, ол кездегі адамдар өздерін табиғаттың зор күштеріне тәуелді санап,
табиғатты түрлі қияли, ғажайып, кесірлі және киелі күштерге толы кеңістік
деп таныған. Олардың иесі болады, өздеріне қажетті тұтыну заттарды сол
иелердің рұқсатынсыз алуға болмайды деп түсінген. Осындай түсініктерге
сәйкес табиғаттың әр түрлі құбылыстарының иелеріне арналған арбау, арнаулар
мен түрлі аурулардың иесіне бағышталған дұғаларды шығарып, олардың қаһарына
ілінуден сақтанып отырған. Оны білмеген адам кез-келген уақытта қауіп-
қатерге ұшырап кесірлі немесе киелі күштердің бірінің қаһарына ұрынады.
Сондықтан да, алғашқы қоғам мүшелерінің санасында фольклорды білу –
тіршілік етудің қажетті шарттарының бірі болып есептелінген 30,13. Яғни,
көне тас дәуірінің соңында өмір сүрген адамдар санасында кесірлі күштердің
қаһарын келтірмеуге және киелі күштерден медет тілеуге бағышталған ырымдар
пайда болып, магиялық көзқарастар қалыптасты. Соның нәтижесінде фольклор
пайда болып, өмір сүрудің қағидасына айналды.
Қуаңшылық алғашқы адамдардың күн көрісін қиындатты. Ол құрлықта жортқан
аңдар мен ұшқан құстардың қажетін сезінуге алып келді. Термешілікке
байланысты туған Кие ұғымы аңшылықтың бойынан да табылып отырды: әр заттың
киесі бар деп сенді де, оның күшімен өз тұрмыс-жағдайларын жеңілдеткісі
келді. Олардың танымында жеміс беретін өсімдіктер мен жануарларды шын жақсы
көріп, пейіліңді берсең Киенің сиқыры сенің сол сезіміңді оларға жеткізеді.
Сонда ғана олжалы боласың деген сенім қалыптасты. Осыған байланысты жақсылы-
жаман ырымдар мен жалынып-жалбарынуға байланысты тілек, алғыс, арбау, бата
сияқты сөздер, сөздің киесіне сенушілік туды. Аңшылар аңға шыққанда
өздерімен бірге киелі сөздерді жетік білетін мамандарды қоса ертіп алатын
болды. Оның міндеті – сөздің киесімен аңдарды жақын келтіру. Алғашқы қоғам
адамдарының күн көрісі термешілік пен аңшылық-бақташылыққа байланысты
болғандықтан олардың санасында анимизм мен тотемизм қалыптасты. Анимизмде
жансыз дүние екінші бір жануарға, не табиғат құбылысына айналып кететін
болса, тотемизмде адамдар жануарларға (табиғаттың басқа да түрлеріне)
табынып, жалбарынатын болды. Бұл таным адамзат санасында ұзақ дәуірлер бойы
сақталды. Соның әсерінен адамдарға болысып, қиын-қыстау кезеңдерде қол ұшын
берген, жақсылық жасаған киелі бейнелер, образдар пайда болды. Олар
жартылай адам, жартылай жануар күйінде көрінді. Оларды атуға, ұстауға,
өлтіруге тыйым салды. Алғашқы қауым адамдары Күн мен Айды да киелі санады.
Әлемді билеп, оған әмір жүргізіп түрған Күн деп түсінді, Айға да солай
қарады. Олардың мейірімін өздеріне көбірек аудару үшін табынды, иесіне
арнап құрбандық шалды. Осылайша Күн мен Айдың культі пайда болды. Олар үшін
Күннің батып, Айдың тууы, Күннің қайта шығып, Айдың жоғалуы жұмбақ еді. Бұл
құбылыстың күн сайын қайталануы жер астында да өмір, тіршілік бар деген
түсінікті тудырған. Өйткені, олардың ұғымынша Күн жер астына кетеді. Жер
астындағы тіршілікті қиялмен танып, ол жайлы да әр түрлі аңыз бен әңгіме
шығарды: мазмұнында Аспан мен Жерге де табынушылық жатты. Жерді – өзінің,
Аспанды – киелі күштер мекені деп таныды. Олардың танымынша, Аспан төсінде
Күн, Ай, Жұлдыздар тіршілік етіп жердегі өмірді бақылайды. Бұлт жиналып,
найзағай ойнайды, жауын жауып, күн шуағын шашқандықтан, Аспан айрықша
құдіретті саналды. Жұлдыздар аспанда адам сияқты тіршілік етіп, Тәңіріге
қызмет етеді. Аспан әлеміне табыну, түн қараңғысында ағып түскен әрбір
жұлдызды үзілген адамның жанымен байланыстыру сияқты антропоморфтық
түсініктерді ортаға шығарды. Көне тас дәуірінің соңғы кезінде пайда
болған мұндай түсініктер фольклорлық туындылардың пайда болуына
себеп болды 30,10.
Ата культі әуелде табынушылық рәсімі ретінде дүниеге келсе, кейіннен
дами келе діни мазмұнға ие бола бастайды. Ол – аурудың киелі күші мен
иесіне қарсы күрес жүргізетін шаманизмнің пайда болуына әсер етті. Оның
пайда болуы өзіне дейінгі адамдардың танымдық көзқарасын өзгертеді.
Шамандық аристократияның пайда болуына байланысты Ата-бабалар әруағы мен
табиғатқа сыйыну келе-келе шамандар әулетінің рухына сыйыну ретінде
трансформациялана бастайды (31,50). Яғни, От-ана, табиғат, жануарлар,
Тәңірі, Ата аруағы туралы халықтық сенім-түсініктер шамандықтың билеп
төстеуіне байланысты о бастағы сипатын жойып, шамандықтың киелі Тәңірі
рухына айналады. Сөйтіп, ұзақ даму жолында адамзат баласы анимизм,
тотемизм, фетишизм, дуализм, шаманизм сияқты табынушылық наным-сенімдерді
қалыптастырып, көркем фольклордың тууына әсер етті.
Жабайы хайуанаттарды қолға үйрету, халық санының өсуі, тайпалық
одақтардың бірігуі, тұрақты тамақ табу көзінің пайда болуы ырыми
фольклордың дамып, көркем фольклордың қалыптасуына себеп болады. Анығырақ
айтқанда, қола дәуірінің алғашқы кезеңіндегі адамдар аң аулау алдында әр
түрлі ру адамдары бір жерге жиналып, әруақтарға, тау-тас, жер-су иелеріне
табынып тасаттық беріп, түрлі ырымдар жасайтын болса 30, 118, қола
дәуірінің орта кезеңінде жоғарыдағыдай ырыми рәсімдер өзгеріске ұшырай
бастайды. Олар аң аулау ырымын жасағанда ертегілер мен әндерді ғана емес,
батырлық жырын да орындап, әр түрлі жиындар мен мерекелерде тасаттық пен
табиғатқа тәу етулерде өзара жеке-жеке руларға бөлініп, сөз жарыстыру
арқылы бір-бірінің мінін айтып отырған. Тіпті палуандар күресін
ұйымдастырғандығы туралы деректер бар (30,120). Жарыста жеңген адам өз
жеңісін руының жеңісі, әруақтарының жеңісі деп есептеген. Мұндай рулар
арасындағы сөз таластыру, өзара бәсеке, прозалық келемеждесулер ырыми
сипаттан арыла келе көркем фольклор үлгілерінің пайда болуына себеп болды.
Көркем фольклор туындыларының алғашқы үлгісі – миф. Миф – табиғат
құпияларын, адам не қоғам өмірінің сан алуан сырын қиял-ғажайып оқиғаға
айналдыра бейнелейтін ежелгі адамдардың танымы. Анығырақ айтқанда, миф
алғашқы қауымдық қоғам адамдарының дүние туралы, әлемге әмір ететін күштер
– қүдайлар мен рухтар туралы және табиғатта болып тұратын түрлі құбылыстар
мен оқиғалар жөніндегі түсінігі. Яғни, алғашқы адамдардың өзін қоршаған
орта, әлем, дүние туралы танымының көрінісі. Мифтер әлем халықтарының
бәрінде бар, олар көркем әдебиеттің көш бастаушысы ретінде
қарастырылатындығы туралы көптеген зерттеу еңбектер жазылды. Соның ішінде
О.М. Фрейдинберг (32), Е.М. Мелетинский (33), А.М. Золотарев (34), М.И.
Шахнович (35), В.И. Еремина (36), И.В. Стеблева (37), Б.Л. Рифтин (38),
М.И. Стеблин-Каменский (39), С.Г. Кляшторный (40), С.Ю.Неклюдов(41),
М.Сейдов (42), Дж.Фрэзе (43), В.Г. Эрман (44), Е.М.Мелетинский (45) сияқты
ғалымдардың еңбектері миф жанрына деген көзқарасты өзгертіп, әлем
фольклортануының зерттелуіне қозғау салды. Ал, қазақ фольклортануындағы миф
жанрына ғылыми тұрғыдан алғаш рет баға бергендердің бірі – С. Қасқабасов.
С. Қасқабасов Қазақтың халық прозасы атты монографиялық еңбегінде миф
жанрының қазақ фольклортануында айтарлықтай зерттелінбей, көбіне
мифологиялық түсініктер, мотивтер, кейіпкерлер бар деп жалпылама аталып
келгендігіне тоқталады. Ел аузындағы аңыз бен хикаяттарға жан-жақты талдау
жасай отырып, қазақтың мифтері өзінің барлық компоненті жағынан көне
классикалық мифке жақын екендігін, онда көне заманғы мифке тән мифтік сана,
уақыт, мифологиялық ұғымдардың іздері айқын көрінетіндігіне ғылыми тұрғыдан
баға береді. Қазақ фольклоры тұрғысынан қарағанда миф деп отырғанымыз –
әлемдік мифология ауқымынан шықпайтын, тіпті типологиялық сипатымен оған
сәйкес келетін дүниенің, жаратылыстың әр түрлі құбылыстары мен
объектілерінің пайда болуын, аспан мен жердің жаратылуын, адамзаттың алғаш
қалай пайда болғанын және аңдар мен құстардың шығу тегі мен мінез-құлқын,
ерекшеліктерін түсіндіріп баяндайтын прозалық шығармалар (46,65) деп баға
береді. Демек, прозалық шығармалар қола дәуірінің орта кезеңінде пайда
болған көркем фольклордың жетілген, дамыған түрі. Дами келе көркем фольклор
ырыми фольклор мен ырыми рәсімдерден бөлініп, халықтың рухани байлығының
жеке бір саласын құраған.
Палеолит фольклоры – негізінен ритуалды фольклор. Өйткені, әртүрлі
жиындар мен науқандарда ру адамдары бір жерге жиналып, әруақтарға, тау-тас
пен жер-су иелеріне табынып, түрлі ырымдар жасайтын болған. Руға бөлінген
екі топ өзара сөзбен қағысып, бірінің мінін біріне айтып, сөз жарыстыру,
алдағы күнді болжау үшін бал ашу, әртүрлі ру палуандарының жекпе-жекке
шығып, күш сынасуы, ат жарыстыруы сияқты өзара бәсекелесу негізінде
ритуалды сөз таластыру қалыптасқан. Ритуалды сөз таластырулар бір-бірінің
ру аталарының кемшіліктерін тілге тиек етіп, бірінің мінін біріне ауыр
сөздермен айту арқылы келемеждесіп отырғандығы, тіпті ритуалды
жұдырықтасулармен ұштасып жататындығы туралы деректер бар 30,123. Көркем
фольклор қалыптасқанға дейін өнердің наным-сенім, мифтік түсініктерден
ажырамай салттық, ритуалдық көзқарастармен байланысты өмір сүргендігін
аңғаруға болады. Қоғамның дамуына байланысты ежелгі адамдардың
дүниетанымында, көзқарасында үлкен өзгерістер болған. Мифтік сананың орнына
өмірдегі құбылыстарды, табиғат дүниесін өз қалпында үғыну, тарихи ойлау
жүйесі қалыптасты 47,75. Дегенмен де, мифтер ежелгі адамдардың жай
қиялдан тудырған мұрасы ғана емес, олардың дүниетанымын, айнала қоршаған
ортаға көзқарасын бейнелейтін шындықтың көрінісі. Көрінісі ретіндегі
қасиеті жағынан көркем әдебиеттің көш бастаушысы болмақ. Жоғарыда көркем
фольклор ырыми фольклор мен ырыми рәсімдерден бөлініп, халықтың рухани
байлығының жаңа бір саласын құраған дедік. Яғни, көркем фольклор алғашқы
ритуалдық сипат алған қауым фольклорының күйреуі нәтижесінде пайда болған.
Алғашқы фольклорының күйреуі деп оның дәстүрлерінің дамып, толысып, жаңа
мазмұн мен сапаға, жаңа танымдық көзқарас пен пайымдауларға ие болуын
айтамыз. Бұл кезеңдегі фольклор ритуалдық сипатқа емес, көркемдік сипатқа
тән. Құрылым, ритуалды кездесулердің ішкі мәні жаңа сапаға ие болады.
Біздің заманымыздың бас кезінде дуалистік мифология мен дуалистік
ритуалдардың мыңдаған жылдарға созылған даму процесі тоқталып, жаңа, өзге
сападағы мифология мен ритуалдарға орын бере бастайды. Көркем фольклордың
қалыптасу процесі оның мифологиялық, ритуалдық негізінен айырылу процесімен
қатар өтеді 30,129.
Ағылшын оқымыстысы Э.Тейлор алғашқы қоғам мәдениеті үздіксіз өсіп
өзгерудің нәтижесінде жабайы халықтан өркениетті дәрежеге қол жеткендігін,
сондай-ақ, материалдық мәдениеті мен өнерінің де өзгеріске ұшырағандығын
сөз ете келе, фольклорлық жанрлардың өскендігін айтады. Әсіресе, көркем
фольклордың жанры жұмбақтар мен мақал-мәтелдердің ол кездегі маңызына
тоқтала келе, әртүрлі аңыз-әңгімелердегі – анимизм мен тотемизм жөніндегі
ескі ұғымдар туралы тұжырымды дәлелдер келтіреді 48, 405-412. Демек,
басқа халықтар сияқты қазақ халқының да бағзы заманнан бергі рухани азығы,
мәдениеті, философиясы – фольклорлық шығармалар болған десек, онда
халқымыздың ақыл-ой қабілеті мен адамгершілік парасаты, өмірлік салты мен
тарихи ғүмыры, келешектен күткен арман-тілектерінің алғашқы белгілері осы
фольклорлық шығармалардан көрініс тауып жатады. Жалпы фольклорлық
шығармаларды пайда болуы мен айтылу мақсатына қарай: топтық-танымдық мақсат
көздейтін шығармалар, мағлұматтық мақсатпен айтылатын шығармалар және
көркемдік-тәрбиелік мақсатпен айтылатын шығармалар (46,32) деп ғалымдар үш
топқа бөледі. Жаратылыс пен түрлі тіршілік иелерінің пайда болуы олардың
сыр-сипаты мен мінез-құлқын түсіндіретін мифтер, кейбір аңыздар алғашқы
топтағы шығармаларға жатса, екінші топтағы шығармаларға ғажайып оқиғалар
мен естіген хикаяларын баяндаған екі-үш адамның сұхбаты ретіндегі әңгімелер
жатады. Ал, үшінші топтағы шығармаларға сюжеті дамыған, көркемдігі жоғары
туындылар жатады. Жалпы фольклорлық проза шығармалары табиғатқа
табынушылықтың салдарынан пайда болған. Ондай әңгімелер мен мифтердің
мақсаты – адамның небір ғажайып мақұлықтармен кездесіп, қақтығысуы,
солармен соғысуы болып келеді. Бірте- бірте фольклорлық проза адамның
табиғат күштерімен қақтығысын тікелей бейнелеуден арылады, ол енді көркем
жанрға айналады. Сөйтіп, о бастағы қарапайым миф, әңгіме енді көркем
шығарма бола бастайды (46,33). Яғни, көркем өнерге айналмаған фольклордың
басты мақсаты –танымдық. Өйткені, оның міндеті – табиғат сырлары мен елдің
өткен өмірі жайлы мәлімет, ел тарихынан хабардар ету ғана. Онда көркемдеу,
әсірелей суреттеулер аз болады. Ал, көркем фольклор жанрларының басты
қызметі – эстетикалық, тәрбиелік болып келеді. Онда танымдық мақсат
көзделмейді, керісінше тындаушысын нандыру, сол арқылы адамға үлкен әсер
ету, ләззатқа бөлеу мақсаты көзделеді.
Сонымен, мейлі ырыми фольклор, мейлі көркем фольклор болсын көне заман
адамдарының өмір сүру әліппесіне айналып, адамзаттың әр буыны шама-шарқына
қарай өзінің әлеуметтік және рухани кемелденуіне қажетті үрдістерді
фольклордан тауып отырған. Яғни, фольклор әр адамның ақыл-ойына тікелей
ықпал етуші, әр жаңа буынды сөйлеу және ойлау мәдениетіне үйретуші құралы
міндетін де мойнына алады. Сондықтан да, көне дүние қойнауында туып,
әлеуметтік тәжірибе барысында екшеліп, сұрыпталып жеткен халықтың стихиялық
дүниетанымдық түсініктері әрдайым фольклорлық жанрлардан көрініс тауып
отырады. Ал, ауыз әдебиеті ертеден келе жатқан фольклорлық жанрларға сүйене
отырып жасалынатыны мәлім. Ежелгі мұраларды ақындар пайдалана отырып,
жекеленген сөздер мен тіркестерді, тіпті әртүрлі оқиғалық сарындарды
суреттеуде шумақтар да алып отырады. Демек, ауыз әдебиетін ежелгі фольклор
мен бүгінгі жазба әдебиет арасын жалғастырып тұрған дәнекер деп қараса да
болады.
Күні бүгінге дейінгі зерттеулерде ауызекі тарап, әдеби туындылар
санатына жатқызылып жүрген мұраларды халықтың салт-санасы, әдет-ғұрпы мен
дүниетанымдық көзқарастарынан бөлек қарау сарыны басым болып келген. Ал,
шын мәнінде фольклор мен ауыз әдебиеті ескерткіштерін фольклортану
ғылымында полистадиялық, яғни, көп қабаттылық деп атаймыз. Демек, шығарманы
бір жақты қарап, оның басқа қабаттарын, астарлы тұстарын тани алмасақ
кейбір көне оралымдар мен сарындар туралы түсінігіміз толық болмақ емес.
Мұндай оралымдар ешбір туыстығы, этногеналық тамыр-төркіндестігі жоқ
халықтардың өзінде де кездесіп отырады. Оның негізін тарихи-қоғамдық
процестің бір тектілігінен іздеу керек сияқты.
Қазақ әдебиеті дүниесіне енген сандық танымдардың екі түрлі айқын
саласы бар: бірі – қазақ ескілігінен келе жатқан өз тумасы, екіншісі – неше
алуан жолдармен, әлде неше елді аралап жеткен көп халықтарға ортақ кірме
танымдар. Соңғы саланың өзін этностық тегі әр түрлі халықтар және
этногенезі бір, бір тілде сөйлеп, бір жерде мекендеген халықтар тобындағы
ауыс-түйістер деп екі топқа бөліп қарау қажет сияқты. Бірінші топқа ескі
үнді, ескі парсы, араб, осы елдер арқылы ескі грек, рим, африка (мысыр)
халықтары тудырған қыдырма, кірме танымдары жатады. Көптеген ғалымдардың
жорамалдауынша, Түркі қағанатына кірген халықтардың көпшілігі ғұндардан
тараған, соның ұрпағы делініп жүр. Біздің дәуірімізге дейінгі III ғасырдың
басында бөлініп шыққан ғұндар осы заманғы IV ғасырдың алғашқы жартысына
дейін батыс пен шығысты жақындатқан, кезінде айбарлы үлкен мемлекет болған.
Ғұндар төрт ғасырдан астам уақыт бойына қытай хандығымен араздасып келіп,
ақыры біздің дәуірімізге дейінгі 109 жылы Хань империясын өзіне қаратып
алған (31,6). Сондай-ақ, кейбір тарихи деректерде қыпшақтар шығыста Алтай-
Саяннан бастап, батыста Венгер жеріне дейін мекен еткен. Олар Египетпен де,
Үнді елдерімен де, көрші Кавказ халықтарымен де тығыз байланыста болған
(49,208). Мұндай географиялық жағынан өзара көрші, қоңсы тұратын елдер
арасындағы мәдени байланыс немесе, бір ел мен екінші елдің арасында болатын
жаулап алушылық өзара ой мен сөз алушылыққа соқтырып, бір-бірінің тіліне
кірме танымдарды ендіріп отырған. Мысалы, бір ғана жеті санының өзін алып
қарасақ, бұл сан әр түрлі халықтардың әдебиеттерінде мына төмендегідей жиі
ұшырайды: шығыс халықтарының аңыз-әңгімелерінде жеті басты жалмауыз, аждаһа
сияқты алып күш иелері кездессе, сапарға шыққанда жеті күн, жеті түн жүру,
жеті қабат аспан мен жеті қабат жер астына түсіп кету секілді оқиғалар жиі
ұшырайды. Ал, батырлары жеті шаһарды қиратып, жеті көлден, жеті белден асу
сияқты ұқсастықтар ертегілерде көп кездеседі.
Сонымен бірге, халықтар тілінде жеті сөзі кіретін мақалдар да көп-ақ
сияқты. Бұған мысал: жеті рет соғып маса өлтірдім Бенгаль тілінде, Жеті
рет көзбен барлап, бір рет қылыш сілте, Адам өзіне-өзі істейтін жауыздықты,
жеті сайтан да істей алмайды Грузин тілінде. Жеті диуана бір төсенішке
сыйып отыра алады, ал екі шал бір елге сыйысып отыра алмайды Тәжік
тілінде. Адамнан түңілгенше оны жеті қайтара сына Жапон тілінде. Жеті
өгіз берсем де құдай сақтай гөр демеспін Армян тілінде 4,51. Бұл
танымдар діндер арнасымен келіп қосылып, қазақ елін құраған ескі ру-
тайпалардың талай діннің ықпалын көргендігін аңғартады. Ол діндер–үнді-
қытай аумағында туған буддизм, иранда пайда болған зоороастризм, араб
елінен шыққан исламизм.
Жалпы адамзат дүниенің жаратылыс сыры туралы түрлі қиял-ғажайып ұғым,
нанымдарды тудырып, оны дін іргесі еткен. Дүние адам үшін екі ұдай – жарымы
қас, жарымы дос, олар өзара тартыста деген ұғым-сенімі ретінде танылып, әр
түрлі аңыз-әңгімелер мен ғажайып ертегілердің тууына ұйтқы болды. Діннің
негізі – дүниетаным, ал дүниетанымдық ұғым әр жерде әр түрлі өрбіп,
жоғарыда аталған дін мен оны уағыздайтын Үнділердің Ведасы,
зоороастриліктердің Авестиі, Иудейлердің Таураты (Көне өсиет),
христиандардың көне өсиет пен қатар жаңа өсиет кіретін Таураты, Інжілі мен
араб елінің Құраны сияқты діни кітаптардағы танымдық-түсініктерді туғызды.
Әдетте оларда Құдай туралы, олардың хабаршылары, елшілері мен пайғамбарлары
туралы аңыздар, о дүниедегі патшалық, періштелер мен шайтандар, жұмақ пен
тозақ туралы әңгімелер, әлемді, жерді, адамды, жан-жануарларды және
өсімдіктерді қалай жаратқаны, әдет-ғұрыптар мен салт-жоралардың орындалуы,
діндарлардың іс-әрекетінің қандай болуы керектігі туралы айтылған. Ол
кітаптардың уағыздауы бойынша адам топырақ пен судан, жын ауа мен оттан
жаралған, Алла – біреу, сондықтан бір деген санды Алланың аты деп түсінеді.
Дін тірегі үшеу (Мекке–Мәдине–Ирусалим). Сондықтан үшті дін тірегі деп
түсінеді. Сондай-ақ, Алла алты күнде әлемді жаратып, жетінші күні тұрғызып
тынады. Жеті күнге ат қойды. Он екі әр айдың атымен байланысты, он екі мен
жеті күн он тоғыз болмақ. Он екі ай, жеті күн, үш дін тірегі, төрт періште,
төрт шаһриар, төрт мазғап, төрт кітап, ай мен күн тең қырық. Болмаса,
жиырма бес пайғамбар, төрт періште, төрт шаһриар, төрт кітап, күн мен ай,
Алла болады қырық. Сондықтан да, барлық сандардың ішінде бір, үш, жеті, он
екі, он тоғыз, қырық деген сандар өте қасиетті болмақ деп олардың сырын
АБЖД ілімімен түсіндірмек болады. АБЖД ілімі өзіне дейінгі шығыс
елдерінің танымында пайда болған талай таңғажайып сырлар мен жаратылыстың
әрекеттері туралы түсініктерін топтастырып, сандарды сөйлетеді. Яғни,
сандар бізді қоршаған нақты реальды дүниенің заттарының кеңістіктегі
формасы мен сандық қатынасы туралы ілім болып, табиғаттағы, өмірдегі
құбылыстарды формуламен, өрнекпен, кестелермен түсіндіріп, оларды санмен
санамалап отырған. Яғни, заттардың формасын мазмұнынан бөліп алып, оларды
дерексіз (абстракт) түрде түсіндіреді. Сандардың магиялық билігі туралы
танымды қалыптастырады. Демек, ата-бабаларымыз өзі тұтынбаса да белгілі бір
дінді ұстаған елдермен араласып, олар тудырған наным-сенімдердің кейбір
элементтерін пайдаланған. Мәселен, ескі үнді, грек, мысыр елдері
әңгімелеріндегі жалмауыз, араб, иран әдебиетіндегі пері, дию, жын, жеті
басты жылан сияқты толып жатқан ұқсас персонаждар тек қазақ халқында ғана
емес, көп халықтардың аңыз-әңгіме, ертегілерінде де бар, әсіресе, үш, жеті,
тоғыз, қырық сандарында сиқырлы, тылсым күш, жасырын сыр бар деп кие
тұтылады, ежелгі ырымдарда жиі қолданады. Бұларды араб, үнді, қытай, армян,
герман сияқты Европа халықтары бақыт әкелетін сан деп таныды. Мәселен,
Алевишілер үш санын Алла–Мұхаммед–Әли деп танып, қолыңа, тіліңе және
беліңе сақ бол деген үш негізгі ережені, қағиданы ұстанды. Сондай-ақ,
жетіні де ардақ тұтады. Хазіреті Әлиде жеті ерекшелік, сипат бар, тарихатта
жеті жол бар, Фатима ананың Фатиха сүресінде жеті ғана аят бар, жер мен көк
жеті қабаттан тұрады, бір апта – жеті күн, Кемпірқосақ жеті түсті, адам
басында жеті тесік-терезе бар деп айтады. Сол секілді жетімен өлшенетін
басқа да таным-түсініктердің санын мына төмендегіше тізбектей беруге
болады: Жарық жер шарын бір секунтта жеті рет айналып шығады. Жер шарының
қыртысын құрап тұрған, менен ғибрат ал деп сұрап тұрған Менделеев
кестесіндегі элементтердің шеткі валентілігі де – жеті. Атомдардың негізгі
электрон қабаттарының саны да – жеті. Құлақтан кіріп бойды алатын жақсы ән
мен тәтті күйдің барлығы да бар болғаны жеті әуездің жүйелі комбинациясы.
Күннен тараған сәуленің шуақтарының түсі де жеті. Адам баласынан басқа
барлық жануарлардың денесі мен басын қосып тұрған мойын омыртқа буындарының
саны да – жеті. Адам баласының энергетикалық нүктелерінің чакралар саны
да – жеті. Жас туған нәрестенің кіндігі жеті күннен кейін түссе, қабірге
қойылған адамның денесі жеті күннен кейін көбік атып бұзыла бастайды. Тіпті
қазақ тілінде жеті септік бар. Жиынтық сан есім болатын сөздердің саны да
жетеу ғана. Алланың сөзі–жеті аяттан басталатын Құран Кәрім де жетінші
ғасырда жерге түскен. Олар түбі кімнен шығып, кімге жайылғанын біліп
болмастай болған, бұлдыр туысы бар мұралар болып кеткен. Бір-бірімен
туыстығы, этногеналық төркіндестігі жоқ халықтардағы мұндай ортақ сарындар,
ұқсас жағдайлар мен образдардың негізін – олардың тарихи-қоғамдық
процесінің бір тектілігінен іздеу керек сияқты.
Екінші топқа – қазақ тарихымен ерте күннен бері үздіксіз қатынаста
болған монғол және Алтай мен Саян, Байкал мен Сібір терістігінде болған
монғол-түркі тектес елдердің танымын жатқызуға болады. Қашаннан тату тұрып,
тел өскен бұл халықтардың әдебиетіндегі үндес үлгілер, мифтік мотивтер,
сандық танымдар мен салттық нұсқалар түбі бір туыстықтың төркінін танытады.
Бұлардағы ортақ сарын олардың ұзақ дәуірлер бойы этникалық-мәдени қарым-
қатынаста болып, тұрмыс-тіршілігі мен әдет-ғұрпы, жора-жосыны мен салт-
санасы, тілі мен ділі бір болғандығын аңғартады. Бұл қарым-қатынас сонау
ғұн заманынан басталып сюньлер, сяньбілер, жужандар, берісі түріктер, көк
түркілер, оғыз-ұйғырлар, қырғыздар, қиандар, татабылар заманына дейін
жалғасып келген. Кейін біздің дәуіріміздің І-ІҮ ғасырларында бір жағы:
монғол, ойраттар болып, екінші жағы – Орта Азия, Сібірдің түркі тілдес
халықтары болып бөліне бастаған (31, 9). Бір кезде үлкен бір ұлыстың
болмаса, қағандықтың қол астында болған ол түркі тектес халықтар келе-келе
хандыққа, жеке-жеке ру-тайпаларға бөлініп кеткен, бірақ, арада сан ғасыр
өтсе де олар алғашқы бір текті сөйлеу жүйесін сақтап қалған. Сондықтан
түркі мен монғол халықтарында кездесетін кейбір ортақ оралымдарды, ұқсас
сарындарды сол халықтардың арғы тегі – ата-бабалар дәуірінен қалған мұраның
жұрнағы, танымы деп түсінген жөн. Мәселен, түркі халықтарына ортақ мұра
Қорқыт ата дастанында сандар жиі ұшырап, ерекше орын алады. Соған
тоқталып көрейік. Дерсеханның әйелі баласының жарасын емдеу үшін Қыдырдың
насихатына сүйеніп, жеті тау гүлін жинап, оны сүтімен араластырып дәрі
жасайды. Оғыз батыры Қарагөме ұзын мұртын жеті жерінен түйіндейді. Бамсы
Бейрек жеті қыздың үміті болған. Салар Қазан жеті күндік азықпен жолға
шығып, еліне қайту үшін жеті күндік мерзім белгілейді, жеті күн, жеті түн
жол жүреді, жеті қабат алаңды айналады, Қантуралы батырды Жеті ағашты
жерден кездестіріп, күрескен бураның аузын жеті жерден байлайды. Салар
Қазанға кездескен айдаһардың жеті басы болса, зынданда кездескен кәпір
қыздың жасы да жетіде. Төбекөз Оғызды жеті қабат жерден әріге қуады. Оғыз
билері жеті күн ұйықтайды, жауды жеңгенде, той-томалақта жеті күн ішіп-
жейді. Қамауда жатқан Басат батыр құдайға құлшылық еткенде жеті жерден есік
ашылады. Жеті санының әр түрлі жолдармен осылай қайталанып келуі Көроғлы
мен Қартағы мерген дастандарында да ұшырайды. Мәселен, Қартағы мерген
дастанындағы қарт аспанды жеті айналып, жеті рет қыдырады. Монғолдар жеті
атаға дейін ат қояды. Түріктер мен тәжіктер де түбін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz