Қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі жүрек концептін әлемнің тілдік бейнесінде түрлі лексикографиялық дереккөздер негізінде айқындау
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Әлемнің тілдік бейнесі - әлемнің мәдени
бейнесі негізінде қалыптасатын болмысты, шындықты көрсетеді. Тіл
-мәдениеттің құрамдас бөлігі болғандығымен қатар мәдениет те тілдің бір
бөлшегі болып саналады. Тіл әлемнің ұлттық бейнесінде кездесетін ұғымдардың
барлығын белгілей алмайды, тек кана бейнелейді.
Әр түрлі тілдерде бір ұғымды білдіретін сөздің семантикалық қалпы да
әркелкі болуы, әрі оның шындық бейнені толығымен көрсете алмауы ықтимал.
Әлемді әр түрлі тілдерге тән тілдік құралдар арқылы, қабылдау және оларды
концептуалды туыс тілдердің өзінде де әр қилы болып келеді. Себебі түрлі
тілдерде әлем бейнесі, оның тілдегі бейнесі өзіндік ұлттың табиғатымен
ерекшеленеді.
Белгілі бір мәдениеттің өкілдері үшін релевантты болып келетін тілден
тыс шындықтың белгілері көп жағдайда тілде тікелей көрініс табады. Осыған
байланысты, лингвомәдениеттану саласы тілді мәдениеттің ажырамас бір
бөлшегі ретінде қарастырады. Тіл мен мәдениеттанудың өзара байланысы туралы
мәселенің шешімін табу - түрлі лингвомәдени дәстүр өкілдерінің шындықты
қабылдаудағы әмбебап және өзіндік ерекшеліктерін іздеу барысымен тығыз
байланысты. Сондыктан зерттеуге негіз болып отырған жүрек концептін қазақ,
орыс, ағылшын тілдерінін материалдары негізінде салыстыра-салғастыра талдау
әр ұлттық менталитетінің этникалық ерекшеліктерін айқындауга мол мүмкіндік
туғызады.
Диссертациялық зерттеу тақырыбының өзектілігі. Әлемнің тілдік
бейнесінде эмоция мен сезімнің символы, әрі эмоция мен сезімнің бірлігі—
жүрек болып табылады.
Жүрек концепті әлемнің тілдік бейнесін құрайтын тірек компонент.
Себебі әлемдегі адамзат танымына сүйенсек жүрек - адам денесінің орталығы.
Адам денесінін осы мүшесі оның өмір сүруінің негізгі күші, егер жүрек
өзінің соғуын тоқтатса - онда адам да өзінің тіршілігін, яғни өмір сүруін
тоқтатады. Сонымен қатар әлем тілдерінің барлығында жүрек концепті адамның
рухани өмірінің орталығы болып саналатын сезімді білдірудегі басты ұғым
ретінде қызмет аткарады. Жүрек адам бойындағы тек сезімді, эмоцияны ғана
емес, адам танымындағы әртүрлі іс-әрекеттерді: күлу, куану, ренжу, қорқу,
сезу, сезіну, жылау, ойлану, өз еркімен шешім қабылдау, махаббаттың оянуын,
ар-намыстың сезімдерін т.с.с реттеп отырады. Жүрек адам өміріндегі
физикалық және рухани дүниетанымының негізгі көзі болып табылады.
Діңи тұрғыдан алганда жүрек - иманның тұрағы, Алла Тағалаға сенім
мекені. Ислам діңінде жүрек адамның өзегі, дәні болып саналады. Адам
жүрекпен жетіледі, бойындағы бар игі касиет жүректен шығады. Жүрек қандай
болса, адам да соның ыңғайына қарай қалыптасады. Жүрек адамның ішкі жан
дүниесін бойлаумен қатар, тылсымды түсініп, ғайыпты сезінеді, шабыт алып
қанағаттанады. Әлеммен тілдесетін жүрек шекара дегенді білмейді. Шығыс
философтарының пікірінше, жүрек әрі дене мүшесі, әрі адамның рухани өзегі,
сондықтанда жүрек адамның ең жоғарғы және ең төменгі болмысын біріктіреді.
Жүрек адам денесінің барлық мүшелерімен тығыз байланыстағы басты рөлді
атқарады және мемлекет әміршісі ретінде оларға билік жүргізетін мүше.
Демек, тіл қызметінің мәдениет жасаудағы шынайы үрдісін танып-білу арқылы
әлемнің тілдік бейнесі мен оның негізгі конструкциясын жіті қарастыру -
зерттеу жұмысының өзектілігі болып табылады.
Зерттеудің мақсаты. Қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі жүрек
концептінің әлемнің тілдік бейнесінде түрлі лексикографиялық дереккөздер
негізінде айқындау мақсатында төмендегідей зерттеу міндеттері қойылды:
• когнитивтік тіл білімі негізінде лингвомәдени мәселелерді шешуде
теориялық ұстанымдарды айқындау;
• тіл табиғатын тану негізінде концепт категориясының қолданыс аясын,
әрі құндылықтарын дәйектеп, әлем дүниетанымында маңызды орын алатын жүрек
концептін қазақ, орыс, ағылшын тілдері негізінде салғастырмалы тұрғыда
қарастыру;
• қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі жүрек концептімен келетін тілдік
бірліктердің корпусын анықтау;
• әлемнің тіддік бейнесіндегі жүрек концептінін қазақ, орыс, ағылшын
тілдеріндегі әмбебаптык колданысы мен ұлттық ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу нысаны. Әлемнің тілдік бейнесін құрайтын концептілер жүйесі,
этномәдени сипатқа ие тілдік бірліктер мен бейнелі сөздер.
Зерттеу пәні. Қазақ, орыс, ағылпіын тілдеріндегі жүрек концептінің
қолданыс қызметі.
Жұмыстың әдістанымдык негізі. Қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі жүрек
концептін жан-жакты зерттеу барысында әлемдік тіл білімінде, оның ішінде
қазақ тіл білімінде: К,- Жұбанов, I. Кенесбаев, Ә. Қайдар, Р. Сыздық, Т.
Қоныров, М. Копыленко, Ж. Манкеева, Э. Сулейменова, Г. Смағұлова, Б.
Момынова, Р. Авакова, Е. Жанпейісов, Ә. Нұрмағамбетов, Э. Оразалиева, А.
Салқынбай және т.б., шетел тіл білімінде: Ю. Апресян, А.Потебня, Ф. де.
Соссюр, Э. Сепир, В. Уорф, В. фон Гумбольдт, Н. Арутюнова, С. Аскольдов, А.
Вежбицкая, В. Воробьев, С. Воркачев, А. Геляева, Г. Елизарова, О. Ивицкая,
В. Карасик, В. Клоков, В. Колесов, Е. Кубрякова, А. Кунин, М. Мамардашвили,
А, Пятигорский, 3. Тарланов, С. Тер-Минасова және т.б. ғалымдардың негізгі
теориялық тұжырымдары мен пікірлеріне сүйендік.
Зерттеудің материалдары мен дереккѳздері. I. Кеңесбаевтың авторлығымен
жарық көрген Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі, Қазақ тілінің
түсіндірме сөздігі (1-Х), Ө. Тұрманжановтың Қазак мақал-мәтелдері
жинағы, Словарь русского языка, под. ред. А.П. Евгеньевой,
Фразеологический словарь русского языка под. ред. Л.А. Воинова, В.П.
Жукова, А.И. Молоткова, А.И. Федрова, Этимологический словарь русского
языка под. ред. М. Фасмера, Пословицы и поговорки русскогс народа из
сборника В.И Даля, Англо-русский фразеологический словарь):
A.B. Кунин. Comprehensive English-Russian phrasevlogical
dictionary, Oxford advanced learner's dictionary S.Wehmeier, Beginning
dictionary Macmillan D. Halsey, сондай-ақ ауыз әдебиеті туындылары мен
кѳркем әдеби шығармалардан жүрек концептіне байланысты жинақталган қазақ
тілінен - 500, орыс тілінен - 250, ағылшын тілінен - 200 жуық тілдік
бірліктер мен бейнелі оралымдар пайдаланылды.
Жұмыстың зерттеу әдістері. Зерттеу әдістері жұмыстың алдына қойған
мақсаттары мен міндеттеріне байланысты айқындалды. Зерттеу барысында
лексика-семантикалық, салғастырмалы-типологиялық, салыстыру, салғастыру
және концептуалдық әдіс негізге алынды.
Зерттеудің ғылыми жаналығы. 1) Қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі жүрек
концептін салыстырмалы-салғастырмалы тұрғыдан зерттеу негізінде тілдің
әлемдік бейнесі танылды; 2) Халықтың лингомәдениеттанулық деректері
негізінде жүрек концептінің әлемдік танымдағы табиғаты, концепт
категориясы, ойлау жүйесі, олардын тілдегі бейнесі, лексикографиялық
деректері сараланды; 3) Жиналған тілдік бірліктер мен бейнелі оралымдар
лексика-семантикалық топтарға жіктелініп тілдік тұрғыдан талданылуы қазақ,
орыс, ағылшын тілдеріндегі қолданыс ұқсастықтары мен ұлттық ерекшеліктері
зерттеу тақырыбының жаңалығы болып табылады.
Зерттеудіц теориялық маңызы. Тіл білімінің когнитология және
концеитология ғылымдарының нәтижесінде танылып, ашылып отырған жүрек
концептінің мағынасын түрлі аспектіде қарастыру - жаңаша көзқарастың
дәлелі.
Соның нәтижесінде соңғы жылдары ғылымдар тоғысуында пайда болған
этнолингвистика, лингвистикалық мәдениеттану, лингвистикалық, елтану,
когнитивтік лингвистика арқылы ұлттық мәдени ерекшеліктерді анықтап,
қазіргі тіл білімінде осы бағыттағы зерттеулердің кешенді жүргізілуі - тіл
білімінің теориялық маңызы болып саналады.
Зерттеудің практикалық маңызы. Зерттеудің нәтижелерін жоғары оқу
орындарында тіл білімінің лексикология, семасиология, фразеология,
этнолингвистика, лингвистикалық мәдениеттану, контрастивті лингвистика
салалары бойынша жүргізілетін дәрістерде, арнаулы курстарда, сондай-ақ
практикалық сабақтарда кеңінен пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылған тұжырымдар:
Әлемнің тілдік бейнесі кез келген ұлт өкілдерінін шындық болмысты
танып білу айнасы. Тілдік бірліктің тарихи негіздері халықтық болмысымен
тікелей байланысты түрлі "мәдени кодтарды" жеткізуші, ұлттық сана-сезімді
өз бойына сақтаушы тілдік таңба болып табылады. Қазақ, орыс, ағылшын
тілдеріндегі жүрек концептінен туындаған тілдік бірліктердің қызметі
әлемнің тілдік бейнесіндегі әмбебаптын этникалық дүниетанымына негізделген.
Түрлі тілдік құрылымдарга жататын қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі
жүрек концепті - ұлттық дүниетанымның ықшам да, терең мағыналы
құндылықтарын айқындайтын тілдік бірліктерде көрініс тапқан. Талданылып
отырған қазақ, орыс және ағылшын тілдері үшін әлемнің тілдік бейнесіндегі
жүрек әмбебаптық құбылыс ретінде "корқыныш", "кайғы, мұң", "куаныш",
"сезім", "махаббат, сүйіспеншшік", "көңіл-күй", "жақсылық" және т.б.
лексика-семантикалық топтарға жіктелген.
Қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі жүрек концептінің семантикасындағы
ұқсастықтармен қатар, әр ұлттың ойлау менталитетіне орай ерекшеліктер де
жоқ емес. Орыс және ағылшын тілдері үшін жүрек - сезім мен эмоцияның тірегі
болса, қазақ тіл әлемінде жүрек адами құндылықтардың (есте сақтау, ойлау,
ар, ұят т.б) ошағы болып табылады. Қазақ ұлттық болмысында жүрек арқылы
адамзаттың негізгі іс-әрекеті мен қызметі көрініс табады.
Ғасырлар бойы атадан балаға мұра ретінде сақталған, әлем тілдерінің
фондық лексикасының негізін құрайтын, әлемнің тілдік бейнесінен мағлұматтар
беретін, бейнелі ойлаудьщ жемісі болып табылатын жүрек концепті кез келген
тілдің лексикалық қорын байытады, әрі жүрек концепті негізінде алынып
отырған қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі көптегең фраземалар, мақал-
мәтелдер жасалынып, тілдің көркемдік құралдарын дамытады.
Жұмыстың құрылымы. Диссертациялық жұмыс екі бөлімнен, корытындыдан, 1
кестеден, 7 суреттен, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ЖҮРЕК КОНЦЕПТІНІҢ ТАНЫМДЫҚ БЕЙНЕСІ
1.1 Әлемдік танымдағы тіл табиғаты
Тіл жалпы адамзаттың баға жетпес құндылығы деп танылатын көзқарас
өркениетті
қоғамның негізгі қағидаларының біріне айнапды. Өйткені тіл дүниетанымның
құралы, ойлаудын ұғым, түсінік, пайымдау тәрізді түрлерінің объективтенуі
болып табылады. Сонымен бірге тіл қоғамдық сананың түрдерін қалыптастырумен
қатар өз кезегінде оған әсер етеді. Ал әрбір тарихи кезең, қоғамдық
құбылыстар тілде өз таңбасын қалыптастырып отырады. Тіл қоғамдағы тарихи,
әлеуметтік, мәдени, рухани өзгерістердің айнасы іспетті. Зерттеу нысаны
ретінде алынып отырылған жүрек концептін тілдік жүйенің құрылымдык
бірліктерінен тұратын лингвистиканың ғана емес, жалпы әлемнің тілдік
бейнесін жасайтын танымдық негізде бейнелеу - тіл ғылымындағы бүгінгі
тандағы негізгі бағыттардын бірі.
Кез келген халықтың тілі - сол халықтың шынайы этникалық болмысының
аинасы. Тілді жаңа ғасыр баспалдағына теориялық-танымдык үрдісте зерттеудің
қажеттігі туып отыр. Бұл үрдіс тіл мен адам санасын тұтастықта қарастырып,
тілдік білімді адам миының жемісі, күрделі ассоциативті-вербальды құрылым,
болмысты рух пен ой бірлестігінде танытушы жүйе ретінде кешенді сипаттауға
негізделеді. Адамзат өзін қоршаған шындықты, әлемдегі сан алуан құбылыстар
мен олардың сапа-қасиетін сезім мүшелері арқылы сіңіріп, санамен түйсініп
қана қоймайды, оған жауап қайтарады, ақпаратты өзінше жаңғыртып, жаңа
сапада қайта жасауға саналы-санасыз күйде талпыныс жасайды, өндейді,
қорытады, елеп-екшейді, баға береді, тәжірибеде қолданады, бұлардың тұтас
көрінісі ретінде әлемнің тілдік бейнесі жасалады.
Бұл бағыттағы когнитивтік лингвистиканың бастау көзі Аристотельдің,
Платонның, кейін В. фон Гумбольдт және оның шәкірттерінің тіл философиясы
концепцияларында жатыр. Когнитивтік үрдістің негізгі айырым белгісі тіл
туралы жаңаша зерттеулерінде, тіпті зерттеу әдістеріне жаңа тәсілдер
енгізуінде емес, таза танымдық бағдарының жаңалығында, тілге танымдык
тұрғыдан келуінде,
Алғашқы когнитивтік зерттеулер этнолингвистикалық және лингвистикалық
типологияны шендестіру денгейінде сипат алды. Сөйтіп, тілдік әмбебап
құбылыстарды терең түсінуге талпынысты шетелде Н. Хомский, М. Джонсон, Дж.
Лакофф, Р. Лангакер және Ресейде - Ю. Апресян, Е. Кубрякова, Ю. Караулов
және т.б. еңбектерінен бастау алады.
Қазақ тіл біліміндегі когнитивтік бағыттын қалыптасуында
этнолингвистикалық зерттеулердід мәні зор. Этнолннгвистикалық зерттеулердің
алғашқы нышаны ретінде тіліміздің байлығы мен мәдениетіміздің рухани
қазынасы ретінде осы салада зерттеу жұмыстарын жүргізген Ә. Қайдардан [1]
бастап Қ. Аронов [2], Ғабитханұлы [3], С Жанпейісова [4], Е. Жанпеиісов
[5], Р. Иманалиева [6], М. Копыленко [7], К. Күркебаев [8], Г. Кусимова
[9], Ж. Манкеева [10], М. Мұсабаева [11], А. Мұқатаева [12], Р. Панзарбеков
[13], Н. Оңғарбаева [14], С. Сәтенова [15],
Ш. Сейтова [16], А. Сейілхан [17], Ү. Серікбаева [18], Г. Смағұлова
[19], Ә. Хазимова [20], Б. Уызбаева [21] және т.б. ғалымдардьщ зерттеулері
тек этнолингвистика үшін емес, когнитивтік зерттеулер үшінде құнды.
Зерттеуге негіз болатын теориялық білімдер мен тұжырымдарды айқындау
мақсатында қазақ, орыс және ағылшын тілдеріндегі концепт теориясы мен
когнитивтік тіл білімітн қалыптасу және зерттелу тарихы, олардың
ерекшеліктері мен негізгі ұғымдарға талдау жасалынып, жүрек концептінің үш
тілдегі когнитивтік аспектісі анықталады. Қазіргі тіл біліміндегі
лингвокогнитивтік бағыттар, этнолингвистикалық, лингвомәдениет қырлары жан-
жақты қарастырылды.
Ал соңғы уақытта таза когнитивтік бағыттағы ізденістер мен зерттеулер
нәтижелі дамуда десек те болады. Оған дәлел Ж.А. Манкееваның Қазақ
тіліндегі мәдени лексиканың танымдық негіздері, Н.Н. Аитованың Қазақ
тіліндегі түр-түс атауларының когнитивтік семантикасы, С. Жапақовтын
Эпикалық фразеологизмдердің когнитивтік негіздері, А.Б. Әмірбекованың
Концептілік құрылымдардың мәтіндегі вербалдану ерекшелігі (М. Мақатаев
поэзиясы бойынша), Қ. Жаманбаеваның Тіл қолданысының когнитивтік
негіздері: эмоция, символ, тілдік сана, М.Т. Күштаеваның Тары
концептінін семантикалық құрылымы мен лингвомәдени мазмұны, А. Исламның
Ұлттық мәдени контексіндегі дүниенің тілдік суреті, Э. Оразалиеваның
Когнитивтік лингвистика: қалыптасуы мен дамуы, М.Б. Тілеубердиевтіқ
Қазақ ономастикасының лингвоконцептологиялық негіздері сынды осы бағытта
зерттелініп жүрген еңбектердің маңызы зор деуімізге әбден болады.
Ғалым Е. Жанпейісов Этнокультурная лексика казахского языка
еңбегінде М. Әуезовтың Абай жолы эпопеясындағы этнографизмдерді тілдік
әрі халықтық болмыс тұрғысынан зерттеу қазақ халқының мәдениетін тіл
деректері арқылы танытуда қосқан үлесі екендігін айтады. Ғалым Р. Сыздық
Сөздер сөйлейді еңбегінде бүгінгі күні тілімізде ұмыт болған сөздер мен
сөз
тіркестерінің мағынасын ашып көрсеткен.
Лингвомәдениеттану - этномәдени жәңе этнопсихологиялық факторлар мен
тілдегі ұлттық мәдени мағына компоненттерін тіл арқылы мәдениеттану
бағытында зерделеп, тілдің дәл қазіргі қолданыс қызметін көрсететін ұлттық
ерекшелігін ешбір идеологиясыз, заманға сай келбетін таныту. Бұл ретте тіл
-ұлт-мәдениет дейтін үштік лингвомәдениеттану пәнінін зерттеу нысаны
болмақ [19, 147 б.], - деп ғалым Г. Смағұлова ұлттық тіл мен ұлт
мәдениетінің тоғысуындағы өзара байланысты анықтап, мәдениет ұғымын
мағыналас фразеологизмдердің бойына тіл аспектісінде қарастырады.
Лингвомәдениеттанудың өркениетте, қоғамдық ғылымдармен қатар дамуын
тілдік тұрғыдан сөз ету - пәннің зерттеу нысаның нақтылай түседі. Осыған
байланысты кѳне тіл деректері лексикамызда сөзжасам саласының қызметін
арттыруда халқымыздың мәдени ѳмірімен байланысты екенін тілші А.
Салқынбайдың пікірі толықтыра түспек: Тілдік деректерді лингвомәдени
аспектіде зерттеу - ең әуелі тілдер арасындағы жалпы адами гуманитарлық
мәдени, өркениеттілік кырларды айқындау болып табылады. Табиғаттағы,
әлемдегі құбылыстар, қоғамдағы сана мен салт, бәрі де тілде өз көрінісін
табатындықтан, атау мен оның жасалу сипаты лингвомәдени аспектіде
қарастырылады [22, 41 б.], - дейді. Тіл мен мәдениеттің өзара қарым-
қатынасы туралы сөз қозғағанда алдымен мәдениет ұғымының өзіне тоқталған
жөн. Осы ұғымды анықтау мақсатында тіл білімі саласында кѳптеген қадамдар
жасалынды.
Мәселен, Г.В. Елизарова мәдениет ұғымын аксиомалық ұғым деп
есептейді, себебі аксиомалық ұғым интуициялық жағынан айқын болып көрінеді.
Дегенмен мұндай кешендік ұғымға анықтама беру ѳте қиын мәселе. Мәдениет
ұғымына берілген тұрмыстық анықтамалар да жиі кездеседі, мысалы, Мәдениет
- бұл біздің осында қалай өмір сүріп жатқандығымыз [23, 451 б.], мұндай
анықтамалар мәдениет ұғымын белгілі бір аспектіге қатысты алып қарамай,
оның бүкіл көпқырлығын қамтуға талпынады. Мәдениетке анықтама берудің
алғашқы кадамы мәдениет дегеніміз - бұл барлық қоғамда болатын гомогенді
құбылыс деген көзқарасқа негізделеді. Қоғамдар арасындағы айырмашылық мәні
мен мазмұныңа қарай болатын айырмашылық ретінде қарастырылмай, бір ғана
құбылыс, яғни мәдениеттің даму деңгейіне байланысты анықталып отырады. Оның
өлшемі ретінде тағы, мәдениетсіз өмірден өркениет сатысына көтерілу үрдісі
алынды. Өркениеттің белгілері артқан сайын қоғам да дами береді, оның
үстіне кез келген қоғам мәдени қатынасы жоғары деңгейде болған жағдайда
ғана дамыған елдер қатарына жатқызылатын болды. Э. Талордың еңбектерінен
осы ұғымға анықтама берудің ең айқын үлгілерін табуға негіз бар. Оның
мәдениет ұғымына берілген анықтамасы бойынша, мәдениет құрамына білім беру,
дің, ѳнер, мораль, заң, салт-дәстүр және қоғам мүшесі ретінде әрбір адамның
өз талғамына сай меңгеретін тағы да баска әдет-қылықтарын енгізе отырып,
оны кешенді бүтіндік етіп сипаттайды. Алайда осындай көзкарас тұрғысынан
қарағанда өркениет пен мәдениет - бір-бірімен салғастыруға болмайтын өлшем
деген оймен келісу мүлдем қиын болады. Бір құбылысты екінші құбылыс арқылы
ешқашан өлшеуге болмайды, себебі бұл екі құбылыс әр түрлі жазықтықты алып
жатыр [23, 10 6.].
XIX ғасырдың соңында, Ф. Боастың антропологиялық еңбектерінен өрбіп,
мәдениет термині түрлі қоғамдарға байланысты қолданыла бастады. Мәдениет
құбылысына деген осындай көзқарастар модификациясының әр алуан болуы тілдің
қандай мағынаға ие болатындығы туралы мәселеге байланысты туындайтындығы
белгілі. Осы сәттен бастап мәдениет пен тіл бір-бірінен жігі ажырамас қарым-
қатынаста қарастырылатын болды.
А. Вежбицкаяның тұжырымдауынша, Клифорд Герцтің мәдениет ұғымына
қатысты ұсынған анықтамасы аса жемісті айтылған. Клифорд Герц: Мәдениет
дегеніміз - бұл белгілерге толы мағыналардың тарихи жолмен берілетін
үлгісі. Бұл әрдайым жалғасын тауып отыратын жүйе, оның көмегімен адамдар
бір-бірімен араласады, сөйлеседі және оның негізінде адамдардың өмір мен
өмір қағидалары жайлы білімдері қалыптасып, дами түседі [24, 289 б.].
Э. Сепир қоғамның қалай өмір сүретіндігі мен қалай ойлайтындығы
мәдениет болып саналады деп анықтады [25, 193 б.]. Ал Г.П. Нещименко
жалпыланған дефиницияны жоғары бағалады. Осы аталған жалпыланған
дефиницияға сәйкес мәдениет термині арқылы шынайы өмірдің рухани
меңгерілуі айқындалады. Осы термин арқылы мәдени құндылықтары адамның
рухани қызметінің объектіленуінің нәтижесі ретінде түсіндіріледі [26, 31
б.].
Көптеген зерттеушілер өз еңбектеріне арнаған ғылым, мәдениет
салаларының құрамына енетін компоненттерді, оның зерттелу мақсаты мен
арнайы бағыттары, мазмұны мен құрылымы әр түрлі жолмен талқыланды.
Мәдениет ұғымын, әлеуметтік тұрғыдан алғанда, ең алдымен, табиғаттан,
биологиялық және физиологиялық күштерден ерекше, жеке тұлғамен ғана
шектелмейтін, қарым-қатынас құралдары арқылы бір-бірімен
араласатын
адамдардың тобына тікелей қатысты сала ретінде қарастырған
тиімді.
Мәдениет ұғымын анықтау барысында жасалатын когнитивті қадамның
нәтижесінде мәдениетті жеке тұлғамен меңгеріле отырып, ойлау реалийлары,
құрылым мен үрдіс терминдерін қолдану сипатында қарастыруға болады.
Семиотикалық бағыт, біріншіден, оны әлемге тарататын, ал содан соң қарым-
қатынас түрінде қолданылатын таңбалар жүйесі деген ойға сүйенеді.
Дегенмен жоғарыда келтірілген анықтамалардың бір де бірі мәдениет
ұғымының табиғатын толық аша алмайды, себебі олар мәдениеттің көптеген
қырларының тек бір қырын ғана ашуға қабілетті, олар мәдениетке тек қадам
жасау арқылы шектеліп, оны тұтастай қарастыра алмайды.
Осы құбылысқа қатысты және рефлексивті зерттеу қадамын тіл білімі
саласында М.К. Мамардашвили мен A.M. Пятигорский сынды ғалымдар
жасаған еді. Аталған ғалымдар: Бәлкім, мәдениет туралы тек белгілер мен
таңбалардың қолданылуы көзге көрнекті болған жағдайда ғана сөз қозғаған
дұрыс шығар. Мұның мән-жайы жекелеген мәдениетте қандай да
бір компоненттің қаншалықты жоғары дәрежеде болатындығымен
тығыз байланысты болуы мүмкін. Олардың тарихи және антропологиялық қатар
өмір сүруі бастапқыда кез келген мәдениетте болған, өйткені ендігі жерде
мәдениет туралы ой қозғалуы ықтимал. Біз тіпті мәдениет тым көне болған
сайын, таңбалық жүйелердің қолданылуынан гөрі, белгілердің қолданылуы
тым шектеулі болатындығын тұспалдай аламыз. Осы мағынаға сүйенетін болсақ,
кез келген мәдениет - бұл символдылық пен тілділіктің өзара қарым-
қатынасының арасындағы жеке түрі деп айтуымызға болады [27, 183 б.]. Бұдан
әрі қарай авторлар мәдениет - бұл ойлауға объективті тұрғыда
бағытталған шапшаңдықты тарату деп тұжырымдайды [27, 192 б.]. Барлық
ғалымдар, оның нақты ғылыми мектепке жататындығынан тыс,
мәдениеттің осы күрделі құбылыстың құрылымындағы ерекше қызметі бар
екендігін мойындайды.
Э. Сепир: Мәдениеттің өркендеуі мен оның тарихи жалғастык табу
барысында тілдің елеулі де тиімді әсері бар. Бұл мәдениеттің жоғарғы
деңгейіне де, оның алғашқы жабайы формаларына да қатысты. Жабайы қоғамның
мәдени қорының басым бөлігі нақты аныкталған белгілі бір тілдік формада
сақталып қалады [25, 233 б.]. Осы түста жабайы мәдениет
терминінің қолданылуы туралы мәселе бой көтереді. Біз мәдениеттің әр алуан
түрлері болатындығын білеміз, бірақ бұл жабайьг да, дамыған да түрі
мәдениетке жатпайды.
Қазіргі лингвистика саласы тіл мәселелерін зерттеудің аясын жылдан-
жылға кеңейтіп келеді. Тіл білімін аралас пәндермен, атап айтсақ
мәдениеттану, этнология және этнография салаларымен интеграциялаудың
нәтижесі мәдениеттану лингвистикасы немесе лингвомәдениеттану деп аталатын
пәннің негізінің қалануына себепші болды.
Әр түрлі мәдениеттерді салғастырудың нәтижесінде тіл мен мәдениетке
қатысты ұлттық-спецификалық мәселелердің шешімін табуға мол мүмкіндік
туындайды. Бір жағынан қарағанда, белгілі бір тілді қолданушылардың
өкілдері үшін релевантты болып келетін тілден тыс болмыстың өзіндік
белгілерінің көрінісін тілден табуға болатындығы анық; екінші жағынан,
тілді, ең бастысы сөздің мағыналарын меңгере отырып, белгілі бір тіл өкілі
бүкіл дүниені туған ана тілі арқылы құрылатын сурет арқылы көріп бастайды,
осылайша осы мәдениетке тән дүниенің концептіленуімен үйренісіп кетеді.
Адам танымындағы әртүрлі психикалық құбылыстар (мінез-құлық, сезім,
түйсік, таным, қиял, қабілет, эмоция, ерік, жігер және т.б.) адамдар
арасында болатын қарым-қатынас, сөйлеу үдерісі кезінде ерекше маңызды рөл
атқарып, ұлттық тілдің бояуын арттыра түседі. Ғалым Ж. Манкеева: "Тіл -
этносты танушы құрал. Ол сол ұлт өкілінің ұлттық жан дүниесін, сезімін
сипаттайды. Адамның рухани кызметі тек қоғамда дамиды, әрі рух арқылы
адамзатка беріледі. Этнопсихология халықтардың ұлттық ерекшелігінің
негіздерін, себептерін, дамуын, я жоғалуын ашуға тырысады. Онда пайдалы
нәрселер жетерлік", - дейді [28, 76 б.].
Рухани мәдениетке қатысты компоненттердің ұлттық ерекшелігі
қалыптасқан сөздердің тілдік тәсілімен жасалынған белгілері арқылы
айкындалып бітпейді. Дегенмен тіл рухани мәдениеттін жігі ажырамас
компоненті ретінде оның басқа да компоненттерінің жасалуының, дамуының және
қызмет етуінің ең негізгі шарты ретінде маңызды рөл атқарады. Осы түста
рухани мәдениеттің даму үрдісіндегі сабақтастықты жүзеге асырудағы тіл
туралы сөз козғалып отыр. Сабақтастық механизмдеріне келетін болсақ, мұнда
оны тілден тікелей көрініс тапқан әлемнің суретін талдау құралы арқылы
түсіндіруге болар еді.
Тіл туралы сөз қозғаған жағдайда, әдетте табиғи тіл туралы айтылады,
дегенмен бұл сөздің мағынасы әрдайым біркелкі бола бермейді. М.К.
Мамардашвили мен A.M. Пятигорскийдің пікіріне сүйене отырып, біз тілге жана
саналы тәжірибені өндеуші ретінде қарау көзкарасын өзгерту қажет екендігін
атап өтеміз. Белгілі бір тілді қолдана отырып (атап айтсақ, ғылым тілі,
мәдениет тілі, өнер тілі, т.б.), осы жайттың өзі де басқаша жолмен берілуі
мүмкін деген ойға іштей сіңіп кетуіміз кажет. Бұл ой психотехникалық тәртіп
бойынша адамды келесі сатыға әкелуі ықтимал, яғни мұндай жағдайда адамның
келесі сатыға келуі дегеніміз - бұл тіл туралы кез келген тіл, кез келген
білімнің нағыз тіл бола алатындығын түсіне бастау болып саналады. Басқа
сөзбен
айтсақ, тіл кейбір жағдайда ешқандай мағынаны білдірмейді деген сөз ...
[27,104 6.].
Қазіргі позитивті білім контексінде болатын жады дегеніміз - бұл таңба
емес, эпифеномен, ол тілдің абсолюттік әмбебаптануы барысында тілдегі кез
келген тәжірибенің өзекті механизмі ретінде қызмет атқарады. Тілдің
қатыстылығын түсінбеген жағдайда (оның санаға деген қарым-қатынасы) бүкіл
өмір тілге айналады, немесе, керісінше - тіл өмірмен теңестіріледі. Осының
нәтижесінде бұл мәселенің көтерілуі қазіргі мәдениет саласының өзіндік
құндылықтарымен қатар оның тіл-өмір псевдомәдениетіне енуімен тығыз
байланысты түсінбеушілік шеңберінен шығатындығы сөзсіз екендігі анықталады.
Осы мәселеге сүйене отырып, зерттеушілер мынадай қорытындыға келеді: ...
тілдің әмбебаптануының қосымша амалдары ретінде осы әмбебаптану үрдісің
бүркемелеп жеткізетін жаңа мәдени категориялар, яғни өмірді тіл ретінде
түйсінуді өз жолы етіп тандап алатын категориялар пайда болады [27, 121
б.].
Тіл дегеніміз не? деген сұраққа мынадай жауаптар беруге болады:
- омыртқалы жануарлар мен адамдардың бойында бұлшық ет өскіні
ретінде
болатын ауыз қуысындағы дене мүшесі, ол дәм сезу қасиеттерін анықтайды,
- тамақты шайнап, жұғуға мүмкіндік береді;
- бұл адамның сөйлеу дыбыстарының пайда болуына тікелей қатысатын
және осылайша ойды сөзбен жеткізетін дене мүшесі; сөйлеу мүшесі;
- өзіндік дыбыстык және грамматикалық қатары бар ойды сѳзбен
жеткізу
жүйесі, ол адамдардың бір-бірімен араласу құралының қызметін атқарады;
- белгілі бір сипаттамалық ерекшелігі бар сөйлеу тілінің бір түрі:
стиль,
буын, әдеби тіл, ауызекі сөйлеу тілі, газет тілі;
- сөзсіз, сөйлемей араласу құралы. Формулалар тілі. Музыка тілі;
- көнерген. Халық, халықтық;
- тылға түскен адам;
- қоңыраудағы металдық тетік (стержень) [29, 779 б.].
Әрине, берілген сөздік мақала тіл лексемасының мағынасының толық
түсінігін бере алмайды. Біріншіден, бұл берілген лексеманың орыс және қазақ
тіліндегі сөздік мағынасы болып табылады. Ал басқа да қарастырылып отырған
екі тілде, яғни ағылшын тілінде бұл лексеманың мағынасы өзгешелеу болып
келеді, мұнда жоғарыда келтірілген барлық пункттер
бойынша терминологиялық сәйкестіктер мүлдем жоқ. Ағылшын тіліне келетін
болсак, мұнда tongue (дене мүшесі ретінде) және language - тіл терминдері
басым қолданылады. Оған қоса, бұл сөздің тылға түскен деген мағынасы
ағылшын тілінде кездеспейді, ал металдык тетік мағынасы
салыстырмалы түрде қарастырылып отырган тілдердің ішінде тек қана орыс
тіліне тән.
Тіл концептінің мағынасының рефлекциясы бейвербалды тілдердің
туындауына септігін тигізеді: ым тілі, мимика, таңбалар, дыбыс (сигнал),
белгілер тілі. Бұл сөздің метафоралық қолданысының да ѳзіндік ерекшелігі
бар: өнер тілі (бейнелеу өнерінің тілі, музыка тілі, хореография тілі деп
бөлінеді; тағы да бір рефлекция - живопись тілінен алынатын (түсі, тізбегі,
т.б.), музыка
тілінен алынатын (дыбыс, тембр, ырғақ және т.б.), сонымен қатар хореография
тілінен алынатын тіл (пластика, қимыл, т.б.). Бұдан кейін болатын
рефлекцияның нәтижесінде жаңа тілдер пайда болып, олар тереңдей түседі:
бояу тілі, дыбыс тілі және т.б. Ғылым тілінің рефлекциясынан біз
математика, геометрия тілін, осыдан келіп математика тілінен тағы да бір
тіл туындата (сандар, формулалар, т.б.) аламыз.
Тіл ұғымының құрылымы өзегінеп бірнеше тілдік орбиталар тарайтын
атом түріне ие болады. Лингвистикалық зерттеулердің қазіргі кезеңінде
тілдің тек қана формалық құрылымын және оның коммуникативтік қызметін
зерттеу тілдің мәдениет жасау үрдісіндегі алатын шынайы орның
шектейтіндігі айқындалды. Тілдің мәнін ашуға қажетті басқа да жолдарга
келсек, тілді тек қарым-қатынас құралы ретінде ғана емес, ең алдымен
белгілі бір этностың мәдениетінің жігі ажырамас бір бөлшегі түрінде
қарастыруға болатындығымен байланысты [30, 54 б.].
Тіл білімінде осы мәселені ең алғаш рет Вильгелм фон Гумбольдт
кѳтерген еді. В. Гумбольдт тіл тек қана қарапайым акт, аяқталмаған соңғы
жеміс емес, ол сонымен қатар белсеңділік және бұл рухани күштің қайта
жасалып отыратын, ұзақ жұмысының жемісі деп тұжырымдап, былай деп
жазды: Тіл әрбір халықтың рухани күшінің сыртқы сипаты іспеттес:
халықтың тілі дегеніміз - оның рухани күші, ал халықтың рухани күші
дегеніміз - оның тілі, бұдан артық тепе-теңдікті елестетіп көру ешқандай да
қиындықсыз ашып көрсете алатыны белгілі [30, 68 б.]. Өз кезегінде
Фердинанд де Соссюр тіл лексемасына өзінің әрбір бөлігіне сәйкес іштей
реттелінген жүйе деген анықтама берген еді.
Фердинанд де Соссюр белгіленіп отырған объектіге бағынышты
болғанымен, ол бәрінен де азат және оған қатысты дербес сала екендігін
дәлелдеді. Сонымен қатар тіл белгілі бір жүйе құрамайтын фактілерге
бағынышты туындатушы сала да болып саналады деп атап көрсетті [31, 112
б.].
Э. Сепирдің пікірі бойынша, тіл дегеніміз - таза адамзаттық, арнайы
туындап жататын белгілердің көмегімен ойды, эмоцияны және тілек, ниетіңді
жеткізудің түйсіктік емес тәсілі. Бұл белгілер - ең алдымен есту белгілері
болып табылады және олар есту мүшелері деп аталатын дене мүшелері арқылы
туындайды [25, 316.].
З.К. Тарланов тілді этноспен тығыз байланыста карастырады: Тіл өзінің
өкілдерінің этникалық шекараларында - бұл қарым-қатынас құралы болумен
қатар, жады және белгілі бір халықтың тарихы, оның мәдениеті және танымдык
қызметінің тәжірибесі, сонымен қатар дүниетанымы мен психологиясы, табиғат
пен ғарыш, ауру түрлері мен оларды емдеудің жолдары, этнос пен оның өзіндік
болмысын арттыру мен сақтау мақсатында жаңа буын адамдарын тәрбиелеу және
даярлау туралы ұрпақтан ұрпаққа беріліп отыратын білім қазынасы болып
табылады. Осылайша тіл өзінің даму барысында өмірдің тарихи жолмен
қалыптасқан ұлттық сипатын әр алуандылыгына қарай және диалектикалық қарама-
қайшылықтарына сәйкес таратып отыратын мәдениеттің белгілі бір формасын
білдіреді [32, 6 б.].
C.T. Тер-Минасова тілді айнамен салыстыруды жөн деп есептейді: айнадан
расында да қоршаған орта айқын байқалады. Сол сияқты тіл де барлығын
білдіреді: географияны, ауа райын, тарихты, өмірдің жағдайларын, т.б.
шынайы әлем мен тіл аралығында болатын өзара қарым-қатынасты былайша
көрсетуге болады:
1-кесте - Тіл мен әлем аралығындағы қатынас.
Шынайы өмір Тіл
Зат, құбылыс Сөз
Дегенмен, әлем мен тіл аралығында ойланатын адам, яғни белгілі бір
тіл, өкілі тұрады.
Тілдің қоғамдық табиғаты берілген қоғамда (би- немесе полилингвизм,
тілдерді уйрету жағдайы, қоғамның, ғылым мен әдебиеттің және т.б. даму
деңгейі) оның кызмет етуінің сыртқы жағдайы ретінде де, тілдің
өзінің құрылымында да, оның синтаксис, грамматика, лексика,
функционалдық, стилистика салаларында көрініс табады.
Сонымен, тіл мен шынайы ѳмір аралығында адам тұрады. Тура сол Адам өзінің
есту, сезу мүшелері арқылы әлемде болып жатқан оқиғаларды, жаңалықтарды
қабылдайды және түйсінеді, осының негізінде әлем туралы - өзіндік
көзқарасының жүйесін қалыптастырады. С.Т. Тер-Минасованың пікіріне
сүйенетін болсақ, адам әлемнің бейнесін өзінің санасынан, ой елегінен
өткізіп, осынау түйсінудің қорытындысын саралай отырып, оны тілдің
көмегімен өзінің сөйлеу ұжымының мүшелеріне жеткізеді. Басқа сѳзбен айтар
болсақ, шынайы өмір мен нақты тілдің аралығында әркашан сана (ойлау)
тұратындығы белгілі болады.
Сөз шынайы өмірдің затын емес, керісінше. тіл өкілінің санасында
болатын осы затпен байланысты ұғым, көзқарасты айқындайтын көріністі
жеткізіп отыратындығы айдан анық мәселе. Осыған орай, бұл ұғым өзінін пайда
болуына белгілі бір дәрежедегі септігін тигізетін негізгі белгілердің
жиынтығының деңгейінде құрылады, сондықтан да ол нақты белгілерден бөлінген
абстракциялық ұғым болып саналады. Әрбір халықтың шынайы әлемнен ұғымға
және одан әрі оны сөзбен жеткізуге көшу жолы әркелкі болатындығы белгілі,
бұл көбінесе олардың тарихына, географиясына, сонымен бірге кез келген
халықтың тұрмыс-тіршілігінің ерекшеліктеріне, осыған сәйкес олардың
қоғамдық санасының дамуының айырмашылықтарына негізделеді. Біздің санамыз
ұжымдық (өмірдің қырларымен, салт-дәстүрлерімен, т.б.) болғандықтан, яғни
жоғарыда мәдениет сөзімен берілген кең - этнографиялық мағынадағы, сонымен
бірге жеке (нақты тұлғаға қатысты әлемді арнайы түйсіну) мағынадағы барлық
заттарды ала отырып, тіл ѳмірді бір емес, екі жолға бөлу арқылы
көрсететіндігін байқауымызға болады: атап айтсақ, шынайы өмірден ойлауға
және ойлаудан тілге көшу үрдісі. С.Т. Тер-Минасованың
пікірінше, айнаға қатысты метафора бастапқыда көрсеткендей енді нақты
көрсетпейді, себебі ендігі жерде айна қисық болып қалады: бұл белгілі бір
ұжымның сөйлеушісінің мәдениетіне, оның менталитетіне, өмірді түйсінуі
немесе дүниетанымына негізделіп жасалынады [33, 40 б.].
Ғылыми мұраларында тілдік дамудың уақыт пен кеңістікке қатысы туралы
құнды деректер қалдырған профессор Қ. Жұбанов сөз мағыналарының дамуы,
кеңеюі, өзгеруінің (лингвистикалық және экстралингвистикалық) әртүрлі
себептерін зерттеуге, зерделеуге үлкен көңіл бөлген. Тіл элементтері жалпы
халықтық қолданысқа түскен кезде өзінің бастапқы тілдік нұсқасын бірте-
бірте өзгертіп, жоғалтып, өшіріп алуы мүмкін [34, 110 6.].
Сөз дегеніміздің өзі тек қана дыбыстардың тіркесуі емес, белгілі бір
мағынаның көрсеткіші, ал мағына болса қатып калған нәрсе емес, ол да
кеңістік пен уақыт аралығында өзгеріп, дамып отырады.
Демек, сөз және оның мағынасының дамуы әрбір қоғамдық даму
кезеңдеріндегі дүниетанымдық көзқарастарга тікелей байланысты. Себебі тіл-
адамзат тарихының қоймасы тәрізді. Жердің тарихын білем дегендерге белгілі
бір тәртіппен бірінің үстіне бірі орналасқан қатарлар арқылы із калдырып,
жердің геологиялық дамуының кезеңдерін көрсететін жер қабаттары тәрізді
тілдің де әрбір кезеңі даму тәртібіне сай тілде қаланып, қалыптасып
сақталады", - дейді [35, 40 б.].
Э. Сепир басқаша көзқарасты ұстанды: ... тіл мен ойлаудың шекарасы
шартты түрде бір-бірімен сәйкесе алмайды. Тілді символикалық ойлаудың жалпы
жинақталған, өте жоғары деңгейіндегі ойлаудың сыртқы қыры деп есептеуімізге
болады. Тілдің табиғатына тағы мынадай анықтама беруге негіз бар: тіл
өзінің мәніне қарай санаға дейінгі қызмет. Ол құрылымы мен формасы жасырын
түрде берілетін санаға бағына ілеседі және кейбір жағдайда ғана талқылануы
мүмкін; жалпы тараған көзқарастан тыс, қарапайым көзқарас тұрғысынан алып
қарасақ, тіл дегеніміз - дайын қалыптасқан ойға жататын құрал [25, 36 б.].
Б.Л. Уорф тілдің адамзат қызметінің түрлі салаларына әсер етуін тілдің
қолданылуының ерекше жағдайларымен қатар, оның үнемі қолданылып
жүретін жалпы заңдары және күнделікті болып жататын белгілі
бір құбылыстардың тұрақты бағасына тікелей қатысты болады деп дәлелдеді.
Кез келген халықтың тілдік жүйесі автордың ойынша, ойды жеткізудің
қарапайым құралы ғана болып есептеледі. Керісінше, грамматиканың өзі ой
түзеді және ол жеке тұлғаның ойлау қызметі, оның алған әсерін талдау және
топтау құралына басшылық ететін бағдарлама болып табылады [36, 97 б.].
А.А. Потебня адам белгілі бір затты түсінбейінше тіл де болмайды,
бірақ түсіну тек ең көркем ыммен алмастыруға болмайтын сөздер арқылы ғана
жүзеге асады деп тұжырымдайды. Беккердің анықтамасы бойынша, тілдің пайда
болуы және оның ойға қатысы туралы мәселені шешу - оны, яғни тілді организм
деп атау болса, В. фон Гумбольдтың пікірінше, тілдегі бар сѳйлеу мен
түсініктердің, субъект пен объектінің, бөлінбейтін бөлшек және
адамның, адамзат пен құдайдың аралығындағы қарама-қайшылықтарды
бір-бірімен
жарастыра білу. Ал А.А. Потебняның тұжырымдамасына сүйенсек, тек қана
сөздің көмегімен жасалатын ұғымды білдіретін саналы ой қызметінің
рухын
қабылдағаннан кейін, біз рухсыз тіл болуы мүмкін еместігін анық
байқаймыз,
өйткені рух тілдің көмегімен жасалынады және тіл уақыт бойынша рухтың
бойындағы ең алғашқы жаналық болып табылады [37, 97 б.].
Бүгінгі танда бұл мәселені ғалымдар басқаша қарастырып жүр. Мәселен,
тіл
мен ойлаудың өзара қарым-қатынасын түсіндіре отырып, М.К. Мамардашвили
мен A.M. Пятигорский тіл біліміне сана құрылымы, сана формасы, метасана
сияқты ұғымдарды енгізді: Ойлау мен тіл белгілі бір ұғымдардын бар
болуына
байланысты осы заттардың (біз бұларды метазаттар деп атаймыз) өздері туралы
тек қана табиғи жолмен қызмет атқаруы мүмкін. Яғни ойлау сана туралы
белгілі бір мәлімет болған жағдайда ғана қызмет көрсетеді. Берілген
заттың
қызмет атқаруының элементі болып табылатын заттар туралы осындай мета
анықтамалар зат немесе объектілеу ретінде нақты объективті формада
беріліп,
қызмет көрсетуі ықтимал [27, 34 б.].
Сонымен, ендігі қарастыратын мәселеміз - тіл мен сананың өзара қарым-
қатынасы. Tiл мен сананың өзара байланысы - тіл білімінде де, философия
саласында да мәңгілік күрделі мәселе. Тіл - тек қана карым-қатынас құралы
емес, сонымен бірге ол ойлау үрдісін жүзеге асыруга аса қажет жағдай деген
ойды ең алғаш рет В. фон Гумбольдт айқын түрде дәлелдеп берген еді: Тіл ой
түзейтін мүше, интеллектуалдық қызмет және осыған орай тіл бүтін бітім
құрайды [30, 75 б.]. Оның үстіне В. фон Гумбольдт кѳбінесе тілге басым
назар аударды.
Ғалымдар сана туралы айта отырып, біз сана ұғымының тілдік формасын
сана саласына жатқызбауымыз керек деген қорытындыға келеді. Біз тіл болған
жерде - сана да бар деп нақты айта алмаймыз. Біздің ұғымымыздағы сана деп
тілді қолданамыз, себебі бұл сана жүйелі түрде экспликацияланып отырады.
Авторлар сананы мәтіннің лингвистикалық зерттелуі арқылы және
тілдік ойлаудың белгілі бір құрылымы сананың болғандығынан гөрі
болмағандығына байланысты түсіну мүмкін емес деп есептейді. Сана саласының
өзін мифема сипатында қарастыру әлемдік оқиғаға, әлемдік объектіге қатысты
сана саласы әмбебап бақылаушы ретінде көрініс табады деген тұжырыммен
ұштасады.
Сана күйі терминін авторлар былайша түсіндіреді: Адам
түсінбеген жағдайда - бұл сана күйі, ол түсінген жағдайда - бұл да сана
күйі, ол бір нәрсені түсінгенде - сана күйі, ал екіншісін түсінбеген
жағдайда - бұл да сана күйі болады [27, 60 б.]. Сананың құрылымы мазмұн
деп, форма деп аталынуы ықтимал - бұл адамның көңіл-күйіне сәйкес
абстракцияланған мазмұн болуы тиіс: Сана құрылымы - сана саласы кѳзқарасы
тұрғысынан алып қарағанда
сананың жай-күйімен тығыз байланысты пайда болатын сана орнының
тұрақты әрі берік, мазмұнды түрде орналасуы [27, 77 б.]. Авторлардың
келесі бір тұжырымының біз үшін маңызы зор: Сананың өзіне арналған тілі
болмайды, оның тек психикаға арналған тілі бар, осы тілі арқылы ол
символдар тілінің қызметін атқарады [27, 145 б.].
Егер де осы айтылған барлық тұжырымдарды топтастырсақ, онда
В. фон Гумбольдт және Э. Сепир - Уорфтын тұжырымдамаларындағы заң
шығарушының рөлі ең алдымен өзіндік құрылымы бойынша ойлаудың белгілі бір
деңгейдегі формаларының негізіне міндеттелетін табиғаттың кез келген
бөліктерінің әрбір бағыттарын анықтайтын тілге ауып кетеді.
М.К. Мамардашвили мен A.M. Пятигорский рефлексия ұғымын енгізе отырып,
сана мен тіл заттардын нақты өздері туралы (метасана, метатіл) белгілі бір
көріністері бар болған жағдайда ғана қызмет атқара білуі мүмкін деген
тоқтамға келеді.
Қалай болған жағдайда да, тілдің қарым-қатынас құралы ретінде жіктелуі
оның мәнін анықтау үшін жеткілікті дәрежедегі сипаты болатындығын айқын
көрсететіндігі дау туғызбайды. Этникалық тіл, оның тарихын этнос пен оның
тарихынан бөліп қарастыру мүлдем мүмкін емес, осыған орай этникалық
құбылыстардың, константтың ешқайсысы да онымен толық дәрежеде, оның
әмбебаптығына, ойды жеткізу тұрақтылығына және көптеген ғасырлар мен
мыңжылдықтар бойындагы бүкіл этникалық жайттарымен бәсекеге
түсе алмайтындығы дау туғызбайтындығы белгілі мәселе. Міне, дәл осы жағдай
тіл ілімінің жаңа саласы - этнолингвистиканың пайда болуына тікелей түрткі
болды.
Н.И. Толстой атап көрсеткендей, тілге қатысты этнолингвистика мен
этнолингвистикалық бағыттар жаңа болып саналмайды. Ол И.Г. Гердер (XVIII
ғ.) және В. фон Гумбольд (XIX г.) сынды тіл білімі тарихшыларының
еңбектерінен кейбір этнолингвистикалық идеяларды аңғарган болатын, дегенмен
этнолингвистика тілге деген белгілі бір бағыт және қадам ретінде оның даму,
рухани жолдары бойынша XX ғасырдың алғашкы жарты жылдығында пайда болды.
Оның пайда болуы жазба дәстүрі қалыптаспаған американдық үндістердің тілі
мен мәдениетін зерттеген белгілі этнограф Ф. Боас және тілші әрі этнограф
Э. Сепирдің есімдерімен тығыз байланысты. Э. Сепир екі бірдей қорытындыға
тоқталды: тілді дыбыстық белгілердің таза шартты түрдегі жүйесі деп
кабылдауга мүлдем болмайды; тіл мен диалектіде кездесетін айырмашылықтар
біздің бір әлеуметтік топтан келесі бір топқа ауысуымыз барысында ешқандай
шеңбермен шектелмейді [38, 28 б.]. Бұл тұжырымдар толық денгейде диалект
ұғымы мен соған ұқсас феномендерін қолданатын белгілі бір ұлттың өнер,
салт-дәстүр, наным-сеніміне байланысты туындаған деуімізге болады.
Арнайы және тарылған ұғымдағы этнолингвистика тіл білімінің тіл мен
этностың, тіл мен мәдениеттің, тіл мен халықтық менталитеттің, тіл мен
мифологияның, тағы да басқа салалардың мәселелерін анықтап, оларды шешетін
саласы болып табылады. Лингвистиканың берілген осы саласы тілдегі; халықтық
мәдениеттің көрініс табуы, психологиялық және мифологиялық көзкарастармен
қатар (адамзаттық қызметтің кез келген қырына, соның ішінде әсіресе
материалдық өндіріс және қолданыс салаларына тән), тілдің конструктивтік
рөлі және оның халықтық мәдениеттің қалыптасуы мен қызмет атқаруына
тигізетін әсерін, халықтық психология мен халықтық
шығармашылықты әрбір қырынан қарастырады. Тілдің осы аталған белсеңді
сипатын XVIII ғасырда И.Г. Гердер, одан сәл кейінірек, XIX
ғасырда В. фон Гумбольдт және оның көптеген ізбасарлары мақұлдаған
болатын. Оның құпталуы мен әсер етуі Ф.И. Буслаев, А.Н. Афанасьев, әсіресе
А.А. Потебняның ерте орыс филологиялық және тілдік дәстүрлі еңбектерінен
жиі кездесіп отырады.
Н.И. Толстой тіл мен этностың өзара қарым-қатынасы туралы мәселені өте
ерте кезеңге қатысты мәселелердің қатарына жатқызады. Тіл этностың негізгі,
ең айшықты және тұрақты көрсеткіші болып есептеледі. Оған басқа да, тарихи
жолмен тұрақтыланған және көп жағдайда өзгерістерге түсіп отыратын
белгілер, атап айтсақ, аймақтық бірлік, мәдениет, этникалық (ұлттық) сана-
сезім, мемлекеттік білім беру, шаруашылық салалары, әлеуметтік ұйымдар,
сонымен қатар антропологиялық түрлерінің белгілері жүйелі түрде жалғасып
отырады.
Н.И. Толстой тілдің тағдыры мен халықтың тағдыры әрқашан бір-бірімен
тығыз байланыста болады, осыған сәйкес тіл өкілдерінің этникалық тарихына
үңілмей тұрып, нақты тілдер бойынша ешқандай экстралингвистикалық білім
салаларын айқындау мүмкін емес екендігін атап көрсетеді. Дегенмен, тілдің
құрылымымен салыстырғанда, этностың құрылымы көп жағдайда тарихи
жағынан алғанда басым түрде көптеген өзгерістерге ұшырап отырады және ол
тіл - этнос салаларының өзара байланысына тікелей, саналы түрде әсер ететін
әлеуметтік-экономикалық және мемлекеттік-саяси үрдістер,
өзгерістермен тығыз байланысты болады [38, 34 б.].
Ал ғалым Р.Ә. Авакова Тілдің бейнелілігін, байлығын арттыра түсетін
сөздік қордың ауқымды бөлігін құрап тұратын тілдік бірліктер
-фразеологизмдер. Фразеологизмдер - халықтың тұрмыс-салтының әдет-ғұрпының,
мінез-құлқының, өмір сүру ортасының, тұрмыс-тіршілігінің, экономикалық және
саяси көзқарастары мен өзгерістерінің және т.б. айнасы,-десе [39, 3 б.],
жас ғалым А. Сейсенова этикет формаларына лингвомәдениеттану аспектісінде
салыстырмалы талдау жасап, халық мәдениеті мен ұлттық менталитеттің бірлік
қызметіне ерекше тоқталады, лингвомәдениеттану - мәдениеттін тілдік жүйеге
қалай әсер ететінін, яғни фактор мен адам бойындағы тілдік факторлардың
байланысын қарастырады, -деп түйіндейді [40, 19 б.].
Зерттеу көзкарасына сәйкес қарастырылып отырған
орталықтан проблемалық сыртқы қабатқа араласу үрдісінің нәтижесі аралас
пәндердің пайда болуына өз ықпалын тигізеді, мысалы:
этнопсихология, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Әлемнің тілдік бейнесі - әлемнің мәдени
бейнесі негізінде қалыптасатын болмысты, шындықты көрсетеді. Тіл
-мәдениеттің құрамдас бөлігі болғандығымен қатар мәдениет те тілдің бір
бөлшегі болып саналады. Тіл әлемнің ұлттық бейнесінде кездесетін ұғымдардың
барлығын белгілей алмайды, тек кана бейнелейді.
Әр түрлі тілдерде бір ұғымды білдіретін сөздің семантикалық қалпы да
әркелкі болуы, әрі оның шындық бейнені толығымен көрсете алмауы ықтимал.
Әлемді әр түрлі тілдерге тән тілдік құралдар арқылы, қабылдау және оларды
концептуалды туыс тілдердің өзінде де әр қилы болып келеді. Себебі түрлі
тілдерде әлем бейнесі, оның тілдегі бейнесі өзіндік ұлттың табиғатымен
ерекшеленеді.
Белгілі бір мәдениеттің өкілдері үшін релевантты болып келетін тілден
тыс шындықтың белгілері көп жағдайда тілде тікелей көрініс табады. Осыған
байланысты, лингвомәдениеттану саласы тілді мәдениеттің ажырамас бір
бөлшегі ретінде қарастырады. Тіл мен мәдениеттанудың өзара байланысы туралы
мәселенің шешімін табу - түрлі лингвомәдени дәстүр өкілдерінің шындықты
қабылдаудағы әмбебап және өзіндік ерекшеліктерін іздеу барысымен тығыз
байланысты. Сондыктан зерттеуге негіз болып отырған жүрек концептін қазақ,
орыс, ағылшын тілдерінін материалдары негізінде салыстыра-салғастыра талдау
әр ұлттық менталитетінің этникалық ерекшеліктерін айқындауга мол мүмкіндік
туғызады.
Диссертациялық зерттеу тақырыбының өзектілігі. Әлемнің тілдік
бейнесінде эмоция мен сезімнің символы, әрі эмоция мен сезімнің бірлігі—
жүрек болып табылады.
Жүрек концепті әлемнің тілдік бейнесін құрайтын тірек компонент.
Себебі әлемдегі адамзат танымына сүйенсек жүрек - адам денесінің орталығы.
Адам денесінін осы мүшесі оның өмір сүруінің негізгі күші, егер жүрек
өзінің соғуын тоқтатса - онда адам да өзінің тіршілігін, яғни өмір сүруін
тоқтатады. Сонымен қатар әлем тілдерінің барлығында жүрек концепті адамның
рухани өмірінің орталығы болып саналатын сезімді білдірудегі басты ұғым
ретінде қызмет аткарады. Жүрек адам бойындағы тек сезімді, эмоцияны ғана
емес, адам танымындағы әртүрлі іс-әрекеттерді: күлу, куану, ренжу, қорқу,
сезу, сезіну, жылау, ойлану, өз еркімен шешім қабылдау, махаббаттың оянуын,
ар-намыстың сезімдерін т.с.с реттеп отырады. Жүрек адам өміріндегі
физикалық және рухани дүниетанымының негізгі көзі болып табылады.
Діңи тұрғыдан алганда жүрек - иманның тұрағы, Алла Тағалаға сенім
мекені. Ислам діңінде жүрек адамның өзегі, дәні болып саналады. Адам
жүрекпен жетіледі, бойындағы бар игі касиет жүректен шығады. Жүрек қандай
болса, адам да соның ыңғайына қарай қалыптасады. Жүрек адамның ішкі жан
дүниесін бойлаумен қатар, тылсымды түсініп, ғайыпты сезінеді, шабыт алып
қанағаттанады. Әлеммен тілдесетін жүрек шекара дегенді білмейді. Шығыс
философтарының пікірінше, жүрек әрі дене мүшесі, әрі адамның рухани өзегі,
сондықтанда жүрек адамның ең жоғарғы және ең төменгі болмысын біріктіреді.
Жүрек адам денесінің барлық мүшелерімен тығыз байланыстағы басты рөлді
атқарады және мемлекет әміршісі ретінде оларға билік жүргізетін мүше.
Демек, тіл қызметінің мәдениет жасаудағы шынайы үрдісін танып-білу арқылы
әлемнің тілдік бейнесі мен оның негізгі конструкциясын жіті қарастыру -
зерттеу жұмысының өзектілігі болып табылады.
Зерттеудің мақсаты. Қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі жүрек
концептінің әлемнің тілдік бейнесінде түрлі лексикографиялық дереккөздер
негізінде айқындау мақсатында төмендегідей зерттеу міндеттері қойылды:
• когнитивтік тіл білімі негізінде лингвомәдени мәселелерді шешуде
теориялық ұстанымдарды айқындау;
• тіл табиғатын тану негізінде концепт категориясының қолданыс аясын,
әрі құндылықтарын дәйектеп, әлем дүниетанымында маңызды орын алатын жүрек
концептін қазақ, орыс, ағылшын тілдері негізінде салғастырмалы тұрғыда
қарастыру;
• қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі жүрек концептімен келетін тілдік
бірліктердің корпусын анықтау;
• әлемнің тіддік бейнесіндегі жүрек концептінін қазақ, орыс, ағылшын
тілдеріндегі әмбебаптык колданысы мен ұлттық ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу нысаны. Әлемнің тілдік бейнесін құрайтын концептілер жүйесі,
этномәдени сипатқа ие тілдік бірліктер мен бейнелі сөздер.
Зерттеу пәні. Қазақ, орыс, ағылпіын тілдеріндегі жүрек концептінің
қолданыс қызметі.
Жұмыстың әдістанымдык негізі. Қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі жүрек
концептін жан-жакты зерттеу барысында әлемдік тіл білімінде, оның ішінде
қазақ тіл білімінде: К,- Жұбанов, I. Кенесбаев, Ә. Қайдар, Р. Сыздық, Т.
Қоныров, М. Копыленко, Ж. Манкеева, Э. Сулейменова, Г. Смағұлова, Б.
Момынова, Р. Авакова, Е. Жанпейісов, Ә. Нұрмағамбетов, Э. Оразалиева, А.
Салқынбай және т.б., шетел тіл білімінде: Ю. Апресян, А.Потебня, Ф. де.
Соссюр, Э. Сепир, В. Уорф, В. фон Гумбольдт, Н. Арутюнова, С. Аскольдов, А.
Вежбицкая, В. Воробьев, С. Воркачев, А. Геляева, Г. Елизарова, О. Ивицкая,
В. Карасик, В. Клоков, В. Колесов, Е. Кубрякова, А. Кунин, М. Мамардашвили,
А, Пятигорский, 3. Тарланов, С. Тер-Минасова және т.б. ғалымдардың негізгі
теориялық тұжырымдары мен пікірлеріне сүйендік.
Зерттеудің материалдары мен дереккѳздері. I. Кеңесбаевтың авторлығымен
жарық көрген Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі, Қазақ тілінің
түсіндірме сөздігі (1-Х), Ө. Тұрманжановтың Қазак мақал-мәтелдері
жинағы, Словарь русского языка, под. ред. А.П. Евгеньевой,
Фразеологический словарь русского языка под. ред. Л.А. Воинова, В.П.
Жукова, А.И. Молоткова, А.И. Федрова, Этимологический словарь русского
языка под. ред. М. Фасмера, Пословицы и поговорки русскогс народа из
сборника В.И Даля, Англо-русский фразеологический словарь):
A.B. Кунин. Comprehensive English-Russian phrasevlogical
dictionary, Oxford advanced learner's dictionary S.Wehmeier, Beginning
dictionary Macmillan D. Halsey, сондай-ақ ауыз әдебиеті туындылары мен
кѳркем әдеби шығармалардан жүрек концептіне байланысты жинақталган қазақ
тілінен - 500, орыс тілінен - 250, ағылшын тілінен - 200 жуық тілдік
бірліктер мен бейнелі оралымдар пайдаланылды.
Жұмыстың зерттеу әдістері. Зерттеу әдістері жұмыстың алдына қойған
мақсаттары мен міндеттеріне байланысты айқындалды. Зерттеу барысында
лексика-семантикалық, салғастырмалы-типологиялық, салыстыру, салғастыру
және концептуалдық әдіс негізге алынды.
Зерттеудің ғылыми жаналығы. 1) Қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі жүрек
концептін салыстырмалы-салғастырмалы тұрғыдан зерттеу негізінде тілдің
әлемдік бейнесі танылды; 2) Халықтың лингомәдениеттанулық деректері
негізінде жүрек концептінің әлемдік танымдағы табиғаты, концепт
категориясы, ойлау жүйесі, олардын тілдегі бейнесі, лексикографиялық
деректері сараланды; 3) Жиналған тілдік бірліктер мен бейнелі оралымдар
лексика-семантикалық топтарға жіктелініп тілдік тұрғыдан талданылуы қазақ,
орыс, ағылшын тілдеріндегі қолданыс ұқсастықтары мен ұлттық ерекшеліктері
зерттеу тақырыбының жаңалығы болып табылады.
Зерттеудіц теориялық маңызы. Тіл білімінің когнитология және
концеитология ғылымдарының нәтижесінде танылып, ашылып отырған жүрек
концептінің мағынасын түрлі аспектіде қарастыру - жаңаша көзқарастың
дәлелі.
Соның нәтижесінде соңғы жылдары ғылымдар тоғысуында пайда болған
этнолингвистика, лингвистикалық мәдениеттану, лингвистикалық, елтану,
когнитивтік лингвистика арқылы ұлттық мәдени ерекшеліктерді анықтап,
қазіргі тіл білімінде осы бағыттағы зерттеулердің кешенді жүргізілуі - тіл
білімінің теориялық маңызы болып саналады.
Зерттеудің практикалық маңызы. Зерттеудің нәтижелерін жоғары оқу
орындарында тіл білімінің лексикология, семасиология, фразеология,
этнолингвистика, лингвистикалық мәдениеттану, контрастивті лингвистика
салалары бойынша жүргізілетін дәрістерде, арнаулы курстарда, сондай-ақ
практикалық сабақтарда кеңінен пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылған тұжырымдар:
Әлемнің тілдік бейнесі кез келген ұлт өкілдерінін шындық болмысты
танып білу айнасы. Тілдік бірліктің тарихи негіздері халықтық болмысымен
тікелей байланысты түрлі "мәдени кодтарды" жеткізуші, ұлттық сана-сезімді
өз бойына сақтаушы тілдік таңба болып табылады. Қазақ, орыс, ағылшын
тілдеріндегі жүрек концептінен туындаған тілдік бірліктердің қызметі
әлемнің тілдік бейнесіндегі әмбебаптын этникалық дүниетанымына негізделген.
Түрлі тілдік құрылымдарга жататын қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі
жүрек концепті - ұлттық дүниетанымның ықшам да, терең мағыналы
құндылықтарын айқындайтын тілдік бірліктерде көрініс тапқан. Талданылып
отырған қазақ, орыс және ағылшын тілдері үшін әлемнің тілдік бейнесіндегі
жүрек әмбебаптық құбылыс ретінде "корқыныш", "кайғы, мұң", "куаныш",
"сезім", "махаббат, сүйіспеншшік", "көңіл-күй", "жақсылық" және т.б.
лексика-семантикалық топтарға жіктелген.
Қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі жүрек концептінің семантикасындағы
ұқсастықтармен қатар, әр ұлттың ойлау менталитетіне орай ерекшеліктер де
жоқ емес. Орыс және ағылшын тілдері үшін жүрек - сезім мен эмоцияның тірегі
болса, қазақ тіл әлемінде жүрек адами құндылықтардың (есте сақтау, ойлау,
ар, ұят т.б) ошағы болып табылады. Қазақ ұлттық болмысында жүрек арқылы
адамзаттың негізгі іс-әрекеті мен қызметі көрініс табады.
Ғасырлар бойы атадан балаға мұра ретінде сақталған, әлем тілдерінің
фондық лексикасының негізін құрайтын, әлемнің тілдік бейнесінен мағлұматтар
беретін, бейнелі ойлаудьщ жемісі болып табылатын жүрек концепті кез келген
тілдің лексикалық қорын байытады, әрі жүрек концепті негізінде алынып
отырған қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі көптегең фраземалар, мақал-
мәтелдер жасалынып, тілдің көркемдік құралдарын дамытады.
Жұмыстың құрылымы. Диссертациялық жұмыс екі бөлімнен, корытындыдан, 1
кестеден, 7 суреттен, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ЖҮРЕК КОНЦЕПТІНІҢ ТАНЫМДЫҚ БЕЙНЕСІ
1.1 Әлемдік танымдағы тіл табиғаты
Тіл жалпы адамзаттың баға жетпес құндылығы деп танылатын көзқарас
өркениетті
қоғамның негізгі қағидаларының біріне айнапды. Өйткені тіл дүниетанымның
құралы, ойлаудын ұғым, түсінік, пайымдау тәрізді түрлерінің объективтенуі
болып табылады. Сонымен бірге тіл қоғамдық сананың түрдерін қалыптастырумен
қатар өз кезегінде оған әсер етеді. Ал әрбір тарихи кезең, қоғамдық
құбылыстар тілде өз таңбасын қалыптастырып отырады. Тіл қоғамдағы тарихи,
әлеуметтік, мәдени, рухани өзгерістердің айнасы іспетті. Зерттеу нысаны
ретінде алынып отырылған жүрек концептін тілдік жүйенің құрылымдык
бірліктерінен тұратын лингвистиканың ғана емес, жалпы әлемнің тілдік
бейнесін жасайтын танымдық негізде бейнелеу - тіл ғылымындағы бүгінгі
тандағы негізгі бағыттардын бірі.
Кез келген халықтың тілі - сол халықтың шынайы этникалық болмысының
аинасы. Тілді жаңа ғасыр баспалдағына теориялық-танымдык үрдісте зерттеудің
қажеттігі туып отыр. Бұл үрдіс тіл мен адам санасын тұтастықта қарастырып,
тілдік білімді адам миының жемісі, күрделі ассоциативті-вербальды құрылым,
болмысты рух пен ой бірлестігінде танытушы жүйе ретінде кешенді сипаттауға
негізделеді. Адамзат өзін қоршаған шындықты, әлемдегі сан алуан құбылыстар
мен олардың сапа-қасиетін сезім мүшелері арқылы сіңіріп, санамен түйсініп
қана қоймайды, оған жауап қайтарады, ақпаратты өзінше жаңғыртып, жаңа
сапада қайта жасауға саналы-санасыз күйде талпыныс жасайды, өндейді,
қорытады, елеп-екшейді, баға береді, тәжірибеде қолданады, бұлардың тұтас
көрінісі ретінде әлемнің тілдік бейнесі жасалады.
Бұл бағыттағы когнитивтік лингвистиканың бастау көзі Аристотельдің,
Платонның, кейін В. фон Гумбольдт және оның шәкірттерінің тіл философиясы
концепцияларында жатыр. Когнитивтік үрдістің негізгі айырым белгісі тіл
туралы жаңаша зерттеулерінде, тіпті зерттеу әдістеріне жаңа тәсілдер
енгізуінде емес, таза танымдық бағдарының жаңалығында, тілге танымдык
тұрғыдан келуінде,
Алғашқы когнитивтік зерттеулер этнолингвистикалық және лингвистикалық
типологияны шендестіру денгейінде сипат алды. Сөйтіп, тілдік әмбебап
құбылыстарды терең түсінуге талпынысты шетелде Н. Хомский, М. Джонсон, Дж.
Лакофф, Р. Лангакер және Ресейде - Ю. Апресян, Е. Кубрякова, Ю. Караулов
және т.б. еңбектерінен бастау алады.
Қазақ тіл біліміндегі когнитивтік бағыттын қалыптасуында
этнолингвистикалық зерттеулердід мәні зор. Этнолннгвистикалық зерттеулердің
алғашқы нышаны ретінде тіліміздің байлығы мен мәдениетіміздің рухани
қазынасы ретінде осы салада зерттеу жұмыстарын жүргізген Ә. Қайдардан [1]
бастап Қ. Аронов [2], Ғабитханұлы [3], С Жанпейісова [4], Е. Жанпеиісов
[5], Р. Иманалиева [6], М. Копыленко [7], К. Күркебаев [8], Г. Кусимова
[9], Ж. Манкеева [10], М. Мұсабаева [11], А. Мұқатаева [12], Р. Панзарбеков
[13], Н. Оңғарбаева [14], С. Сәтенова [15],
Ш. Сейтова [16], А. Сейілхан [17], Ү. Серікбаева [18], Г. Смағұлова
[19], Ә. Хазимова [20], Б. Уызбаева [21] және т.б. ғалымдардьщ зерттеулері
тек этнолингвистика үшін емес, когнитивтік зерттеулер үшінде құнды.
Зерттеуге негіз болатын теориялық білімдер мен тұжырымдарды айқындау
мақсатында қазақ, орыс және ағылшын тілдеріндегі концепт теориясы мен
когнитивтік тіл білімітн қалыптасу және зерттелу тарихы, олардың
ерекшеліктері мен негізгі ұғымдарға талдау жасалынып, жүрек концептінің үш
тілдегі когнитивтік аспектісі анықталады. Қазіргі тіл біліміндегі
лингвокогнитивтік бағыттар, этнолингвистикалық, лингвомәдениет қырлары жан-
жақты қарастырылды.
Ал соңғы уақытта таза когнитивтік бағыттағы ізденістер мен зерттеулер
нәтижелі дамуда десек те болады. Оған дәлел Ж.А. Манкееваның Қазақ
тіліндегі мәдени лексиканың танымдық негіздері, Н.Н. Аитованың Қазақ
тіліндегі түр-түс атауларының когнитивтік семантикасы, С. Жапақовтын
Эпикалық фразеологизмдердің когнитивтік негіздері, А.Б. Әмірбекованың
Концептілік құрылымдардың мәтіндегі вербалдану ерекшелігі (М. Мақатаев
поэзиясы бойынша), Қ. Жаманбаеваның Тіл қолданысының когнитивтік
негіздері: эмоция, символ, тілдік сана, М.Т. Күштаеваның Тары
концептінін семантикалық құрылымы мен лингвомәдени мазмұны, А. Исламның
Ұлттық мәдени контексіндегі дүниенің тілдік суреті, Э. Оразалиеваның
Когнитивтік лингвистика: қалыптасуы мен дамуы, М.Б. Тілеубердиевтіқ
Қазақ ономастикасының лингвоконцептологиялық негіздері сынды осы бағытта
зерттелініп жүрген еңбектердің маңызы зор деуімізге әбден болады.
Ғалым Е. Жанпейісов Этнокультурная лексика казахского языка
еңбегінде М. Әуезовтың Абай жолы эпопеясындағы этнографизмдерді тілдік
әрі халықтық болмыс тұрғысынан зерттеу қазақ халқының мәдениетін тіл
деректері арқылы танытуда қосқан үлесі екендігін айтады. Ғалым Р. Сыздық
Сөздер сөйлейді еңбегінде бүгінгі күні тілімізде ұмыт болған сөздер мен
сөз
тіркестерінің мағынасын ашып көрсеткен.
Лингвомәдениеттану - этномәдени жәңе этнопсихологиялық факторлар мен
тілдегі ұлттық мәдени мағына компоненттерін тіл арқылы мәдениеттану
бағытында зерделеп, тілдің дәл қазіргі қолданыс қызметін көрсететін ұлттық
ерекшелігін ешбір идеологиясыз, заманға сай келбетін таныту. Бұл ретте тіл
-ұлт-мәдениет дейтін үштік лингвомәдениеттану пәнінін зерттеу нысаны
болмақ [19, 147 б.], - деп ғалым Г. Смағұлова ұлттық тіл мен ұлт
мәдениетінің тоғысуындағы өзара байланысты анықтап, мәдениет ұғымын
мағыналас фразеологизмдердің бойына тіл аспектісінде қарастырады.
Лингвомәдениеттанудың өркениетте, қоғамдық ғылымдармен қатар дамуын
тілдік тұрғыдан сөз ету - пәннің зерттеу нысаның нақтылай түседі. Осыған
байланысты кѳне тіл деректері лексикамызда сөзжасам саласының қызметін
арттыруда халқымыздың мәдени ѳмірімен байланысты екенін тілші А.
Салқынбайдың пікірі толықтыра түспек: Тілдік деректерді лингвомәдени
аспектіде зерттеу - ең әуелі тілдер арасындағы жалпы адами гуманитарлық
мәдени, өркениеттілік кырларды айқындау болып табылады. Табиғаттағы,
әлемдегі құбылыстар, қоғамдағы сана мен салт, бәрі де тілде өз көрінісін
табатындықтан, атау мен оның жасалу сипаты лингвомәдени аспектіде
қарастырылады [22, 41 б.], - дейді. Тіл мен мәдениеттің өзара қарым-
қатынасы туралы сөз қозғағанда алдымен мәдениет ұғымының өзіне тоқталған
жөн. Осы ұғымды анықтау мақсатында тіл білімі саласында кѳптеген қадамдар
жасалынды.
Мәселен, Г.В. Елизарова мәдениет ұғымын аксиомалық ұғым деп
есептейді, себебі аксиомалық ұғым интуициялық жағынан айқын болып көрінеді.
Дегенмен мұндай кешендік ұғымға анықтама беру ѳте қиын мәселе. Мәдениет
ұғымына берілген тұрмыстық анықтамалар да жиі кездеседі, мысалы, Мәдениет
- бұл біздің осында қалай өмір сүріп жатқандығымыз [23, 451 б.], мұндай
анықтамалар мәдениет ұғымын белгілі бір аспектіге қатысты алып қарамай,
оның бүкіл көпқырлығын қамтуға талпынады. Мәдениетке анықтама берудің
алғашқы кадамы мәдениет дегеніміз - бұл барлық қоғамда болатын гомогенді
құбылыс деген көзқарасқа негізделеді. Қоғамдар арасындағы айырмашылық мәні
мен мазмұныңа қарай болатын айырмашылық ретінде қарастырылмай, бір ғана
құбылыс, яғни мәдениеттің даму деңгейіне байланысты анықталып отырады. Оның
өлшемі ретінде тағы, мәдениетсіз өмірден өркениет сатысына көтерілу үрдісі
алынды. Өркениеттің белгілері артқан сайын қоғам да дами береді, оның
үстіне кез келген қоғам мәдени қатынасы жоғары деңгейде болған жағдайда
ғана дамыған елдер қатарына жатқызылатын болды. Э. Талордың еңбектерінен
осы ұғымға анықтама берудің ең айқын үлгілерін табуға негіз бар. Оның
мәдениет ұғымына берілген анықтамасы бойынша, мәдениет құрамына білім беру,
дің, ѳнер, мораль, заң, салт-дәстүр және қоғам мүшесі ретінде әрбір адамның
өз талғамына сай меңгеретін тағы да баска әдет-қылықтарын енгізе отырып,
оны кешенді бүтіндік етіп сипаттайды. Алайда осындай көзкарас тұрғысынан
қарағанда өркениет пен мәдениет - бір-бірімен салғастыруға болмайтын өлшем
деген оймен келісу мүлдем қиын болады. Бір құбылысты екінші құбылыс арқылы
ешқашан өлшеуге болмайды, себебі бұл екі құбылыс әр түрлі жазықтықты алып
жатыр [23, 10 6.].
XIX ғасырдың соңында, Ф. Боастың антропологиялық еңбектерінен өрбіп,
мәдениет термині түрлі қоғамдарға байланысты қолданыла бастады. Мәдениет
құбылысына деген осындай көзқарастар модификациясының әр алуан болуы тілдің
қандай мағынаға ие болатындығы туралы мәселеге байланысты туындайтындығы
белгілі. Осы сәттен бастап мәдениет пен тіл бір-бірінен жігі ажырамас қарым-
қатынаста қарастырылатын болды.
А. Вежбицкаяның тұжырымдауынша, Клифорд Герцтің мәдениет ұғымына
қатысты ұсынған анықтамасы аса жемісті айтылған. Клифорд Герц: Мәдениет
дегеніміз - бұл белгілерге толы мағыналардың тарихи жолмен берілетін
үлгісі. Бұл әрдайым жалғасын тауып отыратын жүйе, оның көмегімен адамдар
бір-бірімен араласады, сөйлеседі және оның негізінде адамдардың өмір мен
өмір қағидалары жайлы білімдері қалыптасып, дами түседі [24, 289 б.].
Э. Сепир қоғамның қалай өмір сүретіндігі мен қалай ойлайтындығы
мәдениет болып саналады деп анықтады [25, 193 б.]. Ал Г.П. Нещименко
жалпыланған дефиницияны жоғары бағалады. Осы аталған жалпыланған
дефиницияға сәйкес мәдениет термині арқылы шынайы өмірдің рухани
меңгерілуі айқындалады. Осы термин арқылы мәдени құндылықтары адамның
рухани қызметінің объектіленуінің нәтижесі ретінде түсіндіріледі [26, 31
б.].
Көптеген зерттеушілер өз еңбектеріне арнаған ғылым, мәдениет
салаларының құрамына енетін компоненттерді, оның зерттелу мақсаты мен
арнайы бағыттары, мазмұны мен құрылымы әр түрлі жолмен талқыланды.
Мәдениет ұғымын, әлеуметтік тұрғыдан алғанда, ең алдымен, табиғаттан,
биологиялық және физиологиялық күштерден ерекше, жеке тұлғамен ғана
шектелмейтін, қарым-қатынас құралдары арқылы бір-бірімен
араласатын
адамдардың тобына тікелей қатысты сала ретінде қарастырған
тиімді.
Мәдениет ұғымын анықтау барысында жасалатын когнитивті қадамның
нәтижесінде мәдениетті жеке тұлғамен меңгеріле отырып, ойлау реалийлары,
құрылым мен үрдіс терминдерін қолдану сипатында қарастыруға болады.
Семиотикалық бағыт, біріншіден, оны әлемге тарататын, ал содан соң қарым-
қатынас түрінде қолданылатын таңбалар жүйесі деген ойға сүйенеді.
Дегенмен жоғарыда келтірілген анықтамалардың бір де бірі мәдениет
ұғымының табиғатын толық аша алмайды, себебі олар мәдениеттің көптеген
қырларының тек бір қырын ғана ашуға қабілетті, олар мәдениетке тек қадам
жасау арқылы шектеліп, оны тұтастай қарастыра алмайды.
Осы құбылысқа қатысты және рефлексивті зерттеу қадамын тіл білімі
саласында М.К. Мамардашвили мен A.M. Пятигорский сынды ғалымдар
жасаған еді. Аталған ғалымдар: Бәлкім, мәдениет туралы тек белгілер мен
таңбалардың қолданылуы көзге көрнекті болған жағдайда ғана сөз қозғаған
дұрыс шығар. Мұның мән-жайы жекелеген мәдениетте қандай да
бір компоненттің қаншалықты жоғары дәрежеде болатындығымен
тығыз байланысты болуы мүмкін. Олардың тарихи және антропологиялық қатар
өмір сүруі бастапқыда кез келген мәдениетте болған, өйткені ендігі жерде
мәдениет туралы ой қозғалуы ықтимал. Біз тіпті мәдениет тым көне болған
сайын, таңбалық жүйелердің қолданылуынан гөрі, белгілердің қолданылуы
тым шектеулі болатындығын тұспалдай аламыз. Осы мағынаға сүйенетін болсақ,
кез келген мәдениет - бұл символдылық пен тілділіктің өзара қарым-
қатынасының арасындағы жеке түрі деп айтуымызға болады [27, 183 б.]. Бұдан
әрі қарай авторлар мәдениет - бұл ойлауға объективті тұрғыда
бағытталған шапшаңдықты тарату деп тұжырымдайды [27, 192 б.]. Барлық
ғалымдар, оның нақты ғылыми мектепке жататындығынан тыс,
мәдениеттің осы күрделі құбылыстың құрылымындағы ерекше қызметі бар
екендігін мойындайды.
Э. Сепир: Мәдениеттің өркендеуі мен оның тарихи жалғастык табу
барысында тілдің елеулі де тиімді әсері бар. Бұл мәдениеттің жоғарғы
деңгейіне де, оның алғашқы жабайы формаларына да қатысты. Жабайы қоғамның
мәдени қорының басым бөлігі нақты аныкталған белгілі бір тілдік формада
сақталып қалады [25, 233 б.]. Осы түста жабайы мәдениет
терминінің қолданылуы туралы мәселе бой көтереді. Біз мәдениеттің әр алуан
түрлері болатындығын білеміз, бірақ бұл жабайьг да, дамыған да түрі
мәдениетке жатпайды.
Қазіргі лингвистика саласы тіл мәселелерін зерттеудің аясын жылдан-
жылға кеңейтіп келеді. Тіл білімін аралас пәндермен, атап айтсақ
мәдениеттану, этнология және этнография салаларымен интеграциялаудың
нәтижесі мәдениеттану лингвистикасы немесе лингвомәдениеттану деп аталатын
пәннің негізінің қалануына себепші болды.
Әр түрлі мәдениеттерді салғастырудың нәтижесінде тіл мен мәдениетке
қатысты ұлттық-спецификалық мәселелердің шешімін табуға мол мүмкіндік
туындайды. Бір жағынан қарағанда, белгілі бір тілді қолданушылардың
өкілдері үшін релевантты болып келетін тілден тыс болмыстың өзіндік
белгілерінің көрінісін тілден табуға болатындығы анық; екінші жағынан,
тілді, ең бастысы сөздің мағыналарын меңгере отырып, белгілі бір тіл өкілі
бүкіл дүниені туған ана тілі арқылы құрылатын сурет арқылы көріп бастайды,
осылайша осы мәдениетке тән дүниенің концептіленуімен үйренісіп кетеді.
Адам танымындағы әртүрлі психикалық құбылыстар (мінез-құлық, сезім,
түйсік, таным, қиял, қабілет, эмоция, ерік, жігер және т.б.) адамдар
арасында болатын қарым-қатынас, сөйлеу үдерісі кезінде ерекше маңызды рөл
атқарып, ұлттық тілдің бояуын арттыра түседі. Ғалым Ж. Манкеева: "Тіл -
этносты танушы құрал. Ол сол ұлт өкілінің ұлттық жан дүниесін, сезімін
сипаттайды. Адамның рухани кызметі тек қоғамда дамиды, әрі рух арқылы
адамзатка беріледі. Этнопсихология халықтардың ұлттық ерекшелігінің
негіздерін, себептерін, дамуын, я жоғалуын ашуға тырысады. Онда пайдалы
нәрселер жетерлік", - дейді [28, 76 б.].
Рухани мәдениетке қатысты компоненттердің ұлттық ерекшелігі
қалыптасқан сөздердің тілдік тәсілімен жасалынған белгілері арқылы
айкындалып бітпейді. Дегенмен тіл рухани мәдениеттін жігі ажырамас
компоненті ретінде оның басқа да компоненттерінің жасалуының, дамуының және
қызмет етуінің ең негізгі шарты ретінде маңызды рөл атқарады. Осы түста
рухани мәдениеттің даму үрдісіндегі сабақтастықты жүзеге асырудағы тіл
туралы сөз козғалып отыр. Сабақтастық механизмдеріне келетін болсақ, мұнда
оны тілден тікелей көрініс тапқан әлемнің суретін талдау құралы арқылы
түсіндіруге болар еді.
Тіл туралы сөз қозғаған жағдайда, әдетте табиғи тіл туралы айтылады,
дегенмен бұл сөздің мағынасы әрдайым біркелкі бола бермейді. М.К.
Мамардашвили мен A.M. Пятигорскийдің пікіріне сүйене отырып, біз тілге жана
саналы тәжірибені өндеуші ретінде қарау көзкарасын өзгерту қажет екендігін
атап өтеміз. Белгілі бір тілді қолдана отырып (атап айтсақ, ғылым тілі,
мәдениет тілі, өнер тілі, т.б.), осы жайттың өзі де басқаша жолмен берілуі
мүмкін деген ойға іштей сіңіп кетуіміз кажет. Бұл ой психотехникалық тәртіп
бойынша адамды келесі сатыға әкелуі ықтимал, яғни мұндай жағдайда адамның
келесі сатыға келуі дегеніміз - бұл тіл туралы кез келген тіл, кез келген
білімнің нағыз тіл бола алатындығын түсіне бастау болып саналады. Басқа
сөзбен
айтсақ, тіл кейбір жағдайда ешқандай мағынаны білдірмейді деген сөз ...
[27,104 6.].
Қазіргі позитивті білім контексінде болатын жады дегеніміз - бұл таңба
емес, эпифеномен, ол тілдің абсолюттік әмбебаптануы барысында тілдегі кез
келген тәжірибенің өзекті механизмі ретінде қызмет атқарады. Тілдің
қатыстылығын түсінбеген жағдайда (оның санаға деген қарым-қатынасы) бүкіл
өмір тілге айналады, немесе, керісінше - тіл өмірмен теңестіріледі. Осының
нәтижесінде бұл мәселенің көтерілуі қазіргі мәдениет саласының өзіндік
құндылықтарымен қатар оның тіл-өмір псевдомәдениетіне енуімен тығыз
байланысты түсінбеушілік шеңберінен шығатындығы сөзсіз екендігі анықталады.
Осы мәселеге сүйене отырып, зерттеушілер мынадай қорытындыға келеді: ...
тілдің әмбебаптануының қосымша амалдары ретінде осы әмбебаптану үрдісің
бүркемелеп жеткізетін жаңа мәдени категориялар, яғни өмірді тіл ретінде
түйсінуді өз жолы етіп тандап алатын категориялар пайда болады [27, 121
б.].
Тіл дегеніміз не? деген сұраққа мынадай жауаптар беруге болады:
- омыртқалы жануарлар мен адамдардың бойында бұлшық ет өскіні
ретінде
болатын ауыз қуысындағы дене мүшесі, ол дәм сезу қасиеттерін анықтайды,
- тамақты шайнап, жұғуға мүмкіндік береді;
- бұл адамның сөйлеу дыбыстарының пайда болуына тікелей қатысатын
және осылайша ойды сөзбен жеткізетін дене мүшесі; сөйлеу мүшесі;
- өзіндік дыбыстык және грамматикалық қатары бар ойды сѳзбен
жеткізу
жүйесі, ол адамдардың бір-бірімен араласу құралының қызметін атқарады;
- белгілі бір сипаттамалық ерекшелігі бар сөйлеу тілінің бір түрі:
стиль,
буын, әдеби тіл, ауызекі сөйлеу тілі, газет тілі;
- сөзсіз, сөйлемей араласу құралы. Формулалар тілі. Музыка тілі;
- көнерген. Халық, халықтық;
- тылға түскен адам;
- қоңыраудағы металдық тетік (стержень) [29, 779 б.].
Әрине, берілген сөздік мақала тіл лексемасының мағынасының толық
түсінігін бере алмайды. Біріншіден, бұл берілген лексеманың орыс және қазақ
тіліндегі сөздік мағынасы болып табылады. Ал басқа да қарастырылып отырған
екі тілде, яғни ағылшын тілінде бұл лексеманың мағынасы өзгешелеу болып
келеді, мұнда жоғарыда келтірілген барлық пункттер
бойынша терминологиялық сәйкестіктер мүлдем жоқ. Ағылшын тіліне келетін
болсак, мұнда tongue (дене мүшесі ретінде) және language - тіл терминдері
басым қолданылады. Оған қоса, бұл сөздің тылға түскен деген мағынасы
ағылшын тілінде кездеспейді, ал металдык тетік мағынасы
салыстырмалы түрде қарастырылып отырган тілдердің ішінде тек қана орыс
тіліне тән.
Тіл концептінің мағынасының рефлекциясы бейвербалды тілдердің
туындауына септігін тигізеді: ым тілі, мимика, таңбалар, дыбыс (сигнал),
белгілер тілі. Бұл сөздің метафоралық қолданысының да ѳзіндік ерекшелігі
бар: өнер тілі (бейнелеу өнерінің тілі, музыка тілі, хореография тілі деп
бөлінеді; тағы да бір рефлекция - живопись тілінен алынатын (түсі, тізбегі,
т.б.), музыка
тілінен алынатын (дыбыс, тембр, ырғақ және т.б.), сонымен қатар хореография
тілінен алынатын тіл (пластика, қимыл, т.б.). Бұдан кейін болатын
рефлекцияның нәтижесінде жаңа тілдер пайда болып, олар тереңдей түседі:
бояу тілі, дыбыс тілі және т.б. Ғылым тілінің рефлекциясынан біз
математика, геометрия тілін, осыдан келіп математика тілінен тағы да бір
тіл туындата (сандар, формулалар, т.б.) аламыз.
Тіл ұғымының құрылымы өзегінеп бірнеше тілдік орбиталар тарайтын
атом түріне ие болады. Лингвистикалық зерттеулердің қазіргі кезеңінде
тілдің тек қана формалық құрылымын және оның коммуникативтік қызметін
зерттеу тілдің мәдениет жасау үрдісіндегі алатын шынайы орның
шектейтіндігі айқындалды. Тілдің мәнін ашуға қажетті басқа да жолдарга
келсек, тілді тек қарым-қатынас құралы ретінде ғана емес, ең алдымен
белгілі бір этностың мәдениетінің жігі ажырамас бір бөлшегі түрінде
қарастыруға болатындығымен байланысты [30, 54 б.].
Тіл білімінде осы мәселені ең алғаш рет Вильгелм фон Гумбольдт
кѳтерген еді. В. Гумбольдт тіл тек қана қарапайым акт, аяқталмаған соңғы
жеміс емес, ол сонымен қатар белсеңділік және бұл рухани күштің қайта
жасалып отыратын, ұзақ жұмысының жемісі деп тұжырымдап, былай деп
жазды: Тіл әрбір халықтың рухани күшінің сыртқы сипаты іспеттес:
халықтың тілі дегеніміз - оның рухани күші, ал халықтың рухани күші
дегеніміз - оның тілі, бұдан артық тепе-теңдікті елестетіп көру ешқандай да
қиындықсыз ашып көрсете алатыны белгілі [30, 68 б.]. Өз кезегінде
Фердинанд де Соссюр тіл лексемасына өзінің әрбір бөлігіне сәйкес іштей
реттелінген жүйе деген анықтама берген еді.
Фердинанд де Соссюр белгіленіп отырған объектіге бағынышты
болғанымен, ол бәрінен де азат және оған қатысты дербес сала екендігін
дәлелдеді. Сонымен қатар тіл белгілі бір жүйе құрамайтын фактілерге
бағынышты туындатушы сала да болып саналады деп атап көрсетті [31, 112
б.].
Э. Сепирдің пікірі бойынша, тіл дегеніміз - таза адамзаттық, арнайы
туындап жататын белгілердің көмегімен ойды, эмоцияны және тілек, ниетіңді
жеткізудің түйсіктік емес тәсілі. Бұл белгілер - ең алдымен есту белгілері
болып табылады және олар есту мүшелері деп аталатын дене мүшелері арқылы
туындайды [25, 316.].
З.К. Тарланов тілді этноспен тығыз байланыста карастырады: Тіл өзінің
өкілдерінің этникалық шекараларында - бұл қарым-қатынас құралы болумен
қатар, жады және белгілі бір халықтың тарихы, оның мәдениеті және танымдык
қызметінің тәжірибесі, сонымен қатар дүниетанымы мен психологиясы, табиғат
пен ғарыш, ауру түрлері мен оларды емдеудің жолдары, этнос пен оның өзіндік
болмысын арттыру мен сақтау мақсатында жаңа буын адамдарын тәрбиелеу және
даярлау туралы ұрпақтан ұрпаққа беріліп отыратын білім қазынасы болып
табылады. Осылайша тіл өзінің даму барысында өмірдің тарихи жолмен
қалыптасқан ұлттық сипатын әр алуандылыгына қарай және диалектикалық қарама-
қайшылықтарына сәйкес таратып отыратын мәдениеттің белгілі бір формасын
білдіреді [32, 6 б.].
C.T. Тер-Минасова тілді айнамен салыстыруды жөн деп есептейді: айнадан
расында да қоршаған орта айқын байқалады. Сол сияқты тіл де барлығын
білдіреді: географияны, ауа райын, тарихты, өмірдің жағдайларын, т.б.
шынайы әлем мен тіл аралығында болатын өзара қарым-қатынасты былайша
көрсетуге болады:
1-кесте - Тіл мен әлем аралығындағы қатынас.
Шынайы өмір Тіл
Зат, құбылыс Сөз
Дегенмен, әлем мен тіл аралығында ойланатын адам, яғни белгілі бір
тіл, өкілі тұрады.
Тілдің қоғамдық табиғаты берілген қоғамда (би- немесе полилингвизм,
тілдерді уйрету жағдайы, қоғамның, ғылым мен әдебиеттің және т.б. даму
деңгейі) оның кызмет етуінің сыртқы жағдайы ретінде де, тілдің
өзінің құрылымында да, оның синтаксис, грамматика, лексика,
функционалдық, стилистика салаларында көрініс табады.
Сонымен, тіл мен шынайы ѳмір аралығында адам тұрады. Тура сол Адам өзінің
есту, сезу мүшелері арқылы әлемде болып жатқан оқиғаларды, жаңалықтарды
қабылдайды және түйсінеді, осының негізінде әлем туралы - өзіндік
көзқарасының жүйесін қалыптастырады. С.Т. Тер-Минасованың пікіріне
сүйенетін болсақ, адам әлемнің бейнесін өзінің санасынан, ой елегінен
өткізіп, осынау түйсінудің қорытындысын саралай отырып, оны тілдің
көмегімен өзінің сөйлеу ұжымының мүшелеріне жеткізеді. Басқа сѳзбен айтар
болсақ, шынайы өмір мен нақты тілдің аралығында әркашан сана (ойлау)
тұратындығы белгілі болады.
Сөз шынайы өмірдің затын емес, керісінше. тіл өкілінің санасында
болатын осы затпен байланысты ұғым, көзқарасты айқындайтын көріністі
жеткізіп отыратындығы айдан анық мәселе. Осыған орай, бұл ұғым өзінін пайда
болуына белгілі бір дәрежедегі септігін тигізетін негізгі белгілердің
жиынтығының деңгейінде құрылады, сондықтан да ол нақты белгілерден бөлінген
абстракциялық ұғым болып саналады. Әрбір халықтың шынайы әлемнен ұғымға
және одан әрі оны сөзбен жеткізуге көшу жолы әркелкі болатындығы белгілі,
бұл көбінесе олардың тарихына, географиясына, сонымен бірге кез келген
халықтың тұрмыс-тіршілігінің ерекшеліктеріне, осыған сәйкес олардың
қоғамдық санасының дамуының айырмашылықтарына негізделеді. Біздің санамыз
ұжымдық (өмірдің қырларымен, салт-дәстүрлерімен, т.б.) болғандықтан, яғни
жоғарыда мәдениет сөзімен берілген кең - этнографиялық мағынадағы, сонымен
бірге жеке (нақты тұлғаға қатысты әлемді арнайы түйсіну) мағынадағы барлық
заттарды ала отырып, тіл ѳмірді бір емес, екі жолға бөлу арқылы
көрсететіндігін байқауымызға болады: атап айтсақ, шынайы өмірден ойлауға
және ойлаудан тілге көшу үрдісі. С.Т. Тер-Минасованың
пікірінше, айнаға қатысты метафора бастапқыда көрсеткендей енді нақты
көрсетпейді, себебі ендігі жерде айна қисық болып қалады: бұл белгілі бір
ұжымның сөйлеушісінің мәдениетіне, оның менталитетіне, өмірді түйсінуі
немесе дүниетанымына негізделіп жасалынады [33, 40 б.].
Ғылыми мұраларында тілдік дамудың уақыт пен кеңістікке қатысы туралы
құнды деректер қалдырған профессор Қ. Жұбанов сөз мағыналарының дамуы,
кеңеюі, өзгеруінің (лингвистикалық және экстралингвистикалық) әртүрлі
себептерін зерттеуге, зерделеуге үлкен көңіл бөлген. Тіл элементтері жалпы
халықтық қолданысқа түскен кезде өзінің бастапқы тілдік нұсқасын бірте-
бірте өзгертіп, жоғалтып, өшіріп алуы мүмкін [34, 110 6.].
Сөз дегеніміздің өзі тек қана дыбыстардың тіркесуі емес, белгілі бір
мағынаның көрсеткіші, ал мағына болса қатып калған нәрсе емес, ол да
кеңістік пен уақыт аралығында өзгеріп, дамып отырады.
Демек, сөз және оның мағынасының дамуы әрбір қоғамдық даму
кезеңдеріндегі дүниетанымдық көзқарастарга тікелей байланысты. Себебі тіл-
адамзат тарихының қоймасы тәрізді. Жердің тарихын білем дегендерге белгілі
бір тәртіппен бірінің үстіне бірі орналасқан қатарлар арқылы із калдырып,
жердің геологиялық дамуының кезеңдерін көрсететін жер қабаттары тәрізді
тілдің де әрбір кезеңі даму тәртібіне сай тілде қаланып, қалыптасып
сақталады", - дейді [35, 40 б.].
Э. Сепир басқаша көзқарасты ұстанды: ... тіл мен ойлаудың шекарасы
шартты түрде бір-бірімен сәйкесе алмайды. Тілді символикалық ойлаудың жалпы
жинақталған, өте жоғары деңгейіндегі ойлаудың сыртқы қыры деп есептеуімізге
болады. Тілдің табиғатына тағы мынадай анықтама беруге негіз бар: тіл
өзінің мәніне қарай санаға дейінгі қызмет. Ол құрылымы мен формасы жасырын
түрде берілетін санаға бағына ілеседі және кейбір жағдайда ғана талқылануы
мүмкін; жалпы тараған көзқарастан тыс, қарапайым көзқарас тұрғысынан алып
қарасақ, тіл дегеніміз - дайын қалыптасқан ойға жататын құрал [25, 36 б.].
Б.Л. Уорф тілдің адамзат қызметінің түрлі салаларына әсер етуін тілдің
қолданылуының ерекше жағдайларымен қатар, оның үнемі қолданылып
жүретін жалпы заңдары және күнделікті болып жататын белгілі
бір құбылыстардың тұрақты бағасына тікелей қатысты болады деп дәлелдеді.
Кез келген халықтың тілдік жүйесі автордың ойынша, ойды жеткізудің
қарапайым құралы ғана болып есептеледі. Керісінше, грамматиканың өзі ой
түзеді және ол жеке тұлғаның ойлау қызметі, оның алған әсерін талдау және
топтау құралына басшылық ететін бағдарлама болып табылады [36, 97 б.].
А.А. Потебня адам белгілі бір затты түсінбейінше тіл де болмайды,
бірақ түсіну тек ең көркем ыммен алмастыруға болмайтын сөздер арқылы ғана
жүзеге асады деп тұжырымдайды. Беккердің анықтамасы бойынша, тілдің пайда
болуы және оның ойға қатысы туралы мәселені шешу - оны, яғни тілді организм
деп атау болса, В. фон Гумбольдтың пікірінше, тілдегі бар сѳйлеу мен
түсініктердің, субъект пен объектінің, бөлінбейтін бөлшек және
адамның, адамзат пен құдайдың аралығындағы қарама-қайшылықтарды
бір-бірімен
жарастыра білу. Ал А.А. Потебняның тұжырымдамасына сүйенсек, тек қана
сөздің көмегімен жасалатын ұғымды білдіретін саналы ой қызметінің
рухын
қабылдағаннан кейін, біз рухсыз тіл болуы мүмкін еместігін анық
байқаймыз,
өйткені рух тілдің көмегімен жасалынады және тіл уақыт бойынша рухтың
бойындағы ең алғашқы жаналық болып табылады [37, 97 б.].
Бүгінгі танда бұл мәселені ғалымдар басқаша қарастырып жүр. Мәселен,
тіл
мен ойлаудың өзара қарым-қатынасын түсіндіре отырып, М.К. Мамардашвили
мен A.M. Пятигорский тіл біліміне сана құрылымы, сана формасы, метасана
сияқты ұғымдарды енгізді: Ойлау мен тіл белгілі бір ұғымдардын бар
болуына
байланысты осы заттардың (біз бұларды метазаттар деп атаймыз) өздері туралы
тек қана табиғи жолмен қызмет атқаруы мүмкін. Яғни ойлау сана туралы
белгілі бір мәлімет болған жағдайда ғана қызмет көрсетеді. Берілген
заттың
қызмет атқаруының элементі болып табылатын заттар туралы осындай мета
анықтамалар зат немесе объектілеу ретінде нақты объективті формада
беріліп,
қызмет көрсетуі ықтимал [27, 34 б.].
Сонымен, ендігі қарастыратын мәселеміз - тіл мен сананың өзара қарым-
қатынасы. Tiл мен сананың өзара байланысы - тіл білімінде де, философия
саласында да мәңгілік күрделі мәселе. Тіл - тек қана карым-қатынас құралы
емес, сонымен бірге ол ойлау үрдісін жүзеге асыруга аса қажет жағдай деген
ойды ең алғаш рет В. фон Гумбольдт айқын түрде дәлелдеп берген еді: Тіл ой
түзейтін мүше, интеллектуалдық қызмет және осыған орай тіл бүтін бітім
құрайды [30, 75 б.]. Оның үстіне В. фон Гумбольдт кѳбінесе тілге басым
назар аударды.
Ғалымдар сана туралы айта отырып, біз сана ұғымының тілдік формасын
сана саласына жатқызбауымыз керек деген қорытындыға келеді. Біз тіл болған
жерде - сана да бар деп нақты айта алмаймыз. Біздің ұғымымыздағы сана деп
тілді қолданамыз, себебі бұл сана жүйелі түрде экспликацияланып отырады.
Авторлар сананы мәтіннің лингвистикалық зерттелуі арқылы және
тілдік ойлаудың белгілі бір құрылымы сананың болғандығынан гөрі
болмағандығына байланысты түсіну мүмкін емес деп есептейді. Сана саласының
өзін мифема сипатында қарастыру әлемдік оқиғаға, әлемдік объектіге қатысты
сана саласы әмбебап бақылаушы ретінде көрініс табады деген тұжырыммен
ұштасады.
Сана күйі терминін авторлар былайша түсіндіреді: Адам
түсінбеген жағдайда - бұл сана күйі, ол түсінген жағдайда - бұл да сана
күйі, ол бір нәрсені түсінгенде - сана күйі, ал екіншісін түсінбеген
жағдайда - бұл да сана күйі болады [27, 60 б.]. Сананың құрылымы мазмұн
деп, форма деп аталынуы ықтимал - бұл адамның көңіл-күйіне сәйкес
абстракцияланған мазмұн болуы тиіс: Сана құрылымы - сана саласы кѳзқарасы
тұрғысынан алып қарағанда
сананың жай-күйімен тығыз байланысты пайда болатын сана орнының
тұрақты әрі берік, мазмұнды түрде орналасуы [27, 77 б.]. Авторлардың
келесі бір тұжырымының біз үшін маңызы зор: Сананың өзіне арналған тілі
болмайды, оның тек психикаға арналған тілі бар, осы тілі арқылы ол
символдар тілінің қызметін атқарады [27, 145 б.].
Егер де осы айтылған барлық тұжырымдарды топтастырсақ, онда
В. фон Гумбольдт және Э. Сепир - Уорфтын тұжырымдамаларындағы заң
шығарушының рөлі ең алдымен өзіндік құрылымы бойынша ойлаудың белгілі бір
деңгейдегі формаларының негізіне міндеттелетін табиғаттың кез келген
бөліктерінің әрбір бағыттарын анықтайтын тілге ауып кетеді.
М.К. Мамардашвили мен A.M. Пятигорский рефлексия ұғымын енгізе отырып,
сана мен тіл заттардын нақты өздері туралы (метасана, метатіл) белгілі бір
көріністері бар болған жағдайда ғана қызмет атқара білуі мүмкін деген
тоқтамға келеді.
Қалай болған жағдайда да, тілдің қарым-қатынас құралы ретінде жіктелуі
оның мәнін анықтау үшін жеткілікті дәрежедегі сипаты болатындығын айқын
көрсететіндігі дау туғызбайды. Этникалық тіл, оның тарихын этнос пен оның
тарихынан бөліп қарастыру мүлдем мүмкін емес, осыған орай этникалық
құбылыстардың, константтың ешқайсысы да онымен толық дәрежеде, оның
әмбебаптығына, ойды жеткізу тұрақтылығына және көптеген ғасырлар мен
мыңжылдықтар бойындагы бүкіл этникалық жайттарымен бәсекеге
түсе алмайтындығы дау туғызбайтындығы белгілі мәселе. Міне, дәл осы жағдай
тіл ілімінің жаңа саласы - этнолингвистиканың пайда болуына тікелей түрткі
болды.
Н.И. Толстой атап көрсеткендей, тілге қатысты этнолингвистика мен
этнолингвистикалық бағыттар жаңа болып саналмайды. Ол И.Г. Гердер (XVIII
ғ.) және В. фон Гумбольд (XIX г.) сынды тіл білімі тарихшыларының
еңбектерінен кейбір этнолингвистикалық идеяларды аңғарган болатын, дегенмен
этнолингвистика тілге деген белгілі бір бағыт және қадам ретінде оның даму,
рухани жолдары бойынша XX ғасырдың алғашкы жарты жылдығында пайда болды.
Оның пайда болуы жазба дәстүрі қалыптаспаған американдық үндістердің тілі
мен мәдениетін зерттеген белгілі этнограф Ф. Боас және тілші әрі этнограф
Э. Сепирдің есімдерімен тығыз байланысты. Э. Сепир екі бірдей қорытындыға
тоқталды: тілді дыбыстық белгілердің таза шартты түрдегі жүйесі деп
кабылдауга мүлдем болмайды; тіл мен диалектіде кездесетін айырмашылықтар
біздің бір әлеуметтік топтан келесі бір топқа ауысуымыз барысында ешқандай
шеңбермен шектелмейді [38, 28 б.]. Бұл тұжырымдар толық денгейде диалект
ұғымы мен соған ұқсас феномендерін қолданатын белгілі бір ұлттың өнер,
салт-дәстүр, наным-сеніміне байланысты туындаған деуімізге болады.
Арнайы және тарылған ұғымдағы этнолингвистика тіл білімінің тіл мен
этностың, тіл мен мәдениеттің, тіл мен халықтық менталитеттің, тіл мен
мифологияның, тағы да басқа салалардың мәселелерін анықтап, оларды шешетін
саласы болып табылады. Лингвистиканың берілген осы саласы тілдегі; халықтық
мәдениеттің көрініс табуы, психологиялық және мифологиялық көзкарастармен
қатар (адамзаттық қызметтің кез келген қырына, соның ішінде әсіресе
материалдық өндіріс және қолданыс салаларына тән), тілдің конструктивтік
рөлі және оның халықтық мәдениеттің қалыптасуы мен қызмет атқаруына
тигізетін әсерін, халықтық психология мен халықтық
шығармашылықты әрбір қырынан қарастырады. Тілдің осы аталған белсеңді
сипатын XVIII ғасырда И.Г. Гердер, одан сәл кейінірек, XIX
ғасырда В. фон Гумбольдт және оның көптеген ізбасарлары мақұлдаған
болатын. Оның құпталуы мен әсер етуі Ф.И. Буслаев, А.Н. Афанасьев, әсіресе
А.А. Потебняның ерте орыс филологиялық және тілдік дәстүрлі еңбектерінен
жиі кездесіп отырады.
Н.И. Толстой тіл мен этностың өзара қарым-қатынасы туралы мәселені өте
ерте кезеңге қатысты мәселелердің қатарына жатқызады. Тіл этностың негізгі,
ең айшықты және тұрақты көрсеткіші болып есептеледі. Оған басқа да, тарихи
жолмен тұрақтыланған және көп жағдайда өзгерістерге түсіп отыратын
белгілер, атап айтсақ, аймақтық бірлік, мәдениет, этникалық (ұлттық) сана-
сезім, мемлекеттік білім беру, шаруашылық салалары, әлеуметтік ұйымдар,
сонымен қатар антропологиялық түрлерінің белгілері жүйелі түрде жалғасып
отырады.
Н.И. Толстой тілдің тағдыры мен халықтың тағдыры әрқашан бір-бірімен
тығыз байланыста болады, осыған сәйкес тіл өкілдерінің этникалық тарихына
үңілмей тұрып, нақты тілдер бойынша ешқандай экстралингвистикалық білім
салаларын айқындау мүмкін емес екендігін атап көрсетеді. Дегенмен, тілдің
құрылымымен салыстырғанда, этностың құрылымы көп жағдайда тарихи
жағынан алғанда басым түрде көптеген өзгерістерге ұшырап отырады және ол
тіл - этнос салаларының өзара байланысына тікелей, саналы түрде әсер ететін
әлеуметтік-экономикалық және мемлекеттік-саяси үрдістер,
өзгерістермен тығыз байланысты болады [38, 34 б.].
Ал ғалым Р.Ә. Авакова Тілдің бейнелілігін, байлығын арттыра түсетін
сөздік қордың ауқымды бөлігін құрап тұратын тілдік бірліктер
-фразеологизмдер. Фразеологизмдер - халықтың тұрмыс-салтының әдет-ғұрпының,
мінез-құлқының, өмір сүру ортасының, тұрмыс-тіршілігінің, экономикалық және
саяси көзқарастары мен өзгерістерінің және т.б. айнасы,-десе [39, 3 б.],
жас ғалым А. Сейсенова этикет формаларына лингвомәдениеттану аспектісінде
салыстырмалы талдау жасап, халық мәдениеті мен ұлттық менталитеттің бірлік
қызметіне ерекше тоқталады, лингвомәдениеттану - мәдениеттін тілдік жүйеге
қалай әсер ететінін, яғни фактор мен адам бойындағы тілдік факторлардың
байланысын қарастырады, -деп түйіндейді [40, 19 б.].
Зерттеу көзкарасына сәйкес қарастырылып отырған
орталықтан проблемалық сыртқы қабатқа араласу үрдісінің нәтижесі аралас
пәндердің пайда болуына өз ықпалын тигізеді, мысалы:
этнопсихология, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz