Образдың қазақшасы — көркем бейне

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

Образдың қазақшасы - көркем бейне. Бұл - кеңірек үғым. Біз осыған қарай келе жатырмыз және кейін бұл мәселеге жеке тоқталамыз. Одан бұрын, образ деген терминнің мына бір қырын біліп алу шарт.

Ең қарапайым мағынасында образ - суретті сөз,

Күлімсіреп аспан тұр,

Жергс ойлатып әр неиі.

Осы жолдарды оқығанда біздің маңымызда одеттегі жаі-ісыз табиғат емес, олдебір тіріиілік тыныстап, коз алдымызға кәдімгідей қимыл, к, үбылыс елестсп кеі՝еді. Аспан жай түрған жоқ, өзу тартып, "күлімсіреІГ՝ түр. Жер жаіі жатқаи жок, олгі бір жадыраи, хсайнап күлген аспанның қылыгына елтіп, біртүрлі "ой. чапып" жатыр Осыиыцборіп біз козімізбеи корігі, кокірегімізбен сөзіие'Ііи секіл. чіміз.

Аспан күлімсіреп түр дегенде Абай, әрине, аспанның ашық, нүрлы екенін айтып отыр. Бірақ аспан ашық деген сөздің әсері аспан кулімсіреп түр дегендей болмас еді. Өйткені алдыңғысы әншейін хабар, ауызекі айтыла салған сөз ғана да, соңғысы - сөзбен салынған сурет. Бұл әрі накты, әрі затты. Бұл - бедерлі бейне, керкем образ. Сөз зергерлері көркем сөз арқылы бұлайша өрнек төгіп, айшық жасамаса, әдеби шығарма да тумас еді. Бұл ретте образ тіпті тар мағынасының озінде әдеби тілдің жалпы сөйлеу тілімізден, сондай-ақ керкем әдебиеттің жалпы "әдебиет" атаулыдан айырмашылығын да, артықшылығын да қоса танытып тұр.

Әдеби шығарма, оның ішінде өлең арқылы жасалған көркем бейне болмаса, мысалы, даланың селеуі, шеңгелі мен шиі дәл мынадай тірлікке, әрекетке ие бола ал мае еді:

Елсі. ч жер . . . еңіреген інгенде күй,

Селеулер жел ояткдн билеген би.

Аулақта қоркэқ қоян зар тындаган,

Тұқырып қала берген шецгел мен ши.

(І. Жансүгіров) .

Жансыз табиғатқа жан бітірген ғаламат сурет! Кең дала күйге толы. "Еңіреген інгеннің" қасіретін, "зар тындаған коянның" қайғысын өз алдына қойғанда, өлі үйқыдан елгөзек "жел оятқан селеудің б. иін", әрі назға, сазға елтіп, әрі ойға, мүңға батып, тым-тырыс "тұқырып кдлған шеңгел мен шидің" күйін кдраңыз . . .

Лириканы әркім өзінше үғып, оңаша түшынбаса, оны ежіктеп түсіндіріп жату ағат. Өлеңге қара сөзбен комментарий беру келіспейді.

Тек мынаны білу керек: көркем әдебиеттің оқыған адамды баурап алар, оның жан дүниесіне эсер етер қүдіретті күші осынау образдылығында жатады.

Образдылық - суреттілік, сөздегі сурет. ''Әр сөз, - дейді Потебня, - қалай болғандада, өзінің поэтикалық шығарма қалпын бастан кешіреді"*. Бұған қарағанда, әр сөздің түп торкіні - зат, сурет, образ. Орысша защита деген сөз бар. Қазақміасы - қоргау. Осында не тұр? Әншейін бір ұғым ғана. Ал осының байырғы тегіне қарасақ, Стоять за щитом деген бейнелі сөзден шыккднын білеміз. К^иқшшп түрды к, алқан<) ы деген тіркес, шынында да, біздің коз алдымызға образ, сурет болып елестейді Дәл осы сскілді, қазақ сөздерінің қай-қайсысы да, Потебня айтқандай, бір көзде өзінің бейнелі "кдлпын бастан кешіргені" даусыз. Тастау деген сөз тасқа байланысты қимылдан, тонау ֊ тонға байланысты әрекеттен, колдау ֊ қолға байланысты бейнеден, бүйрек - бүйірге байланысты суреттен шыққан. Айталық, тулау деген сөз әлгі қоргау деген сиякты әншейін бір ұғым ғана. Ал осынын түп төркінін байқасақ, жылқының әбден торалып, семіріп, тусырауы екен. Ту жылқы жалына қол апартпайтын мінөзсіз. асау болатын көрінеді. Сөйтіп, тулау деген ұғым да затты, накты бейнеден шыққан.

Осындай тұп төркіні бейнеден, суреттен шыққан әр сөз өзара қатар түзеп, тіркес кұрағанда, бір түрлі бір қиял жетпес қызык айнаға айналып, оның бетіне ақиқат шындықтың өзгеше айшық-өрнегі, сурет-сәулесі түсетін тәрізді. Образдылық осылай пайда болады.

Гималаи - көктің кіндігі,

Гималаи - жердін түндігі.

(І. Жансугіров) .

Бұл - метафора тәсілімен жасалған сурет: екі нәрсе қатар қойылып, бір-біріне (силлогизмдегідей бағынды֊ рылмай) баланады, өзара "сөуле түсіреді", сол арқылы оқырманның көз аддына үшінші нәрсенің суреті жайылады. Байқап қарасақ, образдылық дегеннің өзі әр сөзге оның о бастағы заттылығын қайтып беретін секілді, сөйтіп, затты сөзді нақты суретке айналдыратын тәрізді. Бұл - аса қызық процесс және П. В. Палиевский айтқандай, дәлелдеуге келмейтін, анықтауға квпбейтін* аса қиын процесс.

Григорович өзінің жасаң көзінде "Петербург шарман-шысы" деген очеркін Достоевскийге әкеліп, оқып берген екен. Тәжірибелі жазушы оның "Бес тиын бақыр жерге түсті, де, дөңгелеп кетті" деген сөйлемін үнатпай, "Бұлай емес, бұлай с. мес, тігггі де бұлай емес. Түу, тым дымсыз, кебіртек жазасың екен . . . " деп ренжіп отырып, өз қолымен былай жөндеп беріпті: "Бес тиын бақыр так. ыр жерге ыршып түсті де, сылдыр қағып, секіре доңгелеп кетті". Сөз әнерін зерттеуніі галымдар ішімде осы жайтты мысалға алмаған адам кемде-кем шығар. Міне, бұған бізде согып отіп отыр-мыз. Мүндағы мақсат - көркем шыгарма үшін б; >ршен бұрын суреттілік керек екенін сскертксн үстіне ескерту. Шынында да. Достоевскийдін, қосқан сөздсрі Григоровичтің сөйлемін суретке айналдырып, қимылға көшірген: "сылдыр кағып, секіре дөңгелеген" бақырды кәдімгідей көзбен көруге болады. Оның үстіне, "Бес тиын бақыр . . . сылдыр қағып, секіре дөңгелеу" үшін қүмдақне шептесін жер емес, "такыр жерге ыршып түсуі" керек екені де дәл. Демек, образдылық үшін сөзбен салылар сурет нақгы болумен қатар, мейлінше шын және дәл болуы шарт.

Бір ескеретін нәрсе - суреттіліктің жөні осы екен деп, сөйлем ішін эпитетпен, теңеумен, метафорамен сықай беру - жөнсіз. Чехов бір жолы Горькийге мынадай кінә такты: "Сіздің тіліңізде оқырман үғымына қиын, оны жалықты-ратын анықтауыш сөздер сондай көп. "Кегалда кісі отыр" деп жазсам, түсінікті, ап-анық, ойды бөгейтін окдіау ештеңе жоқ. Керісінше, "Үзын бойлы, қушық кеуделі, дегенмен дембелшелеу келген жирен сақалды кісі жаяу жүргендер аяқгарымен таптап, жапырып кеткен көк жасыл шөп үстіңде жан-жағына жасқана және үрейлене қарап, дыбыссыз отырды" деп жазсам, ыңғайсыз, олпы-солпы, үғымға ауыр, тіпті, ми айналдырғандай бірдеңе болып шығар еді"*.

Бұл талаптьтң дүрыстығын дәлелдеп жату артық. Суреттілікке байланысты айткдн пікірлерінде сөз зергер-лерінің бәрі қаламгер атаулыға дәл осындай талап қойған. Мәселен, Серафимович "анықтауыш сөз, яки эпитет затты не қүбылысты бұрынғыдан гөрі таза, айқын, бедерлі, әсерлі ету үшін амалсыз қолданылғанда ғана жақсы" болатынын ескертсе, Алексей Толстой "сөзге құнар, куш дарыту орнына әшейін шүбар түс беретін эпитеттерден қорку" керектігін айтқан. Алексей Толстой мүнымен де қоймайды, сурет-керден көркемдегіш сөздерге (эпитет, теңеу, метафора т. б. ) көп үйір болмауды талап етеді; әсіресе эпитеттен сақтан-дырады, "эпитет - масқара түрпайы нәрсе" дейді. Бұл, әрине, субъективті пікір. Бұған басшұлғи беру қиын. Бірақ осы шошынуда себеп те жоқ емес.

Детальдың басты бағалылығы - дәлдігіңде. Дәлдік деген еТДәлдік - шындыққа жанасымдылық. Әдетте, ссылай түсіндіреміз. Жоқ, бұл жеткіліксіз. Сөзбен жасалған суретке көз алдыңызда жан бітіп, тіріліп түрегелсе, сіз оны жансыз сурет емес, тура жанды нәрседей қабылдасаңыз, кітан беті катар түзеген әріп кдна емес, қым-қиғаш қимылға айналып кетсе, сіз бұл қимылға енжар қарамай, еліге тербеліп қалсаңыз, - детальдың дәлдігі сол!

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.