Сандардағы танымдар

Пән: Математика, Геометрия
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 105 бет
Таңдаулыға:

М А З М Ұ Н Ы

КІРІСПЕ . . . 4 бет

I тарау - Сандардағы танымдар

а) . Магия, оның фольклорға ықпалы . . . 8 бет

б) . Киелі сандар этимологиясы . . . 24 бет

в) . Үш саны туралы . . . 25 бет

г) . Жеті саны туралы . . . 36 бет

д) . Қазақ қырық саны да қасиетті . . . 44 бет

ІІ Тарау - Дәстүрлі сандардың әдебиеттегі көркемдік-эстетикалық қызметі

а) . Киелі сандардың көркемдік қызметі . . . 49 бет

б) . Киелі сандардың эстетикалық қызметі . . . 71 бет

Қ О Р Ы Т Ы Н Д Ы . . . 85 бет

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . . 90 бет

КІРІСПЕ

Тақырыптың көкейкестілігі. Қазақ халқының эпикалық жырлары мен ақын-жыраулар поэзиясындағы сан жөніндегі түсініктерін жеке дара алып қарастыруға болмайды. Олар қазақ, қырғыз, татар, башқұрт секілді тағы басқа түркі тектес халықтарда ортақ. Қазақ халқының санды игеру ерекшелігін сөз ету бүкіл түркі тілдес халықтардың ежелгі сан туралы танымын сөз ету болып табылады. Ал, түркі тектес халықтардың санды игеру ерекшеліктерін көршілес отырған басқа халықтардың санау өнерімен салыстыра отырып қарау керек. Сонда ғана ата-бабаларымыз жасаған санау жүйесін түсіне аламыз. Осы арада «біздің саламыз әдебиет, сан - математиктердің еншісі ғой, әдебиетке оның қандай қатысы бар?» деген ой туады. Іс жүзінде сан - ел көрінісінің елеулі бөлігі. Халық бар жерде әр дайым сан бар. Ол сан кез келген ғылымның саласына еніп, сол ғылым үшін қызмет етеді. Әдебиет саласында да сондай. Әдебиет әлемінің бір шетін ұстап, мәртебесін биікке көтеруге тіреу болып тұрған сандардың жұмбақтары мен қызметін шешу арқылы кез-келген халықтың дүниетанымдық көзқарастарының тағы да бір нәзік сырын ашамыз. Бұндай ауыр жүк 3, 4, 5, 7, 9, 10, 12, 30, 40, 47, 90, 1000 және «сан» сияқты сандардың төңірегіне шоғырланған. Мәселен, қазақ «Жау үш шапса - жан қалмайды, жұт үш оралса - мал қалмайды», «Төрт тұрманы түгел», «Ер қаруы - бес қару», «Жиен келгенше жеті бөрі келсін», «Тоғыз қабат торқадан тоқтышқақтың терісі артық», «Он сан оймауыт», «Он екіде бір нұсқа жоқ», «Қаусаған отыз тісім қайта шықты», «Қырына алғанда қырқында таз болады», «Үш ай тоқсан болғанда, құтылар қошқар күйектен» деп келетін көкейге қонымды, көркем, образды тіркестерді шығарып қана қоймай, көп мағынаны аз сөзге жинақтап, топшылай білген. Яғни, табиғаттың әр алуан құбылысына бақылау жасай отырып, олардың ортақ қасиеттері мен сипаттарын санмен түйіп, санамалай айтып отырған. Сол арқылы үлкен пәлсапалық түйін түйіп, тілдің өзіне лайықты ұлттық қасиетін қалыптастырған. Мұнда көрсетілген сандардың біршамасы өте жиі айтылып, бастапқы қасиеті - сандық мәннен айырылған. Мысалы, әдебиетімізде қолданылып жүрген «Үш қайнаса сорпасы қосылмайды», «Маңдайының соры бес елі», «Он ойланды, тоғыз толғанды», «Жеті жұртқа әйгілі», «Отқа келген әйелдің отыз ауыз сөзі бар», «Қырық пышақ болды», «Тоқсан ойдың түйіні», «Мың құбылды» сияқты тағы басқа тіркестердегі үш, бес, жеті, тоғыз, отыз, қырық, тоқсан, мың деген сандар сырт көзге қарағанда математикалық есепті, ұғымды білдіріп тұр. Жеке тұрғанда белгілі бір сандық мәнге ие. Ал, сөйлем ішінде бұл сандар «көп, мол, қыруар, шеті мен шегі жоқ, есепсіз» деген ауыспалық түсінік береді. Жоғарыдағы сандар математика ғылымынан шығып, «жібек арқан сүйреткен телқоңыр тай» секілді әдебиет әлеміне қосылып, көркемдік қызмет атқарып отыр. Демек, математиктер сандарды халықтардың қажетіне сай жарату үшін зерттесе, әдебиетшілер халықтың сол сандар төңірегіне жинақтаған ойына, танымына тоқталып, оның халық тіліндегі қызметін ашады. Математика ғылымынан шығып, әдебиет әлеміне қосылған, содан нәр алып ер жеткен бір топ сандар жүйесі әдеби тілде «ұзын арқан кең тұсауға салынып жүрген» көп мәнді сөздерін белгілі бір арнаға, шеңберге әкеліп шектеп, дәл мағынаға ие етіп отырады. Бүгінгі таңда әдебиетімізде қолданып жүрген ондай сандық түжырымдардың сырын ашып, оның көркемдік қызметін анықтау - диплом жұмысымыздың басты мақсаты. Сондықтан жұмысымыздың тақырыбын «Киелі сандардың фольклор мен жыраулар поэзиясындағы көркемдік-эстетикалық қызметі» деп атадық.

Тақырыптың бұған дейінгі зерттелу деңгейі. Бұл тақырыпты зерттеу жұмысы қазақ ғалымдары арасында 1946 жылғы І. Кеңесбаевтің «Жеті, үш, тоғыз, қырықпен байланысты ұғымдар» (1, 3-14) атты мақаласынан басталған. Автор біршама фразеологиялық тіркестерге ұйтқы болған сандардың семантикалық қызметін аша отырып, олар көне замандағы діни сенімдермен байланысты болып шыққан «киелі» сандар деп қорытынды айтудан әрі тереңге бармайды. Одан кейінгі жылдары да сандарға қатысты біршама еңбектер жазылып, әртүрлі пікір айтылып келді. Мәселен, Ә. Хасеновтың «Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімдер» (2, 137) атты еңбегінде түркі халықтарының, соның ішінде қазақ халқының сан есімдері жөнінде бірсыпыра мағл»маттар келтіріп, қолдану ерекшелігіндегі ортақ сарындар жайлы сөз етсе, М. Ысқақов «Түркі тілдес халықтардың ежелгі арифметикасы» (2, 108-143) атты зерттеуінде түркі тектес халықтардың сан есімдері түр жағынан әртүрлі болғанымен, мазмұн жағынан бірдей екендігін дәлелдейді. Автор әсіресе, «Табиғаттан тікелей алынған сандар», «Ежелгі халықтар қалай санаған?» және «Жиі айтылатын сандар» деген бөлімдерінде санау өнерінің пайда болуы, қазақ әдебиетінде жиі айтылатын үш, жеті, тоғыз, қырық, тоқсан сандарының сыры туралы құнды мәліметтер келтіріп, ол сандардың ежелгі түркілерде ең әуелі «көп» мағынасында қолданған деген пікірге тоқталады (2, 133) . Сондай-ақ, он екі мен отыз, мың мен түмен, миллион мен сан түрінде айтылатын сандарға талдау жасай отырып, «ежелгі түркілер бұдан 3000 жыл бұрын натурал қатарында 1 санына жеткен, түркілердің арифметикалық білімдері қытайлықтардың, гректердің, мысырлықтардың сол кездегі арифметикалық білімдерімен шамалас болған» деген пікірді қолдайды. Ал, Х. Әбішев «Халық астрономиясы» (3) атты бірінші кітабында Аспан күмбезі, Жер мен Айдың қозғалысы, Күн системасы, уақытты өлшеу жолдары, Жұлдыздар дүниесі жайлы сөз қозғаса, «Аспан сыры» (4) атты екінші кітабында қазақ халқына ертеден мәлім планеталар, Күн мен Айдың тууы, айрықша жарық жұлдыздар туралы халықтық түсінікке тоқталады. Ел аузындағы аңыз-әңгімелерге шолу жасай отырып үш, жеті, тоғыз, он екі, қырық сияқты сандардың астрономиялық қызметін сөз етеді. Сондай-ақ, А. Машановтың «Әл-Фараби» (5), «Аспан ертегілері» (6), М. Ысқақовтың «Халық календары» (7) еңбектерінде сандардың астрономиялық, ал, А. Көбесов «Математика және оның тарихы» (8), «Фараби және математика» (9), «Әл-Фараби» (10) атты тақырыптағы зерттеулерінде Әл-Фарабидің бай мұралары, «Шығыс Аристотелінің» сан жөнінде айтқан пікірлері, шектік мәнге ие болған кейбір сандар туралы әңгіме етіледі. Осы сарындас авторлардың қатарында М. Дүйсенов те бар (11) . Ол адамдардың дүниетанымының, жазу мәдениетінің, өнердің қалай қалыптасқанын ғылыми деректер арқылы баяндап, санау өнерінің пайда болуына түсінік береді.

Сонау қадым замандарда әрбір сөздің, әрбір әріптің өз саны, өз белгісі болады, оның иелік етерліктей қасиеті бар деп танып, әрбір санды киелі деп білген. Көне ұғым бойынша сандар - тіршіліктің алдын ала болжайтын хабаршысы. Сондықтан көне жазбаларда әріптерді біріктіріп құрастыру арқылы оларға иелік етуші сандардың жұмбағына үңіліп, келешекті болжап отыру секілді деректер ұшырайды. Осылайша санмен сәуегейлік жасаудың бірі-қырық бір құмалақтың тарихы біздің заманымызға дейінгі ғасырлардан басталатындығын ескерсек, сандарды сөйлете білу, белгілі бір сандарға Киелілік, Қасиеттілік үғым қалыптастыру ежелден орнағандығын аңғарамыз. Осы тақырыпта, яғни, сандардың магиялық билігі жайлы соңғы жылдары жиі жазыла бастады. А. Машановтың «Әл-Фараби және Абай» (12), М. Қожахметованың «Адам құпия» (13), М. Әбенованың «Жұлдызнама» (14) атты еңбектері соның куәсі. Бұл еңбектерде сан туралы, оның жасырын, құпия сыры, адамдар мен аспан денелері арасындағы байланыс, сандық ұғыммен түсіндіру құпиялары, сандардың киелілік сипатқа ие болуы, сандардың тарихи дамуы өте ертеден басталатындығы, олардың түрлі магиялық сипатқа ие болуына әртүрлі діни бағыттардың әсер еткендігі жайлы пікірлер қамтылған. Осы арада әдебиет дүниесіне енген кейбір сандардың этимологиясы мен қызметі жайлы қалам тартып, оған ғылыми тұрғыдан баға берген Р. Сыздықова, Е. Жанпейісов, Н. Уәлиев сияқты ғалымдардың еңбектерін атап өтуді жөн көріп отырмыз. Өйткені, Р. Сыздықованың батырлық жырларда жиі ұшырайтын «сан» ұғымы туралы (15, 134-152), Е. Жанпейісовтың тұрмыста жиі ұшырайтын «тоғыз» туралы 16, 76-79), Н. Уәлиевтің үш, төрт, бес, тоғыз, он екі сияқты сандардың әдебиет әлеміндегі қызметі жайлы пікірлері (17, 106-108; 18, 108-109) сөз еткелі отырған тақырыпты қарастыруға себеп болып, мүмкіндік ашып берді. Сондай-ақ, Л. Базень (19, 187), Э. Р. Тенишев (20, 197), В. И. Чернишев (21, 102), Э. А. Умаров (22, 116), З. Ахметов (23, 156), Уаңкі (24, 54), С. Кенжеахметұлы (25, 97), Ә. Кекілбаевтардың (26, 108-117) мақалалары да ой қозғап, пікірлері зерттеуімізге жол салып бергендей болды.

Зерттеудің негізгі мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмысымызда киелі сандардың генезисіне, оның көркемдік шалымына, тарихи қалыптасу жолдарына, фольклор мен жыраулар поэзиясындағы әсер-ықпалы мен көркемдік-эстетикалық қызметі жайлы ойларымызды ортаға салмақшымыз.

Осындай бағыт-бағдар берерлік бастама ой-пікірлер айтылса да, әдебиет әлеміне енген сандардың көркемдік қызметі мен мәні, оның халық танымындағы сырын сөз ету мәселесі арнайы зерттеу нысанасына алынбаған, әдебиеттегі қызметі жайлы сөз етілмеген. Осының өзінен-ақ сандардың әдебиеттегі атқаратын көркемдік қызметіне ұзақ уақыттар бойы жеткілікті зер салынбай келгендігі байқалады. Біз осы жұмысымызда әдебиет дүниесіндегі сандардың қызметі мен мәнін сөз ету үшін алдымызға мынадай міндеттер қойдық:

- эпикалық жырлар мен ақын-жыраулар поэзиясындағы киелі

сандардың жалпы және даралық ерекшеліктерін анықтау;

- киелі сандардың пайда болу тарихын және генезисін зерттеу;

- киелі сандардың эволюциялық сабақтастығын /миф-ритуал-фольклор/

зерделеу;

- киелі сандардың қатысуымен пайда болған көркем формуларлардың

ерекшіліктерін сипаттау;

- эпикалық уақыт пен кеңістікті бейнелеуде киелі сандардың мәнін

анықтау;

- киелі сандардың көркемдік-эстетикалық қызметіне тоқталу;

Зерттеудің тәсілдемелік және теориялық негіздері . Зерттеу барысында орыс, қазақ әдебиеті зерттеушілерінің еңбектері тақырыпты зерттеу көзіне айналып, жұмыста теориялық және әдістемелік негіз ретінде қолданылды. Диплом жұмысының негізгі материалы ретінде І. Кеңесбаевтың «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі», 1976-86 жылдары шыққан он томдық «Түсіндірме сөздіктегі» мысалдар, 1958 жылғы «Қазақ эпосы», 1959 жылғы «Қозы Көрпеш - Баян сұлу», 1963 жылғы «Батырлар жыры» мен «Қыз Жібек», 1977 жылғы екі томдық «Ақсауыт», 1987-90 жылдар арасында шыққан алты томдық «Батырлар жыры», 1989 жылғы екі томдық «Бес ғасыр жырлайды» жинақтарындағы шығармалар салыстырмалы түрде алынды. Сондай-ақ, І. Кеңесбаев, М. Ысқақов, Р. Сыздықова, Н. Уәлиев, Е. Жанпейісов, А. Машанов, Ә. Нысанбаев, Е. Тұрсынов, Ә. Хасенов т. б. ғалымдардың еңбектерін ғылыми-тәсілдемелік және теориялық бағдар етсек, әлдемдік, отандық фольклортану және әдебиеттану саласындағы ғылыми-зерттеулерді әдістемелік негіз етіп алынды.

Дипломдық жұмыста сан қырлы, көп салалы болып кететін көркемдік әлеміміздің болмысын жинақтай көрсетіп, оларды баяндаудың негізіне тірек етіп ұстанар арналары да нақтылы атап көрсетілді. Олардың құрамы негізінен қазақ әдебиетінің ұзына бойы даму жолындағы белестері ретінде сан-салалы ой танымның молырақ шоғырланған арнасына айналған батырлар жырындағы деректер көзін қамтиды. Ал, екінші жағынан, қазақ әдебиетінің ақын-жыраулар поэзиясындағы сандық қолданыстардың ерекшелігіне, ой танымдағы, дәстүрлік қолданыстағы табиғатын ашу мақсатында тұңғыш рет зерттеу жүргізіліп отыр.

Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспе мен қорытындыдан, екі тараудан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

I тарау - Сандардағы танымдар

а) . Магия, оның фольклорға ықпалы

«Маг» сөзі (әулие) зороастра дінінің тарауына қарсылық көрсеткен мидиялық Магу тайпасының атына байланысты шығып, ғылымда термин болып қалыптасқан. Оның мазмұны -жалпы табиғатқа, табиғат құбылыстарына, адамдарға түрлі сөз, қимыл, әрекеттер арқылы әсер етуге болады деген нанымнан келіп шыққан. Оны қолдану орны мен орындалу мазмұнына қарай: зиянды (қара немесе жауыз) магия, яғни белгілі бір адамға немесе бірнеше адамға зиян келтіру үшін істелетін магия; емдеу магиясы - арбау, дуа жасау, дұға оқу, дәрі-дәрмек беру; шаруашылық магиясы - аң түсетін апандарды, қару-жарақтарды сиқырлау және сол сияқты метеорологиялық магия - жаңбыр шақырып, жел тұрғызу дегендей магиялық топтарға бөлуге болады.

Магиялық әрекеттерді беретін мәні, айтылатын сөзі мен істелетін қимылына қарай отырып, Дж. Фрезер оларды оң (положительный) және теріс (отрицательный) магия деп екі топқа бөлген. Оң принциптерден тұратын іс-әрекеттерді жадылау, арбау (колдовство и чары), ал, теріс принциптерден тұратын магиялық іс-әрекеттерді табу (тыйым) деп атаған.

Магия «өнері» ертедегі Вавилон шумерлерінде пайда болып, көне дәуірдегі халықтардың бірқатарына, оның ішінде гректерге де ықпал еткен. Кейін Вавилон дәуірінде ғылымның әр саласы, әсіресе, астрология, магия «өнері» күшті өріс алып, Вавилон қаласы «Құдайлардың қақпасы» деген атқа ие болады. Сол себепті тарихшылар Вавилонды мифологияның отаны, астрологияның атамекені деп атайды.

Гректер Вавилонда пайда болған әр сала ғылымдарына мұрагерлік етіп, оны онан ары терең зерттеп, ғылыми жүйеге келтірді. Астрология мен магия және астрономия ғылымы гректерден арабтарға Рим, Византия арқылы ауысады.

Арабтардың Орта Азия халықтарына, оның ішінде қазақ еліне, өнер-білім, мәдениет, дін жақтарына қатты ықпал еткені анық. Бұл бағытта олар қазақ халқына өз мәдениетімен қоса басқалардың да мәдениетін алып келді.

Ертедегі халықтар арасында гректер, одан қалса, орта ғасырдағы иран халықтары өзге халықтарға қарағанда магия «өнерімен» көбірек шұғылданған. Әдетте адамдардың барлығының қолы бұл «өнерге» жете бермеген. Өйткені, магия о баста пайда болғаннан бастап құпия жолмен үйретіліп, көбінесе отбасылық мұра ретінде атадан балаға жалғасып отырған. Егер оны басқалар үйренуге тура келсе, үйретушіге көп ақы төлеген. Сонымен бірге магия «өнері» адам өміріне өте қауіпті деп сенгендіктен, көп адамның оны үйренуге батылы бармаған немесе шартын орындай алмаған. Магияны үйренуге батылы барып, оған ден қойғандар алдымен кемелдену, жетілу кезеңінен, яғни магиялық қырық күндік сыннан өтетін болған. Ол сынның негізгі шарттары: елсіз иен жерде отырып, етсіз, тұзсыз тамақ ішіп, тырнақ, шашын алдырмай, әр күні магиялық сөздерді, яғни құдайларға арналған арнау алғыстарды оқыған. Сөздерді оқыған кезде арыстан, айдаһар сияқты магиялық елестер адамға шабуыл жасап, неше түрлі «өлім қаупін төндіреді», егер адам сондай қауіптен сәл сескенсе, табанда есалаң болады, ондай адамға ем қонбайды деп сенген. Осындай магиялық түсініктің әсерінен қазақ арасында «жын соққан», «пері ұрған», «көк соққан» деген сөз тіркестері пайда болып, ол сөздер алғаш магиямен шұғылданып, есінен айырылған адамдарға ғана қолданған сияқты . Магиялық сенім қазақ санасынан ығыстырылған кезде ақылынан (магиясыз) ауысқан адамдардың көпшілігін «жын соққан», «пері ұрған» деп айтатын болған. Демек, шаманизммен ұштасып кеткен.

Халқымыздағы кейбір салт-дәстүрлер мен тіліміздегі «адам тіліне аспандағы бұлт үйірілді», «тырнағын жалау», «шашын жаю» сияқты сөздер сондай магиялық әрекетке байланысты қалыптасқан. Әсіресе, сөз құдіретіне (сөз магиясына) сену қазақ халқының тарихында болған. Сөз арқылы пәлені, қырсықты айдауға, сөз арқылы жақсылықты шақыруға болады дейтін сенім туған. Ауыз әдебиетінің ескі үлгілеріне жататын бәдік жырлары, күн жайлату, бұлт шақыру өлеңдері, жылан, бүйі, қарақүрт шаққанда айтылатын арбау, байлау өлеңдері мұның айқын фактісі. Себебі, халықтық түсінік бойынша, адамда, малда кездесетін түрлі ауру-сырқау, індеттер белгілі қаскөй күштердің кесірінен болады. Олардың қырсығын белгілі әрекет істеу және сөз құдіретімен қайтаруға болады.

Сөз магиясына сену, әсіресе қазақ тіліндегі алғыс және қарғыс мәндегі сөздерде айқын көрініс тапқан. Қарғыс пен алғыстың тым ертеден пайда болғанын айта келіп, Ә. Болғанбаев былай дейді: «Бұлардың негізгі идеялары көбіне діни ұғымдармен тығыз байланысты. Кісінің аузынан шыққан алғысы мен қарғысы арқылы адам баласының, жан-жануарлардың өмір тіршілігін оңайлатуға немесе қиындатуға, ұзартуға болады деген теріс ұғымнан келіп туған». Алғыс негізінен адамға қаратылып айтылса, қарғыс адамға да, малға да айтыла береді. Ал қарғыстың енді бір түрі адам өзінің ақ-адал немесе бейкүнә екендігін білдіру, айтқан сөзіне иландыру негізінде айтылады: «нан жейін», «нан асатайын», «нан ұрсын», «көк есегің болайын», «дәм-тұз атсын», «оңбайын», т. б. Өтірік сөз айту, ант беру бір пәлеге соқтырады, айтқан сөзі басына келеді деп сенгендіктен мұндай сөзді тектен-тек ауыздан шығара бермеген.

Халық арасында сөздің сиқырлы құдіретіне қатты сенгендіктен «тіл тиеді», «көз тиеді» деген ұғымдар. қалыптасқан. «Тіл-аузың тасқа», «тіліңе шоқ түссін» сияқты тағы басқа сөздер - соған қарсы сақтану тұрғысынан айтылатын сөздер. Бұдан басқа тілімізде сиқырлау, жадылау, дуалау, арбау деген магиялық ұғымдағы сөздермен жасалынған тұрақты тіркестер бар. Мысалы: «арбап қойды», «басын айналдырды», «жадылап тастады», «сиқырлап кетті», т. б. Магияның басқа да мазмұндарына байланысты «жүрек жұтқан», «жолын кесу», «ауыз жаласты», «аузына түкіріп қойғандай», т. б. тұрақты тіркестер де қалыптасқан.

«Қандай болмасын құбылыстың пайда болу тарихын білмей тұрып, біз оның ішкі мәнін де түсіне алмаймыз» /27, 8/. Сөз еткелі отырған тақырыбымыздың мақсатына жету үшін зерттеуді алғашқы қоғам адамдарының идеологиялық көзқарасынан, олардың жоғарыда сөз еткен магиялық ұғымдары мен алғашқы туындыларының туу себептерін сөз етуден бастауымыз қажет. Өйткені, тарихшы, антрополог, археологтардың көрсетуі бойынша, халқымыздың ең арғы ата-бабалары - жаңа тас дәуіріндегі түп-түркі, түп-монғол және түп-тунгустердің этник бірлестіктеріне барып тіреледі. Жаңа тас дәуірінде қалыптасқан бұл этникалық бірлестіктердің тамыры көне тас дәуірінде өмір сүрген тайпалармен сабақтасып жатады /28, 16; 29, 58; 30, 6/. Сондықтан кез келген халықтың фольклор туындыларының түп-төркіні алғашқы қоғам адамдарының магиялық ұғымдарынан бастау алады.

Дүлей табиғат алдындағы дәрменсіздік палеолит дәуіріндегі адамдардың әр құбылыстың киесі (магия) бар деген сенімін тудырды. Кие - алғашқы қауым адамдарының ақыл-ой, сана-сезімінің жемісі. Алғашқы адамдар санасында әрбір заттың, болмыстың киесі (иесі) бар, олардың көзге көрінбейтін күші, құдіреті, сиқыры болады, өмірдегі құбылыстар осы кие арқылы бір-біріне әсер, ықпал жасайды деген ұғым қалыптасып табиғатты жанды құбылыс ретінде таныған. Олар табиғаттың құпия сырын түсінбей қорқыныш тудырған құбылыстың бәріне үрейлене қарап, көлденеңнен келген кеселге кезіксе әлдеқандай бір кереметтің күшімен болып жатыр деп есептеген. Сондықтан да олар табиғаттың төтенше күштеріне табынып, олицетворениелік түсінікті қалыптастырды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.