Агрохимия пәнінен зертханалық жұмыстар жинағы. Әдістемелік құрал
Абдулханова Жұпаркүл Әбдібайқызы
Джусупова Айгерім Аліпбекқызы
Агрохимия
пәнінен зертханалық жұмыстар жинағы.
Әдістемелік құрал.
Түркістан 2011ж
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
А. Ясауи атныдағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті
Түркістан Ахмет Ясауи кәсіби колледжі
Абдулханова Жұпаркүл Әбдібайқызы
Агрохимия
пәнінен зертханалық жұмыстар жинағы.
Оқу - әдістемелік құрал.
Түркістан 2011 ж
Түркістан Ахмет Ясауи кәсіби колледжінің оқу әдістемелік
кеңесінде қаралып басылуға ұсынылған.
Хаттама №3 18 қаңтар 2011 ж.
Автор: Оқытушы: Абдулханова Жұпаркүл Абдібайқызы
Пікір жазған: 1) техн. ғ. к. Түрметова Гульмира Жүсіпқызы
2) аш. ғ. к. Ерденов Мұрат
Агрохимия пәніндегі зертханалық жұмыстар жинағы.
Оқу-әдістемелік құрал.
4409002 Өсімдікті қорғау және агроэкология мамандығына арналған.
АЛҒЫ СӨЗ
Ауыл шаруашылығының егіншілік саласында жүмыс атқаратын әрбір маман
өсімдіктің қурылысы мен биологиясын, топырақ құрамы мен қасиетін жөне оның
қунарлылығын арттыру жолдарын, тыңайтқыштың қурамы мен қасиетін, оны
қолдану әдістерін, топырақты, тыңайтқышты және өсімдікті зерттеудің далалық
және яабораториялық әдістемесінің тексеру нәтижесі бойынша қажетті
құжаттарды толтыру жолын білуі тиіс. Сонымен қатар агроном топыраққа,
өсімдікке және тыңайтқышқа далалық
зерттеужәнеагрохимиялықталдаужасауд ы.тыңайтқыштарментәжірибе
жургізуді,тыңайтқышенгізгендеоныңно рмасынесептеуді,агрохимиялық картограмма
жасауды, тыңайтқышты дұрыс сақтауды және пайдалануды атқарааяуытиіс.
Сондықтан агрохимия пәнінен лабораториялық және тәжірйбелік сабақтар
өткізуге арналған оқулық қажет.
Қауіпсіздік технжкасын сақтаудың
негізгі ережелері:
1. Химиялық талдаүға кірісер алдында жүмыс орнын муқият дайындаұ
керек. Жұмыс барысымен және қолданылатын химиялық реактивтердің
қасиеттерімен танысып, титрлеу, сузұ, бүландырү, куйдіру және тағы
басқа тәсілдерді орындау ережелерін еске түсіру керек.
2. Жұмысты орындаұ кезінде әрбір студент өзіне бекітілген
құралдарды, қондырғыларды, реактивтерді, ыдыстарды пайдаланады.
Э і икеткасы жоқ химия лық реактивтерді пайдаланұға бол майды.
Құралдармен жумыс істер алдында оларды пайдаланұ жөніндегі нүсқаұды оқып
танысұы керек.
Концентрлі қышқылдар мен сілтілерді сұмен араластырганда қатты қызып
кетеді. Сондықтан оларды суйылтү үшін аздаған мөлшерде сұға қүю керек. Егер
қышқыл немесе сілтіден кұйіп қалған жағдайда тез арада киімнің кұйғен жерін
10-15 минөт шамасында сумен жуу керек.
Күйіп немесе.уланып қалмас ушін концентрлі қышқылдарды, сілтілерді, басқа
өткір иісті химиялық реактивтерді автоматты пипеткалармен, бюреткалармен,
өлшемдік цилиндрлермен ауа сорғыш шкафтың астында өлшеу керек.
Түтікшедегі сүйықтықты қыздырғанда оның аұзын жанындағы көршілес жұмыс
істеп жатқан адамға қарама-қарсы бағытта үстаған жөн.
Белгісіз химиялық заттардың дәмін татуға немесе иіскеуге болмайды.
Өте сасық иісті, жанғыш және қопарылғыш заттармен жұмысты міндетті түрде
аұа сорғыш шкаф астында жасаұ керек.
Ацетон, эфир, бензин сияқты заттарды оттан қорғалган жерде сақтайды.
Өрт шығып кеспес үшін қыздырғыш қүралдарды жүмыс жасап болғаннан соңтоқтан
ажыратады.
Шыны ыдыстармен жүмыс жасағанда, олар қолды кесіп кетпес үшін үқыпты, әрі
сақ болұ керек.
Жүмыс.істеу кезінде қүрғақ химиялық реактивтерді қолмен
алуғаболмайды.Олардыалуүшінарнаұлық ұралдарды{қалақша, қасық) пайдаланұ
керек.
Көзге химия лық ерітіндінің немесе қүрғақ за ттардың туйіршіктері шашыраған
кезде, көзді тез арада сумен жуып, дәрігерге көрінұ керек.
Лабораторияда жүмыс жасаганда халат киіп алұ керек.-'
Өсімдік құрамындағы құрғақ зат
пен ылғал мөлшерін анықтау
Барлық өсімдікте қурғақ зат пен ылгал мөлшері бірдей емес. Бүл екі
көрсеткіштің ара қатынасы өсімдіктің өсу, даму сатыларында өзгеріп отырады.
Дәнді дақылдардыңтүқымында 80-95 процент қүргақ зат пен 5-
20процентылғаяболса,картоп, көкөніссияқтыдақылдарда, керісінше, 5-25
процент қүрғақ зат 75-95 процент ылғал болады.
Сондықтан талдау арқылы алынган мәліметтерді салыстыру үшін өсімдік
қурамындағы қурғақ зат пен ыіпап мөяшерін білу керек.
Лаборатория жағдайында ылғал мөлшерін өсімдік үлгісіне жоғары
тёмпературамен әсер ету арқылы анықтайды.
Жұыс барысы. Таза қақпағы тығыз жабылатын шыны бюксті аналитикалық
таразыда өлшейді. Сонан соң осы бюкске өсімдік үлгісінен 2-5 г алып,
аналитикалық таразыда оның салмағын анықтайды. Өсімдік үлгісі салынған шыны
бюксті қақпағы ашық күйінде термостатқа орналастырады да, есігін жауып
электр тоғына қосады. Термостат температурасын 105°С жеткізіп, осы
температүрада 3 сағат углайды. Құрғату уақыты өткеннен соң бюкстің қақпағын
жауып оны эксикаторға көшіреді.
Эксикаторда 20-30 минетсуытадыда аналитикалықтаразыда өлшейді.
Сонан соң оны сол темперагурада термостатіа тағы да бір сағат құрғатады,
салмағын анықтайды. Бір сағаттық қүрғатуды соңғы өлшеумен оның алдындағы
өлшеу айырмашылығы 0,0001-0,0009 г болғанда ғана тоқтатады.
Өсімдік қүрамындағы қүрғақ зат пен ылғал мөлшерін төмендегі формуламен
есептейді.
д . 100
е=------------; у= 100-e
в
Мұнда, а - бос бюкс массасы, г;
б - үлгі салынған бюкс массасы, г;
в - үлгі массасы, г. в = б - а
г - ішінде қүрғатылған үлгі бар бюкс массасы, г;
д- құрғақ үлгі массасы, г . д = г - а
е - өсімдік құрамындағы құрғақ зат-мөлшері, %;
у - гигроскопиялық ылғал мөлшері, %;
Өсімдік құрамындағы күлдің мөлшерін анықтау.
Өсімдікті жаққанда оның құрамындағы азот, сутегі, оттегі, көміртегі үшып
шығады. Олар негізінен органикалық заттардың қүрамына енетіндіктен
органогендер деп аталады.
Өсімдікті жағу нәтижесінде алынатын затты күл деп атайды. Көпшілік ауыл
шаруашылығы дақылдарының құрғақ заттарының құрамында орта есеппен 3-6% күл
болады. Күлдің мөлшері өсімдіктердің биологиялық ерекшеліктеріне, өсу
кезеңіне, жасына, орта жағдайына, агротехникалық шаралар мен тыңайтқыш
қолдануға байланысты өзгереді.
Мысалы, өсімдік тамырында, сабағында және жапырағында күл мөлшері оның
тұқымдарына қарағанда анағұрлым аз болады. Топырақта тұздар көп және ауа-
райы құрғақ болса, өсімдікте күлді запар соғұрлым молболады.
Күлдің құрамы өте күрделі және алуан түрлі. Мысалы, астық тұқымдас
дақылдардың дәндерінің күлінде фосфор элементіңің үлесі 30-50 процент
болса, күріште 16 процент болады. Бұл дақылдардың сабақтары мен
жапырақтарында кремний және кальций моп болады. Картоп түйнегі мен қызылша
тамырында калий көп кездеседі. Сондықтан күл мөлшеріне қарай
жекелегентопырақ-климат аймақтарында тыңайтқышты қолданғанда алынған
өнімдегі қоректік жүлдік элементтердің шамасын анықтауга болады. Өсімдік
қүрамындағы күлді анықтау үшін, оны жоғары температурада (520-550°С) муфель
пешіне салып өртейді. Осы жолмен алынған күлді тазартылмаған күл деп
атайды. Өйткені, оның құрамында қоректік элементтердің тотықтарынан басқа
көмірдің, құмның және саздың қалдықтары кездеседі.
Реактивтер
1. Хлорлы темір (III) түзының 0,5 проценттік ерітіндісі.
Жұмыс барысы • Таза, құрғатылған тигелді хлорлы темір түзының 0,5
проценттік ерітіндісімен нөмірлеп, шамамен 1-2 сағат муфель пешінде немесе
электр плиткасында кептіреді. Кептірілген тигелді эксикаторда суытып,
аналитикалық таразыда өлшейді. Сонан соң тиіелге ауада қүрғатылған өсімдік
материалынан шамамен 2-5 г алып, аналитикалық таразыда 0,0001 г дәлдікте
оның салмағын біледі. Өсімдік материалы салынган тигелді суық муфель
пешініңішіне орналастырып есігін жабады да, электр тоғына қосады.
Температураны 220-250°С жеткізіп, осы температурада 1-
2сағатүстайды.Сонансоңтемператураны жайлап525-550°С көтереді.
Осытемпературада 3-4сағат үстау керек. Күйдірууақыты өткеннен соң тигелді
эксикаторда суытады да аналитикалық таразыда өлшейді. Күлді түрақты
массасына жеткізу үшін тағы да 30 минөт қайталап қыздырып тагы да салмағын
ө лшейді.
Күлдіңтүсі ақшыл сүр болуы керек. Егер оның қүрамында темір мен марганецтің
мөлшері көбірек болса, онда оныңтүсі қызыл-қоңыр немесе жасыл болып келеді.
Жалпы күлдің мөлшерін төмендегі формула бойынша есептейді:
(с-а) . 100
Х=---------------;
(в-а)
Мүнда, X - жалпы күлдіңмөлшері, %;
а - бос тигел массасы, г;
в - әсімдік материалы салынған тигел массасы, г;
с - ішінде күлі бар тигел массасы, г;
100 - процентке ауыстыру коэффициенті;
Қауіпсіздік технжкасын сақтаудың
негізгі ережелері:
Өсімдік қүрамындағы күл элементтері олардың биологиялық
ерекшеліктерінеқарай әр түрлі болады және барлық өсімдік күлдерінің
химиялық құрамы бірдей емес. Мысалы, асбұршақ дәні мен санында күкірт көп
болса, картоп сияқты тамыржемістілердің күлінде калий көп кездеседі. Астық
тұқымдас дақылдардың дәндерінің күлінде фосфордың мөлшері 0,8-1,0 процент,
ал сабанында керісінше бірнеше процент аз болады.
Демек өсімдік күлін талдау арқылы оның қүрамына кіретін химия лық
элементтерді біледі.
Реактивтер
Түз қышқылының 10 және 25 проценттік ерітіндісі.
Аммиактың 1 проценттік ерітіндісі.
Барий хлоридінің 10 процентгік ерітіндісі.
4 Роданды калий түзының 10-проценттік ерітіндісі.
5.Молибден қышқыл аммонийдің күкірт қышқылындағы ерітіндісі.
(25 г молибден қышқыл аммоний тузын 200 мл дистилденген суда
ерітеді. Басқа ыстыққа төзімді шыны сауытқа 520 мл дистилденген су алып,
үстіне 280 мл концентрлі күкіртқышқылын қүяды. Күкірт қышқылының судағы
ерітіндісі суытылғансоңоны молибден қышқыл аммонийтүзының ерітіндісіне
қосады да қоспа деңгейін дистилденген сумен 1 л жеткізеді).
6. Қалайы хлоридінің 1 -проценттік ерітіндісі (0,25 г қалайы
хлоридін
10 мл 10- проценттік түз қышқылында ерітеді).
Қымыздық қышқыл аммоний түзының қаныққан ерітіндісі (5 г түзды 100 мл
дистилденген суда ерітеді).
Магний дипикриламинатының 1-проценттік ерітіндісі.
Жұмыс барысы.Аналитикалықтаразыдафарфорти геліне 1 г (0,0001 г
дәлдікпен) күлді өлшеп алады. Оган 3-5 тамшы дистилденген су қосып
дәлдікпен) кулді өлшеп алады. Оған 3-5 тамшы дистилденген су қосып
дымдылдайды. Дымқылданған күлге 2-5 мл түз қышқылының 25 проценттік
ерітіндісін қосып шыны таяқшаме араластырып оны ерітеді, Сонан соң фарфор
тигел інің ішіндегі күл ерітіндісін воронка арқылы сиымдылығы 100 мл шыны
сауытқа ауыстырады. Фарфор тигелін бірнеше рет дистилденген сумен шаяды.
Шайындыларды да шыны сауыттагы сүйықтыққа қосады. Сөйтіп шыны сауыттағы
сүйықтық деңгейін дистилденген сумен 100 мл жеткізеді де шайқап
араластырады (бірінші ерітінді).
Осы шыны саутгтағы ерітіндіден пипегканыңкөмегімен 10 мл алып, басқа
көлемі 100 мл өлшемдік шыны сауытқа көшіреді. Оган 2-3 тамшы фенолфталиен
индикаторын тамызады да, 1 проценттік аммиак ерітіндісімен әлсіз қызғылт
түске өзгергенше титрлейді. Сөйтіп дистилденген сумен көлемін 100 мл
жеткізеді.(екінші ерітінді).
Күкірт қышқылының ионын анықтау. Бірінші ерітіндіден пипетка көмегімен 5 мл
алып, оны шыны■түтіешеге ауыстырады, Пробиркадағы ерітіндіні қыздырады да
үстіне 3-4 мл 10 проценттік хлорлы барий ерітіндісін құяды. 802"4 ионының
болуы ақ түсті түнбаның түзілуі арқылы байқалады.
Бұлбарийсульфатыныңтунбасы. Буғанкөзжеткізуушіншыны түтікшедегі түнбаға
бірнеше тамшы әлсіз түз немесе сірке қышқылының ерітінділерін қосады. Сол
уақытта барий сульфатының түнбасы ерімеуі тиіс.
Темірді анықтау. Бірінші ерітіндіден шыны түтікшеге пипеткамен 3-4 мл апып,
оған бірнеше тамшы роданды калий тузының ерітіндісін қосады. Сол уақытта
шынытүтікшедегі ерітінді қызғылттүскебоялады. Бүл кул қүрамында темір
элементінің бар екендігін білдіреді.
Фосфорды анықтау. Екінші ерітіндіден пипетка көмегімен 5 мл алып, оны шыны
түтікшеге ауыстырады. Үстіне 5 мл молибден реактивін және 5 тамшы хлорлы
қалайы ерітіндісін қосып шыны таяқшамен араластырады, 2-3 минөтаралығында
ерітінді көгереді. Бүл күл қурамында фосфор злементінің бар екендігін
білдіреді.
Калийді анықтау. Бірінші ерітіндіден пипетка көмегімен 3-5 мл
алып шыны түтікшеге кқшіреді. Үстіне 4-5 тамшы магний дипикриламинат
ерітіндісін қосады. Сол уақьпта қызғылтсары түстітүнба пайдаболады. Бүл күл
қүрамында калий элементінің бар екендігін білдіреді.
Кальцийді анықтау. Бірінші ерітіндіден пипетка арқылы 3-5 мл алып оны шыны
түтікшеге ауыстырады да электр п литкасында қыздырады. Қыздырылған
ерітіндіге 2-3 мл қымыздық қышқыл аммоний түзының қаныққан ерітіндісін
қүяды. Сол уақытта ақ түнба пайда болады. Бул күл қүрамында кальций
элементінің бар екендігін біпдіре
Өсімдікті К.Гинзбург әдісімен күлдендіру
Бұл әдіспен өсімдікті күлдендіру оның қүрамынДагы органикалық заттарды
концентрлі күкірт және хлор қышқылдарынан дайындалған қоспамен тотықтыруга
негізделген.Атап айтқанда өсімдік қүрамындагы көмірсулар су мен көмір
қышқыл газына дейін, ал азогты оріаникалық қосылыстар су, көмір қышқыл газы
және аммиакқа дейін ыдырайды. Аммиак күкірт қышқылымен әрекеттесіп аммоний
сульфаты түзіледі.
Жұмыс барысы. Аналитикалықтаразыдамайдаііапунтақт алганөсімдік
материалынан 0,2 г (0,0002 г дәлдікке дейін) өлшеп алады да, оны Кьельдал
шыны сауытына ауыстырады (№ 1 -сурет). Үстіне күкірт және хлор
қышқылдарынан (қатынасы 10:1) дайындалған қоспадан 5,5 мл кұяды.
1 сурет. Талдауға арналған үлгіні алатьш қүрал (а) және оны Кьельдал шъшы
сауытьша (б, в, г) көшір
Өсімдік құра.мьпндағы жалпы азот
мөлшерін анықтау
Азот өсімдікке қажетті негізгі химиялық элеменпердің бірі. Ол
барлык.белоктызаттардыңқурамынаенед і. Белоктыңқүрамындаазотгың мөлшері оның
салмағының 16-18 процентіне тең, Азот нуклеин қышқылдарында болады. Сол
смяқты азот хлорофил лде.фосфатидтерде, алколоидтарда, кейбір витаминдерде,
ферменттерде және өсімдік клеткаларындағы басқа да көптеген органикалық
заттарда кездеседі.
Өсімдіктің әр түрлі бөлігіндегі азоттың жалпы мөлшері түрліше
шамадаауытқиды. Азотгыңеңкөпмөлшеріөсімдіктіңтуқымы нда, әсіресе
бүршақдақылдарыныңтуқымында кездеседі. Вегетативтік органдардың ішінде
азотқа бай жапырақтар. әсіресе жас жапырақтар, ал сабақтарда азот азырақ,
тамырларда тіпті азырақ.
Өсімдіктің азотпен қоректенуін реттеуде оның қурамындағы азоттың
мөлшерін білу керек.
Өсімдік қүрамындағы азот мөлшерін Кьепьдал әдісімен және Несслер
реактивінің көмегімен анықтайды.
Өсімдік қүрамындағы жалпы азот
мөлшеерін Кьельдал әдісімен анықтау
Өсімдікті К.Гинзбург ұсынған әдіспен күлдендіру арқылы дайындалған
ерітіндіні пайдаланады. Бул әдіспен азотты анықтауда күкірт қышқыл аммоний
қурамындағы аммиакты сілтімен ығыстырады. Аммиакты бор
қышқылыменбайланыстырады.
Жумыс барсы. Дайындалган ерітіндіден цилиндр немесе пипетка көмегімен
50 мл алып оны Кьельдал апларатының ыстыққа төзімді сиымдылығы 600-800 мл
шыны сауытына ауыстырады (№ 2 сурет). Оның устіне 250-300 мл тазартылған
су4-5 тамшы фенопфталеин индикаторыи қосады. Кьельдал аппаратыныңшыны
сауытыныңаузын тамшы устағышы бар іығынмен жауыл, гамшы устагышты
тоңазытқышқа' қосады. Ал тоңазьпқыштың екінші ушын стакандагы 30 мл 4-
проценттік бор қышқылының ерітіндісіне салады. Стакандағы ерітіндіге 2-
Зтамшы аралас индикагорын қосу керек.
Енді тоңазытқышқа су жіберіп, Кьельдал аппаратыпың шыны сауытындағы
сұйықтыққа 40-50 проценттік сілті ерітіндісін қосып бір түйір мырыш металын
салады. Сөйтіп 40-60 минөттей қайнатады. Осы мерзім . ішінде аммоний
сульфатының ыдырауынан түзілген аммиак тоңазытқыш арқылы өтіп, стакандағы 4-
процентгік бор қышқылымен байланысады. Аммиакты айдау процесі аяқталган
соң, стакандағы ерітіндіні әлсіз қызғылт туске өзгергенше 0,01 н күкірт
қышқылының ерітіндісімен титрлейді.
Өсімдік қурамындағы жалпы азот мөлшерін төмендегі формуламен есептейді:
Х= А-0.0014 ;У- 100
н- в
Мұнда, X - өсімдік.қурамындағы азотмөлшері, %;
а - стакандағы ерітіндіні титрлеуге жүмсалған 0,01 н күкірт
қышқылының көлемі, мл;
V - Ерітіндінің жалпы көлемі, мл;
в - талдауға алынған ерітінді көлемі, мл;
н - талдауға алынған өсімдік массасы, г;
0,0014 - 1 мл 0,01 н. күкірт қышқылының ерітіндісі 0.0014 г азот
байланыстыратынын көрсететін коэффициент;
100 - процентке ауыстыру коэффициенті;
Кьельдал микро әдісі бойынша азотты анаықтауға арналған
құрылғы:
- бу түзгіш шыны с.ауыт;
- пайдаланылған суйықтықты шығаруға арналған ыдыс;
- реакция жүретін қос қабатты ыдыс;
- шүмекті воронка;
-тоңазытқыш; 6- қабылдағыш;
6 қысқашта
Өсімдік құрамындағы жалпы
фосфор мөлшерін анықтау
Фосфор күл элементтерінің ішінде ерекше орын алады. Өйткені
өсімдік организмініңтіршілік етуіне басқа қоректік элементтер фосфордай қ-
атыса алмайды. Ол өсімдікте негізінен органикалық қосылыстар және шамалы
мөлшерде минералдық қосылыс түрінде кездеседі. Фосфордың органикалық
қосылыстарына нуклеин қышқылдары (ДНҚ, РНҚ), нуклеопротеидтер, фосфатидтер,
фитин, қант фосфаттары жатады.
Фосфор биология лық реакцияны тездететін көптеген ферменттердің
қүрамына кіреді. Фосфордың кейбір органикалық қосылыстары өсімдік
организмінде энергияны бір жерге жинақтайтын аккумулятор рөлін атқарады.
Фосфор азот сияқты өсімдіктің репродуктілік органдарына (жеміс
салатын органдарына) жиналады, өйткені өсімдіктің бүл органдарында
органикалық заттар синтезделеді. Мысалы, бидайдың дәнінде - 0,85, сабанда -
0,20% фосфор болса, лобия дәнінде - 1,38 картоп гүйнегінде 0,11% болып
келеді. Жалпы өсімдік құрамындағы фосфор мөлшері топырақ-климатжағдайлары
мен оның биологиялық ерекшеліктерінё тағы басқа факторларға қарай өзгеріп
отырады. Сондықтан оның өсімдік құрамындағы мөлшерінің өзгеруін біліп отыру
керек.
Өсімдік құрамындағы фосфорды анықтауда Дениж ұсынған әдіс немесе
осы әдістің өзгертілген түрі қолданылады. Бұл әдіс фосфор қышқыпының
қалайының қатысында аммоний молибдатымен көгілдір түсті комплексті қосылыс
- (Мо02- 4Мо03)2. Н3РОд түзілуіне негізделген. Ал гіайда болған көгілдір
түстің қарқыны ерітіндідегі фосфор мөлшеріне байланысты.
Реактивтер
Күкірт немесе тұз қышқылының 10-проценттік ерітіндісі.
Аммиактың 10-процентгік ерітіндісі. ..
Бета-динитрофеңол индикаторы (0,2 гтүзды 100 мл дистилденген суда ерітеді).
Молибден реактиві (аммоний молибдатының 10-проценттік ерітіндісі мен
концентрлі күкірт қышқылын тең мөлшерде
араластырады).
5. Қалайы хлоридінің ерітіндісі.
Жұмыс барысы. Алдынала К.Гинзбург әдісі бойынша дайындалған
ерітіндіден 5-10 мл алады (11- бетті қараңыз). Оны 50 мл өлшемдік шыны
сауытқа ауыстырады. Үстіне 10-15 мл дистилденген су қүяды. Оған 2-3
тамшыбета-динитрофенолиндикаторынта мызып 10-проценттікаммиак ерітіндісімен
әлсіз сары түске өзгергенше бейтарагпайды. Осыдан кейін ерітінді түсін 1-2
тамшы 10-лроцентгік түз немесе күкірт қышқылының ерітіндісімен жояды.
Сонан соң бүл ерітіндіні шамалы мөлшерде алынған (5-10 мл) дистилденген
сумен сүйылтады. Үстіне 2 мл молибден реактивін қүйып шыны сауьпты шайқап
ішіндегі ерітіндіні араластырады. Осыдаі і кейіи оған 5 тамшы қалайы
хлориді (ІІ) ерітіндісін қосады. Дистилденген сумен деңгейін 50 мЛ
жеткізеді де 5-7 минөтке қалдырады. Осы уақытта улгі ерітінділерін
даярлайды. Ол ұшін әрбір мл 0,002 мг Р205 бар калий гидрофосфаты (КН2Р04)
тұзының ерітіндісінен 1,5,10,15,20,25,30 млалып зерттелетін ерітіндіге
қосқан реактивтерді қосады.
Зерттелетін және үлгі ерітінділер қүйылған барлық шыны сауыттарды әзірл
егеннен кейін оларды мүқият шайқайды. Содан соң зерттелетін және үлгі
ерітінділердіңколориметр қүралындаоптикалықтығыздығын өлшейді.
Сөйтіп, үлгі ерітінділердің оптикалық тығыздығы мен концентрациясының
мәндерінің негізінде бөліктеу графигін сызады. Ол үшін белгіленген масштаб
бойынша ординат өсіне ерітінділердің концеңтрациясын, ал абцисс сызығының
бойына олардың оптикалық тығыздығын салып нуктелерді түзу сызық арқылы
қосады.
Осылай дайындалған графиктен зерттёлетін ерітіндінің оптикалық тығыздығына
тиісті фосфор қышқылының концентрациясын табады.
Өсімдік қүрамындағы ж.алпы фосфор мөлшерін төмендегі формуламен есептейді:
а . V . 100
Х= -------
н ■ в ■ 1000
Мұнда, X - өсімдік құрамындагы жалпы фосфор мөлшері, %;
а - график бойунша алынған зерттелетін ерітіндідегі
фосфор қышқылының концентрациясы, мг;
V - ерітіндінің жалпы көлемі, мл;
н - зерттеуге алынян өсімдік материальіның массасы, г;
в - зерттеуге алынған ерітінді көлемі, мл;
100 - процентке ауыстыру коэффициенті;
1000 - грамды милдиграмға ауыстыру коэффициенті.
6. Калий гидрофосфатының үлгі ерітіндісі (0,2875 г КН2Р04 түзын
дистилденген суда ерітіп деңгейін 1 л жеткізеді. Ол ерітіндіден 20 мл алып
көлемі 1 л жеткенше су құяды. Бұл ерітіндінің ,әрбір мл 0,002 мг
Р205болады).
Өсімдік құрамындағы жалпы калийді анықтау
Калий өсімдік үшін аса маңызды қоректік элемент. Ол өсімдік
организмінде көптеген физиологиялық және биохимиялық құбылыстарға қатысады.
Ол фотосинтездің қалыпты өтуіне ықпал етіп, көміртегінің жапырақтан басқа
органдарға жылжуын, сондай-ақ организмде кейбір витаминдердің синтезделуін
кұшейтеді. Егер өсімдік калиймен жақсы қамтамасыз етілген болса, жемістер
мен көкөнісіерде қант, картопта крахмал мөлшері артады, дақылдыңсуыққа,
қысқа мерзімді қүрғақшылыққа төзімділігіартады.
Өсімдіктегікалийдіңкөпшілікбөлігікл еткашырынында болады.
Егер азот, фосфордәндекебірекболса, калий астық дақылдарының,
керісінше, сабанында көп болады. Қант қызылшасы, картоп, көкөніс сияқты
дақылдар астық тұқымдастарға қарағанда калийді көп қабылдайды. Мысалы, 300
ц картоп өнімі 300 кг, 500 ц қант қызылшасының өнімі 385 кг калий
қабылдаса,50ц астық дақылдарының өнімі130-150кг калий' пайдаланады.
Сондықтан ауылшаруашылық дақылдарының құрамындағы калий мөлшерін білу
тыңайтқышты жүйелі түрде қолдануға мүмкіндік береді.
Өсімдік құрамындағы калийді салмақтық тәсілмен және жалынды фотометр
көмегімен анықтайды.
Өсімдік құрамындағы калий мөлшерін
салмақтық тәсілмен анықтау
(Тананаев бойынша)
Бұл әдіс калийдің натрий-кұміс кобальт-нитрит тұзымен әрекеттескенде
комплексті тұз-калий-күміс кобалынитридінің түзілуіне негізделген. Пайда
болған түнба массасы бойынша калий мөлшерін біледі:
ЗКH03 + NаАд2 [Со(N02)6] + Nа2Ад [Со(NO2)б] =
ЗHаNО3 + КАg2 [Со(N02)6] + К2Ад [СО(N02)6].
Жұмыс барысы. Алдын-ала К.Гинзбург әдісімен дайындалған ерітіндіден
(11-бетті қараңыз) фарфор тостағаншасына 25-50 мл алып, ішінде ыстық суы
бар ыдыс бетіне орналастырады да 5 минөт қыздырады.
Тостағаншаны ыдыстан алып суытады. Үстіне 1 -2тамшы фенолфталемн
индикаторын құйып, индикатор туссізденгенше азот қышқылының 0,5 М
ерітіндісімен титрлейді. Тостағаншаны қайтадан ішінде ыстық суы бар ыдыс
бетіне орналастырып тағы да қыздырып, туссізденгенше шыны таяқшамен
араластыра отырып куміс нитратының 0,05 М ерітіндісінен тамшылатып қосады.
Тостағаншадағы қоспаны сиымдылығы 50 мл өлшемдік шыны сауытқа сузеді.
Сүзгішті ыстық дистилденген сумен бірнеше қайтара жуады да шыны сауыттағы
сүзінді көлемін дистилденген сумен 50 мл жеткізеді. Сузіндіге бір тамшы
қызгылт сары метил және ерітінді шамалы қызғылттүске ауысқаншаазот
қышқылының0,5 М ерітіндісінен екі немесе үш тамшы қосып тығынмен жауып
шайқайды.
Осы ерітіндіден химиялық стаканға пипеткамен 25 мл алып, устіне 5 мл
Тананаев реактивін қүяды да шыны таяқшдмен 2 минөттей араластырады. 5
минөттен кейін стакандағы ерітіндіні тағы да 1 минөттей араластырып, 1
сағаттай түндырады. Стакандағы сүйықтүнғаннан кейін, Бунзен шыны сауытына
бекітіп, күні бүрын салмағы өлшенген тигель-. сүзгігетүнбабетіндегі сүйықты
қүяды. Содан кейінтүнбаны сүзгіге көшіріп,'. аққан сүзінді мүлде түссіз
болғанша 80 проценггік сірке қышқы лы қосы лған дистилденген сумен түнбаны
жуады (Жуатын сұйықты былай әзірлейді: 4-5 мл 80 проценттік сірке қышқылын
1 л дейін жеткізіп дистилденген су қүяды).
Тигель-сүзгіні басқа Бунзен шыны сауытына ауыстырып, түнбаны 2-3 мл
этил спиртімен және 2-3 мл эфирмен жуады. Содан кейін тигелді тұнбасымен
қоса 110°Стемпературада Юминөттейкелтіріп, эксикаторда
салқындатадыдааналитикалықтаразыдас алмагынөлшейді.
Ішінде түнбасы.бар тигел-сүзгі массасы мен бос тигел-сүзгі
массасыныңайырмашылыгы бойыншатұнба массасынтабады. Тунбадағы калий
мөлшерін оның массасын тиісті коэффициентке көбейтеді (кесте 1)
Өсімдіқ құрамындағы кальций мен магнийді
анықтау
Кальций өсімдіктердегі зат алмасуда үлкен рөл атқарады. Ол
өсімдіктің тамыр жүйесінің өсуіне, аммоний түріндегі азоттың сіңірілуіне,
клетканың тұтқырлығы мен өткізгіштігіне, клетка шырынының реакциясының
реттелуіне әсер етеді. Сол сияқты өсімдік организмінде зат алмасудан
түзілген органикалық қышқылдарды (мысалы, қымыздық қышқылы) бейтараптайды.
Өсімдіктің сабағы мен жапырағында кальций мөлшері, оныңдәніне қарағанда
жоғары болады.
Магний хлорофилл және басқа органикалық заттардың қүрамына
енеді. Ол көмірсулардың және фосфордың минералдық түздарынан оның күрделі
органикалық қосылыстарының түзілуіне қатысады. Сол сияқты магний аскорбин
қышқылының пайда болуын, киназа ферментінің қарқындылығын күшейтеді.
Магнййді қант қызылшасы мен көпжылдық бұршақ тұқымдастар көп қажет етеді.
Өсімдік құрамындағы кальций, магний элементтерінің мөлшерін
салмақтық, көлемдік және колориметрлік әдістермен анықтайды.
Өсімдік құрамындағы кальцийді
комплексометрлік әдіспен анықтау
Бұл әдіс кальций элементінің мурексид индикаторымен қызғылт түсті
комплексті қосылыс түзуіне негізделген.
Пайда болған комплексті қосылысты оның қызғылт түсі күлгін туске
өзгергенше трилон Б түзының ерітіндісімен титрлейді.
Титрлеу барысында жүретін реакцияның схемасы:
(Са + мурексид) + трилон Б = ( Са + трилон Б) + индакатор + 2Н.
Реактивтер
1 .Тұз қышқылды гидроксиламиннің 5-проценттік ерітіндісі.
Натрий сульфидінің 1-проценттік ерітіндісі.
Калий сілтісінің 10-проценттік ерітіндісі.
Мурексид индикаторы (0,25 г мурексидті 25 г натрий хлоридімен араластырып
қоспаны унтақтайды).
5. Трилон Б түзының 0,01 н.ерітіндісі (9,3 г түзды 1 л дистилденген суда
ерітеді. Осы ерітіндіден 200 мл алып оның көлемін дистилденген сумен 1 л
жеткізеді).
Жұмыс барысы. Алдын ала К.Гинзбург әдісімен дайындалған ерітіндіден
(11- бетті қараңыз) пипеткамен 5 мл алып сиымдылығы 200 мл Эрленмейер шыны
сауытына көшіреді де оған 100 мл дистилденген су қүйып араластырады. Үстіне
3 тамшы 2,5-проценттік натрий сульфидін, Этамшытүз қышқылды гидроксиламин,
3 мл 10-проценттік калий сілтісін қосады. Сонан соңоған шамамен 0,02-0,03 г
(Пышақ үшымен) мурексид индикаторын салады да, шыны сауытты шайқай отырып
ішіндегі ерітіндіні ашық күлгін түске боялғанша трилон Б түзының 0,01 н
ерітіндісімен титрлейді.
Өсімдік қүрамындағы кальций мөлшерін төмендегі формуламен есептейді:
х= а0,20 .V . 100
н ■ в•1000
Мұнда, X - өсімдікқүрамындағы СаО мөлшері, %;
а- ерітіндіңі титрлеуге жұмсалган 0,01 н.трилон Б. мл;
V - ерітіндінің жалпы көлемі, мл;
н - талдауға алынған өсімдік массасы,.г;
в - талдауға алынған ерітіңді көлемі, мл;
0,20 - 1 мл 0,01 н трилон Б ерітіндісіне сәйкес келетін СаО
мөлшері, мг;
1000 - грамды миллиграмға ауыстыру коэффициенті;
100 - процентке ауыстыру қоэффициенті
Өсімдік құрамындағы кальций мен
магний қосындысын
комплексонометрлік
әдіспен аныктау
Органикалық бояғыш зат - қара хромогеннің қатысында трилон Б
тұзымен кальций, магний иондарының ішкі комплексті қосылыстарынан осы
элементтерді бөліп шығаруға негізделген.
Реактивтер
Туз қышқылды гидроксиламиннің 3-проценттік ерітіндісі.
Натрий сульфидінің 1-процентгік ерітіндісі.
Аммиактың буферлік ерітіндісі (25 г М^СІ 100 мл дистилденген суда ерітіп,
"устіне 200 мл 20-проценттік аммиак ерітіндісін қуяды да деңгейін
дистилденген сумен 1 литрге жеткізеді).
Қара хромоген (0,25 г. индикаторды 25 г натрий хлоридімен арагластырып,
қоспаны фарфор келісінде келсапшамен унтақтайды).
Трилон Б түзының 0,01 н.ерітіндісі (9,3 г тузды 1 л дистилденген суда
ерітеді. Осы ерітіндіден 200 мл алып оның көлемін дистилденген сумен 1 л
жеткізеді).
Жұмыс барысы. Алдын-ала К.Гинзбург әдісімен дайындалған
ерітіндіден (11 -беттіқараңыз) пипетка көмегімен 5 мл алып, сиымдылығы 200
мл Эрленмейер шыны сауытына ауыстырып, үстіне 100 дистилденген су қүяды.
Осы шыны сауыттағы ерітіндіге 8 тамшы гидрокси ламин ерітіндісін қосады да,
шайқайды, сөйтіп 3 минөтке қалдырады. Сонан соң оған 3 тамшы натрий
сульфидініңерітіндісін, 5 мл аммиактыңбуферлік ерітіндісін қүйыпүстіне0,02-
0,03г(пышақүшымен)қүэғаққарахромог ениндикаторын
салады.
Сөйтіп шыны сауытты шайқай отырып ішіндегі ерітінді ашық көк
түске
боялғанша трилон Б түзының 0,01 н ерітіндісімен титрлейді.
Өсімдік қүрамындағы кальций мен магний қорындысын төм§ңдегі
формуламен есептейді:
Х= а-0,2 . 0,12 . V .100
н . в . 1000
Мұнда, X - өсімдік құрамындағы СаО және МдО қосындысының
мөлшері, %;
а - ерітіндіні титрлеуге жұмсалған 0,01 н. трилон Б, мл;
V - ерітіндінің жалпы көлемі, мл;
н - талдауға алынған өсімдік массасы,т;
0,2-1 мл 0,01 н трилон Б ерітіндісіне сәйкес келетін СаО ,
мөлшері, мг;
мөлшері, мг;
1000 - грамды миллиграмга ауыстыру коэффициенті; - 100- процентке
ауыстыру коэффициенті.
Өсімдік өнімінің сапасын анықтау
Өсімдік құрамы жағынан күрделі және алуан түрлі. Ол өзінің қорегі үшін
химиялық элементтерді пайдаланады. Олар тікелей биохимиялық процестердің
әсерінен түрлі органикалық заттар түзеді. Бұл органикалық заттар жиынтығы
өсімдіктің сапа көрсеткіші болып саналады. Ауыл шаруашылығы дақылдарынан
алынатын өнім сапа көрсеткіштерінің шамасымен бағаланады. Сапа
көрсеткіштеріне олардың қүрамындағы белоктар, көмірсулар (сахароза,
крахмал, клетчатка), майлар, органикалық қышқылдар, витаминдер жатады.
Өнімнің сапа көрсеткіштері өсімдіктердің биологиялық ерекшеліктеріне, ауа-
райы мен топырақ жағдайларына, агротехникалық шаралардың және қолданылған
тыңайтқыштың түріне, мөлшеріне, әрі беру мерзіміне қарай өзгеріп тұрады.
Мысалы, күріш дәнінде белок мөлшері 7 процент болса, бидайда - 15, соя
дәнінде 35 процентке дейін жетеді.
Ауыл шаруашылығы дақылдарын өсіруде олардың өнімінде сапа
көрсеткіштерінің белгілі дорежеде болуын қадағалау керек.
Өсімдік құрамындағы нитратты азотты анықтау
Өсімдіктің тамыр клеткаларына сіңген нитрат иондары алдымен төмендегі
схема бойынша тотықсызданады. Пайда болған аммоний ионы белокты заттардың
синтезделу құбылысына қатысады:
– –
–
N03 → N02 → N0 → И202 → ИН2ОН → ИН4
Өсімдіктегі нитрат иондарының мөлшері көбінесе қолданылған азот
тыңайтқышының түріне, беру мерзіміне, мөлшеріне және агротехника шараларына
байланысты. Мысалы, өсімдікті өсу кезеңінің екінші жартысында азотпен
біржақты қоректендіруді күшейткен жағдайда оның клеткасында нитрат
иондарының концентрациясы жоғарылайды, ол өсімдік үшін зиян емес. Бірақ сол
өсімдік өнімін пайдаланғанда адам организмі уланады.
Көпшілік ауыл шаруашыпығы дақылдары үшін олардың өнімін пайдаланғанда
теріс (зиянды) әсер етпейтін нитрат иондарының концентациясының шегі
анықталады.№ 5 Кесте
Зиянды әсер етпейтін нитрат иондарының концентрациясының шегі
– –
Дақыл N03 Дақыл N03
мгкг мгкг
Картоп 250 Асханалық қызылша 1400
Ерте пісетін 900 Пияз шалқаны 80
капуста
Қауын 90
Кеш пісетін 500 Қарбыз 60
капуста
Тәтті бұрыш 200
Ерте пісетін сәбіз400 Жүзім 60
Апма 60
Кеш пісетін сәбіз 250 Алмүрт 60
Қызанақ 150 Мал азықіық қыяылша 800
Қияр 150
Дақылдардың өсу кезеңінде (әсіресе көкөніс, жеміс, мал азықтық шөп)
олардың құрамындағы нитрат иондарының мөлшерін анықтау керек.
Нитрат иондарын Гранвальд-Ляжу және потенциометриялық әдістермен
анықтайды.
Грандвальд-Ляжу әдісі арқылы нитрат иондарының мөлшерін анықтау
Бұл әдіс нитрат иондарының дисульфофенол қышқылымен нитрофенол
қосылысы тузетініне негізделген. Ал нитрофеиол сілтімен әрекеттесу
нәтижесінде сары түсті қосылыс береді.
Жұмыс барысы. Талдауга арнапған өсімдік материалын үккіштен өткізу
арқылы ұнтақтайды. Осы ұнтақталған материалдан таразыда 5-10 г өлшейді де
оны фарфор келісіне салады. Оған 15-20 мл дистилденген су қосып келсапшамен
біркелкі масса түзілгенше езгілейді. Бұл массаны сүзгіш қағаз арқылы
сиымдылығы 100 немесе 200 мл өлшемдік шыны сауытқа сүзеді. Фарфор келісінің
ішінде қалған өсімдік қалдығын бір-екі рет дистилденген сумен шаяды, оны да
сүзгіш қағазға құяды.
Сонан соң сүзгіш қағаз бетіндегі массаны екі-үш рет дистилденген сумен
жуады. Ақырында өлшемдік шыны сауыттағы сүзіндінің көлемін дистилденген
сумен 100 немесе 200 мл жеткізеді. Шыны сауының аузын тығындайды, ішіндегі
сүйықтық араласу үшін оны бір-екі рет аударып і өңкереді. Сөйтіп пипетканың
көмегімен сұйықтықтан 50 мл алып фарфор тостағаншасына ауыстырады және оған
2-3 мл концентрлі сутегі пироксидін қосады. Сонан соң фарфор тостағаншасын
қайнап тұрған суы бар ыдыс бетіне орналастырады да сүйықтықты кеуіп
біткенше буландырады. Сұйықтық булануынан түзілген құрғақ тұнбаны еріту
үшін фарфор тостағаншасына 10-20 мл концентрлі сутегі пироксидін құяды.
Тостағанша бетін шыны әйнекпен жауып, оны қайтадан қайнап тұрған суы бар
ыдыс бетінде 10-15 минөт ұстайды. Бүдан кейін шыны әйнекті апады да түнба
ағарғанша оган әлсін-әлсін 5-10 мл концентрлі сутегі пироксидін қосып түру
керек. Ішіндегі түнба ағарғаннан кейін фарфор тостағаншасын ыдыстан гүсіріп
суытады. Оған 1 мл дисульфофенол қышқылын қосып, шыны таяқшамен 5-10
минөпей ысқылап түнбаны ерітеді. Сөйтіп 10 минөтке қалдырады. Сонан соң
оған 10-15 мя дмстилдеиген сү қүйып 20-проі\еит?ік сіпті ерітіндісімен
лакмус қағазы түрақты жасыл түске өзгергенше бейтараптайды. Осы
бейтарапталған сары түсті ерітіндіні воронка арқылы сиымдылығы 50 мл
өлшемдік шыны сауытқа көшіреді. Фарфор тостағаншасының ішін шамалы мөлшерде
алынған дистилденген сумен бір-екі рет шайып, оны да сол өлшемдік шыны
сауытқа қүяды. Сөйтіп. шыны сауьггтағы ерітіндіні деңгейін дистилденген
сумен 50 мл жеткізеді. Колориметр қүралында оның оптикалық тығыздығын
анықтайды (№ 6 сурет). Ал ерітіндід егі нитрат иондарының концентрациясын
білу үшін, оныңүлгі ерітінділерін даярлайды. Ол үшін 1 мл 0,01 мг нитрат
иондары бар калий нитраты түзының ерітіндісінен 1,5,10,15,20,25,30 мл алып
буландырады. Олардың да әрқайсысын 1 мл дисульфофенол қышқылымен өндеп
түрақты сары түскё ауысқанша 20-проценпік сілті ерітіндісімен бейтараптайды
да колориметр қүралында оптикалық тығыздығын анықтайды. Үпгі ерітінділердің
концеңтрациясы мен тығыздығының негізінде беліктеу графигін сызады. Ол үшін
белгіленген масштаб бойынша ординатқа улгі ерітінділердің концентрациясын,
ал абцисс сызығыныңбойынаолардыңтиісті оптикалық тығыздығын салады,
қиылысқан нүктелерді түзу сызық арқылькосады. Осылай дайындалған графиктен
тексерілетін ерітіндінің оптикалық тығыздығына тиісіі нитрат иондарының
концентрациясын табады.
Өсімдік қүрамындағы нитрат иондарының мәпщерін төмендегі формупамен
есептейді:
a . v . 100
Х= ----------------------
H . b
Мұнда, X-100 г өсімдік материалының құрамындағы нитрат иондарының
мөлшері, мг;
а - график бойынша алынған тексерілетін ерітіндідегі нитрат иондарының
концентрациясы, мг;
V - сүзіндінің жалпы көлемі, мл;
в - талдауға .алынған сүзінді көлемі, мл;
Н - талдауға алынған өсімдік массасы, г;
Реактивтер
1.Дисульфофенол қышқылының ерітіндісі (50 г фенол-2,4-дисульфо
қышқылын 100 мл концентрлі күкірт қышқылында еріту арқылы дайындайды).
2. Натр немесе калий сілтісінің 20 проценттік ерітіндісі.
3. Сутегі пироксидінін 30-проценттік ерітіндісі.
4. Калий. нитратының үлгі ерітіндісі (0,1631 г түзды дистилденген суда
ерітіп деңгейін 1 л жеткізеді. Осы ерітіндіден. 100 мл алып тағы да
деңгейін дистилденген сумен 1 л жеткізеді. Соңғы ерітіндінің әрбір мл
0,01 мг нитрат иондары болады).
Нитрат иондарын потенциометриялық әдіспен анықтау
Бұл әдіс ионселективті электродтың потенциалын өлшеуге негізделген, ал
оның өзгеру мәні ерітіндідегі анықталатын ионның
концентрациясынабайланысты. Нитратиондарыныңәсеріненпайдаболған электр
жүргізуші күшін сол ионға төн электродпен елшейді.
Жүм.ысі).ары.сы. Үккіштен өткізіпген немесе пышақ, қайшы көмегімен
үнтақталған өсімдік материалынан 12,5 г өлшеп алып фарфор келісіне
көшіреді. Үстіне шамалы тазартылған кварц қүмын салып, 10-20 мл 1
проценттік алюминий-калий ашудасының ерітіндісін құяды да фарфор
келсапшасымен 5 минөттей езеді. Езгілеуден пайда болған массаны сиымдылығы
100 мл химиялық стаканға ауыстырады. Фарфор келісі мен келсапшаға жүққан
қалдықтарды жоғарыда аталған ашудас ерітіндісімен шайып, оны да стакандағы
массаға қосады. Стакандағы массаны шыны таяқшамен 5-10 минөттей
араяастырады. Сөйип-иономер қүралында (маркасы ЭВ-74) стакандағы
гомогенаттың қүрамындағы нитрат иондарының селективті электродының
потенциалын өлшейді (№ 17 сурет). Ал нитрат иондарының концентрациясын табу
үшін бөліктёу графигін қүрады. Ол
17 сурет. Милливольтметр - рН-метрде электролиттердің потенцналдық
өлшеу схемасы:
- милливольтметр-рН-метр;
- сезгіш элемент;
- өлшеуші электрод;
- ішкі электрод;
- ішкі электродтыңсалыстырушы электроды;
- салыстырушы хлор күміс электроды;
- күміс сым;
- АдСІ кристалы;
- КСІ қаныққан ерітіндісі;
- асбест пілтесі;
- зерттелетін ерітінді;
- Электролитпен жанасатын кілт.
үшін 0,1 м; 0,01 м; 0,001 м; 0,0001 м; калий нитраты түзының ерітіндісін
дайындап,иономерқуралындаолардыңэле ктрөткізгіштіккүшінанықтайдьі. Бүдан
кейін ерітіндідегі р(\Ю3 (нитрат ионының концентрациясы} мәнін белгіленген
масштаб бойынша абцисс осінің бойына, ал электр өткізгіштік күш мәнін
ординат осінің бойына салады. Қиылысқан нүктелерді бір-бірімен түзу сызық
арқылы қосады, Осылай дайындалған графиктен тексерілетін ерітіндідегі
нитрат иондарының концентрациясы мәнінің кері логарифінтабады.
Өсімдік қүрамындағы нитрат иондарының мөлшерін төмендегі формуламен
есептейді:
10-рх . А . V . 103
Х=---------------------------
Н
Мұнда.Х-1 кг өсімдік материалының қурамындағы нитрат иондарының
мөлшері, мг;
рХ - график бойынша алынған нитратты азоттың концентрациясының кері
логарифмі;
А - азоттыңатомдық массасы, г;
V - сығындының жалпы көлемі, мл;
Н - талдауға алынған өсімдік массасы, г;
103 - миллиграмға ауыстыру коэффициенті.
Реактивтер
1. Алюминий - калий ашудасының 1-проценттік ерітіндісі.
2. Калий нитратының үлгі ерітіндісі. (0,1 м ерітінді дайындау үшін
10,11 гтұзды 1-проценттік алюминий-калий ашудасында ерітіп, деңгейін
ашудастыңсол ерітіндісімен 1 л жеткізеді). Ал 0,01 м ерітінді дайындау ушін
0,1 м ерітіндіні 10 есе, 0,001 м ерітінді пайдалану ушін 0,01 м ерітіндіні
10 есе сүйылту керек.
ІІ. ТАРАУ. Топырақты агрохимиялық талдау.
Топырақ белгілі бір климат жағдайында қалыптасады, оның дамуы ауа-
райына, өсімдіктер сипатына, топырақ қабатында өтетін түрлі
биологиялыққубылыстарғабайланысты.
Егіншілік саласында еңбек етіп журген өрбір маман топырақ қүнарлылығын
арттыруға басты назар аударғаны жөн. Ол үшін топырақтың физикалық,
химиялық, биологиялық және агрохимиялық қасиеттері мен ерекшеліктерін жете
білу қажет. Сонда ғана топырақтың құнарлылығын арттырудың басты
факторларының бірі - тыңайтқыштарды ғылыми негізде пайдалануға болады.
Ал топырақты талдау ушін оның агрохимия лық көрсеткіштерін анықтау
әдістерін игеру керек.
Топырақ үлгісін агрохимиялық талдауға әзірлеу
Топырақ үлгісін агрохимиялық талдау үшін дайындық жұмыстарын белгілі
бір ретпен жүргізеді. Ең алдымен топырақ үлгілерін алады. Содан кейін осы
үлгілерді агрохимиялық лабораторияға жеткізеді. Егістен дымқыл күйінде
әкелінген үлгілерді дереу кептіреді. Ол үшін әрбір үлгіні бөлек қағазға
жұқалап (1-2 см) жаяды (этикетка топырақ астында болуы керек). Егер
топырақтың ірі кесектері кездессе, оларды қолмен үгітіп, ұсақ
түйіршіктерді, тастарды және басқа қоспаларды теріп алады. Топырақты жақсы
желдетілетін бөлмеде үш-төрт күнге қалдырады. Мұнда үлгілерге күн сәулесі
тікелей түспеуі керек.
Кептірілген топырақтың үштен бірін бөлек алады, ал қалғанын диірменде
немесе фарфор келіде мұқият ұнтап, тесігі 2 мм електен өткізеді. Осыдан
кейін құрғақ үлгіні картон қорапқа немесе қағаз пакетке салып, этикеткасын
қораптың (пакеттің) ішіне салады. Қоралқа тек үлгінің нөмірін ғана жазады.
Үлгінің бастапқы үштен бір бөлігінен орташа сынама алып, одан қара шірік
пен жалпы азотты анықтайды. Ол үшін топырақты таза қағазға төгіп, жұқалап
жаяды да, 5-10 жерінен шөкімдеп алады. Оның массасы 25-50 г болуы тиіс.
Қара шірік пен жалпы азотты анықтауға арналған топырақ үлгісінен пинцетпен
көзге көрінетін түйіршіктер мен басқада органикалық қоспаларды түгел теріп
алады. Содан кейін топырақты фарфор келіде келсаппен түйіп, тесігінің
диаметрі 0,25 мм електен өткізеді. Еленген топырақты қағаз пакеткетөгіп,
оған улгі нәмерін жазады. Топырақ үлгісін жылытылатын немесе жылытылмайтын
сарайда (қойма) сақтауға болады. Топырақ үлгісін агрохимиялық лабораторияда
сақтауға болмайды, өйткені онда аммиактың, сірке және тұз қышқылдарының буы
кездеседі. Осы заттардың буы топыраққа тез сіңіп, оның өзіндік қасиетін
өзгертеді.
Топырақ құрамындағы қара шірікті анықтау
Гумус немесе қара шірік - топырақ құнарлылығын анықтайтын басты
агрохимиялық көрсеткіштің бірі. Қара шірік негізінен өсімдіктердің және
топырақты мекендейтін микроорганизмдер мен жәндіктердің қалдықтарының
қоспасынан тұрады. Гумустың түзілуіне жергілікті жерлердің климат
ерекшеліктері, топырақ микроорганизмдері, адамдар әрекеті әсер етеді.
Түрлі топырақта қара шірік мөлшері түрліше болады. Кейбіртопырақта
оның мөлшері топырақ массасының жүзден бір бөлігіндей болса, екінші
біреулерінде оннан бір бөлігіндей болады. Мысалы, шөлді аймақ топырағында
гумус 0,5-1 процент, шалгынды-далалы қара топырақты аймақта оның мөлшері 10
процентке дейін жетеді.
Топырақ қара шірігінің қоректік маңызы зор. Ол негізінен көміртек,
сутек, лигнин, белокты заттар, май және смоладан тұрады. Соныменқатар оның
қүрамында өсімдіктерге қажет негізгі қоректік элементтер азот, фосфор,
күкірт және басқалары бар. Топырақтағы микробиологиялық процестердің
нәтижесінде гумус құрамындағы бұл элементтер босайды да, онымен өсімдіктер
қоректенеді.
Қара шірік топырақтың физикалық қасиетінде жақсартады.
Топырақтағы қара шіріктің көбеюіне органикалық тыңайтқыштарды қолдану,
көпжылдық шөптер егу шешуші рел атқарады.
Топырақ қүрамындағы қара шірік мөлшерін білу тыңайтқыштарды тиімді
пайдалануға мүмкіндік береді.
топырақ құрамындағы жалпы азотты анықтау
Азот өсімдік үшін негізгі қоректік элементгің бірі. Топырақта азоттың
шамамен 94 проценті органикалық қосылыстар қурамына енеді. Ал гумустың 5
проценті жалпыазотшн үлесі болып есептелінеді. Демек, топырақта азоттың
жалпы қоры органикалық заттар мен гумус мөлшеріне тікелей байланысты
келеді. Сондықтан топырақта гумус мөлшері 4,5-8,0 процент аралығында болса,
жалпы азот 0,3-0,5 процент болады. Ашық боз топырақта гумус 1,0-1,5 процент
аралығында болғандықтан, жалпы азот мөлшері 0,1 процентке дейін төмендейді.
Қазақстан топырағыныңжыртылатын қабатында жалпы азот мөлшері 0,05
проценттен 0,5 процентке дейін ауытқып отырады.
Топырақ қүрамындағы жалпы азот мөлшерін әртүрлі әдістермен анықтайды.
Топырақтағы жалпы азотты анықтауда қолданылатын әдістер оның қүрамындағы
органйкалық қосылыстарды минералдық түрге көшіруге негізделген. Ол үшін
топырақты концентрлі күкірт қышқылымен күйдіреді.
Кьеліздад^ліііі. Мүнда топырақты күкірт қышқылымен жоғары температурада
күйдіреді. Нәтижесінде топырақ қүрамындағы органикалық заттардың аминді
түрдегі азоты аммоний қосылысы - күкірт қышқыл аммонийгеауысады.
Органикалық заттардың ыдырау процесін жылдамдату үшін катализаторретінде,
селен, пергидрол немесе хлор қышқылын қолданады.
Ал аммоний сульфатынан аммонийді оны қаныққан сілті ерітіндісімен
әрекеттестіру арқылы ажыратады. Реакция барысында түзілген аммиакты 0,02 н
күкірт қышқылының ерітіндісімен байланыстырады. Аммиак әрекеттеспей қалған
күкірт қышқылының мөлшерін, ерітіндіні 0,02 н сілтісімен титрлеу арқылы
біледі:
2Н2S04 = 2S02 + 2Н20 + 02.
СН3 - S - (СН2)2 * СНNН2 * СООН + 702 = 5С02 + S02+ 4Н20 + NН3
2NН3 + Н2S04 = (NН4)2SO4
4НСIO4 = 2СІ2 + 702 + 2Н20
(NН4)2S04 + 2КОН = 2NН3 + Н2S04 + 2Н20
2NН3 + Н2S04 = (NН4)2S04
Н2S04 + 2КОН = К2S04 + 2Н20.
Реактивтер
Дисульфофенол қышқылы (сиымдылығы 500 мл шыны сауытқа 3 г фенол алып оның
устіне 20,1 мл концентрлі күкірт қышқылын қүяды. Қоспаны жақсылап
араластырып тесігі бар тығынмен жабады. Тесікке үзын шыны тутік орнатадьі:
Тутіктің шыны сауыт ішіндегі үшы тығыннан әрі қарай шықпауы тиіс. Қоспасы
бар шыны сауытты ішінде қайнап түрған ыдыста 6 сағат үстайды. Осыдан кейін
шыны сауытты алып салқындатады).
Алюминий-калий ашудасы.
Куміс сульфаты тузының 5-проценттік ерітіндісі.
Калий сульфаты тузының 10-проценттік ерітіндісі.
Калий (немесе натрий) сілтісінің 20-проценттік ерітіндісі.
Алюминий-калий ашудасының 1-проценттік ерітіндісі.
7.Калий нитратыңың 0,1 м ерітіндісі.
Калий хлоридінің 0,005 м ерітіндісі.
Калий нитратының үлгі ерітіндісі (0,3062 г түзды 1 литрлік өлшемдікшыны
сауытқаауыстырады. Оныңкөлеміндистилденгенсумен белгіге дейін жеткізіп
мүқиятараластырады. Осы ерітіндіден 100 мл алып екінші І литрлік шыны
сауытқа көшіреді де көлемін дистилденген сумен белгіге дейін жеткізеді.
Соңғы ерітіндінің 1 мл 0,02 мг нитрат иондары болады).
Жұмыс барысы, 0,5 г ауада құрғатылған топырақты сиымдылығы 100-250 мл
Кьельдал шыны сауытына ауыстырып, үстіне 8 мл концентрлі күкірт қышқылын
және 0,5-0,8 мл 30-40 проценттік хлор қышқылын құяды да 30-60 минөтке
қалдырады. Осы мерзім ішінде күкірт қышқылы толырақ қүрамындағы органикалық
заттарды күйдіреді. Содан кейін шыны сауыт аузын кішірек воронкамен жауыл,
электр плиткасының устіне орналастырып, жайлап қыздырады. Ішіндегі ерітінді
толық ағарған соң, шыны сауытты электр плиткасынан түсіріп суытады.
Суытылған ерітіндіні 4-5 рет дистилденген сумен шая отырып Кьельдал
аппаратының ыстыққа төзімді шыны сауытына ауыстырады. Кьельдал аппаратының
шыны сауытындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Джусупова Айгерім Аліпбекқызы
Агрохимия
пәнінен зертханалық жұмыстар жинағы.
Әдістемелік құрал.
Түркістан 2011ж
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
А. Ясауи атныдағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті
Түркістан Ахмет Ясауи кәсіби колледжі
Абдулханова Жұпаркүл Әбдібайқызы
Агрохимия
пәнінен зертханалық жұмыстар жинағы.
Оқу - әдістемелік құрал.
Түркістан 2011 ж
Түркістан Ахмет Ясауи кәсіби колледжінің оқу әдістемелік
кеңесінде қаралып басылуға ұсынылған.
Хаттама №3 18 қаңтар 2011 ж.
Автор: Оқытушы: Абдулханова Жұпаркүл Абдібайқызы
Пікір жазған: 1) техн. ғ. к. Түрметова Гульмира Жүсіпқызы
2) аш. ғ. к. Ерденов Мұрат
Агрохимия пәніндегі зертханалық жұмыстар жинағы.
Оқу-әдістемелік құрал.
4409002 Өсімдікті қорғау және агроэкология мамандығына арналған.
АЛҒЫ СӨЗ
Ауыл шаруашылығының егіншілік саласында жүмыс атқаратын әрбір маман
өсімдіктің қурылысы мен биологиясын, топырақ құрамы мен қасиетін жөне оның
қунарлылығын арттыру жолдарын, тыңайтқыштың қурамы мен қасиетін, оны
қолдану әдістерін, топырақты, тыңайтқышты және өсімдікті зерттеудің далалық
және яабораториялық әдістемесінің тексеру нәтижесі бойынша қажетті
құжаттарды толтыру жолын білуі тиіс. Сонымен қатар агроном топыраққа,
өсімдікке және тыңайтқышқа далалық
зерттеужәнеагрохимиялықталдаужасауд ы.тыңайтқыштарментәжірибе
жургізуді,тыңайтқышенгізгендеоныңно рмасынесептеуді,агрохимиялық картограмма
жасауды, тыңайтқышты дұрыс сақтауды және пайдалануды атқарааяуытиіс.
Сондықтан агрохимия пәнінен лабораториялық және тәжірйбелік сабақтар
өткізуге арналған оқулық қажет.
Қауіпсіздік технжкасын сақтаудың
негізгі ережелері:
1. Химиялық талдаүға кірісер алдында жүмыс орнын муқият дайындаұ
керек. Жұмыс барысымен және қолданылатын химиялық реактивтердің
қасиеттерімен танысып, титрлеу, сузұ, бүландырү, куйдіру және тағы
басқа тәсілдерді орындау ережелерін еске түсіру керек.
2. Жұмысты орындаұ кезінде әрбір студент өзіне бекітілген
құралдарды, қондырғыларды, реактивтерді, ыдыстарды пайдаланады.
Э і икеткасы жоқ химия лық реактивтерді пайдаланұға бол майды.
Құралдармен жумыс істер алдында оларды пайдаланұ жөніндегі нүсқаұды оқып
танысұы керек.
Концентрлі қышқылдар мен сілтілерді сұмен араластырганда қатты қызып
кетеді. Сондықтан оларды суйылтү үшін аздаған мөлшерде сұға қүю керек. Егер
қышқыл немесе сілтіден кұйіп қалған жағдайда тез арада киімнің кұйғен жерін
10-15 минөт шамасында сумен жуу керек.
Күйіп немесе.уланып қалмас ушін концентрлі қышқылдарды, сілтілерді, басқа
өткір иісті химиялық реактивтерді автоматты пипеткалармен, бюреткалармен,
өлшемдік цилиндрлермен ауа сорғыш шкафтың астында өлшеу керек.
Түтікшедегі сүйықтықты қыздырғанда оның аұзын жанындағы көршілес жұмыс
істеп жатқан адамға қарама-қарсы бағытта үстаған жөн.
Белгісіз химиялық заттардың дәмін татуға немесе иіскеуге болмайды.
Өте сасық иісті, жанғыш және қопарылғыш заттармен жұмысты міндетті түрде
аұа сорғыш шкаф астында жасаұ керек.
Ацетон, эфир, бензин сияқты заттарды оттан қорғалган жерде сақтайды.
Өрт шығып кеспес үшін қыздырғыш қүралдарды жүмыс жасап болғаннан соңтоқтан
ажыратады.
Шыны ыдыстармен жүмыс жасағанда, олар қолды кесіп кетпес үшін үқыпты, әрі
сақ болұ керек.
Жүмыс.істеу кезінде қүрғақ химиялық реактивтерді қолмен
алуғаболмайды.Олардыалуүшінарнаұлық ұралдарды{қалақша, қасық) пайдаланұ
керек.
Көзге химия лық ерітіндінің немесе қүрғақ за ттардың туйіршіктері шашыраған
кезде, көзді тез арада сумен жуып, дәрігерге көрінұ керек.
Лабораторияда жүмыс жасаганда халат киіп алұ керек.-'
Өсімдік құрамындағы құрғақ зат
пен ылғал мөлшерін анықтау
Барлық өсімдікте қурғақ зат пен ылгал мөлшері бірдей емес. Бүл екі
көрсеткіштің ара қатынасы өсімдіктің өсу, даму сатыларында өзгеріп отырады.
Дәнді дақылдардыңтүқымында 80-95 процент қүргақ зат пен 5-
20процентылғаяболса,картоп, көкөніссияқтыдақылдарда, керісінше, 5-25
процент қүрғақ зат 75-95 процент ылғал болады.
Сондықтан талдау арқылы алынган мәліметтерді салыстыру үшін өсімдік
қурамындағы қурғақ зат пен ыіпап мөяшерін білу керек.
Лаборатория жағдайында ылғал мөлшерін өсімдік үлгісіне жоғары
тёмпературамен әсер ету арқылы анықтайды.
Жұыс барысы. Таза қақпағы тығыз жабылатын шыны бюксті аналитикалық
таразыда өлшейді. Сонан соң осы бюкске өсімдік үлгісінен 2-5 г алып,
аналитикалық таразыда оның салмағын анықтайды. Өсімдік үлгісі салынған шыны
бюксті қақпағы ашық күйінде термостатқа орналастырады да, есігін жауып
электр тоғына қосады. Термостат температурасын 105°С жеткізіп, осы
температүрада 3 сағат углайды. Құрғату уақыты өткеннен соң бюкстің қақпағын
жауып оны эксикаторға көшіреді.
Эксикаторда 20-30 минетсуытадыда аналитикалықтаразыда өлшейді.
Сонан соң оны сол темперагурада термостатіа тағы да бір сағат құрғатады,
салмағын анықтайды. Бір сағаттық қүрғатуды соңғы өлшеумен оның алдындағы
өлшеу айырмашылығы 0,0001-0,0009 г болғанда ғана тоқтатады.
Өсімдік қүрамындағы қүрғақ зат пен ылғал мөлшерін төмендегі формуламен
есептейді.
д . 100
е=------------; у= 100-e
в
Мұнда, а - бос бюкс массасы, г;
б - үлгі салынған бюкс массасы, г;
в - үлгі массасы, г. в = б - а
г - ішінде қүрғатылған үлгі бар бюкс массасы, г;
д- құрғақ үлгі массасы, г . д = г - а
е - өсімдік құрамындағы құрғақ зат-мөлшері, %;
у - гигроскопиялық ылғал мөлшері, %;
Өсімдік құрамындағы күлдің мөлшерін анықтау.
Өсімдікті жаққанда оның құрамындағы азот, сутегі, оттегі, көміртегі үшып
шығады. Олар негізінен органикалық заттардың қүрамына енетіндіктен
органогендер деп аталады.
Өсімдікті жағу нәтижесінде алынатын затты күл деп атайды. Көпшілік ауыл
шаруашылығы дақылдарының құрғақ заттарының құрамында орта есеппен 3-6% күл
болады. Күлдің мөлшері өсімдіктердің биологиялық ерекшеліктеріне, өсу
кезеңіне, жасына, орта жағдайына, агротехникалық шаралар мен тыңайтқыш
қолдануға байланысты өзгереді.
Мысалы, өсімдік тамырында, сабағында және жапырағында күл мөлшері оның
тұқымдарына қарағанда анағұрлым аз болады. Топырақта тұздар көп және ауа-
райы құрғақ болса, өсімдікте күлді запар соғұрлым молболады.
Күлдің құрамы өте күрделі және алуан түрлі. Мысалы, астық тұқымдас
дақылдардың дәндерінің күлінде фосфор элементіңің үлесі 30-50 процент
болса, күріште 16 процент болады. Бұл дақылдардың сабақтары мен
жапырақтарында кремний және кальций моп болады. Картоп түйнегі мен қызылша
тамырында калий көп кездеседі. Сондықтан күл мөлшеріне қарай
жекелегентопырақ-климат аймақтарында тыңайтқышты қолданғанда алынған
өнімдегі қоректік жүлдік элементтердің шамасын анықтауга болады. Өсімдік
қүрамындағы күлді анықтау үшін, оны жоғары температурада (520-550°С) муфель
пешіне салып өртейді. Осы жолмен алынған күлді тазартылмаған күл деп
атайды. Өйткені, оның құрамында қоректік элементтердің тотықтарынан басқа
көмірдің, құмның және саздың қалдықтары кездеседі.
Реактивтер
1. Хлорлы темір (III) түзының 0,5 проценттік ерітіндісі.
Жұмыс барысы • Таза, құрғатылған тигелді хлорлы темір түзының 0,5
проценттік ерітіндісімен нөмірлеп, шамамен 1-2 сағат муфель пешінде немесе
электр плиткасында кептіреді. Кептірілген тигелді эксикаторда суытып,
аналитикалық таразыда өлшейді. Сонан соң тиіелге ауада қүрғатылған өсімдік
материалынан шамамен 2-5 г алып, аналитикалық таразыда 0,0001 г дәлдікте
оның салмағын біледі. Өсімдік материалы салынган тигелді суық муфель
пешініңішіне орналастырып есігін жабады да, электр тоғына қосады.
Температураны 220-250°С жеткізіп, осы температурада 1-
2сағатүстайды.Сонансоңтемператураны жайлап525-550°С көтереді.
Осытемпературада 3-4сағат үстау керек. Күйдірууақыты өткеннен соң тигелді
эксикаторда суытады да аналитикалық таразыда өлшейді. Күлді түрақты
массасына жеткізу үшін тағы да 30 минөт қайталап қыздырып тагы да салмағын
ө лшейді.
Күлдіңтүсі ақшыл сүр болуы керек. Егер оның қүрамында темір мен марганецтің
мөлшері көбірек болса, онда оныңтүсі қызыл-қоңыр немесе жасыл болып келеді.
Жалпы күлдің мөлшерін төмендегі формула бойынша есептейді:
(с-а) . 100
Х=---------------;
(в-а)
Мүнда, X - жалпы күлдіңмөлшері, %;
а - бос тигел массасы, г;
в - әсімдік материалы салынған тигел массасы, г;
с - ішінде күлі бар тигел массасы, г;
100 - процентке ауыстыру коэффициенті;
Қауіпсіздік технжкасын сақтаудың
негізгі ережелері:
Өсімдік қүрамындағы күл элементтері олардың биологиялық
ерекшеліктерінеқарай әр түрлі болады және барлық өсімдік күлдерінің
химиялық құрамы бірдей емес. Мысалы, асбұршақ дәні мен санында күкірт көп
болса, картоп сияқты тамыржемістілердің күлінде калий көп кездеседі. Астық
тұқымдас дақылдардың дәндерінің күлінде фосфордың мөлшері 0,8-1,0 процент,
ал сабанында керісінше бірнеше процент аз болады.
Демек өсімдік күлін талдау арқылы оның қүрамына кіретін химия лық
элементтерді біледі.
Реактивтер
Түз қышқылының 10 және 25 проценттік ерітіндісі.
Аммиактың 1 проценттік ерітіндісі.
Барий хлоридінің 10 процентгік ерітіндісі.
4 Роданды калий түзының 10-проценттік ерітіндісі.
5.Молибден қышқыл аммонийдің күкірт қышқылындағы ерітіндісі.
(25 г молибден қышқыл аммоний тузын 200 мл дистилденген суда
ерітеді. Басқа ыстыққа төзімді шыны сауытқа 520 мл дистилденген су алып,
үстіне 280 мл концентрлі күкіртқышқылын қүяды. Күкірт қышқылының судағы
ерітіндісі суытылғансоңоны молибден қышқыл аммонийтүзының ерітіндісіне
қосады да қоспа деңгейін дистилденген сумен 1 л жеткізеді).
6. Қалайы хлоридінің 1 -проценттік ерітіндісі (0,25 г қалайы
хлоридін
10 мл 10- проценттік түз қышқылында ерітеді).
Қымыздық қышқыл аммоний түзының қаныққан ерітіндісі (5 г түзды 100 мл
дистилденген суда ерітеді).
Магний дипикриламинатының 1-проценттік ерітіндісі.
Жұмыс барысы.Аналитикалықтаразыдафарфорти геліне 1 г (0,0001 г
дәлдікпен) күлді өлшеп алады. Оган 3-5 тамшы дистилденген су қосып
дәлдікпен) кулді өлшеп алады. Оған 3-5 тамшы дистилденген су қосып
дымдылдайды. Дымқылданған күлге 2-5 мл түз қышқылының 25 проценттік
ерітіндісін қосып шыны таяқшаме араластырып оны ерітеді, Сонан соң фарфор
тигел інің ішіндегі күл ерітіндісін воронка арқылы сиымдылығы 100 мл шыны
сауытқа ауыстырады. Фарфор тигелін бірнеше рет дистилденген сумен шаяды.
Шайындыларды да шыны сауыттагы сүйықтыққа қосады. Сөйтіп шыны сауыттағы
сүйықтық деңгейін дистилденген сумен 100 мл жеткізеді де шайқап
араластырады (бірінші ерітінді).
Осы шыны саутгтағы ерітіндіден пипегканыңкөмегімен 10 мл алып, басқа
көлемі 100 мл өлшемдік шыны сауытқа көшіреді. Оган 2-3 тамшы фенолфталиен
индикаторын тамызады да, 1 проценттік аммиак ерітіндісімен әлсіз қызғылт
түске өзгергенше титрлейді. Сөйтіп дистилденген сумен көлемін 100 мл
жеткізеді.(екінші ерітінді).
Күкірт қышқылының ионын анықтау. Бірінші ерітіндіден пипетка көмегімен 5 мл
алып, оны шыны■түтіешеге ауыстырады, Пробиркадағы ерітіндіні қыздырады да
үстіне 3-4 мл 10 проценттік хлорлы барий ерітіндісін құяды. 802"4 ионының
болуы ақ түсті түнбаның түзілуі арқылы байқалады.
Бұлбарийсульфатыныңтунбасы. Буғанкөзжеткізуушіншыны түтікшедегі түнбаға
бірнеше тамшы әлсіз түз немесе сірке қышқылының ерітінділерін қосады. Сол
уақытта барий сульфатының түнбасы ерімеуі тиіс.
Темірді анықтау. Бірінші ерітіндіден шыны түтікшеге пипеткамен 3-4 мл апып,
оған бірнеше тамшы роданды калий тузының ерітіндісін қосады. Сол уақытта
шынытүтікшедегі ерітінді қызғылттүскебоялады. Бүл кул қүрамында темір
элементінің бар екендігін білдіреді.
Фосфорды анықтау. Екінші ерітіндіден пипетка көмегімен 5 мл алып, оны шыны
түтікшеге ауыстырады. Үстіне 5 мл молибден реактивін және 5 тамшы хлорлы
қалайы ерітіндісін қосып шыны таяқшамен араластырады, 2-3 минөтаралығында
ерітінді көгереді. Бүл күл қурамында фосфор злементінің бар екендігін
білдіреді.
Калийді анықтау. Бірінші ерітіндіден пипетка көмегімен 3-5 мл
алып шыны түтікшеге кқшіреді. Үстіне 4-5 тамшы магний дипикриламинат
ерітіндісін қосады. Сол уақьпта қызғылтсары түстітүнба пайдаболады. Бүл күл
қүрамында калий элементінің бар екендігін білдіреді.
Кальцийді анықтау. Бірінші ерітіндіден пипетка арқылы 3-5 мл алып оны шыны
түтікшеге ауыстырады да электр п литкасында қыздырады. Қыздырылған
ерітіндіге 2-3 мл қымыздық қышқыл аммоний түзының қаныққан ерітіндісін
қүяды. Сол уақытта ақ түнба пайда болады. Бул күл қүрамында кальций
элементінің бар екендігін біпдіре
Өсімдікті К.Гинзбург әдісімен күлдендіру
Бұл әдіспен өсімдікті күлдендіру оның қүрамынДагы органикалық заттарды
концентрлі күкірт және хлор қышқылдарынан дайындалған қоспамен тотықтыруга
негізделген.Атап айтқанда өсімдік қүрамындагы көмірсулар су мен көмір
қышқыл газына дейін, ал азогты оріаникалық қосылыстар су, көмір қышқыл газы
және аммиакқа дейін ыдырайды. Аммиак күкірт қышқылымен әрекеттесіп аммоний
сульфаты түзіледі.
Жұмыс барысы. Аналитикалықтаразыдамайдаііапунтақт алганөсімдік
материалынан 0,2 г (0,0002 г дәлдікке дейін) өлшеп алады да, оны Кьельдал
шыны сауытына ауыстырады (№ 1 -сурет). Үстіне күкірт және хлор
қышқылдарынан (қатынасы 10:1) дайындалған қоспадан 5,5 мл кұяды.
1 сурет. Талдауға арналған үлгіні алатьш қүрал (а) және оны Кьельдал шъшы
сауытьша (б, в, г) көшір
Өсімдік құра.мьпндағы жалпы азот
мөлшерін анықтау
Азот өсімдікке қажетті негізгі химиялық элеменпердің бірі. Ол
барлык.белоктызаттардыңқурамынаенед і. Белоктыңқүрамындаазотгың мөлшері оның
салмағының 16-18 процентіне тең, Азот нуклеин қышқылдарында болады. Сол
смяқты азот хлорофил лде.фосфатидтерде, алколоидтарда, кейбір витаминдерде,
ферменттерде және өсімдік клеткаларындағы басқа да көптеген органикалық
заттарда кездеседі.
Өсімдіктің әр түрлі бөлігіндегі азоттың жалпы мөлшері түрліше
шамадаауытқиды. Азотгыңеңкөпмөлшеріөсімдіктіңтуқымы нда, әсіресе
бүршақдақылдарыныңтуқымында кездеседі. Вегетативтік органдардың ішінде
азотқа бай жапырақтар. әсіресе жас жапырақтар, ал сабақтарда азот азырақ,
тамырларда тіпті азырақ.
Өсімдіктің азотпен қоректенуін реттеуде оның қурамындағы азоттың
мөлшерін білу керек.
Өсімдік қүрамындағы азот мөлшерін Кьепьдал әдісімен және Несслер
реактивінің көмегімен анықтайды.
Өсімдік қүрамындағы жалпы азот
мөлшеерін Кьельдал әдісімен анықтау
Өсімдікті К.Гинзбург ұсынған әдіспен күлдендіру арқылы дайындалған
ерітіндіні пайдаланады. Бул әдіспен азотты анықтауда күкірт қышқыл аммоний
қурамындағы аммиакты сілтімен ығыстырады. Аммиакты бор
қышқылыменбайланыстырады.
Жумыс барсы. Дайындалган ерітіндіден цилиндр немесе пипетка көмегімен
50 мл алып оны Кьельдал апларатының ыстыққа төзімді сиымдылығы 600-800 мл
шыны сауытына ауыстырады (№ 2 сурет). Оның устіне 250-300 мл тазартылған
су4-5 тамшы фенопфталеин индикаторыи қосады. Кьельдал аппаратыныңшыны
сауытыныңаузын тамшы устағышы бар іығынмен жауыл, гамшы устагышты
тоңазытқышқа' қосады. Ал тоңазьпқыштың екінші ушын стакандагы 30 мл 4-
проценттік бор қышқылының ерітіндісіне салады. Стакандағы ерітіндіге 2-
Зтамшы аралас индикагорын қосу керек.
Енді тоңазытқышқа су жіберіп, Кьельдал аппаратыпың шыны сауытындағы
сұйықтыққа 40-50 проценттік сілті ерітіндісін қосып бір түйір мырыш металын
салады. Сөйтіп 40-60 минөттей қайнатады. Осы мерзім . ішінде аммоний
сульфатының ыдырауынан түзілген аммиак тоңазытқыш арқылы өтіп, стакандағы 4-
процентгік бор қышқылымен байланысады. Аммиакты айдау процесі аяқталган
соң, стакандағы ерітіндіні әлсіз қызғылт туске өзгергенше 0,01 н күкірт
қышқылының ерітіндісімен титрлейді.
Өсімдік қурамындағы жалпы азот мөлшерін төмендегі формуламен есептейді:
Х= А-0.0014 ;У- 100
н- в
Мұнда, X - өсімдік.қурамындағы азотмөлшері, %;
а - стакандағы ерітіндіні титрлеуге жүмсалған 0,01 н күкірт
қышқылының көлемі, мл;
V - Ерітіндінің жалпы көлемі, мл;
в - талдауға алынған ерітінді көлемі, мл;
н - талдауға алынған өсімдік массасы, г;
0,0014 - 1 мл 0,01 н. күкірт қышқылының ерітіндісі 0.0014 г азот
байланыстыратынын көрсететін коэффициент;
100 - процентке ауыстыру коэффициенті;
Кьельдал микро әдісі бойынша азотты анаықтауға арналған
құрылғы:
- бу түзгіш шыны с.ауыт;
- пайдаланылған суйықтықты шығаруға арналған ыдыс;
- реакция жүретін қос қабатты ыдыс;
- шүмекті воронка;
-тоңазытқыш; 6- қабылдағыш;
6 қысқашта
Өсімдік құрамындағы жалпы
фосфор мөлшерін анықтау
Фосфор күл элементтерінің ішінде ерекше орын алады. Өйткені
өсімдік организмініңтіршілік етуіне басқа қоректік элементтер фосфордай қ-
атыса алмайды. Ол өсімдікте негізінен органикалық қосылыстар және шамалы
мөлшерде минералдық қосылыс түрінде кездеседі. Фосфордың органикалық
қосылыстарына нуклеин қышқылдары (ДНҚ, РНҚ), нуклеопротеидтер, фосфатидтер,
фитин, қант фосфаттары жатады.
Фосфор биология лық реакцияны тездететін көптеген ферменттердің
қүрамына кіреді. Фосфордың кейбір органикалық қосылыстары өсімдік
организмінде энергияны бір жерге жинақтайтын аккумулятор рөлін атқарады.
Фосфор азот сияқты өсімдіктің репродуктілік органдарына (жеміс
салатын органдарына) жиналады, өйткені өсімдіктің бүл органдарында
органикалық заттар синтезделеді. Мысалы, бидайдың дәнінде - 0,85, сабанда -
0,20% фосфор болса, лобия дәнінде - 1,38 картоп гүйнегінде 0,11% болып
келеді. Жалпы өсімдік құрамындағы фосфор мөлшері топырақ-климатжағдайлары
мен оның биологиялық ерекшеліктерінё тағы басқа факторларға қарай өзгеріп
отырады. Сондықтан оның өсімдік құрамындағы мөлшерінің өзгеруін біліп отыру
керек.
Өсімдік құрамындағы фосфорды анықтауда Дениж ұсынған әдіс немесе
осы әдістің өзгертілген түрі қолданылады. Бұл әдіс фосфор қышқыпының
қалайының қатысында аммоний молибдатымен көгілдір түсті комплексті қосылыс
- (Мо02- 4Мо03)2. Н3РОд түзілуіне негізделген. Ал гіайда болған көгілдір
түстің қарқыны ерітіндідегі фосфор мөлшеріне байланысты.
Реактивтер
Күкірт немесе тұз қышқылының 10-проценттік ерітіндісі.
Аммиактың 10-процентгік ерітіндісі. ..
Бета-динитрофеңол индикаторы (0,2 гтүзды 100 мл дистилденген суда ерітеді).
Молибден реактиві (аммоний молибдатының 10-проценттік ерітіндісі мен
концентрлі күкірт қышқылын тең мөлшерде
араластырады).
5. Қалайы хлоридінің ерітіндісі.
Жұмыс барысы. Алдынала К.Гинзбург әдісі бойынша дайындалған
ерітіндіден 5-10 мл алады (11- бетті қараңыз). Оны 50 мл өлшемдік шыны
сауытқа ауыстырады. Үстіне 10-15 мл дистилденген су қүяды. Оған 2-3
тамшыбета-динитрофенолиндикаторынта мызып 10-проценттікаммиак ерітіндісімен
әлсіз сары түске өзгергенше бейтарагпайды. Осыдан кейін ерітінді түсін 1-2
тамшы 10-лроцентгік түз немесе күкірт қышқылының ерітіндісімен жояды.
Сонан соң бүл ерітіндіні шамалы мөлшерде алынған (5-10 мл) дистилденген
сумен сүйылтады. Үстіне 2 мл молибден реактивін қүйып шыны сауьпты шайқап
ішіндегі ерітіндіні араластырады. Осыдаі і кейіи оған 5 тамшы қалайы
хлориді (ІІ) ерітіндісін қосады. Дистилденген сумен деңгейін 50 мЛ
жеткізеді де 5-7 минөтке қалдырады. Осы уақытта улгі ерітінділерін
даярлайды. Ол ұшін әрбір мл 0,002 мг Р205 бар калий гидрофосфаты (КН2Р04)
тұзының ерітіндісінен 1,5,10,15,20,25,30 млалып зерттелетін ерітіндіге
қосқан реактивтерді қосады.
Зерттелетін және үлгі ерітінділер қүйылған барлық шыны сауыттарды әзірл
егеннен кейін оларды мүқият шайқайды. Содан соң зерттелетін және үлгі
ерітінділердіңколориметр қүралындаоптикалықтығыздығын өлшейді.
Сөйтіп, үлгі ерітінділердің оптикалық тығыздығы мен концентрациясының
мәндерінің негізінде бөліктеу графигін сызады. Ол үшін белгіленген масштаб
бойынша ординат өсіне ерітінділердің концеңтрациясын, ал абцисс сызығының
бойына олардың оптикалық тығыздығын салып нуктелерді түзу сызық арқылы
қосады.
Осылай дайындалған графиктен зерттёлетін ерітіндінің оптикалық тығыздығына
тиісті фосфор қышқылының концентрациясын табады.
Өсімдік қүрамындағы ж.алпы фосфор мөлшерін төмендегі формуламен есептейді:
а . V . 100
Х= -------
н ■ в ■ 1000
Мұнда, X - өсімдік құрамындагы жалпы фосфор мөлшері, %;
а - график бойунша алынған зерттелетін ерітіндідегі
фосфор қышқылының концентрациясы, мг;
V - ерітіндінің жалпы көлемі, мл;
н - зерттеуге алынян өсімдік материальіның массасы, г;
в - зерттеуге алынған ерітінді көлемі, мл;
100 - процентке ауыстыру коэффициенті;
1000 - грамды милдиграмға ауыстыру коэффициенті.
6. Калий гидрофосфатының үлгі ерітіндісі (0,2875 г КН2Р04 түзын
дистилденген суда ерітіп деңгейін 1 л жеткізеді. Ол ерітіндіден 20 мл алып
көлемі 1 л жеткенше су құяды. Бұл ерітіндінің ,әрбір мл 0,002 мг
Р205болады).
Өсімдік құрамындағы жалпы калийді анықтау
Калий өсімдік үшін аса маңызды қоректік элемент. Ол өсімдік
организмінде көптеген физиологиялық және биохимиялық құбылыстарға қатысады.
Ол фотосинтездің қалыпты өтуіне ықпал етіп, көміртегінің жапырақтан басқа
органдарға жылжуын, сондай-ақ организмде кейбір витаминдердің синтезделуін
кұшейтеді. Егер өсімдік калиймен жақсы қамтамасыз етілген болса, жемістер
мен көкөнісіерде қант, картопта крахмал мөлшері артады, дақылдыңсуыққа,
қысқа мерзімді қүрғақшылыққа төзімділігіартады.
Өсімдіктегікалийдіңкөпшілікбөлігікл еткашырынында болады.
Егер азот, фосфордәндекебірекболса, калий астық дақылдарының,
керісінше, сабанында көп болады. Қант қызылшасы, картоп, көкөніс сияқты
дақылдар астық тұқымдастарға қарағанда калийді көп қабылдайды. Мысалы, 300
ц картоп өнімі 300 кг, 500 ц қант қызылшасының өнімі 385 кг калий
қабылдаса,50ц астық дақылдарының өнімі130-150кг калий' пайдаланады.
Сондықтан ауылшаруашылық дақылдарының құрамындағы калий мөлшерін білу
тыңайтқышты жүйелі түрде қолдануға мүмкіндік береді.
Өсімдік құрамындағы калийді салмақтық тәсілмен және жалынды фотометр
көмегімен анықтайды.
Өсімдік құрамындағы калий мөлшерін
салмақтық тәсілмен анықтау
(Тананаев бойынша)
Бұл әдіс калийдің натрий-кұміс кобальт-нитрит тұзымен әрекеттескенде
комплексті тұз-калий-күміс кобалынитридінің түзілуіне негізделген. Пайда
болған түнба массасы бойынша калий мөлшерін біледі:
ЗКH03 + NаАд2 [Со(N02)6] + Nа2Ад [Со(NO2)б] =
ЗHаNО3 + КАg2 [Со(N02)6] + К2Ад [СО(N02)6].
Жұмыс барысы. Алдын-ала К.Гинзбург әдісімен дайындалған ерітіндіден
(11-бетті қараңыз) фарфор тостағаншасына 25-50 мл алып, ішінде ыстық суы
бар ыдыс бетіне орналастырады да 5 минөт қыздырады.
Тостағаншаны ыдыстан алып суытады. Үстіне 1 -2тамшы фенолфталемн
индикаторын құйып, индикатор туссізденгенше азот қышқылының 0,5 М
ерітіндісімен титрлейді. Тостағаншаны қайтадан ішінде ыстық суы бар ыдыс
бетіне орналастырып тағы да қыздырып, туссізденгенше шыны таяқшамен
араластыра отырып куміс нитратының 0,05 М ерітіндісінен тамшылатып қосады.
Тостағаншадағы қоспаны сиымдылығы 50 мл өлшемдік шыны сауытқа сузеді.
Сүзгішті ыстық дистилденген сумен бірнеше қайтара жуады да шыны сауыттағы
сүзінді көлемін дистилденген сумен 50 мл жеткізеді. Сузіндіге бір тамшы
қызгылт сары метил және ерітінді шамалы қызғылттүске ауысқаншаазот
қышқылының0,5 М ерітіндісінен екі немесе үш тамшы қосып тығынмен жауып
шайқайды.
Осы ерітіндіден химиялық стаканға пипеткамен 25 мл алып, устіне 5 мл
Тананаев реактивін қүяды да шыны таяқшдмен 2 минөттей араластырады. 5
минөттен кейін стакандағы ерітіндіні тағы да 1 минөттей араластырып, 1
сағаттай түндырады. Стакандағы сүйықтүнғаннан кейін, Бунзен шыны сауытына
бекітіп, күні бүрын салмағы өлшенген тигель-. сүзгігетүнбабетіндегі сүйықты
қүяды. Содан кейінтүнбаны сүзгіге көшіріп,'. аққан сүзінді мүлде түссіз
болғанша 80 проценггік сірке қышқы лы қосы лған дистилденген сумен түнбаны
жуады (Жуатын сұйықты былай әзірлейді: 4-5 мл 80 проценттік сірке қышқылын
1 л дейін жеткізіп дистилденген су қүяды).
Тигель-сүзгіні басқа Бунзен шыны сауытына ауыстырып, түнбаны 2-3 мл
этил спиртімен және 2-3 мл эфирмен жуады. Содан кейін тигелді тұнбасымен
қоса 110°Стемпературада Юминөттейкелтіріп, эксикаторда
салқындатадыдааналитикалықтаразыдас алмагынөлшейді.
Ішінде түнбасы.бар тигел-сүзгі массасы мен бос тигел-сүзгі
массасыныңайырмашылыгы бойыншатұнба массасынтабады. Тунбадағы калий
мөлшерін оның массасын тиісті коэффициентке көбейтеді (кесте 1)
Өсімдіқ құрамындағы кальций мен магнийді
анықтау
Кальций өсімдіктердегі зат алмасуда үлкен рөл атқарады. Ол
өсімдіктің тамыр жүйесінің өсуіне, аммоний түріндегі азоттың сіңірілуіне,
клетканың тұтқырлығы мен өткізгіштігіне, клетка шырынының реакциясының
реттелуіне әсер етеді. Сол сияқты өсімдік организмінде зат алмасудан
түзілген органикалық қышқылдарды (мысалы, қымыздық қышқылы) бейтараптайды.
Өсімдіктің сабағы мен жапырағында кальций мөлшері, оныңдәніне қарағанда
жоғары болады.
Магний хлорофилл және басқа органикалық заттардың қүрамына
енеді. Ол көмірсулардың және фосфордың минералдық түздарынан оның күрделі
органикалық қосылыстарының түзілуіне қатысады. Сол сияқты магний аскорбин
қышқылының пайда болуын, киназа ферментінің қарқындылығын күшейтеді.
Магнййді қант қызылшасы мен көпжылдық бұршақ тұқымдастар көп қажет етеді.
Өсімдік құрамындағы кальций, магний элементтерінің мөлшерін
салмақтық, көлемдік және колориметрлік әдістермен анықтайды.
Өсімдік құрамындағы кальцийді
комплексометрлік әдіспен анықтау
Бұл әдіс кальций элементінің мурексид индикаторымен қызғылт түсті
комплексті қосылыс түзуіне негізделген.
Пайда болған комплексті қосылысты оның қызғылт түсі күлгін туске
өзгергенше трилон Б түзының ерітіндісімен титрлейді.
Титрлеу барысында жүретін реакцияның схемасы:
(Са + мурексид) + трилон Б = ( Са + трилон Б) + индакатор + 2Н.
Реактивтер
1 .Тұз қышқылды гидроксиламиннің 5-проценттік ерітіндісі.
Натрий сульфидінің 1-проценттік ерітіндісі.
Калий сілтісінің 10-проценттік ерітіндісі.
Мурексид индикаторы (0,25 г мурексидті 25 г натрий хлоридімен араластырып
қоспаны унтақтайды).
5. Трилон Б түзының 0,01 н.ерітіндісі (9,3 г түзды 1 л дистилденген суда
ерітеді. Осы ерітіндіден 200 мл алып оның көлемін дистилденген сумен 1 л
жеткізеді).
Жұмыс барысы. Алдын ала К.Гинзбург әдісімен дайындалған ерітіндіден
(11- бетті қараңыз) пипеткамен 5 мл алып сиымдылығы 200 мл Эрленмейер шыны
сауытына көшіреді де оған 100 мл дистилденген су қүйып араластырады. Үстіне
3 тамшы 2,5-проценттік натрий сульфидін, Этамшытүз қышқылды гидроксиламин,
3 мл 10-проценттік калий сілтісін қосады. Сонан соңоған шамамен 0,02-0,03 г
(Пышақ үшымен) мурексид индикаторын салады да, шыны сауытты шайқай отырып
ішіндегі ерітіндіні ашық күлгін түске боялғанша трилон Б түзының 0,01 н
ерітіндісімен титрлейді.
Өсімдік қүрамындағы кальций мөлшерін төмендегі формуламен есептейді:
х= а0,20 .V . 100
н ■ в•1000
Мұнда, X - өсімдікқүрамындағы СаО мөлшері, %;
а- ерітіндіңі титрлеуге жұмсалган 0,01 н.трилон Б. мл;
V - ерітіндінің жалпы көлемі, мл;
н - талдауға алынған өсімдік массасы,.г;
в - талдауға алынған ерітіңді көлемі, мл;
0,20 - 1 мл 0,01 н трилон Б ерітіндісіне сәйкес келетін СаО
мөлшері, мг;
1000 - грамды миллиграмға ауыстыру коэффициенті;
100 - процентке ауыстыру қоэффициенті
Өсімдік құрамындағы кальций мен
магний қосындысын
комплексонометрлік
әдіспен аныктау
Органикалық бояғыш зат - қара хромогеннің қатысында трилон Б
тұзымен кальций, магний иондарының ішкі комплексті қосылыстарынан осы
элементтерді бөліп шығаруға негізделген.
Реактивтер
Туз қышқылды гидроксиламиннің 3-проценттік ерітіндісі.
Натрий сульфидінің 1-процентгік ерітіндісі.
Аммиактың буферлік ерітіндісі (25 г М^СІ 100 мл дистилденген суда ерітіп,
"устіне 200 мл 20-проценттік аммиак ерітіндісін қуяды да деңгейін
дистилденген сумен 1 литрге жеткізеді).
Қара хромоген (0,25 г. индикаторды 25 г натрий хлоридімен арагластырып,
қоспаны фарфор келісінде келсапшамен унтақтайды).
Трилон Б түзының 0,01 н.ерітіндісі (9,3 г тузды 1 л дистилденген суда
ерітеді. Осы ерітіндіден 200 мл алып оның көлемін дистилденген сумен 1 л
жеткізеді).
Жұмыс барысы. Алдын-ала К.Гинзбург әдісімен дайындалған
ерітіндіден (11 -беттіқараңыз) пипетка көмегімен 5 мл алып, сиымдылығы 200
мл Эрленмейер шыны сауытына ауыстырып, үстіне 100 дистилденген су қүяды.
Осы шыны сауыттағы ерітіндіге 8 тамшы гидрокси ламин ерітіндісін қосады да,
шайқайды, сөйтіп 3 минөтке қалдырады. Сонан соң оған 3 тамшы натрий
сульфидініңерітіндісін, 5 мл аммиактыңбуферлік ерітіндісін қүйыпүстіне0,02-
0,03г(пышақүшымен)қүэғаққарахромог ениндикаторын
салады.
Сөйтіп шыны сауытты шайқай отырып ішіндегі ерітінді ашық көк
түске
боялғанша трилон Б түзының 0,01 н ерітіндісімен титрлейді.
Өсімдік қүрамындағы кальций мен магний қорындысын төм§ңдегі
формуламен есептейді:
Х= а-0,2 . 0,12 . V .100
н . в . 1000
Мұнда, X - өсімдік құрамындағы СаО және МдО қосындысының
мөлшері, %;
а - ерітіндіні титрлеуге жұмсалған 0,01 н. трилон Б, мл;
V - ерітіндінің жалпы көлемі, мл;
н - талдауға алынған өсімдік массасы,т;
0,2-1 мл 0,01 н трилон Б ерітіндісіне сәйкес келетін СаО ,
мөлшері, мг;
мөлшері, мг;
1000 - грамды миллиграмга ауыстыру коэффициенті; - 100- процентке
ауыстыру коэффициенті.
Өсімдік өнімінің сапасын анықтау
Өсімдік құрамы жағынан күрделі және алуан түрлі. Ол өзінің қорегі үшін
химиялық элементтерді пайдаланады. Олар тікелей биохимиялық процестердің
әсерінен түрлі органикалық заттар түзеді. Бұл органикалық заттар жиынтығы
өсімдіктің сапа көрсеткіші болып саналады. Ауыл шаруашылығы дақылдарынан
алынатын өнім сапа көрсеткіштерінің шамасымен бағаланады. Сапа
көрсеткіштеріне олардың қүрамындағы белоктар, көмірсулар (сахароза,
крахмал, клетчатка), майлар, органикалық қышқылдар, витаминдер жатады.
Өнімнің сапа көрсеткіштері өсімдіктердің биологиялық ерекшеліктеріне, ауа-
райы мен топырақ жағдайларына, агротехникалық шаралардың және қолданылған
тыңайтқыштың түріне, мөлшеріне, әрі беру мерзіміне қарай өзгеріп тұрады.
Мысалы, күріш дәнінде белок мөлшері 7 процент болса, бидайда - 15, соя
дәнінде 35 процентке дейін жетеді.
Ауыл шаруашылығы дақылдарын өсіруде олардың өнімінде сапа
көрсеткіштерінің белгілі дорежеде болуын қадағалау керек.
Өсімдік құрамындағы нитратты азотты анықтау
Өсімдіктің тамыр клеткаларына сіңген нитрат иондары алдымен төмендегі
схема бойынша тотықсызданады. Пайда болған аммоний ионы белокты заттардың
синтезделу құбылысына қатысады:
– –
–
N03 → N02 → N0 → И202 → ИН2ОН → ИН4
Өсімдіктегі нитрат иондарының мөлшері көбінесе қолданылған азот
тыңайтқышының түріне, беру мерзіміне, мөлшеріне және агротехника шараларына
байланысты. Мысалы, өсімдікті өсу кезеңінің екінші жартысында азотпен
біржақты қоректендіруді күшейткен жағдайда оның клеткасында нитрат
иондарының концентрациясы жоғарылайды, ол өсімдік үшін зиян емес. Бірақ сол
өсімдік өнімін пайдаланғанда адам организмі уланады.
Көпшілік ауыл шаруашыпығы дақылдары үшін олардың өнімін пайдаланғанда
теріс (зиянды) әсер етпейтін нитрат иондарының концентациясының шегі
анықталады.№ 5 Кесте
Зиянды әсер етпейтін нитрат иондарының концентрациясының шегі
– –
Дақыл N03 Дақыл N03
мгкг мгкг
Картоп 250 Асханалық қызылша 1400
Ерте пісетін 900 Пияз шалқаны 80
капуста
Қауын 90
Кеш пісетін 500 Қарбыз 60
капуста
Тәтті бұрыш 200
Ерте пісетін сәбіз400 Жүзім 60
Апма 60
Кеш пісетін сәбіз 250 Алмүрт 60
Қызанақ 150 Мал азықіық қыяылша 800
Қияр 150
Дақылдардың өсу кезеңінде (әсіресе көкөніс, жеміс, мал азықтық шөп)
олардың құрамындағы нитрат иондарының мөлшерін анықтау керек.
Нитрат иондарын Гранвальд-Ляжу және потенциометриялық әдістермен
анықтайды.
Грандвальд-Ляжу әдісі арқылы нитрат иондарының мөлшерін анықтау
Бұл әдіс нитрат иондарының дисульфофенол қышқылымен нитрофенол
қосылысы тузетініне негізделген. Ал нитрофеиол сілтімен әрекеттесу
нәтижесінде сары түсті қосылыс береді.
Жұмыс барысы. Талдауга арнапған өсімдік материалын үккіштен өткізу
арқылы ұнтақтайды. Осы ұнтақталған материалдан таразыда 5-10 г өлшейді де
оны фарфор келісіне салады. Оған 15-20 мл дистилденген су қосып келсапшамен
біркелкі масса түзілгенше езгілейді. Бұл массаны сүзгіш қағаз арқылы
сиымдылығы 100 немесе 200 мл өлшемдік шыны сауытқа сүзеді. Фарфор келісінің
ішінде қалған өсімдік қалдығын бір-екі рет дистилденген сумен шаяды, оны да
сүзгіш қағазға құяды.
Сонан соң сүзгіш қағаз бетіндегі массаны екі-үш рет дистилденген сумен
жуады. Ақырында өлшемдік шыны сауыттағы сүзіндінің көлемін дистилденген
сумен 100 немесе 200 мл жеткізеді. Шыны сауының аузын тығындайды, ішіндегі
сүйықтық араласу үшін оны бір-екі рет аударып і өңкереді. Сөйтіп пипетканың
көмегімен сұйықтықтан 50 мл алып фарфор тостағаншасына ауыстырады және оған
2-3 мл концентрлі сутегі пироксидін қосады. Сонан соң фарфор тостағаншасын
қайнап тұрған суы бар ыдыс бетіне орналастырады да сүйықтықты кеуіп
біткенше буландырады. Сұйықтық булануынан түзілген құрғақ тұнбаны еріту
үшін фарфор тостағаншасына 10-20 мл концентрлі сутегі пироксидін құяды.
Тостағанша бетін шыны әйнекпен жауып, оны қайтадан қайнап тұрған суы бар
ыдыс бетінде 10-15 минөт ұстайды. Бүдан кейін шыны әйнекті апады да түнба
ағарғанша оган әлсін-әлсін 5-10 мл концентрлі сутегі пироксидін қосып түру
керек. Ішіндегі түнба ағарғаннан кейін фарфор тостағаншасын ыдыстан гүсіріп
суытады. Оған 1 мл дисульфофенол қышқылын қосып, шыны таяқшамен 5-10
минөпей ысқылап түнбаны ерітеді. Сөйтіп 10 минөтке қалдырады. Сонан соң
оған 10-15 мя дмстилдеиген сү қүйып 20-проі\еит?ік сіпті ерітіндісімен
лакмус қағазы түрақты жасыл түске өзгергенше бейтараптайды. Осы
бейтарапталған сары түсті ерітіндіні воронка арқылы сиымдылығы 50 мл
өлшемдік шыны сауытқа көшіреді. Фарфор тостағаншасының ішін шамалы мөлшерде
алынған дистилденген сумен бір-екі рет шайып, оны да сол өлшемдік шыны
сауытқа қүяды. Сөйтіп. шыны сауьггтағы ерітіндіні деңгейін дистилденген
сумен 50 мл жеткізеді. Колориметр қүралында оның оптикалық тығыздығын
анықтайды (№ 6 сурет). Ал ерітіндід егі нитрат иондарының концентрациясын
білу үшін, оныңүлгі ерітінділерін даярлайды. Ол үшін 1 мл 0,01 мг нитрат
иондары бар калий нитраты түзының ерітіндісінен 1,5,10,15,20,25,30 мл алып
буландырады. Олардың да әрқайсысын 1 мл дисульфофенол қышқылымен өндеп
түрақты сары түскё ауысқанша 20-проценпік сілті ерітіндісімен бейтараптайды
да колориметр қүралында оптикалық тығыздығын анықтайды. Үпгі ерітінділердің
концеңтрациясы мен тығыздығының негізінде беліктеу графигін сызады. Ол үшін
белгіленген масштаб бойынша ординатқа улгі ерітінділердің концентрациясын,
ал абцисс сызығыныңбойынаолардыңтиісті оптикалық тығыздығын салады,
қиылысқан нүктелерді түзу сызық арқылькосады. Осылай дайындалған графиктен
тексерілетін ерітіндінің оптикалық тығыздығына тиісіі нитрат иондарының
концентрациясын табады.
Өсімдік қүрамындағы нитрат иондарының мәпщерін төмендегі формупамен
есептейді:
a . v . 100
Х= ----------------------
H . b
Мұнда, X-100 г өсімдік материалының құрамындағы нитрат иондарының
мөлшері, мг;
а - график бойынша алынған тексерілетін ерітіндідегі нитрат иондарының
концентрациясы, мг;
V - сүзіндінің жалпы көлемі, мл;
в - талдауға .алынған сүзінді көлемі, мл;
Н - талдауға алынған өсімдік массасы, г;
Реактивтер
1.Дисульфофенол қышқылының ерітіндісі (50 г фенол-2,4-дисульфо
қышқылын 100 мл концентрлі күкірт қышқылында еріту арқылы дайындайды).
2. Натр немесе калий сілтісінің 20 проценттік ерітіндісі.
3. Сутегі пироксидінін 30-проценттік ерітіндісі.
4. Калий. нитратының үлгі ерітіндісі (0,1631 г түзды дистилденген суда
ерітіп деңгейін 1 л жеткізеді. Осы ерітіндіден. 100 мл алып тағы да
деңгейін дистилденген сумен 1 л жеткізеді. Соңғы ерітіндінің әрбір мл
0,01 мг нитрат иондары болады).
Нитрат иондарын потенциометриялық әдіспен анықтау
Бұл әдіс ионселективті электродтың потенциалын өлшеуге негізделген, ал
оның өзгеру мәні ерітіндідегі анықталатын ионның
концентрациясынабайланысты. Нитратиондарыныңәсеріненпайдаболған электр
жүргізуші күшін сол ионға төн электродпен елшейді.
Жүм.ысі).ары.сы. Үккіштен өткізіпген немесе пышақ, қайшы көмегімен
үнтақталған өсімдік материалынан 12,5 г өлшеп алып фарфор келісіне
көшіреді. Үстіне шамалы тазартылған кварц қүмын салып, 10-20 мл 1
проценттік алюминий-калий ашудасының ерітіндісін құяды да фарфор
келсапшасымен 5 минөттей езеді. Езгілеуден пайда болған массаны сиымдылығы
100 мл химиялық стаканға ауыстырады. Фарфор келісі мен келсапшаға жүққан
қалдықтарды жоғарыда аталған ашудас ерітіндісімен шайып, оны да стакандағы
массаға қосады. Стакандағы массаны шыны таяқшамен 5-10 минөттей
араяастырады. Сөйип-иономер қүралында (маркасы ЭВ-74) стакандағы
гомогенаттың қүрамындағы нитрат иондарының селективті электродының
потенциалын өлшейді (№ 17 сурет). Ал нитрат иондарының концентрациясын табу
үшін бөліктёу графигін қүрады. Ол
17 сурет. Милливольтметр - рН-метрде электролиттердің потенцналдық
өлшеу схемасы:
- милливольтметр-рН-метр;
- сезгіш элемент;
- өлшеуші электрод;
- ішкі электрод;
- ішкі электродтыңсалыстырушы электроды;
- салыстырушы хлор күміс электроды;
- күміс сым;
- АдСІ кристалы;
- КСІ қаныққан ерітіндісі;
- асбест пілтесі;
- зерттелетін ерітінді;
- Электролитпен жанасатын кілт.
үшін 0,1 м; 0,01 м; 0,001 м; 0,0001 м; калий нитраты түзының ерітіндісін
дайындап,иономерқуралындаолардыңэле ктрөткізгіштіккүшінанықтайдьі. Бүдан
кейін ерітіндідегі р(\Ю3 (нитрат ионының концентрациясы} мәнін белгіленген
масштаб бойынша абцисс осінің бойына, ал электр өткізгіштік күш мәнін
ординат осінің бойына салады. Қиылысқан нүктелерді бір-бірімен түзу сызық
арқылы қосады, Осылай дайындалған графиктен тексерілетін ерітіндідегі
нитрат иондарының концентрациясы мәнінің кері логарифінтабады.
Өсімдік қүрамындағы нитрат иондарының мөлшерін төмендегі формуламен
есептейді:
10-рх . А . V . 103
Х=---------------------------
Н
Мұнда.Х-1 кг өсімдік материалының қурамындағы нитрат иондарының
мөлшері, мг;
рХ - график бойынша алынған нитратты азоттың концентрациясының кері
логарифмі;
А - азоттыңатомдық массасы, г;
V - сығындының жалпы көлемі, мл;
Н - талдауға алынған өсімдік массасы, г;
103 - миллиграмға ауыстыру коэффициенті.
Реактивтер
1. Алюминий - калий ашудасының 1-проценттік ерітіндісі.
2. Калий нитратының үлгі ерітіндісі. (0,1 м ерітінді дайындау үшін
10,11 гтұзды 1-проценттік алюминий-калий ашудасында ерітіп, деңгейін
ашудастыңсол ерітіндісімен 1 л жеткізеді). Ал 0,01 м ерітінді дайындау ушін
0,1 м ерітіндіні 10 есе, 0,001 м ерітінді пайдалану ушін 0,01 м ерітіндіні
10 есе сүйылту керек.
ІІ. ТАРАУ. Топырақты агрохимиялық талдау.
Топырақ белгілі бір климат жағдайында қалыптасады, оның дамуы ауа-
райына, өсімдіктер сипатына, топырақ қабатында өтетін түрлі
биологиялыққубылыстарғабайланысты.
Егіншілік саласында еңбек етіп журген өрбір маман топырақ қүнарлылығын
арттыруға басты назар аударғаны жөн. Ол үшін топырақтың физикалық,
химиялық, биологиялық және агрохимиялық қасиеттері мен ерекшеліктерін жете
білу қажет. Сонда ғана топырақтың құнарлылығын арттырудың басты
факторларының бірі - тыңайтқыштарды ғылыми негізде пайдалануға болады.
Ал топырақты талдау ушін оның агрохимия лық көрсеткіштерін анықтау
әдістерін игеру керек.
Топырақ үлгісін агрохимиялық талдауға әзірлеу
Топырақ үлгісін агрохимиялық талдау үшін дайындық жұмыстарын белгілі
бір ретпен жүргізеді. Ең алдымен топырақ үлгілерін алады. Содан кейін осы
үлгілерді агрохимиялық лабораторияға жеткізеді. Егістен дымқыл күйінде
әкелінген үлгілерді дереу кептіреді. Ол үшін әрбір үлгіні бөлек қағазға
жұқалап (1-2 см) жаяды (этикетка топырақ астында болуы керек). Егер
топырақтың ірі кесектері кездессе, оларды қолмен үгітіп, ұсақ
түйіршіктерді, тастарды және басқа қоспаларды теріп алады. Топырақты жақсы
желдетілетін бөлмеде үш-төрт күнге қалдырады. Мұнда үлгілерге күн сәулесі
тікелей түспеуі керек.
Кептірілген топырақтың үштен бірін бөлек алады, ал қалғанын диірменде
немесе фарфор келіде мұқият ұнтап, тесігі 2 мм електен өткізеді. Осыдан
кейін құрғақ үлгіні картон қорапқа немесе қағаз пакетке салып, этикеткасын
қораптың (пакеттің) ішіне салады. Қоралқа тек үлгінің нөмірін ғана жазады.
Үлгінің бастапқы үштен бір бөлігінен орташа сынама алып, одан қара шірік
пен жалпы азотты анықтайды. Ол үшін топырақты таза қағазға төгіп, жұқалап
жаяды да, 5-10 жерінен шөкімдеп алады. Оның массасы 25-50 г болуы тиіс.
Қара шірік пен жалпы азотты анықтауға арналған топырақ үлгісінен пинцетпен
көзге көрінетін түйіршіктер мен басқада органикалық қоспаларды түгел теріп
алады. Содан кейін топырақты фарфор келіде келсаппен түйіп, тесігінің
диаметрі 0,25 мм електен өткізеді. Еленген топырақты қағаз пакеткетөгіп,
оған улгі нәмерін жазады. Топырақ үлгісін жылытылатын немесе жылытылмайтын
сарайда (қойма) сақтауға болады. Топырақ үлгісін агрохимиялық лабораторияда
сақтауға болмайды, өйткені онда аммиактың, сірке және тұз қышқылдарының буы
кездеседі. Осы заттардың буы топыраққа тез сіңіп, оның өзіндік қасиетін
өзгертеді.
Топырақ құрамындағы қара шірікті анықтау
Гумус немесе қара шірік - топырақ құнарлылығын анықтайтын басты
агрохимиялық көрсеткіштің бірі. Қара шірік негізінен өсімдіктердің және
топырақты мекендейтін микроорганизмдер мен жәндіктердің қалдықтарының
қоспасынан тұрады. Гумустың түзілуіне жергілікті жерлердің климат
ерекшеліктері, топырақ микроорганизмдері, адамдар әрекеті әсер етеді.
Түрлі топырақта қара шірік мөлшері түрліше болады. Кейбіртопырақта
оның мөлшері топырақ массасының жүзден бір бөлігіндей болса, екінші
біреулерінде оннан бір бөлігіндей болады. Мысалы, шөлді аймақ топырағында
гумус 0,5-1 процент, шалгынды-далалы қара топырақты аймақта оның мөлшері 10
процентке дейін жетеді.
Топырақ қара шірігінің қоректік маңызы зор. Ол негізінен көміртек,
сутек, лигнин, белокты заттар, май және смоладан тұрады. Соныменқатар оның
қүрамында өсімдіктерге қажет негізгі қоректік элементтер азот, фосфор,
күкірт және басқалары бар. Топырақтағы микробиологиялық процестердің
нәтижесінде гумус құрамындағы бұл элементтер босайды да, онымен өсімдіктер
қоректенеді.
Қара шірік топырақтың физикалық қасиетінде жақсартады.
Топырақтағы қара шіріктің көбеюіне органикалық тыңайтқыштарды қолдану,
көпжылдық шөптер егу шешуші рел атқарады.
Топырақ қүрамындағы қара шірік мөлшерін білу тыңайтқыштарды тиімді
пайдалануға мүмкіндік береді.
топырақ құрамындағы жалпы азотты анықтау
Азот өсімдік үшін негізгі қоректік элементгің бірі. Топырақта азоттың
шамамен 94 проценті органикалық қосылыстар қурамына енеді. Ал гумустың 5
проценті жалпыазотшн үлесі болып есептелінеді. Демек, топырақта азоттың
жалпы қоры органикалық заттар мен гумус мөлшеріне тікелей байланысты
келеді. Сондықтан топырақта гумус мөлшері 4,5-8,0 процент аралығында болса,
жалпы азот 0,3-0,5 процент болады. Ашық боз топырақта гумус 1,0-1,5 процент
аралығында болғандықтан, жалпы азот мөлшері 0,1 процентке дейін төмендейді.
Қазақстан топырағыныңжыртылатын қабатында жалпы азот мөлшері 0,05
проценттен 0,5 процентке дейін ауытқып отырады.
Топырақ қүрамындағы жалпы азот мөлшерін әртүрлі әдістермен анықтайды.
Топырақтағы жалпы азотты анықтауда қолданылатын әдістер оның қүрамындағы
органйкалық қосылыстарды минералдық түрге көшіруге негізделген. Ол үшін
топырақты концентрлі күкірт қышқылымен күйдіреді.
Кьеліздад^ліііі. Мүнда топырақты күкірт қышқылымен жоғары температурада
күйдіреді. Нәтижесінде топырақ қүрамындағы органикалық заттардың аминді
түрдегі азоты аммоний қосылысы - күкірт қышқыл аммонийгеауысады.
Органикалық заттардың ыдырау процесін жылдамдату үшін катализаторретінде,
селен, пергидрол немесе хлор қышқылын қолданады.
Ал аммоний сульфатынан аммонийді оны қаныққан сілті ерітіндісімен
әрекеттестіру арқылы ажыратады. Реакция барысында түзілген аммиакты 0,02 н
күкірт қышқылының ерітіндісімен байланыстырады. Аммиак әрекеттеспей қалған
күкірт қышқылының мөлшерін, ерітіндіні 0,02 н сілтісімен титрлеу арқылы
біледі:
2Н2S04 = 2S02 + 2Н20 + 02.
СН3 - S - (СН2)2 * СНNН2 * СООН + 702 = 5С02 + S02+ 4Н20 + NН3
2NН3 + Н2S04 = (NН4)2SO4
4НСIO4 = 2СІ2 + 702 + 2Н20
(NН4)2S04 + 2КОН = 2NН3 + Н2S04 + 2Н20
2NН3 + Н2S04 = (NН4)2S04
Н2S04 + 2КОН = К2S04 + 2Н20.
Реактивтер
Дисульфофенол қышқылы (сиымдылығы 500 мл шыны сауытқа 3 г фенол алып оның
устіне 20,1 мл концентрлі күкірт қышқылын қүяды. Қоспаны жақсылап
араластырып тесігі бар тығынмен жабады. Тесікке үзын шыны тутік орнатадьі:
Тутіктің шыны сауыт ішіндегі үшы тығыннан әрі қарай шықпауы тиіс. Қоспасы
бар шыны сауытты ішінде қайнап түрған ыдыста 6 сағат үстайды. Осыдан кейін
шыны сауытты алып салқындатады).
Алюминий-калий ашудасы.
Куміс сульфаты тузының 5-проценттік ерітіндісі.
Калий сульфаты тузының 10-проценттік ерітіндісі.
Калий (немесе натрий) сілтісінің 20-проценттік ерітіндісі.
Алюминий-калий ашудасының 1-проценттік ерітіндісі.
7.Калий нитратыңың 0,1 м ерітіндісі.
Калий хлоридінің 0,005 м ерітіндісі.
Калий нитратының үлгі ерітіндісі (0,3062 г түзды 1 литрлік өлшемдікшыны
сауытқаауыстырады. Оныңкөлеміндистилденгенсумен белгіге дейін жеткізіп
мүқиятараластырады. Осы ерітіндіден 100 мл алып екінші І литрлік шыны
сауытқа көшіреді де көлемін дистилденген сумен белгіге дейін жеткізеді.
Соңғы ерітіндінің 1 мл 0,02 мг нитрат иондары болады).
Жұмыс барысы, 0,5 г ауада құрғатылған топырақты сиымдылығы 100-250 мл
Кьельдал шыны сауытына ауыстырып, үстіне 8 мл концентрлі күкірт қышқылын
және 0,5-0,8 мл 30-40 проценттік хлор қышқылын құяды да 30-60 минөтке
қалдырады. Осы мерзім ішінде күкірт қышқылы толырақ қүрамындағы органикалық
заттарды күйдіреді. Содан кейін шыны сауыт аузын кішірек воронкамен жауыл,
электр плиткасының устіне орналастырып, жайлап қыздырады. Ішіндегі ерітінді
толық ағарған соң, шыны сауытты электр плиткасынан түсіріп суытады.
Суытылған ерітіндіні 4-5 рет дистилденген сумен шая отырып Кьельдал
аппаратының ыстыққа төзімді шыны сауытына ауыстырады. Кьельдал аппаратының
шыны сауытындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz