ПЕДАГОГИКАЛЫҚ КОЛЛЕДЖДЕРДЕ ОҚУ-ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІНДЕ ОҚШЫЛАРДЫҢ КОММУНИКАТИВТІ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Жұмыстың мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ПЕДАГОГИКАЛЫҚ КОЛЛЕДЖДЕРДЕ ОҚУ-ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІНДЕ ОҚШЫЛАРДЫҢ
КОММУНИКАТИВТІ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.1. Педагогикалық кәсіптік орта білім беру үдерісінде оқушылардың
коммуникативті қарым-қатынастарының мәні мен оның
сипаттамалары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2. Педагогикалық колледждерде оқу-тәрбие үдерісінде оқушылар
арасындағы коммуникативті қарым-қатынасын
ұйымдастырудың өзіндік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
1.3. Педагогикалық колледждің оқу-тәрбие үдерісінде оқушылардың
коммуникативтік қарым-қатынасын қалыптастыру
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .46
2. ПЕДАГОГИКАЛЫҚ КОЛЛЕДЖДЕРДІҢ ОҚУ-ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫ
КОММУНИКАТИВТІ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫ ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .50
2.1. Оқу-тәрбие үдерісінде педагогикалық колледж оқушыларының
коммуникативтік қарым-қатынасын қалыптастыру
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
2.2. Педагогикалық колледждегі оқу-тәрбие үдерісінде оқушылардың
коммуникативті қарым-қатынасын қалыптастыру
әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
2.3. Тәжірибелік жұмыстардың мазмұны және оларды талдау,
қорытындылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...78
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..80
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 81
ҚОСЫМШАЛАР
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаев 2005
жылғы 18 ақпанда Қазақстан халқына Жолдауында: XXI ғасырда білімін дамыта
алмаған ел тығырыққа тірелуі анық делінген [1]. XXI ғасыр білімділер
ғасыры болмақ. Жаңа кезеңге бет бұру оңай емес. Ол үшін болашақ ұрпақты жан-
жақты тәрбиелеу керек. Себебі рухани жан-дүниесі бай, халқын сүйген, ата-
баба жерін қадірлейтін ұрпақ қана болашағымыздың тірегі бола
алады.Сондықтан білімділерді аялап тербетер, баптап өсірер ауқымды тәрбие
керек.
Ұрпақ тәрбиесі – ел алдындағы маңызды зор міндет. Еліміздің, қоғамның
экономикалық, саяси, мәдени дамуында үлес қосатын, білімді де мәдениетті,
парасатты, денсаулығы мықты азамат тәрбиелеп шығару – орта кәсіптік білім
беружүйесіндегі ұстаздар қауымының бүгінгі таңдағы баға жетпес міндеті.
Адам ұрпағымен мың жасайды – дегендей, ұрпақ тәрбиесі – қай кезде де
халықтық мәселе болған. Тарихтан білетініміздей, дарындылар, қабілеттілер
аса жоғары бағаланған. Сондықтан қазіргі педагогикалық колледж педагогтары
алдында тұрған аса маңызды міндет – талабы таудай тұлғаны тәрбиелеп, орта
кәсіптік біліктілігі бар маманды өсіріп шығару. Ал еш нәрсеге бейімділігі
жоқ, қабілеті жоқ адамның болмайтыны педагогикада дәлелденгендіктен, оқушы
дарынын дамытар жұмысты орта мектепттен кейінде жалғастыра беру керектігі
айдан анық.
Яғни, міндет – ұлттық мәдениетті көтеру, ұлттық педагогиканы әдет-
ғұрып, халық мұрасын пайдалану арқылы намысты, имандылық пен ізгілікті, жат
іс-әрекеттерге сын көзбен қара, өз басын бере білетін, рухани байлықты
қастерлейтін, өз ошағын, Отанын қадірлейтін азамат тәрбиелеу. Ол үшін
ұлттық мектебімізді жаңа типпен, білім беруді жаңаша әдіс-тәсілмен жүргізу
керек. [2]
Әлеуметтік-экономикалық реформалардың тәжірибесі көрсетіп отырғандай,
қоғамдық өзгерістер қазіргі кездегі білім беретін педагогикалық
колледждерде педагогтардың кәсіби педагогикалық қабілеті мен оқушылардың
білімін, білігін жетілдіру проблемасын бірінші кезектегі мәселеге көтеріп
отыр. Қазіргі қоғамымыздың қойып отырған талабына сәйкес жастардың өмірден
өз орнын таңдай алатын, экономикалық тұрғыдан іскерлігі мен ойлау қабілеті
дамыған, тығырықтан жол таба алатын, істің нәтижесін болжай алатын, іскер,
тапқыр, адамгершілік қасиеті мол білгір шәкірттерді қалыптастыруға айрықша
көңіл аударылып отыр.
Соған сәйкес, білім беруді дамытудың қазіргі кезеңінде педагогикалық
колледждердің оқу-тәрбие үдерісін тиімді ұйымдастырудың әдістерін, түрлерін
іздестіру туралы Республикамыздың білім беру коцепциясында да аса маңызды
тапсырмалар беріліп отыр. Онда білім беру жүйесінің басты міндеті –
колледждің педагогикалық ұжымдары ертеңгі болашағымыздың тағдыры жас
ұрпақтың оқу-тәрбие үдерісіне баса көңіл аударып, оқушыларға нақты білім
беру, колледждерде оқушылардың қарым-қатынасын дұрыс ұйымдастыруына
байланысты болмақ. А.М.Кенжанованың зерттеу жұмысында оқу-тәрбие үдерісінде
оқушыларының өзара қарым-қатынастарын педагогикалық тұрғыдан қарастырған.
Адамның әдепті, өнегелі болуы, алдымен, өзіне байланысты, содан кейін
әлеуметтік ортаға қатысты. Бірақ бұл шындықта әрбір адам қоғамдық ортада өз
орнын қалай табады, өзін қалай көрсетеді, беделін қайтіп көтереді деген
мәселелердің беті ашылмай қалды. Жас кезде адам ортаға бейімделеді. Өз
өңіріне, өз өрісіне кім қалай бейімделеді – бұл да үлкен мәселе. Ортаны
өзіне үйіріп әкету – есейгендіктің белгісі. Яғни, адамның бойындағы
жақсылық пен жамандық, адамгершілік құлық, тіпті қоғамдық өмірдегі
жарамсыздық пен жұғымсыздық та қарым-қатынастан туындайды.
Қарым-қатынас туралы түсінік пен көзқарас әртүрлі. Өйткені әркімнің
өмір сүру тәсілі мен ортасы әрқилы. Десек те көптің көңілінде жүрген үміт
пен күдік аз емес. Көптің көңілінен, ұжымның күткенінен шығу - оңай жұмыс
емес. Көптің алдында дұрыс сөз бастау, өзіңді ұстай білу, ойыңды
тыңдаушының зейініне құя білу – қатып сенген дағды емес. Сол межеге үнемі
ұмтылу керек, сол әдісті әрдайым қайрап отыру абзал. Адамның қарым-қатынас
дағдылары оның білім алуы мен танымдық іс-әрекеттерінің сапалық деңгейіне
де тәуелді болып келеді. Яғни, оқушылардың қарым-қатынасын жақсарту олардың
білім деңгейіне, сол сияқты оқу-танымдық іс-әрекеттерін арттыруға
байланысты.
Оқытушы оқушынының сабақ үлгерімі мен танымдық іс-әрекетін арттыру
үшін мынадай жұмыс атқаруы қажет:
- баланы топтан тыс жерлерде дәріс сабағын өткізуді ұйымдастыру;
- тарихи жерлерде оқушылармен танымдық іс-әрекеттерін ұйымдастыру;
- оқытушы мен оқушы арасында топтан тыс жерлерде әңгімелесу,
пікірталас жайында өзара коммуникативтік қарым-қатынасы қалыптасады;
Бұдан шығатын қорытынды, оқушыны түрлі бағытта қалыптасу қызметі іске
асырылады және де сабаққа деген қызығушылығы арта түседі. Себебі, оқушы
арасында жоғарыдағыдай қарым-қатынас болмаса, оқушының сабаққа деген ынтасы
болмас еді.
Қарым-қатынасты әркім өзін көрсе, байқаса дейді, әркім өз сөзін
естісе, тыңдаса дейді, әркім өзін бағаласа, сыйласа дейді. Ынта - әркімге
тән, табиғи үміт. Сыйлы болу үшін, шамасы, қоғамдық қажеттілікке лайық
сенім, сенімділікті мекендейтін күш-жігер, күш-жігерді жетелейтін білім мен
мінез керек. Осы талаптардың негізін еңбек пен тәрбие, өзіндік ынталалық
пен өзіндік тәрбие құрайды.
Осыларға сәйкес, қоғамымыздағы өскелең ұрпақтың қарым-қатынас деңгейін
арттыру, дамыту қажеттіліктері мен педагогикалық колледж дегі оқу-тәрбие
үдерісінде оқушылардың коммуникативтік қарым-қатынасын қалыптастыруды
өзежесінде ұйымдастырылмауы арасында қарама-қайшылық анықталды. Осы
қайшылық біздің магистрлік диссертация тақырыбымызды Педагогикалық
колледжерде оқу-тәрбие үрдісінде оқушылардың коммуникативті қарым-қатынас
мәдениетін қалыптастыру деп таңдауымызға себепші болды.
Зерттеудің мақсаты. Педагогикалық коллледждің оқу-тәрбие үдерісінде
оқушылардың коммуникативтік қарым-қатынастарының теориялық негізін
анықтап, оны ұйымдастырудың әдістемесін жасау.
Зерттеудің нысаны. Педагогикалық колледждегі оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні. Педагогикалық колледждегі оқу-тәрбие үдерісінде
оқушылардың коммуникативтік қарым-қатынастарын қалыптастыру.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, педагогикалық колледждегі оқу-тәрбие
үдерісінде оқушылардың коммуникативтік қарым-қатынастарын қалыптастырудың
теориялық және әдістемелік қағидалары орынды пайдаланылса және оқытушылар
оқушылармен қарым-қатынас барысында олардың жас ерекшеліктерін ескеріп, оқу-
тәрбие үдерісін жүйелі түрде ұйымдастырса, онда оқушылардың оқу-тәрбие
үдерісінде өзін-өзі тәрбиелеуге, олардың адамгершілік қасиеттерін,
коммуникативтік қарым-қатынас қабілеттерін қалыптастыруға оң ықпал
жасалынады.
Зерттеудің міндеттері:
- педагогикалық колледж оқушыларының коммуникативтік қарым-
қатынастарының мәнін ашу және олардың сипаттамаларын анықтау;
- оқушылардың коммуникативтік қарым-қатынастарын қалыптастырудың
мазмұнын ашу;
- оқу-тәрбие үдерісінде оқушылардың коммуникативтік қарым-
қатынастарын қалыптастырудың әдістерін көрсетіп, анықтау;
- оқу-тәрбие үдерісінде оқушылардың коммуникативтік қарым-
қатынастарын қалыптастыру тәжірибелерін жүргізіп, оларды талдау,
қорытындылау.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері Отандық, шетелдік
философия, әлеуметтану, психология және педагогика ғылымы саласының
ұлағатты маман ғалымдарының жеке адамды дамыту туралы ілімдері, қарым-
қатынас және оқыту мәселелері, оқытушылар мен оқушылардың коммуникативтік
қарым-қатынастарын оқу-тәрбие үдерісінде қалыптастырудағы психологиялық-
педагогикалық тұжырымдары, теория мен тәжірибе арасындағы байланыстар
зерттеу мәселесін шешуге мүмкіндік берді.
Зерттеудің көздері: Қазақстан Республикасының Заңдары, Қазақстан
республикасының Жоғары білім туралы Заңы,
Елбасы
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы, философтардың
әлеуметтанушылардың педагогтар мен психологтердің еңбектері және басқа да
құжаттар мен ресми материалдар, оқу-әдістемелік құралдар, озат
педагогтардың тәжірибесі, автродың өзінің педагогикалық іс-тәжірибесі.
Зерттеудің әдістері: Зерттеу мәселесіне байланысты философиялық,
әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерге
талдау жасау; педагогикалық колледжде оқу-тәрбие үдерісін бақылау; озат
тәжірибелерді меңгеру, сараптау; оқытушылармен, оқушылармен әңгіме жүргізу,
пікірталас, сауалнамалар мен диагностикалық тестілер алу; әдістемелік
жүйенің мақсатқа сәйкестігін және педагогикалық тиімділігін тәжірибе арқылы
тексеру; тәжірибелік жұмыстардың мәліметтерін сандық жағынан сараптап
қорытындылау; зерттеу мәселесі бойынша психологиялық, педагогикалық,
этнопедагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге, оқу құралдарына теориялық
талдау жасау; педколледжде оқытушылар мен оқушылар арасында сауалнама,
әңгіме жүргізу; озық педагогикалық тәжірибелерді оқып-үйрену, бақылау,
тестілеу.
Зерттеудің кезеңдері:
Бірінші кезең: Әдіснамалық, ғылыми, психологиялық, педагогикалық
әдебиеттерге талдау жасалынды. Зерттеудің тақырыбы белгіленіп, теориялық
негізі анықталды. Педагогика, мектеп педагогикасы, этнопедагогика,
психология және жас ерекшелік психологиясы материалдары, сондай-ақ ғылыми
педагогикалық материалдар сұрыпталды. Жұмыстың ғылыми аппараты айқындалды.
Екінші кезең: Негізгі теориялық ойларды анықтау мақсатында оқушылардың
арасындағы қарым-қатынастарын Түркістан Гуманитарлық-Техникалық колледжінде
оқушылармен сауалнама жүргізілді. Колледж оқушылары қай пән оқытушының
қарым-қатынасы қандай, қай оқушымен қарым-қатынасы қалай, қандай оқушымен
қарым-қатынастарын жақсарту мақсатында және қарым-қатынасты күнделікті іс-
әрекетінде ұтымды пайдалану жолдары алға қойылды.
Үшінші кезең: Педагогикалық тұрғыдан талдау жасалынып, сұрыпталды.
Зерттеу жұмысымыздың нәтижелілігі тексерілді, ғылыми болжамдар дәлелденді.
Қорытынды тұжырымдар жасалынып, ұсыныстар берілді.
Зерттеу базасы: Оңтүстік Қазақстан облысы, Түркістан қаласы, Түркістан
Гуманитарлық-Техникалық колледжі.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні:
- коммуникативтік қарым-қатынас, коммуникативтік қарым-қатынасты
қалыптастыру деген ұғымдарына ғылыми және педагогика теориясы
тұрғысынан анықтамалар жетілдірілді;
- оқу-тәрбие үдерісінде оқушылардың коммуникативтік қарым-қатынастарын
қалыптастырудың негізгі педагогикалық шарттары айқындалды;
- оқу-тәрбие үдерісінде оқушылардың коммуникативтік қарым-қатынастарын
қалыптастырудың ғылыми-әдістемелік нұсқауы жасалынды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
- педагогикалық колледжде оқу-тәрбие үдерісінде оқушылардың
коммуникативтік қарым-қатынастарын қалыптастырудағы ұғымына анықтама
берілді;
- оқушылардың коммуникативтік қарым-қатынастарын қалыптастырудың
құрылымы мен мазмұны негізделді;
- оқушылардың коммуникативтік қарым-қатынастарын қалыптастырудың
әдістемесі жасалды.
Диссертацияның құрылымы. Магистрлік диссертация жұмысы кіріспеден, екі
бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің ғылыми аппараты: зерттеудің
көкейкестілігі, мақсаты, міндеттері, нысаны, пәні, зерттеу болжамы,
зерттеудің жетекші идеясы, зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні,
зерттеулердің құрылымы көрсетілген. Педагогикалық колледждерде оқу-тәрбие
үдерісінде оқушылардың коммуникативті қарым-қатынасын қалыптастырудың
теориялық негізі атты бірінші бөлімінде зерттелініп отырылған мәселеге
байланысты ғылыми жазылған еңбектерді, педагогикалық тұжырымдарды негізге
ала отырып, оқушылардың коммуникативтік қарым-қатынастардың мәні анықталып
және оның сипаттамасы, көрсеткіштері мен деңгейлері белгіленеді.
Оқушылардың қарым-қатынастарын қалыптастыруда М.Е.Дуранов, Б.Д.Парыгин,
А.А.Леонтьев, В.А.Кан-Каликты педагог-психологтарымыз үлестерін қосқаны
туралы, педагогикалық қарым-қатынас қандай функциялары арқылы жүзеге
асырылатындығы, педагогикалық қарым-қатынастың кезеңдері оқушылардың
коммуникативтік қарым-қатынастарын қалыптастырудың мазмұны, қарым-қатынас
стилі және коммуникативтік терминдері қандай мағынаны білдіріп, қалай
қолданылытындығы айқындалады.
Педагогикалық колледждерде оқу-тәрбие үдерісінде оқушылардың
коммуникативті қарым-қатынасын қалыптастыру технологиялары атты екінші
бөлімде оқу-тәрбие үдерісінде оқушылардың коммуникативтік қарым-
қатынастарын қалыптастырудың мазмұны, оны практика жүзінде қолдана алуы,
оқу-тәрбие үдісінде оқушылардың коммуникативтік қарым-қатынастарын
қалыптастырудың әдістері көрсетіліп, тәжірибелік жұмыстың барысында
көрсетіліп, талданды.
Қорытындыда теориялық және практикалық жұмыстардың нәтижелеріне
негізделген тұжырымдар мен ұсыныстар берілді.
Қосымшада коммуникативтік қарым-қатынасқа байланысты жүргізілген
тесттер, сауалнамалар, өтілген сабақ жоспары, практикалық жұмыстың кейбір
материалдары берілді.
Зерттеу жұмысының территориялық ауқымы: Оңтүстік Қазақстан облысы,
Түркістан қаласы, Түркістан Гуманитарлық-Техникалық колледжі.
1. ПЕДАГОГИКАЛЫҚ КОЛЛЕДЖДЕРДЕ ОҚУ-ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ
КОММУНИКАТИВТІ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1. Педагогикалық колледждерде оқу тәрбие үдерісінде оқушылардың
коммуникативті қарым-қатынасытарының мәні мен сипаттамалары.
Қазіргі кезде елімізде болып жатқан елеулі өзгерістер мен жалпы білім
беру тұжырымдамасында жас ұрпақты тәрбиелеуші ұстаздар қауымына күрделі де
жауапты міндеттер жүктеліп отыр. Республикамыздың Білім беру заңында
оқытудың тиімділігін арттыруға, жастарды дербес өмір сүріп, еңбек етуге
даярлауда түбегейлі жақсартуға жаңа қоғамның саналы құрылысшыларын
тәрбиелеуге батыл күш салу қажет делінген. [3]
Бұл өмірде ешкім бәрін біліп тумайды, дана болып келмейді. Оның бәрі -
талпыну, іздену, мақсатты еңбектің арқасында келетін жетістік.
Аса ойшылдардың айтқанындай: “Адамды адам еткен - еңбек”. Еңбек
үстінде адамның көптеген психикалық ерекшеліктері дамып, өмір сүру
барысында олар түрлі жолдармен жарыққа шығару. Мысалы, үлкендер өзіне тән
ерекшеліктерін еңбектену барысында көрсетсе, мектепте оқитын балалар сабақ
үстінде, ал мектеп жасына дейінгі балалар өз психологиясын ойын үстінде
байқатады. Ойын - балалар үшін күрделі әрекет. Ол білімді, ақылды
ұйымдастыруды қажет етеді. Ал ол білімді бала қайдан алады дейсіз ғой. Оған
бала ойын арқылы өзі үйренеді, үлкендер де үйретуге тиіс.
Кішкентай бала қасындағы түрлі-түсті ойыншықтармен өзімен-өзі ойнап
отыра береді. Ойыншықтар неғұрлым түрлі-түсті болған сайын олар баланың
зейінін өзіне тартып, бала соларға көбірек ұмтылыды. Ал оқушының жасы
ұлғайған сайын ол жалғыз ойнамайды, қасындағы қатар құрбыларымен бірлесіп
ойнайды. Өзара қарым-қатынас жасайды. Оқушының басқа оқушылармен бірігіп
ойнауы оның психикасында жаңа қасиеттердің пайда болуымен байланысты.
Балада қоғамдық сипаттар дами бастайды. Салалы адам өміріндегі әлеуметтік
қасиеттің бір түрі – ол қоғамдық өмір. Адам жалғыз өмір сүре алмайды, ол
үнемі қоғаммен бірге қарым-қатынаста болады. [4]
Қарым-қатынас дегеніміз не? Оны қалай түсінеміз? Қарым-қатынас-бұл
адамға адам қажеттіліктерін қанағаттандыру. Адамдар өзара бірлесе отырып
ортақ нәтижеге жету үшін күш біріктіре келісуін қарым-қатынас деп
түсінеміз. Қарым-қатынас жасау арқылы сол адамның мәдениетін, ішкі жан-
дүниесін, мінез-құлқын, өмірге деген көзқарасын, өскен ортасын, алған
тәрбиесін саралауға болады. [5]
Әрине қарым-қатынас түрлері өте көп. Атап айтатын болсақ, ата-анамен
баланың арасындағы қарым-қатынас, жолдастар арасындағы қарым-қатынас,
мұғалім мен оқушылар арасындағы қарым-қатынас т.б. Соның ішінде мұғалім мен
оқушылардың қарым-қатынастарын алатын болсақ ұлы ағартушы Ы.Алтынсарин
“Мұғалім балалармен үнемі қарым-қатынаста болады: егер олар бір нәрсені
түсінбесе, онда мұғалім шәкірттерді кіналамай, оларға дұрыс түсіндіре
алмағаны үшін өзін-өзі кіналауы керек. Мұғалім балалармен сөйлескенде
ашуланбай, күйгелектенбей, сабырлықпен сөйлеп, шұбаланқы сөздер мен
керексіз терминдерді қолданбастан, әрбір затты ықыласпен, қарапайым тілмен
түсіндіру керек”-деген. [6]
Коммуникация немесе коммуникативтік терминдері қандай мағынаны
білдіріп, қалай қолданылытындығы жөнінде айта кеткен жөн.
Болашақ оқытушылардың коммуникативтік дағдылар жүйесі туралы айтар
болсақ, алдымен коммуникативтік деген ұғымға тоқталған жөн. Коммуникация
дегеніміз адамдар арасындағы өзара және іскерлік бағыттағы қарым-
қатынастарды білдіреді, яғни ол ақпараттарды баяндау, хабарлау, демек өзара
ақпарат алмасу деген ойға саяды. Ендеше оқытушы мен оқушылардың қарым-
қатынастарының негізгі мазмұнына оқытудың және оқу материалының мазмұнын
бала ұғымына лайықты жоспарлау, оқушылардың оқу материалдарына қызығуын
қалыптастыру жатқызылады. Бұл орайда болашақ мұғалім оқу үдерісінің мәнін
терең түсінуі, тәрбиелік бағыттарын кең арнада саралап, талдауы,
әдістемелік жағынан дидактикалық қиындықтарын жеңе білуі, кәсіптік
дайындығының деңгейін көтеріп, ең бастысы, болашақ мұғалім өз жұмысына
қойылатын талаптарды терең түсініп, психологиялық жағынан даярлауы. [7]
Адамдар арасындағы тілдік қарым-қатынас деген ұйымды білдіру арқылы
бұл сөздің мағынасы әлдеқайда кеңейеді. Сонымен қатар коммуникация,
коммуникативтік термині көптеген ғылым салаларында кеңінен қолданылып
келеді. Бұл сөздің тілге, сөйлеуге қатысты алғашқы мағынасы қарым-
қатынас, тіл арқылы түсінісу, пікірлесу дегенге саятын болса, кейінгі
кезеңдерде бұл ұғым одан әлдеқайда тереңдей түсті. Мәселен, тілдік
коммуникация - тіл арқылы сөйлесу, ұғынысу дегенді білдірсе, қоғамдық
коммуникация - қоғамдық байланыс, қоғамдағы қарым-қатынас дегенді
аңғартады, саяси коммуникация - саяси өмірдегі байланыс саясатқа қатысты
қарым-қатынас дегенді байқатса, ал педагогикалық коммуникация -оқытушы мен
оқушылардың арасындағы қарым-қатынас түсіндіреді, яғни біздің ғылыми
жұмысымыздың қарастырып отырған мәселесі.
Коммуникативтік терминіне қатысты зерттеу еңбектерінің қай-
қайсысында да оның қарым-қатынас құралы, сөйлесуге байланысты қасиетті баса
айтылады. Мұның өзі сөзінің, ең алдымен, тілдік қарым-қатынасқа, екіншіден,
адамдардың өзара ұсынысуына, бірін-бірі түсінісуге негізделетінін
дәлелдейді. Коммуникативтік арқылы адамдар бір-біріне ойын жеткізіп,
белгілі бір нәрсені хабарлап қана қоймайды, сонымен қатар олар өзара
түсініседі, пікір алмасады, бірінің ойын екіншісі ұғады. Екі адамның
бірінің жанын бірі ұғуы бір топтың түсінісуіне ал топтың пікір алмасуы
қоғамның жетілуіне әкеледі. Осыдан шығып, адамзат тілінің әрі қоғамдық, әрі
әлеуметтік функциясы көрінеді, коммуникативтік терминнің әлеуметтік
сипаты осыдан келіп шығады.
Сонымен коммуникация - қарым-қатынас, өзара байланыс деген ұғымды
білдіреді. [8]
Ия, ұстаздық қызметте табысқа жету үшін бітіруші мамандар терең әрі
кең білім алып, әдістемелік толық қаруланған және жоғары мәдени деңгейі
болуы тиіс. Сонымен қатар қызметті шығармашылық сипатта болуды, әрі
педагогтық қабілеттің елеулі мәні бар. Себебі мұғалімі оқушылардың оқуға
ынтасын тәрбиелеу арқылы олардың қабілеттерінің дамуына кең жол ашады.
Мұғалім алғашқы сабақтан бастап әрбір оқушының жеке ерекшеліктерін, ынтасы
мен бейімділігін , оқу мен еңбекке ұқыптылығын ескере отырып оқу үрдісін
жүргізуі керек. [9]
Әрине оқушылардың арасындағы қарым-қатынас жасау барысында
педагогтың қосатын үлесі аса қажет. Педагог (грекше тәрбиеші) – дәріс беру
және тәрбие жұмысымен айналысатын тұлға. Педагогтың мұндай іс-әрекетінің
объектісі ол оқытатын және тәрбиелейтін адам болып табылады. Сондықтан оның
іс-әрекетін өнер деп тани отырып оқыту мен тәрбиелеу ісінде жоғарғы
нәтижелерге жету үшін педагогикалық қызмет мұғалімнен жан-жақты білімді,
табанды еңбекті талап етеді.
Педагог тек ұстаз, оқытушы немесе белгілі бір пән мұғалімі ғана емес,
ол оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастырушы, басшы, білім беру саласындағы
мемлекеттік тұлға.
Осы тұрғыдан қарағанда педагог тек бала жетектеуші ғана емес,
педагогика-гуманистік сапа кешенін түзетін өнерде. Ал ондай сапаның болмауы
кәсіби іс-әрекеттің тиімді орындалуын болдыра алмайды. Мұндай сапаларға
педагогтің позитивті адамгершілік тұрпаты, жоғары теориялық және әлеуметтік
ойлау қабілеті, өмірге оптимистік көзқарасы, адамдардың гуманистік
потенциялына сенімі жатады. Мұндай мағынада педагог рухани азамат болуы
тиіс. Ал бұл жаппай бола беруі мүмкін болмайды және көп нәрсеге
міндеттейді.
Педагогикалық мәдениетті педагогтік әдептіліксіз көз алдымызға
келтіру мүмкін емес. Педагогтік әдептілік - мұғалімнің, оқытушының,
ұстаздың оқытушылармен қарым-қатынасына қойылатын талаптардың мәжесін
сақтау, оқу және оқудан тыс уақыттарда олармен дұрыс қатынастың бабын табу
білігі. [10]
Оқушылардың іс-әрекеті барысында қарым-қатынас іске асырылады. Қарым-
қатынас - бұл адамдардың өзара әрекеттесіп, әр түрлі коммуникациялық
құралдардың көмегімен бір-бірімен пікір алысуы. Қарым-қатынас әлеуметтік
өмір құбылысы, ол хабарламалық, нормативтік және таным процесі ретінде
сипатталады. Қарым-қатынас оқушылардың мінез-құлқы, іс-әрекеттері, білім,
әдебиет, өнер қоршаған орта туралы, мол хабарламалармен байытып, ой өрісін
дамытады.
Қарым-қатынас – таным үдерісі. Таным және қарым-қатынас өзара
байланысты, мұны оқушылардың іс-әрекетінен көруге болады.
Оқыту үдерісі терең, берік және дәл білім алу таным жолындағы
оқушылардың қимылына байланысты. Оқыту үдерісі – бұл мұғалім мен
оқушылардың мақсатқа бағытталған өзара әрекеттесуінің барысында шәкірттерге
білім беру міндеттерін шешу. Оқыту үдерісі – тұтас педагогикалық үдерістің
бір бөлігі.
Оқыту екі жақты үдеріс, онда оқытушылар мен оқушылардың ынтымақтастық
іс-әрекеттері мен тәсілдеріне үйретеді. Бұл сабақ беру үдеріс. Оқушылар
сабақта түрлі іс-әрекеттерінің барысында дамиды, олардың ғылыми
көзқарастары қалыптасады. Бұл оқу үдеріс. Оқу - бұл оқушылар іс-
әрекеттерінің яғни объективтік әлемді танудың ерекше формасы. [11]
Оқыту әрекеті толық жүзеге асуы үшін бәрінен бұрын мүмкіндіктер тек
оқыту үдерісінде ғана жасалатын есте ұстау керек. Педагогикалық колледжде
оқушыларға ғылым негіздері оқытылады, онда олардың ғылыми түсінігі,
дүниетанымы қалыптасады. Оқу қызметі мазмұнының ерекше өзгешеліктері
болады. Оның негізгі бөлігін ғылыми ұғымдар, ғылыми заңдар және соларға
сүйенетін практикалық міндеттерді шешудің жалпы тәсілдер құрайды. Тек оқу
әрекетінде ғылыми білімдерді және соларға сәйкес іскерліктерді игеру
негізгі мақсат пен қызметтің басты нәтижесі ретінде байқалады.
Оқу іс-әрекетінің құрамдас бөліктері мыналар: оқу жағдаяттары (немесе
міндеттері), оқу әрекеті, бақылау, бағалау.
Оқу жағдаяттарының ерекшеліктері. Оқу жағдаяттар мына ерекшеліктермен
сипатталады: біріншіден, мұнда оқушылар ұғымдардың қасиеттерін бөліп алудың
немесе нақтылы-практикалық міндеттердің кейбір бөлімдерін шешудің жалпы
тәсілдерін игереді; екіншіден, осы тәсілдердің бейнелерін қайта жасау оқу
қызметінің негізгі мақсаты ретінде көрінеді. Нақтылы-практикалық
міндеттерге оқып-жаздыратын жазу, математикалық тестік есептерге жауап
іздеу, қағаздан ұсақ-түйек жасау, т.б. жатады.
Педагог алдымен топ оқушысын сол топтағы барлық нақтылы-практикалық
міндеттерді шешудің ортақ тәсілін іздеу қажет болатын жағдайға тікелей
жетелейді. Одан кейін педагогтың басшылығымен оқушылар бұл әдісті тауып,
қалыптастырады. Шынында да оқып-жаздыратын жазудан бұрын жұмыс жүргізіледі.
Оның барысында сөздердің құрамын және олардағы әріптердің үйлесу
заңдылықтарын оқып үйренеді, дұрыс жазудың жалпы талаптарын қалыптастырады.
Осы жағдайлардың бәрінде оқушылар оқу жағдаяттары жүйесінде жұмыс істейді,
олардың негізінде оқушылар, бір жағынан, берілген материалдарды үйрену
мотивін (сөздердің құрамын немесе шамалардың байланысын не үшін оқып
үйренуі керек), екінші жағынан, сол топтағы нақтылы міндеттерді шешудің
ортақ тәсілдерінің үлгісін алады. Оқу жағдаяттарының мазмұны мен формасы
педагогиканың дидактикалық және жеке әдістемелік бірлескен құралдарымен
анықталады.
Оқу жағдаяттарында балалар жұмысы түрлі типті іс-әрекеттерден
құралады. Олардың ішінде оқу әрекеті ерекше орын алады. Оқу әрекеті арқылы
оқушылар міндеттерді шешудің жалпы әдістерінің үлгілерін және оларды
қолдану шарттарын анықтаудың жалпы тәсілдерін қайта жаңғыртып, игереді. Бұл
әрекеттер пәндерде, ақыл-ой шеңберінде де орындалады. Оқу қызметінде
грамматиканы оқудың алғашқы кезеңдерінде өзгерту және салыстыру әрекеттері
ерекше маңызды. Бұлар оқушылар сөздің мағынасы мен формасының арасындағы
қарым-қатынасты анықтауға мүмкіндік береді. Ал сан ұғымдарын игеруде оқушы
бірқатар оқу әрекеттерін, ал олардың ішінде мыналарды:
1) заттық әрекетін (өлшеу бірлігі етіп алынған бір шаманың екіншісіне
реттік қатынасын анықтау);
2) ауызша әрекетін (өлшеу шамаларын есептеп шығу);
3) ақыл-ой әрекетін (алынған нәтижені барлық есептелген объектілерге
жатқызу) орындауы керек.
Сабақ беру үдерісінде оқытушы жалпы да, жеке де оқу әрекеттерінің
бәрінің жиынтығын анық білуі керек. Оқытушы оқу ісінің өз шегінен шығып
кететін стихиялы талпынысты тоқтатуға және ерекше оқу жағдаяттары ішінде
оқушыларды материалды шын мәнінде игеруге бастайтын іс-әрекеттерді жүйелі
қалыптастыруға міндетті.
Бақылау әрекетінің ерекшеліктері: оқу жағдаяттарында толық жарамды
жұмыс әрекеттердің тағы да бір типін – бақылау әрекетін орындауды талап
етеді. Оқушы өзінің оқу әрекеттерін және олардың нәтижелерін берілген
үлгілермен салыстарып, бұл нәтижелердің сапасын орындалған оқу әрекетінің
деңгейімен және толықтығымен байланыстыруы қажет. Бақылаудың арқасында
оқушы нашар, тіпті жаман үлгі мен өзінің оқу іс-әрекеттерінің кемшіліктері
арасындағы байланысты сапалы түрде көре біледі. Бұл кемшіліктерді жою,
игеру нәтижелерін жақсартуға және оларды талап етілген нормаларға дейін
жеткізуге мүмкіндік береді. Алғашында бақылауды ұйымдастырудағы негізгі
роль оқытушыға жүктеледі.
Бақылау оқу қызметінің бір бөлігі – бағалаумен тығыз байланысты.
Колледж тәрбиесінде бағалауды бағамен жиі теңестіреді. Психологиялық
көзқарас тұрғысынан бұл дұрыс емес. Бағалау меңгеру немесе меңгермеу
фактісін ғана емес, сонымен қатар, меңгермеу себептерін көрсетеді, оқушыны
кемшіліктерді жоюға тура бағыттайды және оны нәтижеге жақсарғанша жұмыс
істеуге итермелейді. Бағалардың екі-ақ мәні бар: жаман, жақсы. Осыған
сәйкес оқу ситуациясы өзгереді немесе сақталады. Бағаның бірнеше рангілік
мәні (1-ден 5-ке дейін) және әдетте, синтездік сипаты да болады. Бағадан
оқушының ынтасы, оның сабақтағы тәртібі және басқа жағдайларға көрініс
табады.
Әрине оқыту үдерісі - оқытушы мен оқушылардың арасындағы іс-әрекет,
яғни мұғалім мен оқушылардың қарым-қатынасы.
Психология ғылымында қарым-қатынас өзекті мәселе болып табылатыны
бәрімізге белгілі. Өйткені психология ғылымының кез келген мәселесі
адамдардың жан дүниесінің сырымен, қоғам мен әлеуметтік өмірдің сан алуан
сырларымен тығыз байланысты. Сондай-ақ қарым-қатынас болашақ маман
тұлғасының қалыптасуының бір факторы екені белгілі.
Әлеуметтік психология мен жалпы психология аясында қарым-қатынас
мәселесі жан-жақты қаралған. Мысалы, Б.Д.Парыгин 1960-шы жылдары әлеуметтік
психологияны қарым-қатынасты зерттейтін бірден бір пән ретінде бөліп
қарастырады.
А.А.Леонтьев қарым-қатынас ұғымын әмбебап коммуникативті іс-
әрекетке, яғни қарым-қатынасқа белгілі бір іс-әрекет түріне сияқты қарау
керек деп есептейді.[12]
В.М.Бехтерев қарым-қатынасты адамдарды топқа біріктіру механизмі,
тұлға әлеуметтенуінің шарты сияқты қарастырады.
М.С.Каган қарым-қатынасты адамдардың бірлігінен туатын жаңа
ақпараттарды өңдеу үрдісі ретінде қарастырады.
Қарым-қатынасқа ең жалпы анықтаманы Б.Ф.Ломов берді: ... қарым-
қатынас адам тұрмысының индивидуалды формасының маңызды жағы болып
табылады. Ол қарым-қатынас іс-әрекетінің әртүрлі формалары, деңгейлері,
түрлері жайлы және оның құрамдас бөлімдері: сан алуан ақпарат алмасу
үдерісі, коммуникаттардың өзара әрекеттесуі жайлы сөз қозғайды.
Ал Г.А.Андреева әртүрлі көзқарастарды біріктіре және жалпылай отырып,
қарым-қатынастың кез келген формалары адамдардың біріккен іс-әрекеттерінің
спецификалық формасы болып табылады, яғни адамдар әртүрлі қоғамдық
қызметтерді орындау үдерісінде тек қарым-қатынас қана жасап қоймайды, олар
әрқашан сол жайында кейбір іс-әрекеттермен қарым-қатынаста болады дейді.
Ғылым бұлай жіктеп, бөлудің шартты екендігін, қарым-қатынас үдерісінде
оның үш жағы да көрінетіндігін дәлелдеді.
А.А.Бодалев қарым-қатынасты іс-әрекеттердің ерекше түрі деп, адамның
тұлға және іс-әрекет субъектісі және жеке даралық ретінде дамуының негізгі
факторы болатынын атап өтеді.
Қарым-қатынастың тәрбиелік мәнін ол тек дүниетанымды кеңейтуге ғана
емес, сонымен қатар тұлға интеллектісінің дамуындағы роліне тоқталған.
В.А.Кан-Калик педагогикалық үдерісте қарым-қатынас арқылы
байқалмайтын, бірақ өте маңызды тәрбиелік өзара қатынастар жүйесі
қалыптасқанын және оның тәрбиелеу мен оқыту тиімділігі арттыратынын айтқан.
Оның ойынша, қарым-қатынас адамгершілік-құндылық потенциалға ие. В.А.Кан-
Калик қарым-қатынас функцияларын ішкі және сыртқыға бөледі. Олардың
әрқайсысы құрамдас бөліктерге ие. Сыртқы функция – ақпараттық-
коммуникативті, тұлғааралық қатынастарды өзара танымды етіп ұйымдастыру,
бейімделу, ал ішкі – эстетикалық, дәмдік, мінез-құлықтық, әдептілік. [13]
А.С.Макаренко былай деп жазған болатын: Мен үшін менің практикамда,
сондай-ақ сіздер үшін, көптеген тәжірибелі оқытушылар үшін мұндай түкке
тұрмайтындар: қалақ тұру, стол қасындағы орындыққа орындыққа қалай отырып,
қалай дауыс көтеру, күлу, қарау өте мәнді бола бастады. Бізді бұған ешкім
үйретпеді, ал мұны үйренуге болады және үйрену қажет те, ең үлкен
шеберліктің мәні осы және де осы болуы тиіс.
Оқушылармен педагогикалық өзара әрекетте ұсақ-түйек жоқ-барлығы да:
көзқарас, көз жанарыңның қозғалысы, дене қимылы т.б. жұмыс істейді. Өйткені
біз жай қарым-қатынас емес, кәсіптік іскерлікпен қарым-қатынас жасаймыз.
Көпшілік алдында сөйлесуде байқалатын ең негізгі сезім түсініктері
мынадай:
1. Әңгімені қалай бастауды білмеушілік.
2. Толық ұғынықты, әрі түсінікті айтып бере алмаймын-ау деген қобалжу.
3. Қарым-қатынас мақсатындағы еленбейтін өзгерістер.
4. Бұрын пайдаланылған қарым-қатынас амалдарын өзгерту қажеттігі жайлы
түйсік.
5. Қарым-қатынас жүйесінде бір нәрсені өзгерту қажет деген түсінік, бірақ
не екенін онша айқын еместік.
6. Жұрт алдында сөйлесуге дағдыланбағандық.
7. Бұрын табиғи болып келген дене қимылының, қозғалыстың, жалпы мінез-
құлқының ерсілеу сияқты болып сезілуі.
8. Қарым-қатынастың өзгерген формадағы, мәнерлі атқару компоненттерін қажет
етуі.
9. Өзіңді дұрыс түсінуі үшін жоспарланған информацияны неғұрлым сол
қалпында жеткізуге талпынушылық.
10. Тыңдаушыны қызықтыруға тырысу.
11. Информацияны сұрыптауға, мазмұндауға және беру формасы жайында өзіне
едәуір талап қоюдың пайда болуы.
Көпшілік алдында сөйлеу үшін қарапайым қарым-қатынасты барынша
жаттықтыра түсу қажет. Тек қана осындай кәсіптік-педагогикалық қарым-
қатынаста, оған қоса оқушыларды шынайы жақсы көре білген ғана педагогикалық
үдерістің бүкіл мәні айқындала түседі. В.А.Сухомлинскийдің айтқанындай,
тәрбиеші өнері ең алдымен сөйлеу өнерімен көрінеді.
Сонымен қатар, оқушылар қарым-қатынас жасау – бұл толассыз
шығармашылық. Оқушылар дұрыс қарым-қатынасты ұйымдастыруда шешуге тура
келетін қаншама педагогикалық айла-әректтер, қарама-қайшылықтар,
қақтығыстар, мәселелер туындайды. Осының барлығы қас-қағым сәтте ойластыруы
тиіс. Міне сондықтан педагогикалық қарым-қатынас - әрине, шығармашылық.
Оның өзі қалайша нақты көрінеді.
Біріншіден, қарым-қатынас шығармашылығы ақпаратты бере білуде
көрінеді: оны әңгімелесушіге дәл бағыттап, айқын бейнелі сөзді таба білуде.
Сабақта ақпаратты сұрыптаудың, құрудың және оны берудің осындай
шығармашылығы болмасын делік – сонда бірден оның тартымдалағы жоғалып, іш
пыстыра бастайды.
Қарым-қатынас шығармашылығының екінші жағдайы – басқа адамның
көзқарасына, қимыл әрекетіне, мәнеріне қарап түсіне білуде. Оқушының бет
әлпетіне бір қарағанда-ақ оған не болғанын түсіну қаншалықты маңызды.
А.С.Макаренко осы жайлы былай деп жазды: Көре білуге болады және де оны
дамыта түсу қажет. Бұл тәрбиеші үшін өте қажет. Адамның бет әлпетін, бала
жүзін оқи білу керек, ал мұндай оқи білу арнайы курста сипатталуы да
мүмкін. Адамның бет әлпетіне қарап, оның жан дүниесіндегі өзгерістердің
кейбір белгілері туралы білуде тұрған ешқандай әулиелік жоқ. Оқушының ішкі
әлеміндегі өзгерістерді біздің байыптай білмеуіміз тиімді қарым-қатынас
жасауды, оқыту мен тәрбиелеуді ұйымдастыруға бөгет жасайтындығы қаншалықты
жиі кездеседі.
Ал оқушылармен өзара қатынасты ұйымдастыруда шығармашылық қалай
көрінеді? Тек шығармашылық ғана өзара қатынасты сапқа тұрғызудың, дамытудың
күрделі өнерінде аса маңызды бола түседі. Өйткені біздің балалармен
іскерлік әрекетіміз өзара қатынастың көп қабатты сарайын тұрғызудан
басталады. Тек өзара қатынас қана көп жағдайда оқушылардың біздің пәнге,
колледжге, топқа деген көзқарасына ықпал ететінін ұмытпаған жөн.
Қарым-қатынас жасаудың алуан түрлі барлық функцияларын ақпарат
беруге, қарым-қатынас пен өзара түсінісу үдерісінде басқа адамның жеке
басын тани білуге арналған міндеттерге жатқызуға болады.
Қарым-қатынасты оқытудың оқу функциясын жүзеге асыру былайша
қамтамасыз етіледі:
- оқытушының оқушымен нағыз психологиялық байланысты;
- оқытудың қолайлы жағдайларын қалыптастыру;
- ұжымдық танымдық ізденіс пен бірлесіп ойластырудың психологиялық
жағдайының пайда болуы;
- оқу үдерісінде жеке адамның өз бетінше жүзеге асыруы және өзінің
шығармашылық ойын айқындауы тиіс.
Қарым-қатынасты оқытудың тәрбиелік функциясын оқу былайша қамтамасыз
етіледі:
- оқу-тәрбие үдерісінде педагог пен оқушылардың психологиялық
байланысты негізінде тәрбие қарым-қатынасы жүйесін орнату;
- оқу әрекетін ойдағыдаан қамтамасыз ететін педагогикалық қарым-
қатынас жүйесін қалыптастыру;
- жеке адамның тұтастай танымдық бағытталушылығын қалыптастыру;
- оқу әрекеті үдерісінде (танымдық, жас ерекшелік, эмоциялық,
дидактикалық т.б.) психологиялық кедергілерді жеңу;
- оқушыларға тұтастай комплексті тәрбие ықпалын жүзеге асырудың
мүмкіндігі;
- оқушылар ұжымындағы өзара қарым-қатынасты ойдағыдай қалыптастыру.
Қарым-қатынасты оқытудың дамушы функциясы былайша жүзеге асырылады:
- оқу әрекетіне жеке адамның жан-жақты тұтастай дамуының әлеуметтік-
психологиялық негізін орнату;
- жеке адамның дамуының қозғаушы күші ретінде көрінетін қарама-
қайшылықтың диалектикалық жүйесін орнату;
- жеке адамның өз ойын жасырмай айтуына және өзінше дамуына (өз
бетінше білім алуына және өзін-өзі тәрбиелеуіне) ықпал ететін, әрі
мүмкіндік беретін психологиялық жағдай орнату;
- қарым-қатынас үдерісінде жеке адамның дамуына бөгет жасайтын
әлеуметтік-психологиялық факторларды (бұйығылық, ұялшақтық, сенімсіздік
т.б.) меңгеру.
Байқап отырғанымыздай, қарым-қатынастың педагогикалық сипаты әр алуан
екен, бірақ мұны педагогтар әрдайым ескере бермейді.
Әдетте қарым-қатынас саласын қарастырып көрелік. Сіз біреуден бір
нәрсе сұрағыңыз келді делік. Әрине, мұндағы басты тәсіл - өтініш. Бірақ
мынаған назар аударыңыз: өзіңізге қажетті нәрсені сұрамас бұрын, сіз әуелі
айтқаныңыз орындалатындай жағдай туғызуға талпынасыз. Дәл осы жағдайда сіз
белгілі дәрежеде коммуникативтік және тиісті психологиялық жағдай туғызып,
қарым-қатынас объектісінде коммуникативтік басымдылыққа жетесіз де, тек
содан кейін ғана тікелей ықпал етуді қолға аласыз.
Педагог коммуникативтік міндеттерді құрған кезде педагогикалық
мәселелерге, топпен қарым-қатынас жасаудың қалыптасқан деңгейіне, қарым-
қатынасты меңгеру принциптеріне, топтағы оқушылардың жеке ерекшеліктеріне,
қарым-қатынас жасаудағы өзінің дербес ерекшелігіне, жоспарланған ықпал ету
тәсілдеріне сүйенеді. [14]
Сондай-ақ қарым-қатынасты зерттеуде оның құрылымдық компоненттерін
анықтау керек. Осыған байланысты зерттеу барысында Г.М.Андрееваның қарым-
қатынастың құрылымын талдау нәтижесінде жүгіндік. Ол қарым-қатынасты бір-
бірімен өзара байланысты үш жағынан қарастырады: коммуникативтік,
интерактивтік және перцептивтік.
Қарым-қатынастың коммуникативтік жағы немесе тар мағынадағы
коммуникация мәлімет беру-алмасу мәселесімен анықталады.
Интерактивтік жағы қарым-қатынас жасаушы индивидтердің өзара
әрекеттестігінің ұйымдастыруымен қорытындыланады.
Перцептивтік жағы адамдардың бірін-бірін қарым-қатынас арқылы
қабылдауы мен тануы және осы өзара танымның негізінде қалыптасу үдерісін
білдіреді. Сонымен, көптеген әдебиеттердегі ғылымдардың теорияларына талдау
жасай отырып, коммуникативтік қарым-қатынастың тиімділігін анықтайтын,
өзара түсінікті сипаттайтын күрделі психологиялық құрылым деп түсіндіреді.
[15]
Соның ішінде біз коммуникативтік қызмет деп оқушылардың өзара әрі
педагог пен оқу үдерісі кезіндегі қарым-қатынасы, белсенділігі мен
сипаттамасы оқыту түріне тікелей қатысы бар екендігін көрсетеді. Оқытуды
ұйымдастыру қызметі ондағы оқыту, тәрбие істеріне басқару қызметіне
дайындау құрамы болып табылады. Оқу үдерісін ұйымдастыру кезеңіндегі барлық
қызметтердің жиынтығы басқару мазмұнын құрап, сабақ өткізу оның басты
көрінісі екендігінде дау жоқ. Басшылық сипаттағы қызмет арқасында
оқушыларды басқару құралы ретінде іске асырылады. [16]
Коммуникативтік бағыттағы оқытудың негізгі мақсаты – қарым-қатынасқа
үйрету, қарым-қатынастың табиғи функцияларын (танымдық, регулятивтік,
бағалаушылық, конвенционалдық) іске асыруға үйрету болып отыр.
Педагогтардың оқушымен қарым-қатынастары, оқушыларды дамыту құралы
және өзіндік мақсатты іс-әрекет болып табылады.
Педагогикалық қарым-қатынастың нәтижелігі оқытушының қаншалықты
тәрбиелік, білім беру міндеттеріне сай өз көзқарасын өзгерте алуына
байланысты болады. Оқушылармен қарым-қатынас жасауда оқытушы кеңесші де,
хабарлаушы да, тәлімгер де, жетекші де, сыншы да, дос та бола алуы керек.
Оқытушының өзін оқушылар орнына қоя алу қабілеті оған балалар іс-
әрекетінің мақсаттарын, ішкі күштерін түсініп, олардың алдағы іс-
әрекеттерін болжап басқаруына мүмкіндік туғызады.
Оқушылармен қарым-қатынас жасау барысында әрбір педагогикалық
жағдайларға сәйкес оқытушы өзінің іс-әрекеттеріне жүйелі рефлексивті талдау
жасау қажет.
Оқытушының оқушыларға сенім артуы, оларды оқу үдерісінде де қолдап
отыруы, оқушылардың жауабын құптап, ойларына, жауаптарына ризашылығын
білдіріп отырса, барлық вербальды және вербальсыз қатынас аппараттарын
қарқанды қолдана алуы қарым-қатынас үдерісін әсерлі де тиімді ұйымдастыруға
көмектеседі.
Педагогикалық колледждегі топ оқушылары үшін педагогпен қарым-қатынас
жасау - маңызды қажеттілік. Осы жаста олар оқытушыны пір тұтып, оның
абыройына деген асқан сенімділік танытатыны анық. Бұл сенім оқушылар
бойында педагогтың оқушылар тұлғасына қызығушылығын көрсеткенде, өз
жомарттығын, мейірімдігін, адалдығын, тағы басқа адамгершілік қасиеттерін
байқатқанда ғана пайда болады. [17]
Педагогикалық қарым-қатынас жүйесіне келетін болсақ, мысалы, сіз
ертеңгі болатын сабаққа әзірленуге отырасыз; бағдарламаны қарастырып,
қандай материалдарды пайдалануды, сабақты қалай өткізуді т.б. мәселелерді
ойластырасыз. Енді өз тәжірибеңізді мұқият ой елегінен өткізіңіз: сабақты
жоспарлау барысында сізге нақты топ, оқушылар, олармен өзара қатынас туралы
ойлар туындайды. Міне, осының өзі педагогикалық қарым-қатынастың бірінші
кезеңі – қарым-қатынасты моделдеу деп аталады, әрі ол алдағы сабақтың
мазмұнымен және әдістемелік компоненттерімен тығыз байланысты болады. Әрбір
топта қарым-қатынас үдерісінің өзгешелігі бар, демек, сабақ та өзінше
өтеді. Демек сабаққа әзірленудің белгілі формуласы мынадай: бағдарламен
танысу, материалды сұрыптау, оқыту мен тәрбиелеу тәсілдерін белгілеу; бұған
қоса маңызды, мәнді буынмен толықтырылатын - топта алдағы уақыттағы қарым-
қатынасты болжау. Оның үстіне мұның соңғы айтылған аспектісі қалған
барлығына, соның ішінде оқыту тәсілдеріне едәуір ықпал етуі мүмкін.
Сабаққа әзірлену барысында материал бойынша әңгіме өткізуді
жоспарлануы мүмкін. Әрине, мұндайда әңгімелесу материалын ойластыру, ұғыну
және құру қажет болғанымен, оқушылардың шығармашылық дамуына ықпал ететін
қажетті әлеуметтік-психологиялық жағдаймен қамтамасыз етудің де маңызы зор.
Олай болмаған жағдайда ойластырған тиімді тәсілдеріміз жүзеге асырылмайды
немесе жеткіліксіз жүзеге асырылады. Шындығына келгенде, мұндайда өнерге
жуықтау келетін әлеуметтік-психологиялық тиімділік пайда болады, педагог
кәдімгі режиссер, актер, жазушы секілді адамның қабылдаушылық идеясына
бейімделеді. Сондықтан сабаққа әзірленген кезде және оның нақты
міндеттерін, жұмыс түрлерін тұжырымдағанда, сабақ барысында қандай
әлеуметтік-психологиялық міндеттерді шешуге тура келетінін қоса ескеруді
қоса ескеру қажет. Мұның өзі сабақ конспектісін жасағанда ойластырылып,
онда эмоциялық нұсқа да, жалпы психологиялық жағдай да т.б. көрсетілуі
тиіс. Бірте-бірте бұл күрделі үдеріс өздігінен жүзеге асырылатын болады.
Енді педагогикалық шығармашылық ең күрделі бөлігі - оқушылармен
тікелей өзара байланыс жасау.
Педагогикалық қарым-қатынастың екінші ірі кезеңі – топпен бастапқы
байланыс жасау кезеңіндегі тікелей қарым-қатынасты ұйымдастыруды бөлек
қарастыру қажет. Тәжірибелерде және жүргізілетін зерттеулерде қарым-
қатынастың бұл түрінің ерекше маңызды екендігі аңғарылады. Қарым-қатынас
белсенділігі табысты болған жағдайда мұны шартты түрде коммуникативтік
шабуыл деп атайды. Оқу және тәрбие міндеттеріне сырттай қатысы жоқ қарым-
қатынастың мұндай элементтерінің мәні мынада: сабақта оқушылардың танымдық
әрекетін меңгеру және тәрбиелеуді меңгеру ең алдымен қарым-қатынасты
меңгеру арқылы жүзеге асырылады (мәселен, оқыту тәсілдерін жүзеге асыру
үдерісінде нақты психологиялық, қарым-қатынастық сыр жатады).
Үшінші кезең – қарым-қатынасты меңгеру. Мұнда педагог шартты түрде
педагогикалық байланысы бар толып жақтан коммуникативтік міндеттерді
шешеді, мәселен қарым-қатынас арқылы зейінділікті меңгереді. Кейбір
алаңдаған оқушыларды оқу үдерісіне оралту қажет. Яғни, мұқият көз салу,
бет әлпетімен жаратпаған сыңай білдіру, топта ерсілі-қарсылы жүру, тақтаға
бормен тақылдату, мәнерлі тыныштық орнату сияқты ескерту керек.
Педагогикалық қарым-қатынас үдерісінде мұндай міндеттер көптеп туындайды.
Оқушыларды материалға қызықтыру, әсерлендіру, топта бірлескен ізденісті
және ұжым болып ойластыруды туғызу қажет.
Сабақта коммуникативтік қарым-қатынасты ұйымдастырған кезде топтағы
немесе нақты оқушымен қарым-қатынасты дәл бағдарлай білудің, айтатын
материалындағы мәселе жөніндегі өз көзқарасыңды көрсетудің, ақпаратты,
сөйлеу құралын беру формасын таңдаудың, педагогикалық міндеттерден
туындайтын қарым-қатынас жағдайын жасаудың, топтағылардың және жекелеген
оқушылардың әсерленушілігін көре білудің, қарым-қатынас барысында оқу-
тәрбие ақпаратын нақтылаудың, оны педагогикалық үдерістің өзгермелі
жағдайына ыңғайлай білудің, оқушылардың дербес ерекшеліктерін ескерудің
айрықша маңызы бар.
Педагог оқушылардың эмоционалдық жағдайын бағалай отырып, біз оның
нақты көңіл-күйіне сәйкес қарым-қатынасты дамытып, тереңдете түсуге
мүмкіндік аламыз және өзіміздің, оның және төңірегіндегілердің мүдделеріне
орай оқушыға тиімді психологиялық ықпал етудің жолдары іздестіріліп,
пайдаланылады. Егер біз қатысқан адамдарымыздың әртүрлі тұрмыстық
жағдайлардағы әрекет-қылығын күні бұрын болжастыра алсақ, оның мінез-
құлығын қажетті бағытта басқаруға және онымен ұнамды адам аралық қатынастар
алып баруға қосымша мүмкіндіктерге ие боламыз. [18]
Бірінші курс оқушыларының қарым-қатынас мәдениеті ұғымы бірқатар
құрылымдық бөліктерді қамтиды. Қысқаша осы жастық кезеңді сипаттайтын мінез-
құлық мәдениеті, сөйлесу мәдениеті, оқу еңбегінің мәдениетіне (оқу
мәдениеті және жазу мәдениеті) тоқталамыз.
Оқушылардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру жолдары:
Бірінші курс оқушыларының мінез-құлық мәдениеті – оқушы мінез-
құлқының қалайша сырт көрініс беретінін, қалайша нақты түрде адамгершілік
талаптары орындалатынын, осы нормалардың қаншалықты үйлесімді табиғи түрде
оқушының өмір сүру салтымен ұштасатынын, олардың қаншалықты өмірлік
ережелер ретінде қалыптасуын қарастырады.
Кеңірек қарастырсақ мінез-құлық мәдениеті ұғымы адам мәдениетінің
ішкі және сыртқы салаларын қамтиды: әдеп, қоғамдық орындарда адамдармен
араласу және жүріс-тұрыс ережелері, жеке қажеттіліктері мен
қызығушылықтарын сипаттайтын тұрмыс мәдениеті, оқушылардың колледжден тыс
қатынастары.
Бірінші курс оқушылырының сөйлеу мәдениеті – оқушылардың қоршаған
адамдармен сөздік қарым-қатынастарын және ғылымдар негіздерін меңгеру
үдерісінде қалыптасқан ауызша сөйлеу қабілеттерінің деңгейі. Аталған
жастағы оқушылардың сөйлеу мәдениеттерін қалыптастыру өте көлемді де
күрделі жұмыс. Бірінші курс оқушыларының оқу мәдениеті тек бұл үдерістің
операционалдық-техникалық жағымен сиптталмайды, сонымен қатар мазмұнды жағы
да көп көп көңіл бөлуді қажет етеді. Оқу мәдениеті - ең алдымен кітаптан
алынатын ақпараттар мазмұнын түсіну және оны меңгеру мәдениеті. Оқушыларды
оқу дағдыларын қалыптастыру мәселелерімен айналысатын мұғалімдерден бұл іс-
әрекеттің ғылыми-теориялық негіздерін білулері және оқудың жылдамдығы,
материалды қабылдау сапасы, кері байланыс нәтижелілігі, мұқият біліп оқу
сияқты сипаттарына көп көңіл аударуларын талап етеді.
Ойлау мәдениеті – бұл тұлғаның шындықты жалпылама және жанама
бейнелеуге бағытталған танымдық әрекеті.
Талдау – бұл оймен бүтінді немесе жіктеу бүтінен оның қырларын,
әрекет не қатынас бірліктерін бөліп алу. [19]
Бірінші курс оқушыларының жазу мәдениеті – аталған жастағы
оқушылардың каллеграфиялық қабілеттері мен іскерліктерін қалыптастыру
деңгейі. Бұл үдеріс оқытушы жағынан үлкен педагогикалық шыдамдалық пен күш-
жігерді талап етеді.
Сонымен қатар бірінші курс оқушыларының ойлау процесіне де көп назар
аудару қажет. Себебі, оқушының айтайын дегені ең бірінші оның ойында пайда
болып, тек содан кейін ғана ол ойлар ауызша айтылады. Осыған орай мұғалім
өз бойында оқушылардың ойын алдын-ала сезу, байқағыштық қасиеттерін дамыту
керек. Оқушылардың жас ерекшеліктерін ескере отырып, оны дер кезінде
қолдап, мақұлдап және оның ойын байқағанын білдіруі қажет.
Бірақ осы жастағы оқушыға ортақ жас ерекшеліктерді ғана ескере отырып
қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру жеткіліксіз. Оқушылар ұжымы түрлі
даралықтардан құралады. Сондықтан қазіргі кезде оқушыға педагогикалық
ықпалдың қажеттілігі мен маңыздылығына көп көңіл аударылуда. Бұл мәселені
шешуде педагогқа оқушылар отбасылары, қоршаған құрбы-құрдастары, үлкендер
қандай ықпал бергенін, олардың қызығушылықтарын, ұжымда алатын орындарын,
мінездеріндегі түзетуді қажет ететін қасиеттерін анақтау қажет. Әрбір
оқушыны тереңінен танып білмей оларды қарым-қатынас мәдениетін жоспарлы
мақсатты, жүйелі түрде жүргізу мүмкін емес.
Қарым-қатынас оқушыны рухани дамуындағы ең маңызды құралы ретінде
қарастырылады. Жеке тұлғаның рухани мәдениеті оның жалпы адамзаттық
интеллектуалдық, моральдық, эстетикалық құндылықтарға қатынасын көрсетеді.
Қарым-қатынас барысында педагогтар бұл қарым-қатынас алдымен нені
көздейтінін, қандай нәтиже беретінін, оны қалай ұйымдастырған дұрыс екенін
ескеріп отыруы керек. Педагогтың оқушылармен қарым-қатынасы оқушы
тұлғасының рухани даму міндеттеріне бағынады.
Тәрбиенің ізгілік мақсаттарына бағытталған рухани бай қарым-қатынас
қазіргі кездегі колледждердегі педагогтардың негізгі қызметі болып
табылады.
Біз алдымен жүйке жүйесінің тума қасиеттерінен, туындайтын адамның
жеке өзгешеліктерінің бірі – темперамент. Темперамент – организмнің
физиологиялық өзгешеліктерімен, әсіресе, жоғары жүйке қызметінің тума
қасиеттерімен шарттас психикалық құбылыс. Темперамент адамның жалпы
қозғалысынан да (мәселен, біреулер шапшаң қозғалады, тез қимылдайды, енді
біреулер жай қимылдап, асықпай істейді), психиканың күші мен тереңдігінен
де (мәселен, біреулер өжет, алғыр болса, екінші біреу керісінше, сылбыр,
жігерсіз болады), адамның көңіл-күйінің ерекшеліктеріне де (салмақты,
тұрақты, жеңіл, тұрақсыз т.б.) эмоция сезімдерінен де (біреу сабырлы,
екінші біреу күйгелек т.б.) жақсы байқалып отырады.
Темперамент туралы алғашқы ой-пікірлер ғылымда өте ерте кездің өзінде-
ақ айтыла бастаған. Ежелгі Грецияның белгілі ғалымы, дәрігер Гиппократтың
(б.э.д., 460-356) еңбектерінде бұл жөнінде біраз пікірлер айтылған.
Гипократтың ойынша, әр түрлі темпераменттер адамдар мен жануарлардың
денесінде төрт түрлі сұйық заттарға байланыста болмақ. Олар: денені жылытып
тұратын - қан, салқындататын - шырын (слизь), құрғататын - бауырдағы сары
өт (талақ) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ПЕДАГОГИКАЛЫҚ КОЛЛЕДЖДЕРДЕ ОҚУ-ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІНДЕ ОҚШЫЛАРДЫҢ
КОММУНИКАТИВТІ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.1. Педагогикалық кәсіптік орта білім беру үдерісінде оқушылардың
коммуникативті қарым-қатынастарының мәні мен оның
сипаттамалары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2. Педагогикалық колледждерде оқу-тәрбие үдерісінде оқушылар
арасындағы коммуникативті қарым-қатынасын
ұйымдастырудың өзіндік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
1.3. Педагогикалық колледждің оқу-тәрбие үдерісінде оқушылардың
коммуникативтік қарым-қатынасын қалыптастыру
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .46
2. ПЕДАГОГИКАЛЫҚ КОЛЛЕДЖДЕРДІҢ ОҚУ-ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫ
КОММУНИКАТИВТІ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫ ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .50
2.1. Оқу-тәрбие үдерісінде педагогикалық колледж оқушыларының
коммуникативтік қарым-қатынасын қалыптастыру
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
2.2. Педагогикалық колледждегі оқу-тәрбие үдерісінде оқушылардың
коммуникативті қарым-қатынасын қалыптастыру
әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
2.3. Тәжірибелік жұмыстардың мазмұны және оларды талдау,
қорытындылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...78
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..80
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 81
ҚОСЫМШАЛАР
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаев 2005
жылғы 18 ақпанда Қазақстан халқына Жолдауында: XXI ғасырда білімін дамыта
алмаған ел тығырыққа тірелуі анық делінген [1]. XXI ғасыр білімділер
ғасыры болмақ. Жаңа кезеңге бет бұру оңай емес. Ол үшін болашақ ұрпақты жан-
жақты тәрбиелеу керек. Себебі рухани жан-дүниесі бай, халқын сүйген, ата-
баба жерін қадірлейтін ұрпақ қана болашағымыздың тірегі бола
алады.Сондықтан білімділерді аялап тербетер, баптап өсірер ауқымды тәрбие
керек.
Ұрпақ тәрбиесі – ел алдындағы маңызды зор міндет. Еліміздің, қоғамның
экономикалық, саяси, мәдени дамуында үлес қосатын, білімді де мәдениетті,
парасатты, денсаулығы мықты азамат тәрбиелеп шығару – орта кәсіптік білім
беружүйесіндегі ұстаздар қауымының бүгінгі таңдағы баға жетпес міндеті.
Адам ұрпағымен мың жасайды – дегендей, ұрпақ тәрбиесі – қай кезде де
халықтық мәселе болған. Тарихтан білетініміздей, дарындылар, қабілеттілер
аса жоғары бағаланған. Сондықтан қазіргі педагогикалық колледж педагогтары
алдында тұрған аса маңызды міндет – талабы таудай тұлғаны тәрбиелеп, орта
кәсіптік біліктілігі бар маманды өсіріп шығару. Ал еш нәрсеге бейімділігі
жоқ, қабілеті жоқ адамның болмайтыны педагогикада дәлелденгендіктен, оқушы
дарынын дамытар жұмысты орта мектепттен кейінде жалғастыра беру керектігі
айдан анық.
Яғни, міндет – ұлттық мәдениетті көтеру, ұлттық педагогиканы әдет-
ғұрып, халық мұрасын пайдалану арқылы намысты, имандылық пен ізгілікті, жат
іс-әрекеттерге сын көзбен қара, өз басын бере білетін, рухани байлықты
қастерлейтін, өз ошағын, Отанын қадірлейтін азамат тәрбиелеу. Ол үшін
ұлттық мектебімізді жаңа типпен, білім беруді жаңаша әдіс-тәсілмен жүргізу
керек. [2]
Әлеуметтік-экономикалық реформалардың тәжірибесі көрсетіп отырғандай,
қоғамдық өзгерістер қазіргі кездегі білім беретін педагогикалық
колледждерде педагогтардың кәсіби педагогикалық қабілеті мен оқушылардың
білімін, білігін жетілдіру проблемасын бірінші кезектегі мәселеге көтеріп
отыр. Қазіргі қоғамымыздың қойып отырған талабына сәйкес жастардың өмірден
өз орнын таңдай алатын, экономикалық тұрғыдан іскерлігі мен ойлау қабілеті
дамыған, тығырықтан жол таба алатын, істің нәтижесін болжай алатын, іскер,
тапқыр, адамгершілік қасиеті мол білгір шәкірттерді қалыптастыруға айрықша
көңіл аударылып отыр.
Соған сәйкес, білім беруді дамытудың қазіргі кезеңінде педагогикалық
колледждердің оқу-тәрбие үдерісін тиімді ұйымдастырудың әдістерін, түрлерін
іздестіру туралы Республикамыздың білім беру коцепциясында да аса маңызды
тапсырмалар беріліп отыр. Онда білім беру жүйесінің басты міндеті –
колледждің педагогикалық ұжымдары ертеңгі болашағымыздың тағдыры жас
ұрпақтың оқу-тәрбие үдерісіне баса көңіл аударып, оқушыларға нақты білім
беру, колледждерде оқушылардың қарым-қатынасын дұрыс ұйымдастыруына
байланысты болмақ. А.М.Кенжанованың зерттеу жұмысында оқу-тәрбие үдерісінде
оқушыларының өзара қарым-қатынастарын педагогикалық тұрғыдан қарастырған.
Адамның әдепті, өнегелі болуы, алдымен, өзіне байланысты, содан кейін
әлеуметтік ортаға қатысты. Бірақ бұл шындықта әрбір адам қоғамдық ортада өз
орнын қалай табады, өзін қалай көрсетеді, беделін қайтіп көтереді деген
мәселелердің беті ашылмай қалды. Жас кезде адам ортаға бейімделеді. Өз
өңіріне, өз өрісіне кім қалай бейімделеді – бұл да үлкен мәселе. Ортаны
өзіне үйіріп әкету – есейгендіктің белгісі. Яғни, адамның бойындағы
жақсылық пен жамандық, адамгершілік құлық, тіпті қоғамдық өмірдегі
жарамсыздық пен жұғымсыздық та қарым-қатынастан туындайды.
Қарым-қатынас туралы түсінік пен көзқарас әртүрлі. Өйткені әркімнің
өмір сүру тәсілі мен ортасы әрқилы. Десек те көптің көңілінде жүрген үміт
пен күдік аз емес. Көптің көңілінен, ұжымның күткенінен шығу - оңай жұмыс
емес. Көптің алдында дұрыс сөз бастау, өзіңді ұстай білу, ойыңды
тыңдаушының зейініне құя білу – қатып сенген дағды емес. Сол межеге үнемі
ұмтылу керек, сол әдісті әрдайым қайрап отыру абзал. Адамның қарым-қатынас
дағдылары оның білім алуы мен танымдық іс-әрекеттерінің сапалық деңгейіне
де тәуелді болып келеді. Яғни, оқушылардың қарым-қатынасын жақсарту олардың
білім деңгейіне, сол сияқты оқу-танымдық іс-әрекеттерін арттыруға
байланысты.
Оқытушы оқушынының сабақ үлгерімі мен танымдық іс-әрекетін арттыру
үшін мынадай жұмыс атқаруы қажет:
- баланы топтан тыс жерлерде дәріс сабағын өткізуді ұйымдастыру;
- тарихи жерлерде оқушылармен танымдық іс-әрекеттерін ұйымдастыру;
- оқытушы мен оқушы арасында топтан тыс жерлерде әңгімелесу,
пікірталас жайында өзара коммуникативтік қарым-қатынасы қалыптасады;
Бұдан шығатын қорытынды, оқушыны түрлі бағытта қалыптасу қызметі іске
асырылады және де сабаққа деген қызығушылығы арта түседі. Себебі, оқушы
арасында жоғарыдағыдай қарым-қатынас болмаса, оқушының сабаққа деген ынтасы
болмас еді.
Қарым-қатынасты әркім өзін көрсе, байқаса дейді, әркім өз сөзін
естісе, тыңдаса дейді, әркім өзін бағаласа, сыйласа дейді. Ынта - әркімге
тән, табиғи үміт. Сыйлы болу үшін, шамасы, қоғамдық қажеттілікке лайық
сенім, сенімділікті мекендейтін күш-жігер, күш-жігерді жетелейтін білім мен
мінез керек. Осы талаптардың негізін еңбек пен тәрбие, өзіндік ынталалық
пен өзіндік тәрбие құрайды.
Осыларға сәйкес, қоғамымыздағы өскелең ұрпақтың қарым-қатынас деңгейін
арттыру, дамыту қажеттіліктері мен педагогикалық колледж дегі оқу-тәрбие
үдерісінде оқушылардың коммуникативтік қарым-қатынасын қалыптастыруды
өзежесінде ұйымдастырылмауы арасында қарама-қайшылық анықталды. Осы
қайшылық біздің магистрлік диссертация тақырыбымызды Педагогикалық
колледжерде оқу-тәрбие үрдісінде оқушылардың коммуникативті қарым-қатынас
мәдениетін қалыптастыру деп таңдауымызға себепші болды.
Зерттеудің мақсаты. Педагогикалық коллледждің оқу-тәрбие үдерісінде
оқушылардың коммуникативтік қарым-қатынастарының теориялық негізін
анықтап, оны ұйымдастырудың әдістемесін жасау.
Зерттеудің нысаны. Педагогикалық колледждегі оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні. Педагогикалық колледждегі оқу-тәрбие үдерісінде
оқушылардың коммуникативтік қарым-қатынастарын қалыптастыру.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, педагогикалық колледждегі оқу-тәрбие
үдерісінде оқушылардың коммуникативтік қарым-қатынастарын қалыптастырудың
теориялық және әдістемелік қағидалары орынды пайдаланылса және оқытушылар
оқушылармен қарым-қатынас барысында олардың жас ерекшеліктерін ескеріп, оқу-
тәрбие үдерісін жүйелі түрде ұйымдастырса, онда оқушылардың оқу-тәрбие
үдерісінде өзін-өзі тәрбиелеуге, олардың адамгершілік қасиеттерін,
коммуникативтік қарым-қатынас қабілеттерін қалыптастыруға оң ықпал
жасалынады.
Зерттеудің міндеттері:
- педагогикалық колледж оқушыларының коммуникативтік қарым-
қатынастарының мәнін ашу және олардың сипаттамаларын анықтау;
- оқушылардың коммуникативтік қарым-қатынастарын қалыптастырудың
мазмұнын ашу;
- оқу-тәрбие үдерісінде оқушылардың коммуникативтік қарым-
қатынастарын қалыптастырудың әдістерін көрсетіп, анықтау;
- оқу-тәрбие үдерісінде оқушылардың коммуникативтік қарым-
қатынастарын қалыптастыру тәжірибелерін жүргізіп, оларды талдау,
қорытындылау.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері Отандық, шетелдік
философия, әлеуметтану, психология және педагогика ғылымы саласының
ұлағатты маман ғалымдарының жеке адамды дамыту туралы ілімдері, қарым-
қатынас және оқыту мәселелері, оқытушылар мен оқушылардың коммуникативтік
қарым-қатынастарын оқу-тәрбие үдерісінде қалыптастырудағы психологиялық-
педагогикалық тұжырымдары, теория мен тәжірибе арасындағы байланыстар
зерттеу мәселесін шешуге мүмкіндік берді.
Зерттеудің көздері: Қазақстан Республикасының Заңдары, Қазақстан
республикасының Жоғары білім туралы Заңы,
Елбасы
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы, философтардың
әлеуметтанушылардың педагогтар мен психологтердің еңбектері және басқа да
құжаттар мен ресми материалдар, оқу-әдістемелік құралдар, озат
педагогтардың тәжірибесі, автродың өзінің педагогикалық іс-тәжірибесі.
Зерттеудің әдістері: Зерттеу мәселесіне байланысты философиялық,
әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерге
талдау жасау; педагогикалық колледжде оқу-тәрбие үдерісін бақылау; озат
тәжірибелерді меңгеру, сараптау; оқытушылармен, оқушылармен әңгіме жүргізу,
пікірталас, сауалнамалар мен диагностикалық тестілер алу; әдістемелік
жүйенің мақсатқа сәйкестігін және педагогикалық тиімділігін тәжірибе арқылы
тексеру; тәжірибелік жұмыстардың мәліметтерін сандық жағынан сараптап
қорытындылау; зерттеу мәселесі бойынша психологиялық, педагогикалық,
этнопедагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге, оқу құралдарына теориялық
талдау жасау; педколледжде оқытушылар мен оқушылар арасында сауалнама,
әңгіме жүргізу; озық педагогикалық тәжірибелерді оқып-үйрену, бақылау,
тестілеу.
Зерттеудің кезеңдері:
Бірінші кезең: Әдіснамалық, ғылыми, психологиялық, педагогикалық
әдебиеттерге талдау жасалынды. Зерттеудің тақырыбы белгіленіп, теориялық
негізі анықталды. Педагогика, мектеп педагогикасы, этнопедагогика,
психология және жас ерекшелік психологиясы материалдары, сондай-ақ ғылыми
педагогикалық материалдар сұрыпталды. Жұмыстың ғылыми аппараты айқындалды.
Екінші кезең: Негізгі теориялық ойларды анықтау мақсатында оқушылардың
арасындағы қарым-қатынастарын Түркістан Гуманитарлық-Техникалық колледжінде
оқушылармен сауалнама жүргізілді. Колледж оқушылары қай пән оқытушының
қарым-қатынасы қандай, қай оқушымен қарым-қатынасы қалай, қандай оқушымен
қарым-қатынастарын жақсарту мақсатында және қарым-қатынасты күнделікті іс-
әрекетінде ұтымды пайдалану жолдары алға қойылды.
Үшінші кезең: Педагогикалық тұрғыдан талдау жасалынып, сұрыпталды.
Зерттеу жұмысымыздың нәтижелілігі тексерілді, ғылыми болжамдар дәлелденді.
Қорытынды тұжырымдар жасалынып, ұсыныстар берілді.
Зерттеу базасы: Оңтүстік Қазақстан облысы, Түркістан қаласы, Түркістан
Гуманитарлық-Техникалық колледжі.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні:
- коммуникативтік қарым-қатынас, коммуникативтік қарым-қатынасты
қалыптастыру деген ұғымдарына ғылыми және педагогика теориясы
тұрғысынан анықтамалар жетілдірілді;
- оқу-тәрбие үдерісінде оқушылардың коммуникативтік қарым-қатынастарын
қалыптастырудың негізгі педагогикалық шарттары айқындалды;
- оқу-тәрбие үдерісінде оқушылардың коммуникативтік қарым-қатынастарын
қалыптастырудың ғылыми-әдістемелік нұсқауы жасалынды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
- педагогикалық колледжде оқу-тәрбие үдерісінде оқушылардың
коммуникативтік қарым-қатынастарын қалыптастырудағы ұғымына анықтама
берілді;
- оқушылардың коммуникативтік қарым-қатынастарын қалыптастырудың
құрылымы мен мазмұны негізделді;
- оқушылардың коммуникативтік қарым-қатынастарын қалыптастырудың
әдістемесі жасалды.
Диссертацияның құрылымы. Магистрлік диссертация жұмысы кіріспеден, екі
бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің ғылыми аппараты: зерттеудің
көкейкестілігі, мақсаты, міндеттері, нысаны, пәні, зерттеу болжамы,
зерттеудің жетекші идеясы, зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні,
зерттеулердің құрылымы көрсетілген. Педагогикалық колледждерде оқу-тәрбие
үдерісінде оқушылардың коммуникативті қарым-қатынасын қалыптастырудың
теориялық негізі атты бірінші бөлімінде зерттелініп отырылған мәселеге
байланысты ғылыми жазылған еңбектерді, педагогикалық тұжырымдарды негізге
ала отырып, оқушылардың коммуникативтік қарым-қатынастардың мәні анықталып
және оның сипаттамасы, көрсеткіштері мен деңгейлері белгіленеді.
Оқушылардың қарым-қатынастарын қалыптастыруда М.Е.Дуранов, Б.Д.Парыгин,
А.А.Леонтьев, В.А.Кан-Каликты педагог-психологтарымыз үлестерін қосқаны
туралы, педагогикалық қарым-қатынас қандай функциялары арқылы жүзеге
асырылатындығы, педагогикалық қарым-қатынастың кезеңдері оқушылардың
коммуникативтік қарым-қатынастарын қалыптастырудың мазмұны, қарым-қатынас
стилі және коммуникативтік терминдері қандай мағынаны білдіріп, қалай
қолданылытындығы айқындалады.
Педагогикалық колледждерде оқу-тәрбие үдерісінде оқушылардың
коммуникативті қарым-қатынасын қалыптастыру технологиялары атты екінші
бөлімде оқу-тәрбие үдерісінде оқушылардың коммуникативтік қарым-
қатынастарын қалыптастырудың мазмұны, оны практика жүзінде қолдана алуы,
оқу-тәрбие үдісінде оқушылардың коммуникативтік қарым-қатынастарын
қалыптастырудың әдістері көрсетіліп, тәжірибелік жұмыстың барысында
көрсетіліп, талданды.
Қорытындыда теориялық және практикалық жұмыстардың нәтижелеріне
негізделген тұжырымдар мен ұсыныстар берілді.
Қосымшада коммуникативтік қарым-қатынасқа байланысты жүргізілген
тесттер, сауалнамалар, өтілген сабақ жоспары, практикалық жұмыстың кейбір
материалдары берілді.
Зерттеу жұмысының территориялық ауқымы: Оңтүстік Қазақстан облысы,
Түркістан қаласы, Түркістан Гуманитарлық-Техникалық колледжі.
1. ПЕДАГОГИКАЛЫҚ КОЛЛЕДЖДЕРДЕ ОҚУ-ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ
КОММУНИКАТИВТІ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1. Педагогикалық колледждерде оқу тәрбие үдерісінде оқушылардың
коммуникативті қарым-қатынасытарының мәні мен сипаттамалары.
Қазіргі кезде елімізде болып жатқан елеулі өзгерістер мен жалпы білім
беру тұжырымдамасында жас ұрпақты тәрбиелеуші ұстаздар қауымына күрделі де
жауапты міндеттер жүктеліп отыр. Республикамыздың Білім беру заңында
оқытудың тиімділігін арттыруға, жастарды дербес өмір сүріп, еңбек етуге
даярлауда түбегейлі жақсартуға жаңа қоғамның саналы құрылысшыларын
тәрбиелеуге батыл күш салу қажет делінген. [3]
Бұл өмірде ешкім бәрін біліп тумайды, дана болып келмейді. Оның бәрі -
талпыну, іздену, мақсатты еңбектің арқасында келетін жетістік.
Аса ойшылдардың айтқанындай: “Адамды адам еткен - еңбек”. Еңбек
үстінде адамның көптеген психикалық ерекшеліктері дамып, өмір сүру
барысында олар түрлі жолдармен жарыққа шығару. Мысалы, үлкендер өзіне тән
ерекшеліктерін еңбектену барысында көрсетсе, мектепте оқитын балалар сабақ
үстінде, ал мектеп жасына дейінгі балалар өз психологиясын ойын үстінде
байқатады. Ойын - балалар үшін күрделі әрекет. Ол білімді, ақылды
ұйымдастыруды қажет етеді. Ал ол білімді бала қайдан алады дейсіз ғой. Оған
бала ойын арқылы өзі үйренеді, үлкендер де үйретуге тиіс.
Кішкентай бала қасындағы түрлі-түсті ойыншықтармен өзімен-өзі ойнап
отыра береді. Ойыншықтар неғұрлым түрлі-түсті болған сайын олар баланың
зейінін өзіне тартып, бала соларға көбірек ұмтылыды. Ал оқушының жасы
ұлғайған сайын ол жалғыз ойнамайды, қасындағы қатар құрбыларымен бірлесіп
ойнайды. Өзара қарым-қатынас жасайды. Оқушының басқа оқушылармен бірігіп
ойнауы оның психикасында жаңа қасиеттердің пайда болуымен байланысты.
Балада қоғамдық сипаттар дами бастайды. Салалы адам өміріндегі әлеуметтік
қасиеттің бір түрі – ол қоғамдық өмір. Адам жалғыз өмір сүре алмайды, ол
үнемі қоғаммен бірге қарым-қатынаста болады. [4]
Қарым-қатынас дегеніміз не? Оны қалай түсінеміз? Қарым-қатынас-бұл
адамға адам қажеттіліктерін қанағаттандыру. Адамдар өзара бірлесе отырып
ортақ нәтижеге жету үшін күш біріктіре келісуін қарым-қатынас деп
түсінеміз. Қарым-қатынас жасау арқылы сол адамның мәдениетін, ішкі жан-
дүниесін, мінез-құлқын, өмірге деген көзқарасын, өскен ортасын, алған
тәрбиесін саралауға болады. [5]
Әрине қарым-қатынас түрлері өте көп. Атап айтатын болсақ, ата-анамен
баланың арасындағы қарым-қатынас, жолдастар арасындағы қарым-қатынас,
мұғалім мен оқушылар арасындағы қарым-қатынас т.б. Соның ішінде мұғалім мен
оқушылардың қарым-қатынастарын алатын болсақ ұлы ағартушы Ы.Алтынсарин
“Мұғалім балалармен үнемі қарым-қатынаста болады: егер олар бір нәрсені
түсінбесе, онда мұғалім шәкірттерді кіналамай, оларға дұрыс түсіндіре
алмағаны үшін өзін-өзі кіналауы керек. Мұғалім балалармен сөйлескенде
ашуланбай, күйгелектенбей, сабырлықпен сөйлеп, шұбаланқы сөздер мен
керексіз терминдерді қолданбастан, әрбір затты ықыласпен, қарапайым тілмен
түсіндіру керек”-деген. [6]
Коммуникация немесе коммуникативтік терминдері қандай мағынаны
білдіріп, қалай қолданылытындығы жөнінде айта кеткен жөн.
Болашақ оқытушылардың коммуникативтік дағдылар жүйесі туралы айтар
болсақ, алдымен коммуникативтік деген ұғымға тоқталған жөн. Коммуникация
дегеніміз адамдар арасындағы өзара және іскерлік бағыттағы қарым-
қатынастарды білдіреді, яғни ол ақпараттарды баяндау, хабарлау, демек өзара
ақпарат алмасу деген ойға саяды. Ендеше оқытушы мен оқушылардың қарым-
қатынастарының негізгі мазмұнына оқытудың және оқу материалының мазмұнын
бала ұғымына лайықты жоспарлау, оқушылардың оқу материалдарына қызығуын
қалыптастыру жатқызылады. Бұл орайда болашақ мұғалім оқу үдерісінің мәнін
терең түсінуі, тәрбиелік бағыттарын кең арнада саралап, талдауы,
әдістемелік жағынан дидактикалық қиындықтарын жеңе білуі, кәсіптік
дайындығының деңгейін көтеріп, ең бастысы, болашақ мұғалім өз жұмысына
қойылатын талаптарды терең түсініп, психологиялық жағынан даярлауы. [7]
Адамдар арасындағы тілдік қарым-қатынас деген ұйымды білдіру арқылы
бұл сөздің мағынасы әлдеқайда кеңейеді. Сонымен қатар коммуникация,
коммуникативтік термині көптеген ғылым салаларында кеңінен қолданылып
келеді. Бұл сөздің тілге, сөйлеуге қатысты алғашқы мағынасы қарым-
қатынас, тіл арқылы түсінісу, пікірлесу дегенге саятын болса, кейінгі
кезеңдерде бұл ұғым одан әлдеқайда тереңдей түсті. Мәселен, тілдік
коммуникация - тіл арқылы сөйлесу, ұғынысу дегенді білдірсе, қоғамдық
коммуникация - қоғамдық байланыс, қоғамдағы қарым-қатынас дегенді
аңғартады, саяси коммуникация - саяси өмірдегі байланыс саясатқа қатысты
қарым-қатынас дегенді байқатса, ал педагогикалық коммуникация -оқытушы мен
оқушылардың арасындағы қарым-қатынас түсіндіреді, яғни біздің ғылыми
жұмысымыздың қарастырып отырған мәселесі.
Коммуникативтік терминіне қатысты зерттеу еңбектерінің қай-
қайсысында да оның қарым-қатынас құралы, сөйлесуге байланысты қасиетті баса
айтылады. Мұның өзі сөзінің, ең алдымен, тілдік қарым-қатынасқа, екіншіден,
адамдардың өзара ұсынысуына, бірін-бірі түсінісуге негізделетінін
дәлелдейді. Коммуникативтік арқылы адамдар бір-біріне ойын жеткізіп,
белгілі бір нәрсені хабарлап қана қоймайды, сонымен қатар олар өзара
түсініседі, пікір алмасады, бірінің ойын екіншісі ұғады. Екі адамның
бірінің жанын бірі ұғуы бір топтың түсінісуіне ал топтың пікір алмасуы
қоғамның жетілуіне әкеледі. Осыдан шығып, адамзат тілінің әрі қоғамдық, әрі
әлеуметтік функциясы көрінеді, коммуникативтік терминнің әлеуметтік
сипаты осыдан келіп шығады.
Сонымен коммуникация - қарым-қатынас, өзара байланыс деген ұғымды
білдіреді. [8]
Ия, ұстаздық қызметте табысқа жету үшін бітіруші мамандар терең әрі
кең білім алып, әдістемелік толық қаруланған және жоғары мәдени деңгейі
болуы тиіс. Сонымен қатар қызметті шығармашылық сипатта болуды, әрі
педагогтық қабілеттің елеулі мәні бар. Себебі мұғалімі оқушылардың оқуға
ынтасын тәрбиелеу арқылы олардың қабілеттерінің дамуына кең жол ашады.
Мұғалім алғашқы сабақтан бастап әрбір оқушының жеке ерекшеліктерін, ынтасы
мен бейімділігін , оқу мен еңбекке ұқыптылығын ескере отырып оқу үрдісін
жүргізуі керек. [9]
Әрине оқушылардың арасындағы қарым-қатынас жасау барысында
педагогтың қосатын үлесі аса қажет. Педагог (грекше тәрбиеші) – дәріс беру
және тәрбие жұмысымен айналысатын тұлға. Педагогтың мұндай іс-әрекетінің
объектісі ол оқытатын және тәрбиелейтін адам болып табылады. Сондықтан оның
іс-әрекетін өнер деп тани отырып оқыту мен тәрбиелеу ісінде жоғарғы
нәтижелерге жету үшін педагогикалық қызмет мұғалімнен жан-жақты білімді,
табанды еңбекті талап етеді.
Педагог тек ұстаз, оқытушы немесе белгілі бір пән мұғалімі ғана емес,
ол оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастырушы, басшы, білім беру саласындағы
мемлекеттік тұлға.
Осы тұрғыдан қарағанда педагог тек бала жетектеуші ғана емес,
педагогика-гуманистік сапа кешенін түзетін өнерде. Ал ондай сапаның болмауы
кәсіби іс-әрекеттің тиімді орындалуын болдыра алмайды. Мұндай сапаларға
педагогтің позитивті адамгершілік тұрпаты, жоғары теориялық және әлеуметтік
ойлау қабілеті, өмірге оптимистік көзқарасы, адамдардың гуманистік
потенциялына сенімі жатады. Мұндай мағынада педагог рухани азамат болуы
тиіс. Ал бұл жаппай бола беруі мүмкін болмайды және көп нәрсеге
міндеттейді.
Педагогикалық мәдениетті педагогтік әдептіліксіз көз алдымызға
келтіру мүмкін емес. Педагогтік әдептілік - мұғалімнің, оқытушының,
ұстаздың оқытушылармен қарым-қатынасына қойылатын талаптардың мәжесін
сақтау, оқу және оқудан тыс уақыттарда олармен дұрыс қатынастың бабын табу
білігі. [10]
Оқушылардың іс-әрекеті барысында қарым-қатынас іске асырылады. Қарым-
қатынас - бұл адамдардың өзара әрекеттесіп, әр түрлі коммуникациялық
құралдардың көмегімен бір-бірімен пікір алысуы. Қарым-қатынас әлеуметтік
өмір құбылысы, ол хабарламалық, нормативтік және таным процесі ретінде
сипатталады. Қарым-қатынас оқушылардың мінез-құлқы, іс-әрекеттері, білім,
әдебиет, өнер қоршаған орта туралы, мол хабарламалармен байытып, ой өрісін
дамытады.
Қарым-қатынас – таным үдерісі. Таным және қарым-қатынас өзара
байланысты, мұны оқушылардың іс-әрекетінен көруге болады.
Оқыту үдерісі терең, берік және дәл білім алу таным жолындағы
оқушылардың қимылына байланысты. Оқыту үдерісі – бұл мұғалім мен
оқушылардың мақсатқа бағытталған өзара әрекеттесуінің барысында шәкірттерге
білім беру міндеттерін шешу. Оқыту үдерісі – тұтас педагогикалық үдерістің
бір бөлігі.
Оқыту екі жақты үдеріс, онда оқытушылар мен оқушылардың ынтымақтастық
іс-әрекеттері мен тәсілдеріне үйретеді. Бұл сабақ беру үдеріс. Оқушылар
сабақта түрлі іс-әрекеттерінің барысында дамиды, олардың ғылыми
көзқарастары қалыптасады. Бұл оқу үдеріс. Оқу - бұл оқушылар іс-
әрекеттерінің яғни объективтік әлемді танудың ерекше формасы. [11]
Оқыту әрекеті толық жүзеге асуы үшін бәрінен бұрын мүмкіндіктер тек
оқыту үдерісінде ғана жасалатын есте ұстау керек. Педагогикалық колледжде
оқушыларға ғылым негіздері оқытылады, онда олардың ғылыми түсінігі,
дүниетанымы қалыптасады. Оқу қызметі мазмұнының ерекше өзгешеліктері
болады. Оның негізгі бөлігін ғылыми ұғымдар, ғылыми заңдар және соларға
сүйенетін практикалық міндеттерді шешудің жалпы тәсілдер құрайды. Тек оқу
әрекетінде ғылыми білімдерді және соларға сәйкес іскерліктерді игеру
негізгі мақсат пен қызметтің басты нәтижесі ретінде байқалады.
Оқу іс-әрекетінің құрамдас бөліктері мыналар: оқу жағдаяттары (немесе
міндеттері), оқу әрекеті, бақылау, бағалау.
Оқу жағдаяттарының ерекшеліктері. Оқу жағдаяттар мына ерекшеліктермен
сипатталады: біріншіден, мұнда оқушылар ұғымдардың қасиеттерін бөліп алудың
немесе нақтылы-практикалық міндеттердің кейбір бөлімдерін шешудің жалпы
тәсілдерін игереді; екіншіден, осы тәсілдердің бейнелерін қайта жасау оқу
қызметінің негізгі мақсаты ретінде көрінеді. Нақтылы-практикалық
міндеттерге оқып-жаздыратын жазу, математикалық тестік есептерге жауап
іздеу, қағаздан ұсақ-түйек жасау, т.б. жатады.
Педагог алдымен топ оқушысын сол топтағы барлық нақтылы-практикалық
міндеттерді шешудің ортақ тәсілін іздеу қажет болатын жағдайға тікелей
жетелейді. Одан кейін педагогтың басшылығымен оқушылар бұл әдісті тауып,
қалыптастырады. Шынында да оқып-жаздыратын жазудан бұрын жұмыс жүргізіледі.
Оның барысында сөздердің құрамын және олардағы әріптердің үйлесу
заңдылықтарын оқып үйренеді, дұрыс жазудың жалпы талаптарын қалыптастырады.
Осы жағдайлардың бәрінде оқушылар оқу жағдаяттары жүйесінде жұмыс істейді,
олардың негізінде оқушылар, бір жағынан, берілген материалдарды үйрену
мотивін (сөздердің құрамын немесе шамалардың байланысын не үшін оқып
үйренуі керек), екінші жағынан, сол топтағы нақтылы міндеттерді шешудің
ортақ тәсілдерінің үлгісін алады. Оқу жағдаяттарының мазмұны мен формасы
педагогиканың дидактикалық және жеке әдістемелік бірлескен құралдарымен
анықталады.
Оқу жағдаяттарында балалар жұмысы түрлі типті іс-әрекеттерден
құралады. Олардың ішінде оқу әрекеті ерекше орын алады. Оқу әрекеті арқылы
оқушылар міндеттерді шешудің жалпы әдістерінің үлгілерін және оларды
қолдану шарттарын анықтаудың жалпы тәсілдерін қайта жаңғыртып, игереді. Бұл
әрекеттер пәндерде, ақыл-ой шеңберінде де орындалады. Оқу қызметінде
грамматиканы оқудың алғашқы кезеңдерінде өзгерту және салыстыру әрекеттері
ерекше маңызды. Бұлар оқушылар сөздің мағынасы мен формасының арасындағы
қарым-қатынасты анықтауға мүмкіндік береді. Ал сан ұғымдарын игеруде оқушы
бірқатар оқу әрекеттерін, ал олардың ішінде мыналарды:
1) заттық әрекетін (өлшеу бірлігі етіп алынған бір шаманың екіншісіне
реттік қатынасын анықтау);
2) ауызша әрекетін (өлшеу шамаларын есептеп шығу);
3) ақыл-ой әрекетін (алынған нәтижені барлық есептелген объектілерге
жатқызу) орындауы керек.
Сабақ беру үдерісінде оқытушы жалпы да, жеке де оқу әрекеттерінің
бәрінің жиынтығын анық білуі керек. Оқытушы оқу ісінің өз шегінен шығып
кететін стихиялы талпынысты тоқтатуға және ерекше оқу жағдаяттары ішінде
оқушыларды материалды шын мәнінде игеруге бастайтын іс-әрекеттерді жүйелі
қалыптастыруға міндетті.
Бақылау әрекетінің ерекшеліктері: оқу жағдаяттарында толық жарамды
жұмыс әрекеттердің тағы да бір типін – бақылау әрекетін орындауды талап
етеді. Оқушы өзінің оқу әрекеттерін және олардың нәтижелерін берілген
үлгілермен салыстарып, бұл нәтижелердің сапасын орындалған оқу әрекетінің
деңгейімен және толықтығымен байланыстыруы қажет. Бақылаудың арқасында
оқушы нашар, тіпті жаман үлгі мен өзінің оқу іс-әрекеттерінің кемшіліктері
арасындағы байланысты сапалы түрде көре біледі. Бұл кемшіліктерді жою,
игеру нәтижелерін жақсартуға және оларды талап етілген нормаларға дейін
жеткізуге мүмкіндік береді. Алғашында бақылауды ұйымдастырудағы негізгі
роль оқытушыға жүктеледі.
Бақылау оқу қызметінің бір бөлігі – бағалаумен тығыз байланысты.
Колледж тәрбиесінде бағалауды бағамен жиі теңестіреді. Психологиялық
көзқарас тұрғысынан бұл дұрыс емес. Бағалау меңгеру немесе меңгермеу
фактісін ғана емес, сонымен қатар, меңгермеу себептерін көрсетеді, оқушыны
кемшіліктерді жоюға тура бағыттайды және оны нәтижеге жақсарғанша жұмыс
істеуге итермелейді. Бағалардың екі-ақ мәні бар: жаман, жақсы. Осыған
сәйкес оқу ситуациясы өзгереді немесе сақталады. Бағаның бірнеше рангілік
мәні (1-ден 5-ке дейін) және әдетте, синтездік сипаты да болады. Бағадан
оқушының ынтасы, оның сабақтағы тәртібі және басқа жағдайларға көрініс
табады.
Әрине оқыту үдерісі - оқытушы мен оқушылардың арасындағы іс-әрекет,
яғни мұғалім мен оқушылардың қарым-қатынасы.
Психология ғылымында қарым-қатынас өзекті мәселе болып табылатыны
бәрімізге белгілі. Өйткені психология ғылымының кез келген мәселесі
адамдардың жан дүниесінің сырымен, қоғам мен әлеуметтік өмірдің сан алуан
сырларымен тығыз байланысты. Сондай-ақ қарым-қатынас болашақ маман
тұлғасының қалыптасуының бір факторы екені белгілі.
Әлеуметтік психология мен жалпы психология аясында қарым-қатынас
мәселесі жан-жақты қаралған. Мысалы, Б.Д.Парыгин 1960-шы жылдары әлеуметтік
психологияны қарым-қатынасты зерттейтін бірден бір пән ретінде бөліп
қарастырады.
А.А.Леонтьев қарым-қатынас ұғымын әмбебап коммуникативті іс-
әрекетке, яғни қарым-қатынасқа белгілі бір іс-әрекет түріне сияқты қарау
керек деп есептейді.[12]
В.М.Бехтерев қарым-қатынасты адамдарды топқа біріктіру механизмі,
тұлға әлеуметтенуінің шарты сияқты қарастырады.
М.С.Каган қарым-қатынасты адамдардың бірлігінен туатын жаңа
ақпараттарды өңдеу үрдісі ретінде қарастырады.
Қарым-қатынасқа ең жалпы анықтаманы Б.Ф.Ломов берді: ... қарым-
қатынас адам тұрмысының индивидуалды формасының маңызды жағы болып
табылады. Ол қарым-қатынас іс-әрекетінің әртүрлі формалары, деңгейлері,
түрлері жайлы және оның құрамдас бөлімдері: сан алуан ақпарат алмасу
үдерісі, коммуникаттардың өзара әрекеттесуі жайлы сөз қозғайды.
Ал Г.А.Андреева әртүрлі көзқарастарды біріктіре және жалпылай отырып,
қарым-қатынастың кез келген формалары адамдардың біріккен іс-әрекеттерінің
спецификалық формасы болып табылады, яғни адамдар әртүрлі қоғамдық
қызметтерді орындау үдерісінде тек қарым-қатынас қана жасап қоймайды, олар
әрқашан сол жайында кейбір іс-әрекеттермен қарым-қатынаста болады дейді.
Ғылым бұлай жіктеп, бөлудің шартты екендігін, қарым-қатынас үдерісінде
оның үш жағы да көрінетіндігін дәлелдеді.
А.А.Бодалев қарым-қатынасты іс-әрекеттердің ерекше түрі деп, адамның
тұлға және іс-әрекет субъектісі және жеке даралық ретінде дамуының негізгі
факторы болатынын атап өтеді.
Қарым-қатынастың тәрбиелік мәнін ол тек дүниетанымды кеңейтуге ғана
емес, сонымен қатар тұлға интеллектісінің дамуындағы роліне тоқталған.
В.А.Кан-Калик педагогикалық үдерісте қарым-қатынас арқылы
байқалмайтын, бірақ өте маңызды тәрбиелік өзара қатынастар жүйесі
қалыптасқанын және оның тәрбиелеу мен оқыту тиімділігі арттыратынын айтқан.
Оның ойынша, қарым-қатынас адамгершілік-құндылық потенциалға ие. В.А.Кан-
Калик қарым-қатынас функцияларын ішкі және сыртқыға бөледі. Олардың
әрқайсысы құрамдас бөліктерге ие. Сыртқы функция – ақпараттық-
коммуникативті, тұлғааралық қатынастарды өзара танымды етіп ұйымдастыру,
бейімделу, ал ішкі – эстетикалық, дәмдік, мінез-құлықтық, әдептілік. [13]
А.С.Макаренко былай деп жазған болатын: Мен үшін менің практикамда,
сондай-ақ сіздер үшін, көптеген тәжірибелі оқытушылар үшін мұндай түкке
тұрмайтындар: қалақ тұру, стол қасындағы орындыққа орындыққа қалай отырып,
қалай дауыс көтеру, күлу, қарау өте мәнді бола бастады. Бізді бұған ешкім
үйретпеді, ал мұны үйренуге болады және үйрену қажет те, ең үлкен
шеберліктің мәні осы және де осы болуы тиіс.
Оқушылармен педагогикалық өзара әрекетте ұсақ-түйек жоқ-барлығы да:
көзқарас, көз жанарыңның қозғалысы, дене қимылы т.б. жұмыс істейді. Өйткені
біз жай қарым-қатынас емес, кәсіптік іскерлікпен қарым-қатынас жасаймыз.
Көпшілік алдында сөйлесуде байқалатын ең негізгі сезім түсініктері
мынадай:
1. Әңгімені қалай бастауды білмеушілік.
2. Толық ұғынықты, әрі түсінікті айтып бере алмаймын-ау деген қобалжу.
3. Қарым-қатынас мақсатындағы еленбейтін өзгерістер.
4. Бұрын пайдаланылған қарым-қатынас амалдарын өзгерту қажеттігі жайлы
түйсік.
5. Қарым-қатынас жүйесінде бір нәрсені өзгерту қажет деген түсінік, бірақ
не екенін онша айқын еместік.
6. Жұрт алдында сөйлесуге дағдыланбағандық.
7. Бұрын табиғи болып келген дене қимылының, қозғалыстың, жалпы мінез-
құлқының ерсілеу сияқты болып сезілуі.
8. Қарым-қатынастың өзгерген формадағы, мәнерлі атқару компоненттерін қажет
етуі.
9. Өзіңді дұрыс түсінуі үшін жоспарланған информацияны неғұрлым сол
қалпында жеткізуге талпынушылық.
10. Тыңдаушыны қызықтыруға тырысу.
11. Информацияны сұрыптауға, мазмұндауға және беру формасы жайында өзіне
едәуір талап қоюдың пайда болуы.
Көпшілік алдында сөйлеу үшін қарапайым қарым-қатынасты барынша
жаттықтыра түсу қажет. Тек қана осындай кәсіптік-педагогикалық қарым-
қатынаста, оған қоса оқушыларды шынайы жақсы көре білген ғана педагогикалық
үдерістің бүкіл мәні айқындала түседі. В.А.Сухомлинскийдің айтқанындай,
тәрбиеші өнері ең алдымен сөйлеу өнерімен көрінеді.
Сонымен қатар, оқушылар қарым-қатынас жасау – бұл толассыз
шығармашылық. Оқушылар дұрыс қарым-қатынасты ұйымдастыруда шешуге тура
келетін қаншама педагогикалық айла-әректтер, қарама-қайшылықтар,
қақтығыстар, мәселелер туындайды. Осының барлығы қас-қағым сәтте ойластыруы
тиіс. Міне сондықтан педагогикалық қарым-қатынас - әрине, шығармашылық.
Оның өзі қалайша нақты көрінеді.
Біріншіден, қарым-қатынас шығармашылығы ақпаратты бере білуде
көрінеді: оны әңгімелесушіге дәл бағыттап, айқын бейнелі сөзді таба білуде.
Сабақта ақпаратты сұрыптаудың, құрудың және оны берудің осындай
шығармашылығы болмасын делік – сонда бірден оның тартымдалағы жоғалып, іш
пыстыра бастайды.
Қарым-қатынас шығармашылығының екінші жағдайы – басқа адамның
көзқарасына, қимыл әрекетіне, мәнеріне қарап түсіне білуде. Оқушының бет
әлпетіне бір қарағанда-ақ оған не болғанын түсіну қаншалықты маңызды.
А.С.Макаренко осы жайлы былай деп жазды: Көре білуге болады және де оны
дамыта түсу қажет. Бұл тәрбиеші үшін өте қажет. Адамның бет әлпетін, бала
жүзін оқи білу керек, ал мұндай оқи білу арнайы курста сипатталуы да
мүмкін. Адамның бет әлпетіне қарап, оның жан дүниесіндегі өзгерістердің
кейбір белгілері туралы білуде тұрған ешқандай әулиелік жоқ. Оқушының ішкі
әлеміндегі өзгерістерді біздің байыптай білмеуіміз тиімді қарым-қатынас
жасауды, оқыту мен тәрбиелеуді ұйымдастыруға бөгет жасайтындығы қаншалықты
жиі кездеседі.
Ал оқушылармен өзара қатынасты ұйымдастыруда шығармашылық қалай
көрінеді? Тек шығармашылық ғана өзара қатынасты сапқа тұрғызудың, дамытудың
күрделі өнерінде аса маңызды бола түседі. Өйткені біздің балалармен
іскерлік әрекетіміз өзара қатынастың көп қабатты сарайын тұрғызудан
басталады. Тек өзара қатынас қана көп жағдайда оқушылардың біздің пәнге,
колледжге, топқа деген көзқарасына ықпал ететінін ұмытпаған жөн.
Қарым-қатынас жасаудың алуан түрлі барлық функцияларын ақпарат
беруге, қарым-қатынас пен өзара түсінісу үдерісінде басқа адамның жеке
басын тани білуге арналған міндеттерге жатқызуға болады.
Қарым-қатынасты оқытудың оқу функциясын жүзеге асыру былайша
қамтамасыз етіледі:
- оқытушының оқушымен нағыз психологиялық байланысты;
- оқытудың қолайлы жағдайларын қалыптастыру;
- ұжымдық танымдық ізденіс пен бірлесіп ойластырудың психологиялық
жағдайының пайда болуы;
- оқу үдерісінде жеке адамның өз бетінше жүзеге асыруы және өзінің
шығармашылық ойын айқындауы тиіс.
Қарым-қатынасты оқытудың тәрбиелік функциясын оқу былайша қамтамасыз
етіледі:
- оқу-тәрбие үдерісінде педагог пен оқушылардың психологиялық
байланысты негізінде тәрбие қарым-қатынасы жүйесін орнату;
- оқу әрекетін ойдағыдаан қамтамасыз ететін педагогикалық қарым-
қатынас жүйесін қалыптастыру;
- жеке адамның тұтастай танымдық бағытталушылығын қалыптастыру;
- оқу әрекеті үдерісінде (танымдық, жас ерекшелік, эмоциялық,
дидактикалық т.б.) психологиялық кедергілерді жеңу;
- оқушыларға тұтастай комплексті тәрбие ықпалын жүзеге асырудың
мүмкіндігі;
- оқушылар ұжымындағы өзара қарым-қатынасты ойдағыдай қалыптастыру.
Қарым-қатынасты оқытудың дамушы функциясы былайша жүзеге асырылады:
- оқу әрекетіне жеке адамның жан-жақты тұтастай дамуының әлеуметтік-
психологиялық негізін орнату;
- жеке адамның дамуының қозғаушы күші ретінде көрінетін қарама-
қайшылықтың диалектикалық жүйесін орнату;
- жеке адамның өз ойын жасырмай айтуына және өзінше дамуына (өз
бетінше білім алуына және өзін-өзі тәрбиелеуіне) ықпал ететін, әрі
мүмкіндік беретін психологиялық жағдай орнату;
- қарым-қатынас үдерісінде жеке адамның дамуына бөгет жасайтын
әлеуметтік-психологиялық факторларды (бұйығылық, ұялшақтық, сенімсіздік
т.б.) меңгеру.
Байқап отырғанымыздай, қарым-қатынастың педагогикалық сипаты әр алуан
екен, бірақ мұны педагогтар әрдайым ескере бермейді.
Әдетте қарым-қатынас саласын қарастырып көрелік. Сіз біреуден бір
нәрсе сұрағыңыз келді делік. Әрине, мұндағы басты тәсіл - өтініш. Бірақ
мынаған назар аударыңыз: өзіңізге қажетті нәрсені сұрамас бұрын, сіз әуелі
айтқаныңыз орындалатындай жағдай туғызуға талпынасыз. Дәл осы жағдайда сіз
белгілі дәрежеде коммуникативтік және тиісті психологиялық жағдай туғызып,
қарым-қатынас объектісінде коммуникативтік басымдылыққа жетесіз де, тек
содан кейін ғана тікелей ықпал етуді қолға аласыз.
Педагог коммуникативтік міндеттерді құрған кезде педагогикалық
мәселелерге, топпен қарым-қатынас жасаудың қалыптасқан деңгейіне, қарым-
қатынасты меңгеру принциптеріне, топтағы оқушылардың жеке ерекшеліктеріне,
қарым-қатынас жасаудағы өзінің дербес ерекшелігіне, жоспарланған ықпал ету
тәсілдеріне сүйенеді. [14]
Сондай-ақ қарым-қатынасты зерттеуде оның құрылымдық компоненттерін
анықтау керек. Осыған байланысты зерттеу барысында Г.М.Андрееваның қарым-
қатынастың құрылымын талдау нәтижесінде жүгіндік. Ол қарым-қатынасты бір-
бірімен өзара байланысты үш жағынан қарастырады: коммуникативтік,
интерактивтік және перцептивтік.
Қарым-қатынастың коммуникативтік жағы немесе тар мағынадағы
коммуникация мәлімет беру-алмасу мәселесімен анықталады.
Интерактивтік жағы қарым-қатынас жасаушы индивидтердің өзара
әрекеттестігінің ұйымдастыруымен қорытындыланады.
Перцептивтік жағы адамдардың бірін-бірін қарым-қатынас арқылы
қабылдауы мен тануы және осы өзара танымның негізінде қалыптасу үдерісін
білдіреді. Сонымен, көптеген әдебиеттердегі ғылымдардың теорияларына талдау
жасай отырып, коммуникативтік қарым-қатынастың тиімділігін анықтайтын,
өзара түсінікті сипаттайтын күрделі психологиялық құрылым деп түсіндіреді.
[15]
Соның ішінде біз коммуникативтік қызмет деп оқушылардың өзара әрі
педагог пен оқу үдерісі кезіндегі қарым-қатынасы, белсенділігі мен
сипаттамасы оқыту түріне тікелей қатысы бар екендігін көрсетеді. Оқытуды
ұйымдастыру қызметі ондағы оқыту, тәрбие істеріне басқару қызметіне
дайындау құрамы болып табылады. Оқу үдерісін ұйымдастыру кезеңіндегі барлық
қызметтердің жиынтығы басқару мазмұнын құрап, сабақ өткізу оның басты
көрінісі екендігінде дау жоқ. Басшылық сипаттағы қызмет арқасында
оқушыларды басқару құралы ретінде іске асырылады. [16]
Коммуникативтік бағыттағы оқытудың негізгі мақсаты – қарым-қатынасқа
үйрету, қарым-қатынастың табиғи функцияларын (танымдық, регулятивтік,
бағалаушылық, конвенционалдық) іске асыруға үйрету болып отыр.
Педагогтардың оқушымен қарым-қатынастары, оқушыларды дамыту құралы
және өзіндік мақсатты іс-әрекет болып табылады.
Педагогикалық қарым-қатынастың нәтижелігі оқытушының қаншалықты
тәрбиелік, білім беру міндеттеріне сай өз көзқарасын өзгерте алуына
байланысты болады. Оқушылармен қарым-қатынас жасауда оқытушы кеңесші де,
хабарлаушы да, тәлімгер де, жетекші де, сыншы да, дос та бола алуы керек.
Оқытушының өзін оқушылар орнына қоя алу қабілеті оған балалар іс-
әрекетінің мақсаттарын, ішкі күштерін түсініп, олардың алдағы іс-
әрекеттерін болжап басқаруына мүмкіндік туғызады.
Оқушылармен қарым-қатынас жасау барысында әрбір педагогикалық
жағдайларға сәйкес оқытушы өзінің іс-әрекеттеріне жүйелі рефлексивті талдау
жасау қажет.
Оқытушының оқушыларға сенім артуы, оларды оқу үдерісінде де қолдап
отыруы, оқушылардың жауабын құптап, ойларына, жауаптарына ризашылығын
білдіріп отырса, барлық вербальды және вербальсыз қатынас аппараттарын
қарқанды қолдана алуы қарым-қатынас үдерісін әсерлі де тиімді ұйымдастыруға
көмектеседі.
Педагогикалық колледждегі топ оқушылары үшін педагогпен қарым-қатынас
жасау - маңызды қажеттілік. Осы жаста олар оқытушыны пір тұтып, оның
абыройына деген асқан сенімділік танытатыны анық. Бұл сенім оқушылар
бойында педагогтың оқушылар тұлғасына қызығушылығын көрсеткенде, өз
жомарттығын, мейірімдігін, адалдығын, тағы басқа адамгершілік қасиеттерін
байқатқанда ғана пайда болады. [17]
Педагогикалық қарым-қатынас жүйесіне келетін болсақ, мысалы, сіз
ертеңгі болатын сабаққа әзірленуге отырасыз; бағдарламаны қарастырып,
қандай материалдарды пайдалануды, сабақты қалай өткізуді т.б. мәселелерді
ойластырасыз. Енді өз тәжірибеңізді мұқият ой елегінен өткізіңіз: сабақты
жоспарлау барысында сізге нақты топ, оқушылар, олармен өзара қатынас туралы
ойлар туындайды. Міне, осының өзі педагогикалық қарым-қатынастың бірінші
кезеңі – қарым-қатынасты моделдеу деп аталады, әрі ол алдағы сабақтың
мазмұнымен және әдістемелік компоненттерімен тығыз байланысты болады. Әрбір
топта қарым-қатынас үдерісінің өзгешелігі бар, демек, сабақ та өзінше
өтеді. Демек сабаққа әзірленудің белгілі формуласы мынадай: бағдарламен
танысу, материалды сұрыптау, оқыту мен тәрбиелеу тәсілдерін белгілеу; бұған
қоса маңызды, мәнді буынмен толықтырылатын - топта алдағы уақыттағы қарым-
қатынасты болжау. Оның үстіне мұның соңғы айтылған аспектісі қалған
барлығына, соның ішінде оқыту тәсілдеріне едәуір ықпал етуі мүмкін.
Сабаққа әзірлену барысында материал бойынша әңгіме өткізуді
жоспарлануы мүмкін. Әрине, мұндайда әңгімелесу материалын ойластыру, ұғыну
және құру қажет болғанымен, оқушылардың шығармашылық дамуына ықпал ететін
қажетті әлеуметтік-психологиялық жағдаймен қамтамасыз етудің де маңызы зор.
Олай болмаған жағдайда ойластырған тиімді тәсілдеріміз жүзеге асырылмайды
немесе жеткіліксіз жүзеге асырылады. Шындығына келгенде, мұндайда өнерге
жуықтау келетін әлеуметтік-психологиялық тиімділік пайда болады, педагог
кәдімгі режиссер, актер, жазушы секілді адамның қабылдаушылық идеясына
бейімделеді. Сондықтан сабаққа әзірленген кезде және оның нақты
міндеттерін, жұмыс түрлерін тұжырымдағанда, сабақ барысында қандай
әлеуметтік-психологиялық міндеттерді шешуге тура келетінін қоса ескеруді
қоса ескеру қажет. Мұның өзі сабақ конспектісін жасағанда ойластырылып,
онда эмоциялық нұсқа да, жалпы психологиялық жағдай да т.б. көрсетілуі
тиіс. Бірте-бірте бұл күрделі үдеріс өздігінен жүзеге асырылатын болады.
Енді педагогикалық шығармашылық ең күрделі бөлігі - оқушылармен
тікелей өзара байланыс жасау.
Педагогикалық қарым-қатынастың екінші ірі кезеңі – топпен бастапқы
байланыс жасау кезеңіндегі тікелей қарым-қатынасты ұйымдастыруды бөлек
қарастыру қажет. Тәжірибелерде және жүргізілетін зерттеулерде қарым-
қатынастың бұл түрінің ерекше маңызды екендігі аңғарылады. Қарым-қатынас
белсенділігі табысты болған жағдайда мұны шартты түрде коммуникативтік
шабуыл деп атайды. Оқу және тәрбие міндеттеріне сырттай қатысы жоқ қарым-
қатынастың мұндай элементтерінің мәні мынада: сабақта оқушылардың танымдық
әрекетін меңгеру және тәрбиелеуді меңгеру ең алдымен қарым-қатынасты
меңгеру арқылы жүзеге асырылады (мәселен, оқыту тәсілдерін жүзеге асыру
үдерісінде нақты психологиялық, қарым-қатынастық сыр жатады).
Үшінші кезең – қарым-қатынасты меңгеру. Мұнда педагог шартты түрде
педагогикалық байланысы бар толып жақтан коммуникативтік міндеттерді
шешеді, мәселен қарым-қатынас арқылы зейінділікті меңгереді. Кейбір
алаңдаған оқушыларды оқу үдерісіне оралту қажет. Яғни, мұқият көз салу,
бет әлпетімен жаратпаған сыңай білдіру, топта ерсілі-қарсылы жүру, тақтаға
бормен тақылдату, мәнерлі тыныштық орнату сияқты ескерту керек.
Педагогикалық қарым-қатынас үдерісінде мұндай міндеттер көптеп туындайды.
Оқушыларды материалға қызықтыру, әсерлендіру, топта бірлескен ізденісті
және ұжым болып ойластыруды туғызу қажет.
Сабақта коммуникативтік қарым-қатынасты ұйымдастырған кезде топтағы
немесе нақты оқушымен қарым-қатынасты дәл бағдарлай білудің, айтатын
материалындағы мәселе жөніндегі өз көзқарасыңды көрсетудің, ақпаратты,
сөйлеу құралын беру формасын таңдаудың, педагогикалық міндеттерден
туындайтын қарым-қатынас жағдайын жасаудың, топтағылардың және жекелеген
оқушылардың әсерленушілігін көре білудің, қарым-қатынас барысында оқу-
тәрбие ақпаратын нақтылаудың, оны педагогикалық үдерістің өзгермелі
жағдайына ыңғайлай білудің, оқушылардың дербес ерекшеліктерін ескерудің
айрықша маңызы бар.
Педагог оқушылардың эмоционалдық жағдайын бағалай отырып, біз оның
нақты көңіл-күйіне сәйкес қарым-қатынасты дамытып, тереңдете түсуге
мүмкіндік аламыз және өзіміздің, оның және төңірегіндегілердің мүдделеріне
орай оқушыға тиімді психологиялық ықпал етудің жолдары іздестіріліп,
пайдаланылады. Егер біз қатысқан адамдарымыздың әртүрлі тұрмыстық
жағдайлардағы әрекет-қылығын күні бұрын болжастыра алсақ, оның мінез-
құлығын қажетті бағытта басқаруға және онымен ұнамды адам аралық қатынастар
алып баруға қосымша мүмкіндіктерге ие боламыз. [18]
Бірінші курс оқушыларының қарым-қатынас мәдениеті ұғымы бірқатар
құрылымдық бөліктерді қамтиды. Қысқаша осы жастық кезеңді сипаттайтын мінез-
құлық мәдениеті, сөйлесу мәдениеті, оқу еңбегінің мәдениетіне (оқу
мәдениеті және жазу мәдениеті) тоқталамыз.
Оқушылардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру жолдары:
Бірінші курс оқушыларының мінез-құлық мәдениеті – оқушы мінез-
құлқының қалайша сырт көрініс беретінін, қалайша нақты түрде адамгершілік
талаптары орындалатынын, осы нормалардың қаншалықты үйлесімді табиғи түрде
оқушының өмір сүру салтымен ұштасатынын, олардың қаншалықты өмірлік
ережелер ретінде қалыптасуын қарастырады.
Кеңірек қарастырсақ мінез-құлық мәдениеті ұғымы адам мәдениетінің
ішкі және сыртқы салаларын қамтиды: әдеп, қоғамдық орындарда адамдармен
араласу және жүріс-тұрыс ережелері, жеке қажеттіліктері мен
қызығушылықтарын сипаттайтын тұрмыс мәдениеті, оқушылардың колледжден тыс
қатынастары.
Бірінші курс оқушылырының сөйлеу мәдениеті – оқушылардың қоршаған
адамдармен сөздік қарым-қатынастарын және ғылымдар негіздерін меңгеру
үдерісінде қалыптасқан ауызша сөйлеу қабілеттерінің деңгейі. Аталған
жастағы оқушылардың сөйлеу мәдениеттерін қалыптастыру өте көлемді де
күрделі жұмыс. Бірінші курс оқушыларының оқу мәдениеті тек бұл үдерістің
операционалдық-техникалық жағымен сиптталмайды, сонымен қатар мазмұнды жағы
да көп көп көңіл бөлуді қажет етеді. Оқу мәдениеті - ең алдымен кітаптан
алынатын ақпараттар мазмұнын түсіну және оны меңгеру мәдениеті. Оқушыларды
оқу дағдыларын қалыптастыру мәселелерімен айналысатын мұғалімдерден бұл іс-
әрекеттің ғылыми-теориялық негіздерін білулері және оқудың жылдамдығы,
материалды қабылдау сапасы, кері байланыс нәтижелілігі, мұқият біліп оқу
сияқты сипаттарына көп көңіл аударуларын талап етеді.
Ойлау мәдениеті – бұл тұлғаның шындықты жалпылама және жанама
бейнелеуге бағытталған танымдық әрекеті.
Талдау – бұл оймен бүтінді немесе жіктеу бүтінен оның қырларын,
әрекет не қатынас бірліктерін бөліп алу. [19]
Бірінші курс оқушыларының жазу мәдениеті – аталған жастағы
оқушылардың каллеграфиялық қабілеттері мен іскерліктерін қалыптастыру
деңгейі. Бұл үдеріс оқытушы жағынан үлкен педагогикалық шыдамдалық пен күш-
жігерді талап етеді.
Сонымен қатар бірінші курс оқушыларының ойлау процесіне де көп назар
аудару қажет. Себебі, оқушының айтайын дегені ең бірінші оның ойында пайда
болып, тек содан кейін ғана ол ойлар ауызша айтылады. Осыған орай мұғалім
өз бойында оқушылардың ойын алдын-ала сезу, байқағыштық қасиеттерін дамыту
керек. Оқушылардың жас ерекшеліктерін ескере отырып, оны дер кезінде
қолдап, мақұлдап және оның ойын байқағанын білдіруі қажет.
Бірақ осы жастағы оқушыға ортақ жас ерекшеліктерді ғана ескере отырып
қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру жеткіліксіз. Оқушылар ұжымы түрлі
даралықтардан құралады. Сондықтан қазіргі кезде оқушыға педагогикалық
ықпалдың қажеттілігі мен маңыздылығына көп көңіл аударылуда. Бұл мәселені
шешуде педагогқа оқушылар отбасылары, қоршаған құрбы-құрдастары, үлкендер
қандай ықпал бергенін, олардың қызығушылықтарын, ұжымда алатын орындарын,
мінездеріндегі түзетуді қажет ететін қасиеттерін анақтау қажет. Әрбір
оқушыны тереңінен танып білмей оларды қарым-қатынас мәдениетін жоспарлы
мақсатты, жүйелі түрде жүргізу мүмкін емес.
Қарым-қатынас оқушыны рухани дамуындағы ең маңызды құралы ретінде
қарастырылады. Жеке тұлғаның рухани мәдениеті оның жалпы адамзаттық
интеллектуалдық, моральдық, эстетикалық құндылықтарға қатынасын көрсетеді.
Қарым-қатынас барысында педагогтар бұл қарым-қатынас алдымен нені
көздейтінін, қандай нәтиже беретінін, оны қалай ұйымдастырған дұрыс екенін
ескеріп отыруы керек. Педагогтың оқушылармен қарым-қатынасы оқушы
тұлғасының рухани даму міндеттеріне бағынады.
Тәрбиенің ізгілік мақсаттарына бағытталған рухани бай қарым-қатынас
қазіргі кездегі колледждердегі педагогтардың негізгі қызметі болып
табылады.
Біз алдымен жүйке жүйесінің тума қасиеттерінен, туындайтын адамның
жеке өзгешеліктерінің бірі – темперамент. Темперамент – организмнің
физиологиялық өзгешеліктерімен, әсіресе, жоғары жүйке қызметінің тума
қасиеттерімен шарттас психикалық құбылыс. Темперамент адамның жалпы
қозғалысынан да (мәселен, біреулер шапшаң қозғалады, тез қимылдайды, енді
біреулер жай қимылдап, асықпай істейді), психиканың күші мен тереңдігінен
де (мәселен, біреулер өжет, алғыр болса, екінші біреу керісінше, сылбыр,
жігерсіз болады), адамның көңіл-күйінің ерекшеліктеріне де (салмақты,
тұрақты, жеңіл, тұрақсыз т.б.) эмоция сезімдерінен де (біреу сабырлы,
екінші біреу күйгелек т.б.) жақсы байқалып отырады.
Темперамент туралы алғашқы ой-пікірлер ғылымда өте ерте кездің өзінде-
ақ айтыла бастаған. Ежелгі Грецияның белгілі ғалымы, дәрігер Гиппократтың
(б.э.д., 460-356) еңбектерінде бұл жөнінде біраз пікірлер айтылған.
Гипократтың ойынша, әр түрлі темпераменттер адамдар мен жануарлардың
денесінде төрт түрлі сұйық заттарға байланыста болмақ. Олар: денені жылытып
тұратын - қан, салқындататын - шырын (слизь), құрғататын - бауырдағы сары
өт (талақ) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz