Қызылорда облысында көп жылдық мәдени жайлымдар мен шабындықтарда мал азықтық шөптердің түрлерін өсірудің агротехникалық ерекшеліктерінің орындалу мезгілдері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1. Әдебиетке
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .11
2. Табиғат – климат
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...14
2.1. Көп жылдық шөптердің қысқаша сипаттамасы -
табиғи және екпе жайылым
өсімдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.2. Астық тұқымдастар-POACLAL
BARNHART ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.3. Бұршақ тұқымдастар-FABAEEAE
LINDL ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .22
2.4. Сора тұқымдастар-CHENOPODIALLAE
VENT ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.5. Өлең тұқымдастар-CYPERACEAE
JVSS ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
2.6. Күрделі гүлділер тұқымдастары-ASTERACEAE
DVMORT ... ... ... ... ... ..33
2.7. Зиянды және улы
өсімдіктер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...35
3.Негізгі бөлім
3.1. Нұр шаруақожалығының жайылымдар жасау агротехнологиясы ... ... .37
3.2. Көп жылдық жайылымдықты пайдалану мен күтім жасаудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
3.2.1.Шөп ұны мен жоңышқа пішендемесін
дайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
3.3. Ауыспалы
жайылым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .46
3.4. Шабындықтарды (пішендіктерді) тиімді
пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... 49
3.5. Суғарылмайтын мәдени жайылымдарды жасау және пайдалану ... ... ... .54
3.6.Көп жылдық шөп тұқымын өндіру
агротехникасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...58
3.7.Жайылымдар мен шабындықтардағы зиянды улы шөптер және
олармен күресу
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..62
4. Тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...66
5. Қоршаған ортаны
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .80
6. Экономикалық
тиімділік ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 88
7.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..92
8. Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..93
Аннотация
Бұл дипломдық жұмыста.Қызылорда облысында көп жылдық мәдени жайлымдар
мен шабындықтарда мал азықтық шөптердің түрлерін өсірудің агротехникалық
ерекшеліктерінің орындалу мезгілдері атап көрсетілген.
Сонымен қатар көп жылдық жайлымдар мен шабындықтарды пайдаланудың озық
технологиясы аталып,яғни ауыспалы жайлымның маусымдық маңыздылығы жайында
және пшен дайындау технологиясының тиімді әдістері жазылған.
Мал басы тиімді өсіріп көбейтуде қашалардың санын, жайлымның
отттылығын, шөптердің құнарлығына байланысты орналастыру тәртібі мен
пайдалану мерзімі дәйекті түрде келтіріліп 5-кесте ұсынылған. Суғарылмайтын
аймақтарда мәдени жайлымдарды жасау және пайдаланудың жолдары және улы
шөптер, олармен күресу тәсілдері көрсетілген. Мал шаруашылығын өрнектеуде-
тұрақты жем шөп базасын жасау мәселелері көзделген.
Нормативтік құжаттар
Пішен дайындау технологиясы.
а) Жай технология – шабу,тырмалау,шөмекке салу;
ә) бөкестеп шабу,шөмелеу, моялау;
б) шабу, тырмалау,моялау,тайлау.
в) шабу, тырмалау, ругонға домалату.
г) шабу тырмлау,жедел желдетіп кептіру.
Жартылай бута және сабағы ірі шөп былайша дайындалады.
1) Шөп КПП-2А шалғымен шабылып, үймекке жиналады.
2) ПТС-3-766 м трактор тіркемесі ДНП-62 жылжымалы ұсақтағышпен
туралады.
3) Шөп тракпорттер арқылы малға беріледі.
Ылғалды жерде шобындық шөбін жаншығыш шалғымен (КПРН – 3,0) шабылады.
ГВП-6 тырмаларымен араластырып келтіреді. Шөпті шабудың сапасын бес
болдық жүйемен бағаланады.Оның нормативтері.
1) Шөпті шабу биіктігінен 0,5см ауытқығанда 5 балл
1см - 4балл, 2 см - 3балл, 3см - 2балл,4см-1балл, 5см-0балл
беріледі.Шөптің жалпы 2% аспауы керек.
Анықтама
Жайылым, жайылымдық – мал жайып – бағылатын жер алқабы.
Жайылым айналымы – белгілі жоспар бойынша жыл бойы жайылымға мал жаю және
шөбін шауып алу мезгілдері, осы жұмыстардың алмасып отыруы.
Малды жайып бағу – жылдың жылы кезінде малды күні бойы жайылымда бағу
әдісі.
Шабындық айналымы – шабындықты тиімді пайдалану жүйесі. Бұл кезде жеке
шабындықты шабу мезгілі жоспар бойынша белгіленеді.
Екпе жайылым, жасанды жайылым – мол түсімді екпе шөптер егіліп, қолдан
жасалған жайылым.
Шөп ұнтағы, пішен ұнтағы – пішен массасын кептіріп ұнтақтау нәтижесінде
дайындалған мал азығы.
Егіншіліктің көп танапты – шөпті жүйесі – мұндай жүйеде жердің негізгі
бөлігіне көп жылдық шөп егіледі де, ол шабындық, жайылымдық үшін
пайдаланылады.
Белгілер мен қысқартулар
АҚШ – Америка құрама штаты
ТМД – Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ҚР – Қазақстан Республикасы
ТӘҚ – тіршілік әрекеттерінің қауіпсіздігі
АҚ – азаматтық қорғаныс
ТЖ – төтенше жағдайлар
ПӘК – пайдалы әсер коэффициенті
ҚМШ – қалдықтардың мүмкіндік шегі
МШК – мүмкіндік шекті концентрациясы
Кіріспе
Қазақстан халқы өзінің мемлекеттік тәуелсіздігіне ие болғанына
міне он жеті жыл болды. Осы мерзімнің ішінде жаңа қоғамдық – экономикалық
формацияның негізі қаланып қалыптасуы үшін көптеген жұмыстар жүргізілді, ел
басынан талай қиыншылықтар өтіп, қоғамда да, экономикада да үлкен
өзгерістер болды.
Ел ес жиып, әрбір азамат өз болашағын, өз отбасы мен ұрпағының да
баянды жұмыс жасауда ойластыра бастады. Үкімет те ел экономикасын ілгері
бастыруға жоспарлы қадам жасауды қолға алды.
Осындай жаңа дәуірде егеменді елдің, тәуелсіз мемлекетіміздің
болашағына әрбір азамат өз үлесін қосуға міндетті. Бұл жөнінде Қазақ үшін
ата кәсіп болып келген, Қазақстан халқының үлкен байлығы болған мал
шаруашылығын дамытуға, мал өсіруді қалпына келтіріп, осы күнгі дәрежеде мол
пайдасын көру қоғамның үлкен мақсаты болуға тиіс. Себебі қазақтың жер –
жайылым байлығын игеруде малдың орны бөлек. Малды тездетіп өсіруге кепілдік
беретін егін шаруашылығы да біздің облысымызда жақсы дамыған. Ең бастысы
біздің ғалымдар мен малшылар өсіріп шығарған, жайылымын жақсы пайдаланатын
сан қилы мал тұқымдары бар. Сол тұқымдарды фермерлік шаруашылықтар
жетілдіре түсуі қажет. Мал өсіруге,0 оның пайдасын көруге малшы – фермерлер
тарапынан бет – бұрыс, ал мемлекет тарапынан оларды қолдау керек.
Мал шаруашылығын қарқынды дамытудың түйіні – ғылым мен озат тәжірибеге
берік сүйене отырып, фермерлік шаруашылықтар өз жұмыстарын дұрыс
ұйымдастыра білуі қажет.
Қазіргі уақытта мал шаруашылығын өркендетудегі елеулі кедергілердің
бірі – малға қажетті жемшөптің жеткіліксіз өндірілуі және оның сапасының
нашарлығы. Әсіресе жүздеген мың гектар жерді алып жатқан біржылдық және
көпжылдық шөптер егісінің өнімділігі мәз емес. Мал шаруашылығын өркендетуде
жемшөп қорын молайту үшін, екпе шөптерден алынатын өнімді арттырумен қатар,
табиғи шабындық пен жайылымды түбегейлі жақсарту керек. Шөптің егіс көлемін
ұлғайту үшін жеткілікті мөлшерде сапалы тұқым болуы шарт.
Мал басын көбейту үшін, республикамызда жыл сайын 700 мың центнер
көпжылдық шөп тұқымы өндірілуі қажет. Мұндай мөлшерде тұқым өндіру үшін жыл
сайын 900 мың гектардан астам жерге көп жылдық шөп егілуі тиіс.
Өндірілген тұқым негізінен табиғи жайылым мен шабындықтарды жақсартуға
және сауын сиырларға арнап мәдени жайылым жасауға пайдаланылады. Сонымен
бірге ол белгілі мөлшерде мемлекеттік қорға өткізілуі тиіс.
Шөп тұқымын өндіру жұмысын тиісті дәрежеде ұйымдастырылып, жолға қою
жалпы ауыл шаруашылығы өнімін оның ішінде мал шаруашылығы өнімін арттырудың
алғы шарты болып табылатындығын әрдайым ескерген жөн.
Бұл дипломдық жұмыста Қызылорда облысында көпжылдық мал азықтық
шөптерді өсіріп көпжылдық жайылымдар мен шабындықтарға пайдаланудың озық
технологиясы айтылып, ол шаруашылықта мал басын тиімді өсіріп көбейтуге
арналады.
Бұл жұмыстың мақсаты облысымызда жоғары өнім беретін мал шаруашылығын
ойдағыдай өркендетудің негізі – тұрақты жемшөп базасын жасау мәселелерініс
жүзінде шешуге ұсыныс болып табылады.
1.Әдебиетке шолу
Жеке шаруашылық пен қоғамдық малдың азыққа деген қажетті казір
негізінен табиғи шабындық пен жайылымдардың есебінен қамтамасыз етіледі.
Мысалы, жемшөптің жалпы балансында мал азықтық 82-93% табиғи шабындықтың
есебінен алады. Малды қолда ұстау кезеңінде қойдың 7-10%, ал ірі қаранын 15-
18% қажетті өтеледі.
Дегенмен табиғи азықтың өнімі шамалы, олар климат жағдайына қарай
гектарына 1,5 центнерден 3 -4 центнерге дейін пішен береді. Қуаншылық
жылдары шөп тіпті мамыр-маусым айларының басында-ақ күйіп кетеді. Сондықтан
да малға жылдың көп айларында азық жетіспейді. Бұл манызды міндетті шешу
үшін, ең алдымен, мал азығын дала жағдайында өндіру мүмкіндігін ескеретін
комплексті шаралар қажет. Ал оның құрамды бөлігінің бірі шөп егу, балғын
және жем азық өндіру, суармалы мәдени жайылымдар жасау, сондай – ақ табиғи
азықтық жайылымдарда үстіртін әрі түбегейлі жақсартумен бірге тиімді
пайдалану болып табылады.
Суармалы өңірде дала жағдайында жемшөп өндіру алыстағы мал жайылымдарын
ірі жем азықтармен қамтамасыз етуі қажет, ал бұл келгенде егіншіліктің
жоғары мәдениеттілігін, күріш – жоңышқа, азықтық және басқа да ауыспалы
егіс танабында өсірілетін барлық азықтық дақылдардың өнімділігін арттыруға
тиіс. Осы мақсатпен облысымызда күріш егетін шаруашылықтарда ауыспалы
егістің екі түрін – күрішті және азықтық, ал мал шаруашылықтарында –
азықтық түрін жасаған дұрыс. Әрине оны жердің топырақ және мелиорация
жағдайларына, сол территорияның қандай дақыл өсіруге қолайлы екендігіне
байланысты жасау керек. Малдардың қысқы және жазғы жағдайларға байланысты
орналасуына қарай жерді аймаққа бөліп пайдалану қажет.
1. Азықтық аймақ. Бұл Сырдарияның екі жағына орналасқан. Келешекте
бұл жерлерде овощ – бақша және азықтық жоңышқа пішені (жемдік
дәнді дақыл) ауыспалы егісі орналастырылады. Бұл аймақта ірі
қраның негізгі бөлігі ұсталатын болады.
2. Күрішті аймақ. Мұнда күріш және азықтық егіс орналастырылады.
Егіс танабының 42% - ға жуығына жоңышқа егіледі. Мұның үстіне
мелиоративтік жерлерде түйе жоңышқа, жүгері, біржылдық бұршақты
және аңыздық дақылдар, ал азықтық ауыспалы егісте – жоңышқа,
жүгері, тамыр жемістілер, азықтық бақша дақылдары мен біржылдық
шөптер өсіріледі.
3. Шалғынды – жайылымдық аймақ. Мұнда шалғынды жайылымдық егіс
орналастырылады.
Кейінгі екі аймақта қойға, жылқыға, түйеге арнап азық дайындалады.
Азықтық дақылдарды аймақтарға бұлайша орналастыру қоғамдық малды азықтың
барлық түрімен толық қамтамасыз ете алады.
Күріш ауыспалы егісінде жоңышқа мен түйежоңышқа өсіру пайдалы. Егістің
жалпы құрылымында олардың үлес салмағы 40 – 45% болуы қажет. Жемшөптік
басқа дақылдарды азықтық ауыспалы егіске орналастырған дұрыс. Бұл үшін
жемшөп дайындайтын арнаулы шаруашылықтар құрып, оларды техника және
тыңайтқыштермен жеткілікті мөлшерде қамтамасыз ету керек.
Облыстың суармалы жерлерінде мынадай екі азықтық ауыспалы егіс жүйесін
енгізу белгіленген.
Біріншісі: 7 танапты азықтық ауыспалы егіс.
1 – жаздық дәнді дақылдың аңызына егілетін жоңышқа;
2 – жоңышқа;
3 – жоңышқа;
4 – дәндік жүгері;
5 – тамыр жемістілер, азықтық бақша дақылдары мен судан шөбі және көк
азық;
6 – 7 – сүрлемдік жүгері.
Екіншісі: 8 танапты азықтық ауыспалы егіс.
1 – жаздық дәнді дақылдың аңызына егілетін жоңышқа;
2 – 3 – 4 жоңышқа;
5 – дәндік жүгері;
5 – тамыр жемістілер, азықтық бақша дақылдары мен судан шөбі және көк
азық;
7 – 8 – сүрлемдік жүгері.
Азықтық ауыспалы егіс белгіленуі мен жетекші дақылдардың болуына қарай
шабындық – жайылымдық және ферма маңындық болып бөлінеді. Соңғы түрі
құнарлы жерлерге орналастырылады. Ферма маңында ауыспалы егістің болуы
малды үнемі балғын және жем азықпен, көк шөппен үздіксіз жабдықтап тұруға
және жайылыммен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Мұнда жердің көпшілік
бөлігі (1 – 2 танап) балғын азыққа (тамыр жемістілер, бақшалық) беріледі.
Ал бұларды тасымалдау едәуір еңбек пен қаржы жұмсауды қажет етеді. Егістік
сжердің көлемі сауын сиыр мен төлдердің қажетіне қарай белгіленеді де,
шамамен 10 – 15 гектар болады.
Мәдени жайылымдықтары бар шаршылықтардың тәжірибесі мынаны көрсетіп
отыр жазғы кезеңде мәдени жайылымдарда ұстаған сауын сиырлардың өнімділігі
15 – 25 % - ға көбейеді де, ал төлдер 25 – 30% қосымша салмақ қосады.
Облыстың бірнеше шаруашылықтарында 1970 жылдан бастап 1450 га жерде
мәдени жайылымдықтар жасалған. Келешекте олардың көлемін 20 мың гектарға
жеткізсе, онда 30 мың сауын сиырларды жас шөппен қамтамасыз етуге мүмкіндік
берері сөзсіз.
Шабындықтарды қолдан жасау мақсатында табиғи шабындықтарда қосымша
шөптер егуді ұйымдастыру қажет. Сонымен бірге, облыс жерінде Сырдария
өзенінің су тасқынын басу үшін Қараөзек, Көксу жүйесіне су жіберу арқылы
табиғи шабындықты жақсартудың мол мүмкіншіліктері бар. Сондықтан да
көпжылдық шөптердің қысқаша сипаттамасына тоқталып өтуді жөн көрдік.
2. Табиғат – климат жағдайы
Қызылорда облысы Сырдария өзенінің төменгі ағысының бойында,
Азия шөлінің белдеуінде орналасқан. Батысында – Арал теңізі, оның солтүстік
және шығыс бөлігі жиегіндегі аралдармен қоса Қызылорда облыс құрамына
енеді. Оңтүстігінде – Қызылқұм шөлінің солтүстік бөлігі, солтүстігінде –
Арал жиегіндегі Қызылқұм, Арысқұм және Орталық Қазақстанның шет аймағының
шөлейт үстірті. Облыс Тұран ойпатының жасықтау келген кең байтақ алқабын
алып жатыр, оның басым бөлігі Сырдария, Сарысу, Шу өзендерінің ертеңгі
атырау жазығы болып табылады. Жазықтың абсолюттік деңгейі оңтүстікте 200
метрден батыста, Арал теңізінің жағасында, 53 метрге дейін ауытқып түрады.
Шығыс бөлігінде облыс шегіне Тянь – Шань тау жүйесіндегі Қаратау тауының
батыс шетінің оңтүстік – батыс баурайы енеді. Таудың абсолюттік деңгейі 400
– 600 метр шамасында ауытқып тұрады, ал ең биік шыңы – 1418 м. Таудың
көпшілік сілемінің орташа биіктігі 300 – 400 метрден аспайды.
Облыстың оңтүстігі мен батысында жал – жал, ойдым – ойдым, төбе – төбе
құмдардың мол алқабы орналасқан.
Шаруашылық территориясының үлкен бөлігі ширектік шөкпелерден
қалыптасқан, олар Сырдария өзенінің атырау – тосабының дельтово –
аллювальных шөкпелері болып табылады. Тосаптың қос мүшелі құрылымы бар;
қалың қыртысының жоғары беті (3 – 6 метрге дейінгі тереңдікте) тозаңды саз,
саздық, майда қиыршықты тозаңдылау құмның линза тәріздес аралас
қабаттарынан тұрады, ал төменгі жағы неғұрлым ірі қиыршықты, құмды келеді.
Топырақтағы тұздардың концентрациялары тұрақты болғанда, ерітінділердің
көлемі ұлғайғанда ғана топыраққа жаңадан катиондар өте алады, тұрақты
көлемдегі ерітінділерде катиондардың топырақтан ерітінділерге ауысып
алмасуы, сол ерітіндіде бар концентрациялары жоғары тұздардың алмасуына
байланысты болады.
Алмасуы реакциясына бейім топырақтағы жалпы сіңірілген катиондардың
мөлшері сіңірілген катиондардың сыйымдылығы болып табылады. Оларды 100 грам
топырақтағы миллиграмм эквивалентті баламалы мөлшерімен белгілейді, егер
100 грам топырақта 200 мг кальцийдің, 36 мг магнийдің және 9 кг
аллюминийдің сіңірілген катиондары бар болса, онда бұл катиондардың
сыйымдылығы эквивалент болады. Мұндағы 20 – кальцийдің, 12 – магнийдің, 18
– аммонийдің эквивалент массалары.
Олардың мөлшері топырақтың механикалық құрамына, аз мөлшердегі
топырақтағы дисперсті бөлшектеріне байланысты болады. Топырақ құрамындағы
минерал бөлігінің көлемдері катиондардың физикалық – химиялық алмасу
жағынан бір – бірінен айырмашылығы болып тұрады.
Сонымен топырақтың негіздері мен қанығу дәрежесі оның бөлігінің
гидролитті қышқылдығына қосылатынын анықтауға тікелей байланысты.
Топырақтың механикалық құрамы негізінен құм, құмдақ және балгықты
бөлшектерден тұрады. Міне, осы түйіршіктер топырақ құрылымы болып
есептеледі. Әрбір топыраққа тән мөлшері, түрі, қуыстылығы, механикалық
беріктігі және суға шашылмайтын қасиеттер жиынтығын топырақтың құрылымы деп
атайды.
Көптеген топырақтың жоғары қабаты қоңыр немесе қара қоңыр түсті болып
келеді., ал бұл олардың қарашірігі (гумус) болып табылады.
Табиғижағдайда қандай да болмасын топырақтың құрамында өсімдіктер мен
жануарлар қалдықтары кіріп, ондағы өтіп жатқан процестерге қатысады. Сондай
– ақ түрлі топырақта қарашірік мөлшері де түрліше болады.
Органикалық заттардың сіңіруінде микроорганизмдер – бактериялар,
саңырауқұлақтар, актиномициттер, балдырлар үлкен міндет атқарады.
Облыстың климаты шұғыл континентті, жазы ыстық, құрғақ, қысы суық, қар
тым алағат түседі. Ауаның орташа жылдық температурасы +7 – 110С. Ауа
температурасының жылдық ауытқуы +310С – тан – 410С дейін.
Жылдың жылы кезеңі үшінші аймақта ( Арал, Қазалы аудандарында ) 20-25
марттан 8-15 ноябрьге дейн, екінші аймақта ( Қармақшы, Жалағаш, Теренөзек,
Сырдария аудандарында ) 14-18 марттан 11-16 қазанға дейн, бірінші аймақта
(Жанақорған, Шиелі аудандарында ) 3-6 марттан 20-23 қарашағадейн .Ен суық
ай-қантар, ең жылы ай – шілде. Қыс ең қатты болған жылдары жекелеген
күндерде ауаның ең төмен температурасы 34-39 градусқа жетуі мүмкін . Облыс
территориясында жаз ыстық және ұзақ болады. Ең жылы айда (шілдеде) ауаның
орташа температурасы 26-28 градус төңірегінде болады.
Облыстың ауа райы өте қуаңшыл. Бірінші аймақта жылына 152-159 мм,
екінші аймақта 95-110 мм-ге дейін жауын жауады, қалған территорияда жауын-
шашынның мөлшері 104-118 мм-ден аспайды. Бірінші аймақтағы аудандарда
жауынның көпшілік бөлігі суық кезеңге (қараша-наурыз) қалған аймақтарда
жылы кезеңге (көкек-қазан ) тұстас келеді. Жылма-жыл жауынның мөлшері жиі
өзгеріп тұрады. Жекелеген құрғақшылық жылдарда не бары 30-60 мм, ал ылғал
неғұрлым мол жылдары 200-213 мм жауын жаууы мүмкін.
Желдің жылдық орташа жылдамдығы секундына 3-4 метрден аспайды. Желдің
ең жоғары жылдамдығы көктем-қыс айларына сай келеді.
Егіннің вегетациялық кезеңінің ұзақтығы бірінші аймақта 225-226 күн,
екінші аймақта 208-217 күн, үшінші аймақта 198-208 күн. Көктемде ауаның
орташа тәуліктік температурасының жылылыққа қарай тұрақты ауысуы бірінші
аймақта 19-20 наурызда, екінші аймақта 26-30 наурызда, үшінші аймақта 7
көкекте болады, ал күзде суыққа қарай тиісінше – 1 қараша, 25-31қазан, 23-
28 қазан айлары.
2.1. Көп жылдық шөптердің қысқаша сипаттамасы –табиғи және екпе жайылым
өсімдіктері
Бұл тарауда облыс жайылымдарындағы ең көп тараған және азықтық мәні бар
өсімдіктер туралы мәліметтер берілген. Сонымен қатар малдың улануын, мал
шаруашылығы өнімдерін бұзатын және жайылымдарды ластайтын зиянды және улы
өсімдіктер суреттелген. Суреттеулер тұқымдастар тізбегімен жүргізіледі.
2.2. Астық тұқымдастар – POACLAL BARNHART
Тарақ бидайық (житняк гребневидный). Agropyron pectinatum (Bieb) Beauv.
Кең масақты тарақ бидайық көпжылдық астықтұқымдастар туысындағы өсімдік.
Тарақ бидайық – Қазақстанда ең көп тараған көпжылдық өсімдік, екпе
жайылымдар мен шабындықтардың далалық ауыспалы егісінде 5 млн гектардан аса
алқапты алып жатыр.
Қазақстанда жабайы түрінде, орманды – далалық, далалық және шөлейтті
аймақтарда, қара топырақты және қоңыр топырақты жерлерде, көлтабанды, өзен
алқабы шалғандықтарында, Алтай мен Тянь – Шанның тау беткейлері мен аласа
тауларда тараған. Сор топырақты жерлерде де кездеседі.
Тарақ бидайық биіктігі 27 – 75 см сабақтардан тұрады, сабақтары
жалаңаш, масақ асты аздап бұдырлы. Масақтары қалың, масақ араларында көзге
көрінетін саңылаулары бар, ұзындығы 1,5 – нан 5 – 6,5 см дейін, ені 1,0 –
ден 2,0 – 2,5 см болатын сопақша жұмыртқа немесе жұмыртқа тәрізді үстіңгі
жағына қарай жіңішкеріп, тараққа ұқсайды. Тарақ бидайықтың ауыл
шаруашылығында жалпақмасақты деп аталуына себепші болған оның масағының
кеңдігі. Масақшалары жасыл немесе көкшіл сұр жасыл, бір – біріне
жабыспайды, 3 – 10 гүлді ұзындығы 0,8 – 1,5 см дейін мүлде жалаңаш. Төменгі
гүлдік қабағы 0,5 – 0,7 см дейін ұзындықта жалаңаш және қысқа 3 – 4 мм
ұзындықта қылтанақты.
Тарақ бидайықтың 2 м тереңдікке дейін шашақты тамыр жүйесі бар, қуатты
өсіп - өнген борпылдақ бұталы. Тамырларының негізгі тобы өңделетін
топырақтың қабатында топталған. 2 – 3 жылдық тамырлары қуатты, мықты, шымды
құрайды, сондықтан жеңіл топырақты далалықтың ауыспалы егісінде топырақты
желдің бүлдіреуінен қорғай алатын өсімдік ретінде кең таралған.
Тарақ бидайық күрделі өсімдік. Өсімдіктің күздік түрі басым. Ол қысқа
және қуаңшылыққа төзімді, 10 жылдан аса тіршілік етеді. Оның таза өзін де,
далалық, құрғақ далалық және шөлейтті аймақтарда суарылмайтын шабындықтар
мен жайылымдар құру үшін жоңышқамен, сиыржоңышқамен, түйежоңышқамен аралас
та егеді. Пішендік өнімін гектарына 8 – 10 – нан 25 ц дейін, одан да
асады.
Тарақ бидайықты мал жақсы жиді. Жайылымда ол негізгі мал азығы ретінде
пайдаланылады.
Сорттары: Қарабалықтық 202, Краснокуттық 4, Ақсенгерлік жергілікті,
Ақтөбелік жергілікті кеңмасақты.
Шалғындық атқонақ (тимофеевка луговая). Phleum pratense L. Айқаса
тозаңданатын, желмен ұрықтанатын өсімдік. Тамырлық жүйесі шашақ тамырлы,
тамырлардың негізгі бөлігі өңделетін көкжиектен таралады, бірақ
тамырларының бөлігі жерде 1 метрден аса тереңдікте орналасады. Олар сазды
және саздақ едәуір ылғалды топырақта жақсы өседі. Топырақтың жоғары
қышқылдығына да шыдай алады. Бұл ылғалсүйгіш өсімдік ылғалды ауа райында
немесе мол ылғалданатын тұрақтарда жақсы өсіп - өнеді, ал қуаңшылыққа
шыдамсыз. Бұл суыққа, қысқа шөп шыдайтын көпжылдық өсімдік, оттылығы 10 жыл
және одан да көп уақыт сақталады.
Шалғынды атқонақ жоғары сапалы өнім береді және барлық мал үшін пішен
және жасыл түрінде жақсы азық. Бұл Алтай мен Тянь – Шань тауының шалғындық
– далалық және орманды – шалғынды белдіктерінде қызылбас беде,
сиыржоңышқамен аралас немесе таза күйінде де кездеседі. Іле Алатауының екпе
жайылымдарында бір орамды гектарына 60 – 100 ц пішен алады.
Аудандастырылған сорттары болмағандықтан себуге қара топырақты емес
аумақтарындан алынған Моршандық 1935, т.б. сорттары пайдаланылған.
Субетеге (овсяница луговая) Festuca pratensis Huds. Бұл өзінен
көбейетін өркендері борпылдақ бұта құрайтын, ұзындығы 120 см, ал көптеген
қысқартылған өспе шығымдары 30 см – ге жететін, көпжылдық өсімдік. Ұзарған
ұрпақсыз өркендері сирек кездеседі.
Жапырақтары оралған, жайпақ, ұзындығы 3 – 6 мм, енді, шет жақтары аздап
бұдырлы, жалаңаш, сарғыш – жасыл, төменгі жағы жылтырақ. Жапырақ
қабықшасының түп жағындағы тілшік орақ тәріздес құлақшалары сабақты қоршап
алады, сүбетегенің басқа астықтұқымдастардан айырмашылығы осында.
Гүл шоғыры – 20 – ге дейін ұзын, сирек жасыл масақты, қысқаша
бұтақшаларымен, төменгі бұтақшалары бірінен – бірі кіші, екеуден болады.
Масақтары гүлденгенше қысыңқы, біржақты, ал гүлдену кезінде шашыраңқы.
Масақтары 15 мм – ге дейін ұзынша, 3 – 10 гүлді, масақшалық қабықшалары
мұқалған, тегіс қылтанақсыз.
Субетеге желмен ұрықтанатын өсімдік. Тұқымдары жеміс тәрізді –
дәндерінің ұзындығы 4,5 – 8,5 мм, ені – 0,6 – 0,9 мм. 1000 тұқымының
салмағы орташа 1,85 г. Субетегенің тамыр жүйесі шашақ тамырлы, жақсы
дамыған, тамырларыныңнегізгі бөлігі өңделетін қабатта өсіп - өнеді, кейбір
тамырлары топыраққа 160 см тереңдікке дейін кетеді. Олар сазды және саздақ
біркелкі ылғалды топырақта жақсы өсіп - өнеді судың астында ұзақ қалуға
мүмкіншілігі бар.
Субетеге аязға және қуаңшылыққа төзімді өсімдік, тарғақшөп едәуір
төзімді, бұл қасиеті бойынша шалған атқонақтан, жатаған бидайықтан,
еркекшөптен кейін тұрады. Субетеге баяу өсіп - өнетін астықтұқымдастың
күздік түріне жатады, тіршілігінің бірінші жылында, әдеттегідей, тұқымдық
өркендерін құрмайды. Астықтұқымдас өсімдіктердің өте жоғары сапалысына
жатады.
Қазақстанда бұл өсімдік солтүстік пен оңтүстік аудандарда суармалы
жайылымдар құру үшін, сондай – ақ өзен аңғарларында таулы шалғындықтарда
егіледі, жоңышқа, қызылот арпабас және тарғақшөппен араласа егілгенде өте
бағалы мал азықтық өсімдік.
Республикада аудандастырылған сорттарының бірі Қарғалылық, Пензалық 1.
Жатаған бидайық (пырейник шерохватостебельный, пырей бескорневищный).
Elymus trachcaulus (Link) Gould et Shinners. (Agropyron tenerum Vasey).
Көпжылдық, биік бойлы, борпылдақ түпті жаздық астықтұқымдас. Ол тік өсетін
бұта түріндегі орташа жапырақтанатын, биіктігі 50 – 100 см, жапырақтары
жіңішке, құлақсыз, тілшігі төмен, ал масағы жіңішке, ұзын, тік немесе
салбыраңқы өсімдік. Масақтары 2 – 3 гүлді, қылтанақсыз, алшақ тұратын,
сабаққа жабысыңқы, бірақ тығыз емес, масақтық қабықшалары ұзыншалау қияқ
тәріздес, көзге көрініңкіремейтін қырлы, желмен ұрықтанатын өсімдік.
Ұрық дәні ұзыншалау пішенді, үсті шашақты, ішкі жағына нашар
қайырылған. 1000 тұқымының салмағы 2,75 г. жатаған бидайықтың тамыр жүйесі
шашақ тамырлы, көптеген ұсақ тамырлардан тұрады, тамырладың бөліктері 50 –
70 см қабатқа, ал жеке тамырлары 1,5 м, одан да тереңдікке кетеді.
Жатаған бидайық бұрынғы КСРО – ның табиғи жайылымдықтарында көп кездесе
бермейді, оның отаны Солтүстік Америка. Бұл қуаңшылыққа төзімді өсімдік,
қара топырақты жерлерде жақсы өсіп - өнеді, батпақты топыраққа төзімсіз, ал
бірақ тұзды топыраққа төзімді. Қазақстанның орманды – далалық және
далалықтарында екпе шалғындық құру үшін қолданылады, қысқа төзімді өсімдік
ретінде жақсы желінеді. Республикада аудандастырылған сорттары Қарабалықтық
86, Марусиндік 996.
Көпжылдық бидайық (плевел многолетний, райграс пастбищный). Lolium
perenne L. Борпылдақ түпті көпжылдық жайылымдық астықтұқымдас. Сабақтары
жоғары көтерілген немесе тіке, биіктігі 15 – 65 см, жалаңаш және тегіс.
Масақшалары біреуден, отырғызылған, жан – жағынан қысыңқы, мсақтық
белдігіне қырынан жабысыңқы. Масақшалары 5 – 10 гүлді, жіңішке, ұзындығы
0,8 – 1,6 см, масақтары тік немесе аздап еңкейіңкі. Масақтық қабықшалары
жалғыз, қылтанақсыз, дәнегі сопақшалау, ішкі жағынан нашар қайырылған,
жалаңаш, жоғары гүлдік қабықшамен жабысып өткен.
Бұл біркелкі ылғалды ауа райы өсімдігі, қысқа төзімсіз, 2 – 3 жыл ғана
тіршілік ететін өсімдік. Бұл көптеген өркендер құрайтын күшті түптілігімен
ерекшеленеді, малдың таптауын және жиі шапқанды жақсы көреді.
Көпжылдық бидайық пішен ретінде де, жайылымда да мал үшін өте бағалы
азық. Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік – шығысында жоңышқа, кәдімгі
тарғақшөп, субетеге және қызылот арпабаспен аралас суармалы екпе жайылымдар
құру үшін кең қолданылады. Қырғыздың сұрыпталуынан шыққан Маркиндік 24
сорты жақсы нәтиже көрсетуде.
Кәдімгі бетеге (типчак, овсяница валисская) Festuca valesiaca Gaudin.
Көпжылдық аласа бойлы нығыз бұталы астықтұқымдас, биіктігі 25 – 35 см,
тамыр маңы сұр – жасылды көп жапырақты болады. Қара топырақты және қоңыр
топырақты далалық жайылымдарда көп тараған өсімдіктердің бірі. Көбінесе
басым орналасқан оттылықтың 60 пайыздан астамын құрайды.
Малдың үзбей жайылуына төзімді. Көктемде басқа астықтұқымдастардан
бұрын өседі, күзге қарай оттылығын сақтап, қысқа жасыл түрінде көшеді.
Жылқы, қой, ешкі үшін бүкіл жыл бойына жақсы жайылымдық өсімдік болып
саналады. Гүлденгеншесиыр мен түйе жақсы жейді. Жайылымдар гектарына 10 –
15 ц көк өнім береді. Далалық өсімдікке енгізілуде, бірақ өте баяу өсуіен
ерекшеледі.
Баданалы көде (мятлик луковияный, мятлик живородящий) Poa bulbosal (6-
сурет). Астық тұқымдастар туысынан шыққан көпжылдық ұсақ өсімдік, биіктігі
8 - 30 см, құбылмалы. Қазақстанның барлық облыстарында кең тараған. Далада,
сазды шөлдерде, құмдар ментау баурайларындағы құрғақ беткейлердегі негізгі
өсімдіктердің бірі болып саналады.
Жұқа, тегіс, жалаңаш, төменгі түйін аралықтары жуа тәрізді жуандау
сабағы шымнан диаметрі 1 – 5 см жуашық құрайтын өсімдік. Жапырақтары
жіңішке бағытта жіп тәріздес, тамырға жақын, масақшасы сопақшалау пішінді,
қалың, кейде сирек, көбінесе жуашығымен. Гүл шоқтары масақтардан өсіп -
өнеді және малдың жайылуын жақсы көреді. Ерте шабылғанда жақсы көктік
береді. Жазда қураған кезінде мал азықтық сапасы төмендейді. Ылғалды
жылдары күзде жақсы өсіп - өнеді. Және жайылымдылыққа пайдалануға болады.
Қыста да жақсы желінеді. Кейбір ылғалды жылдары пішен дайындаудың көзі
болады. Осы бағалы өсімдікті дақылдыққа енгізу жөнінде көптеген тәжірибелер
жүргізілуде.
2.3 Бұршақ тұқымдастар – FABACEAE LINDL (LEGUMINOSAE JUSS)
Көк гүлді жоңышқа (люцерна синая посевная) Medicago sativa (L) (7-
сурет). Бұршақ тұқымдастарынан шыққан екі бағалы мал азықтық өсімдік. Орта
Азия республикаларында дақылдықта 2,5 мың жылдан аса өсірілуде.
Жоңышқа көп жылдық өсімдік, шөбінде жалаңаш немесе аздап салбыраңқы
сабағымен, тіке тұратын, жартылай жайылыңқы және жайылыңқы пішенді құрайтын
бұта. Жер үстіндегі барлық мүшелері қүзде түсіп қалады, тамырымен түптену
аймағы немесе тамыры ғана сақталады. Тамырлар тобы келесі жылы жаңа
өркендерді құрайды. Тамырлық тобы 1,5 3,0 см тереңдікке барады.
Жоңышқаның сабақтары тармақты, көлденең кесіндісінде дөңгелекке жақын
немесе төртжақты. Әрбір сабақ 10-20 түйін аралықтарынан тұрады. Түбінде
оның сортына байланысты өсіп – жетілетін 2 – 3-тен 200-300 –ге дейін сабақ
бар, сабақтың орташа ұзындығы 60-70 см, ал қолайлы жағдайларда 150-170 см
болады.
Тамыр жүйесі айқын көрінетін басты тамырлармен және дамыған бүірлік
тамырларымен жалғасып жатады. Ең ұсақ тамырларында ауадаға бос азотты
сіңіретін түйнектің бактериялар өсіп - өнеді. Тамыры өте қуатты –
тіршілігінің 1-ші жылында – ақ топыраққа 2 м тереңдікке сіңеді, кәрі
жоңышқаның тамыры топыраққа 3-5 м, одан да көп тереңдікке кетеді.
Бұршақ тұқымдастар өсімдіктерінің гүлінің құрылысы әртүрлі. Жоңышқа
үшін гүлдің ашылу кезінде күшпен желкенге лақтырылатын серіппелі топ ішінде
өсімдік аналығы бар аталық түтік болады. Жоңышқадағы күлтенің түсі әр
түрлі. Жоңышқа энтомофильдік, айқас тозаңданатын өсімдік. Оның жабайы
түрлерін аралар тозаңдандырады.
Жоңышқаның тұқымдастары ұсақ бүр тәріздес немесе үрмебұршақ пішінді,
ақшыл сарғаш немесе сары түсті жасыл немесе күңгірт реңді. 1000 тұқымының
салмағы орташа 1,9 г. Жоңышқа жеке себілгенде 10 жыл немесе одан да көп,
астық тұқымдастарымен аралас себілгенде 4-6 жылға дейін тіршілік етеді.
Тіршілігінің 2-3 –ші жылдарында ең мол өнім береді, содан соң өнімі
төмендейді.
Жоңышқа тамыр жүйесінің тереңге кетуі арқасында куаңшылыққа шыдамды.
Осы қасиеті жағынан ол шөп егуде кең таралған басқа бұршақ тұқымдасты мал
азығындық өсімдіктерден – қызылбас жоңышқадан басым. Бірақ оның біркелкі
өсіп – жетілуі үшін ылғалдылықпен жақсы қамтамасыз ету қажет. Мезгілімен
суарылғанда және өзен аңғарларында ылғал мол болса, жоңышқа көп өнім
береді.
Сонымен қатар судың артық мөлшері мен 10 күннен аса су астында қалу
оның оттылығын едәуір сиретеді, ол жер асты суларының ұзақ уақыт жақын
орналасуын да жақсы көреді. Сондықтан мол өнім алу үшін мезгілімен суару
қажет. Топырақ ылғалына жоғары талап қоя тұра, жоңышқа ауа қуаңшылығына өте
төзімді.
Жоңышқа ақуызға бай ең жақсы азықтық көк және пішен түрінде береді, оны
жабайы малдар мен ауыл шаруашылығы малдарының барлығы жақсы жейді. Ол
витаминді – шөп ұнын, ақуызды – витаминді дәрі – дәрмек алу үшін, тіпті
соңғы кезде тамақ ретінде де кең қолдануда. Далалық аймақтың суарылмайтын
жерлерінде пішенге екі рет жиналады, шөлейт аймақтардың өзінде өнімділігі
гектарына 10-20 –дан 30-40 центнерге дейін жетеді. Жоңышқа суарылмайтын
жағдайлардың өзінде де қызылот арпабаспен, еркек шөппен араласытрып егеді,
оның астық тұқымдастардағы жақсы сыңары да таралу қияқ болып табылады.
Жоңышқаны республиканың суармалы аймақтарында өте кең пайдаланады,
азықтың өнімділігі мен ақуызға бай сапасы жағынан және ақуыздық оған тең
келер мал азықтық дақыл жоқ деуге болады, пішеннің өнімділігі гектарына 60
– 80 –нен 150 – 200 ц аралығында. Пішенге шабу мен мал мен шөлейтте 3 –
тен 5 – 8-ге дейін жетеді. Соңғы жылдары әежоңышқа суармалы екпе
жайылымдарда кең қолдану тапты. Бұл жердегі өнімділік гектарына 600 – 800 ц
көк балауса немесе 12 – 15 мың азық өлшеміне жетеді. Пайдаланылатын
жерлерде жоңышқа көбіне тарақ шөппен, қызылот арпабаспен, субетегемен, көп
гүлді үйбидайық немесе көп жылдық бидайықпен араластырып себіледі. Бұндай
пайдаланылатын жерлерде көбіне мал жайғанда малдың іш кебу ауруына қарсы
шараларды сақтаған жөн, сол сияқты мал жаю мерзімінің басы мен аяқталу
уақытын да қадағалаған дұрыс. Мұндай шөп қоспалары егілгенде мал жаю
мерзімін қатаң сақтау нәтижесінде жоңышқа 4 – 6 жыл өмір сүре алады.
Қазақстанда жоңышқанаң мынадай аудандастарылған сорттары себіледі:
Жетісулық жергілікті, Қапшағайлық 80, Жайықтық көк, сонымен қатар
жоңышқанаң будандастырылған түрлері, араласа будандастырылған жоңышқаға
қарағанда қысқа және қуаңшылыққа төзімді сорттары Көкше, Шортаңдық 2,
ертістік, Қарабалықтық 18, Қарағандылық 1 т.б.
Сарыбас жоңышқа (люцерна желтая, серповидная, буркун) Medicago faicata
L. Бұл ұзақ немесе орташа тіршілік ететін бұршақ тұқымдастар туысынан
шыққан шөптік өсімдік. Түптерінің орташа биіктігі 45 – 55 см. Қолайлы
жағдайда биіктігі 1,2 – 1,5 метрге жетуі мүмкін. Тамыр жүйесі қуатты және
топыраққа 1 – 1,5 метрден аса тереңдікке ктуі мүмкін.
Бұршақбастар көптұқымды өсімдікке жатады, бұршақбастары орақ түрлі
немесе қышқыл түрлі. Тұқымдары сары қоңыр реңді, бүр тәрізді, аяқ жағынада
шығыңқы ұрық тамыршасы имек келеді. 1000 тұқымының салмағы 1,0 – 1,6 г,
орташа 1,4 г.
Қазақстанда сарбас жоңышқа далалы, шөлейтті аймақтарда, тау
баурайларында және аласа таулы аудандарда жайылымдыққа пайдаланылатын
жерлерде кеңінен кездеседі. Шөлейттерде бұл ойпаңға тән өсімдік. Сарбас
жоңышқа орманды далалар мен далалардағы өзен аңғарларының жоғары
бөліктерінде көп. Ол су астында 15 және одан да көп күндерге шыдайды. Қара
топырақ пен қоңыр топырақта, сондай – ақ сортаң топырақтарда жақсы өседі.
Көкгүлді жоңышқаға қарағанда тұзға төзімдірек.
Сарыбас жоңышқа көкгүлді жоңышқаға қарағанда қуаңшылық пен қысқа едәуір
төзімді. Сондықтан бұл мал азығындық дақыл ретінде кең пайдаланады. Бірақ
оның өнімділігі аз және көп болмайды. Сарбас жоңышқаны барлық мал жақсы
жейді. Мал жайғаннан кейін немесе шауып алғаннан кейінгі өсуі нашар.
Дақылдаққа енгізілгеніне көп болғанымен, кең таралмаған.
Республикада өзен аңғарлы мен көлтабандықта, көбіне шалғындықтарда егіп
өсіру жайында тәжірбиелік жұмыстар жүргізілуде, олар жақсы нәтиже беруде.
Өзен алқабында экотүрі – Павловтық сорты егілуде. Кең сұрыптау жұмыстары
мен жаңа сорттар шығаруға лайық өсімдік. Далалық және шөлейтті аймақтарда,
өзен аңғарлары мен көлтабандық шалғандықтарда шабындық пен жайылым жасауға
пайдалануға болады.
Ақбас түйежоңышқа (донник белыий) Melilotus albus Medik.(9- сурет). Бұл
бұршақ тұқымдастар биік шөптесін өсімдік. Ақбас түйе жоңышқаның биіктігі
0,7 – 3,0 м. Ол тіке тұратын және тармақты немесе тегіс, жоғары жағында
түкті сабақтармен аздап жабысыңқы, жапырақтары үштік, ортаңғы жапырағының
ұзын жапырақ сағағы бар, бүйірліктері отырғызылған. Жапырақтарының пішіні
жалпақ сопақша, шеттері кетілген немесе бүтін, жапырақ серіктері біз
тәріздік.
Гүл шоғыры 10 – 16 см ұзындықтары қолтықтық шашақгүл, гүлдері ұсақ, әр
түрлі, көбелек тәрізді. Гүлдің күлтесі ақ. Жемістерінің пішіні сопақша
торлы әжімді қабығымен және ұш жағында қысқа сүйір мұрынша болады.
Бұршақтары ірі 3,0 – 3,5 мм, 1 - 3 тұқымды. Тұқымдары жұмыртқа түрлі,
сопақ, сары немесе жасылдау сары, үйкегенде кумаринның иісі сезіледі. 1000
тұқымының салмағы 1,6 – 2,5 г, орташа 1,9 г. Тамыр жүйесі өзекті, топыраққа
1,5 – 2,0 м, одан да тереңге кетеді.Жабайы түрінде Қазақстанның далалық
шалғындықтарда, өзен аңғарларында, құмда кездеседі.
Ақбас түйе жоңышқа дақылдыққа 70 – 80 жыл бұрын енгізілген. Бұл
өсімдіктің дақылдық сорттары екі жылдық немесе біржылдық болып кездеседі.
Бұл жаздық өсімдік егілген жылы гүдейді, бірақ сол жылы тұқым бермейді.
Ал түйе жоңышқа қуаңшылыққа өте төзімділігімен және қысқа
төзімділігімен ерекшеленеді. Топырақ таңдамайды, әр түрлі топырақта, ішінде
сортаң жерде, далалық пен шөлейтті аймақтрда өсе береді. Ақбас түйе
жоңышқаны сортаңды кең масақты еркек шөп және тарлау қияқ араластыра егу
арқылы екпе шалғындық және жайылым жасауға болады.
Бұл өсімдікті пішен алу үшін, сүрлем жасау үшін, жайылымдық көк балауса
алу үшін өсіреді. Бірақ оның жасыл қоспаларында кумарин бар, сондықтан онда
өзіндік ерекше иісі мен ащылау болады, әуелгі 2 – 3 күнде мал ықылассыз
жейді, тек үйренгеннен кейін ғана жақсы желінеді. Бұршақ тұқымдастардың
көбі сияқты, бұлда малдың ішін кептіреді. Түйе жоңышқаларды бұдан басқа
жасыл тыңайтқыш ретінде пайдалануға болады.
Өсіру жағдайына байланысты түйе жоңышқаның өнімділігі құбылмалы:
гектарына 10 – 12 –ден 60 центнерге дейін пішен береді, кейде 140 центнерге
жетеді. Түйе жоңышқаның Қазақстандағы аудандастырылған сорттары: Шавекен,
Ақбас, Медет, Сретендік 1 – б.
Қызылбас беде (клевер красный) Trifolium pretense L. (10-
сурет).Қызылбас беде екпе шөпте қолданылатын басты мал азықтық
өсімдіктердің бірі. Біздің еліміз беде егумен 200 жылдан аса айналысады.
Беде – жылдық қосындысына кемінде 400 – 450 мм жауын – шашын болатын
біркелкі ылғалды ауа райы өсімдік. Орамды аймақтағы күлгіндеу топырақтарда,
сонымен қатар бұрынғы КСРО – ның Еуропа бөлігінде орманды далалық аймақта
кең тараған.
Қазақстанда жабайы түрінде Алтай мен Тянь – Шань таулары мен тау
беткейлерінде кездеседі. Қызылба беде – көпжылдық, бірақ ұзақ емес,
тіршілік кезеңі 2 – 4 жылдай ғана шөптік және жайылымдық өсімдік.
Беденің сабақтары нашар тармақтанған, бірнеше түйін аралықтарынан
тұрады, биіктігі орташа 40 -70 см, жапырақтары үшкір, үстінде ашық
үшбұрышты дағы бар, жапырақ серіктері қабықты, жіңішке болып келеді. Гүл
шоғыры – домалақша немесе диаметрі 2,5 см біршама ұзарыңқы басты, қызыл
күлгін түсті күлтелі 70 – 100 гүлден тұрады. Беде аралардың көмегңмег
айқаса тозаңданатын өсімдік. Жемісі - бір тұқымды бұршақбас. Тұқымдары
жүрек тәріздес, жылтыр, сарғыштау және күлгін түсті. 1000 тұқымының орташа
салмағы 1,7 -1,8 г. Қызылбас беде дақылдықта 2 түрге бөлінеді: кеш
пісетініні бір орамдық және ерте пісетін екі орамдық. Олардың негізгі
айырмашылықтары мынада: кеш пісетіні бір орамдықтың биіктігі 1,5 м, күздік,
аязға төзімділігі жоғары, тіршілігінің алғашқы жылында бір-ақ орам және
оттылық береді. Көктеуінен бірінші орамға дейінгі өсу мерзімі 75-90 күн,
түйін аралықтарының саны (басты ерекшелік нышаны) орташа 7-9, күшті
түптенеді және бұтақтанады, жапырақ серіктерінің пішіні жіңішке, сабақтары
ұзын, жуан.
Ерте пісетін екі орамдының бойы 1 метрге дейін, жаздық, аяға
төзімділігі жағынан бір орамдыдан төмен, тіршілігінің алғашқы жылында
өсімдіктің көпщілігі гүлдейді, көктеуінен бастап пішенге дейінгі өсу
мерзімі 60-75 күн, екіншіге дейін – 40 күн. Түйін аралықтарының саны 5-7,
түптенуі мен тармақтануы нашар, жапырақтар серігінің пішіні жалпақ және
қысқа, сабақтары қысқа және жіңішке. Тамыр жүйесі өзекті, жуандау орталық
тамырдан және көптеген бүйірлік тамырлардан тұрады, тамырлардың негізгі
бөлігі (75 – 80 %) өңделетін қабаттатопталған. Негізінде тамыр жүйесі
топыраққа 1,5 м тереңдікке дейін кетеді.
Қызылбас беде топырақтың әр түрлі түрлерінде шымды күлгіндеу
топырақтарда, қара топырақта, қоңыр топырақтар мен сұр топырақтарда өсе
алады, топырақтың қышқылдығы мен тұздылығына сезімтал. Қызылбас беде
ақуызға бай, көктемде барлық мал үшін кейін де, жайылымда да бағалы азық.
Қажетті ылғалмен қамтамасыз етілсе, 2 – 3 ретке дейін көктігін береді.
Малдың ішін кептіреді.
Қазақстанда беде алтайдың, Жоңғар мен Алатауының таулы аудандары мен
тау баурайларында, орманды шалғындық, шалғынды далалық пен далалық
аймақтарда егінді шабындықтармен жайылымдар құру үшін қолданылады.
Қызылбас беденің пішен өнімділігі: оны шалғындық атқонақпен
араластырғанда орташа 4 – 6 жылда гектарына 35 – 44 ц, ал табиғи
шалғындықтардан 14 – 18,0 ц өнім алуға болады. Шөп оттылығын байыта
отырып, алғашқы 2 жылында өнімділігін көбейту үшін қызылбас беде суармалы
екпе жайылымдарда да егіледі. Қазақстанда Белоцерковтың 3306, Зыряновтың
жергілікті сорттары аудандастырылған.
Жантақ (верблюжья колючка ложная, верблюжья колючка обыкновенная)
Alhagi pseudalhagi (Bied) Fisch.(12 – сурет).Биіктігі 50 – 100 см
шөптесінді көпжылдық өсімдік. Қазақстан шөлдерінде кең тараған
өсімдіктердің бірі, құрғақ су айырықтарында, құмда, ескі өзен алқабында,
жерасты сулары жақын төменгі жерлерде өсіп - өнеді.
Өсімдік жапырақ қолтықтарында орналасқан сүйір бұрышпен таратын
ұзындығы 1-3 см көптеген тікен сабақтылығымен сипатталады. Жапырақтары
ұзыншалау және қияқты, гүлдері қызыл, бұршақбастары көп тұқымды. Мамыр мен
маусымда гүлдецді, жақсы бал шырынды, тамыры қуатты, топыпақта 10 – 15 м
тереңдікке дейін кетеді.
Жантақ түйелер үшін бағалы жайылымдық, қойлар мен ешкілер үшін, әсіресе
қаракөл қойлары үшін жақсы азық. Күзде мұндай азықпен азықтандырылмаған
қойлар қысты көтере алмайды. Пішен дайындау үшін де пайдалануға болады.
Құрғақ салмағында гектарына 6 – 20 ц өнім береді.
2.4 Сора тұқымдастар – CHENOPODICEAE VENT
Жатаған изен (пруятник) Kochia prostra. Сора тұқымдастарынан шыққан
құмсүйгіш жартылай бұталар. Биіктігі 10 – нан 75 см дейін, қолайлы жағдайда
биіктігі 1 метрге жететін көпжылдың өсімдік. Сабақтары көтеріңкі немесе
тіке, сарғыш – жасыл немесе қызғылттау түсті, түктілігі әр түрлі дәрежеде.
Жеміс беретін сабақтары көп, апырақтары мол, тармақты, тіршілік кезеңінің
аяғында жалаңаш қалады. Жапырақтары ұсақ, жалпақ, топты немесе жартылай
шұңғыл, кейде жіп тәріздес – түкті, ұзындығы 0,5 – 0,3 см, ені 0,5 -2,0 мм.
Гүл шоғыры масақ немесе шашақ тәріздес, гүлдік түйнектері алшақ, көп
бөлігінде 3 – 5 данадан гүл жапырақтары жинақталған. Гүл серігі үлпілдек,
жемістер маңындағы үлесінің арқасында өңгелендірілген, жалпақ төбешіктер
тәрізді немесе ұзыншалау, жұқа қабықты, түп жағына қарай жіңішкереді,
домалана кетілуі қанат түрінде қосалқылары болады. Ұрығы домалақша сопақ
немесе дөңгелек болады, 2 мм шамасында қызыл қоңыр түсті, ортасы екі
жағынан батыраңқы, 1000 тұқымының салмағы 0,8 – ден 1,2 грамға дейін.
Түсі сан алуан. Бұл өсімдіктің үш негізгі экотүрлері болады:құмдық изен
құмдақ және құмдытопырақтарда өсіп өнеді; саздық изен: сазды және сортаңды
топырақтарда, сол сияқты даланың таулы аймақтарында өсіп - өнеді; тасты
изен: (аралықта) аласа таулы жердегі тасты топырақтарда кездеседі.Жабайы
экотүрлерді қосып айтқанда бір түрге жатқызады.
Олардың негізгі айырмашылықтары мынада: сазды изен тіке тұратын, аздап
шашыраңқы пішінді, өсімдік өркендері аздау, сарғыш – қызыл және қызыл –
сары түсті болып келеді. Сабақтары нашар немесе орташа жапырақтанады, түгі
аз. Жапырақтарының ені 1,0 милиметрге жетпейді. Тұқым өнімділігі
шабақбасының молдығымен (50 % аса) сипатталады.
Құмдық изен бұталары жартылай жатыңқы өсімдік, өркендерінің көптігімен,
түрінің жасыл – сарғыш және сарғыш – жасыл болуы (гүлдену сатысында)
мүмкін, жапырақтануы жақсы және орташа, ені 1,4 – 1,6 мм түктілігі жоғары,
50 % аса шабақбасының тұқымдық өнімділігі әлсіз.
Тасты изен тіке тұрады және аздап жайылыңқы пішінді бұталары көп,
өсімдік өркендері көп болмайды. Сабақтары қызыл – сары, сарғыш – қызыл
реңді көк, сабақтарының жапырақтануы нашар, аздаған түкті. Жапырағының түгі
де әлсіз, ені 1,0 - 1,2 мм. 50 % аса шабақбасының тұқым ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1. Әдебиетке
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .11
2. Табиғат – климат
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...14
2.1. Көп жылдық шөптердің қысқаша сипаттамасы -
табиғи және екпе жайылым
өсімдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.2. Астық тұқымдастар-POACLAL
BARNHART ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.3. Бұршақ тұқымдастар-FABAEEAE
LINDL ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .22
2.4. Сора тұқымдастар-CHENOPODIALLAE
VENT ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.5. Өлең тұқымдастар-CYPERACEAE
JVSS ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
2.6. Күрделі гүлділер тұқымдастары-ASTERACEAE
DVMORT ... ... ... ... ... ..33
2.7. Зиянды және улы
өсімдіктер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...35
3.Негізгі бөлім
3.1. Нұр шаруақожалығының жайылымдар жасау агротехнологиясы ... ... .37
3.2. Көп жылдық жайылымдықты пайдалану мен күтім жасаудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
3.2.1.Шөп ұны мен жоңышқа пішендемесін
дайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
3.3. Ауыспалы
жайылым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .46
3.4. Шабындықтарды (пішендіктерді) тиімді
пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... 49
3.5. Суғарылмайтын мәдени жайылымдарды жасау және пайдалану ... ... ... .54
3.6.Көп жылдық шөп тұқымын өндіру
агротехникасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...58
3.7.Жайылымдар мен шабындықтардағы зиянды улы шөптер және
олармен күресу
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..62
4. Тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...66
5. Қоршаған ортаны
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .80
6. Экономикалық
тиімділік ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 88
7.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..92
8. Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..93
Аннотация
Бұл дипломдық жұмыста.Қызылорда облысында көп жылдық мәдени жайлымдар
мен шабындықтарда мал азықтық шөптердің түрлерін өсірудің агротехникалық
ерекшеліктерінің орындалу мезгілдері атап көрсетілген.
Сонымен қатар көп жылдық жайлымдар мен шабындықтарды пайдаланудың озық
технологиясы аталып,яғни ауыспалы жайлымның маусымдық маңыздылығы жайында
және пшен дайындау технологиясының тиімді әдістері жазылған.
Мал басы тиімді өсіріп көбейтуде қашалардың санын, жайлымның
отттылығын, шөптердің құнарлығына байланысты орналастыру тәртібі мен
пайдалану мерзімі дәйекті түрде келтіріліп 5-кесте ұсынылған. Суғарылмайтын
аймақтарда мәдени жайлымдарды жасау және пайдаланудың жолдары және улы
шөптер, олармен күресу тәсілдері көрсетілген. Мал шаруашылығын өрнектеуде-
тұрақты жем шөп базасын жасау мәселелері көзделген.
Нормативтік құжаттар
Пішен дайындау технологиясы.
а) Жай технология – шабу,тырмалау,шөмекке салу;
ә) бөкестеп шабу,шөмелеу, моялау;
б) шабу, тырмалау,моялау,тайлау.
в) шабу, тырмалау, ругонға домалату.
г) шабу тырмлау,жедел желдетіп кептіру.
Жартылай бута және сабағы ірі шөп былайша дайындалады.
1) Шөп КПП-2А шалғымен шабылып, үймекке жиналады.
2) ПТС-3-766 м трактор тіркемесі ДНП-62 жылжымалы ұсақтағышпен
туралады.
3) Шөп тракпорттер арқылы малға беріледі.
Ылғалды жерде шобындық шөбін жаншығыш шалғымен (КПРН – 3,0) шабылады.
ГВП-6 тырмаларымен араластырып келтіреді. Шөпті шабудың сапасын бес
болдық жүйемен бағаланады.Оның нормативтері.
1) Шөпті шабу биіктігінен 0,5см ауытқығанда 5 балл
1см - 4балл, 2 см - 3балл, 3см - 2балл,4см-1балл, 5см-0балл
беріледі.Шөптің жалпы 2% аспауы керек.
Анықтама
Жайылым, жайылымдық – мал жайып – бағылатын жер алқабы.
Жайылым айналымы – белгілі жоспар бойынша жыл бойы жайылымға мал жаю және
шөбін шауып алу мезгілдері, осы жұмыстардың алмасып отыруы.
Малды жайып бағу – жылдың жылы кезінде малды күні бойы жайылымда бағу
әдісі.
Шабындық айналымы – шабындықты тиімді пайдалану жүйесі. Бұл кезде жеке
шабындықты шабу мезгілі жоспар бойынша белгіленеді.
Екпе жайылым, жасанды жайылым – мол түсімді екпе шөптер егіліп, қолдан
жасалған жайылым.
Шөп ұнтағы, пішен ұнтағы – пішен массасын кептіріп ұнтақтау нәтижесінде
дайындалған мал азығы.
Егіншіліктің көп танапты – шөпті жүйесі – мұндай жүйеде жердің негізгі
бөлігіне көп жылдық шөп егіледі де, ол шабындық, жайылымдық үшін
пайдаланылады.
Белгілер мен қысқартулар
АҚШ – Америка құрама штаты
ТМД – Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ҚР – Қазақстан Республикасы
ТӘҚ – тіршілік әрекеттерінің қауіпсіздігі
АҚ – азаматтық қорғаныс
ТЖ – төтенше жағдайлар
ПӘК – пайдалы әсер коэффициенті
ҚМШ – қалдықтардың мүмкіндік шегі
МШК – мүмкіндік шекті концентрациясы
Кіріспе
Қазақстан халқы өзінің мемлекеттік тәуелсіздігіне ие болғанына
міне он жеті жыл болды. Осы мерзімнің ішінде жаңа қоғамдық – экономикалық
формацияның негізі қаланып қалыптасуы үшін көптеген жұмыстар жүргізілді, ел
басынан талай қиыншылықтар өтіп, қоғамда да, экономикада да үлкен
өзгерістер болды.
Ел ес жиып, әрбір азамат өз болашағын, өз отбасы мен ұрпағының да
баянды жұмыс жасауда ойластыра бастады. Үкімет те ел экономикасын ілгері
бастыруға жоспарлы қадам жасауды қолға алды.
Осындай жаңа дәуірде егеменді елдің, тәуелсіз мемлекетіміздің
болашағына әрбір азамат өз үлесін қосуға міндетті. Бұл жөнінде Қазақ үшін
ата кәсіп болып келген, Қазақстан халқының үлкен байлығы болған мал
шаруашылығын дамытуға, мал өсіруді қалпына келтіріп, осы күнгі дәрежеде мол
пайдасын көру қоғамның үлкен мақсаты болуға тиіс. Себебі қазақтың жер –
жайылым байлығын игеруде малдың орны бөлек. Малды тездетіп өсіруге кепілдік
беретін егін шаруашылығы да біздің облысымызда жақсы дамыған. Ең бастысы
біздің ғалымдар мен малшылар өсіріп шығарған, жайылымын жақсы пайдаланатын
сан қилы мал тұқымдары бар. Сол тұқымдарды фермерлік шаруашылықтар
жетілдіре түсуі қажет. Мал өсіруге,0 оның пайдасын көруге малшы – фермерлер
тарапынан бет – бұрыс, ал мемлекет тарапынан оларды қолдау керек.
Мал шаруашылығын қарқынды дамытудың түйіні – ғылым мен озат тәжірибеге
берік сүйене отырып, фермерлік шаруашылықтар өз жұмыстарын дұрыс
ұйымдастыра білуі қажет.
Қазіргі уақытта мал шаруашылығын өркендетудегі елеулі кедергілердің
бірі – малға қажетті жемшөптің жеткіліксіз өндірілуі және оның сапасының
нашарлығы. Әсіресе жүздеген мың гектар жерді алып жатқан біржылдық және
көпжылдық шөптер егісінің өнімділігі мәз емес. Мал шаруашылығын өркендетуде
жемшөп қорын молайту үшін, екпе шөптерден алынатын өнімді арттырумен қатар,
табиғи шабындық пен жайылымды түбегейлі жақсарту керек. Шөптің егіс көлемін
ұлғайту үшін жеткілікті мөлшерде сапалы тұқым болуы шарт.
Мал басын көбейту үшін, республикамызда жыл сайын 700 мың центнер
көпжылдық шөп тұқымы өндірілуі қажет. Мұндай мөлшерде тұқым өндіру үшін жыл
сайын 900 мың гектардан астам жерге көп жылдық шөп егілуі тиіс.
Өндірілген тұқым негізінен табиғи жайылым мен шабындықтарды жақсартуға
және сауын сиырларға арнап мәдени жайылым жасауға пайдаланылады. Сонымен
бірге ол белгілі мөлшерде мемлекеттік қорға өткізілуі тиіс.
Шөп тұқымын өндіру жұмысын тиісті дәрежеде ұйымдастырылып, жолға қою
жалпы ауыл шаруашылығы өнімін оның ішінде мал шаруашылығы өнімін арттырудың
алғы шарты болып табылатындығын әрдайым ескерген жөн.
Бұл дипломдық жұмыста Қызылорда облысында көпжылдық мал азықтық
шөптерді өсіріп көпжылдық жайылымдар мен шабындықтарға пайдаланудың озық
технологиясы айтылып, ол шаруашылықта мал басын тиімді өсіріп көбейтуге
арналады.
Бұл жұмыстың мақсаты облысымызда жоғары өнім беретін мал шаруашылығын
ойдағыдай өркендетудің негізі – тұрақты жемшөп базасын жасау мәселелерініс
жүзінде шешуге ұсыныс болып табылады.
1.Әдебиетке шолу
Жеке шаруашылық пен қоғамдық малдың азыққа деген қажетті казір
негізінен табиғи шабындық пен жайылымдардың есебінен қамтамасыз етіледі.
Мысалы, жемшөптің жалпы балансында мал азықтық 82-93% табиғи шабындықтың
есебінен алады. Малды қолда ұстау кезеңінде қойдың 7-10%, ал ірі қаранын 15-
18% қажетті өтеледі.
Дегенмен табиғи азықтың өнімі шамалы, олар климат жағдайына қарай
гектарына 1,5 центнерден 3 -4 центнерге дейін пішен береді. Қуаншылық
жылдары шөп тіпті мамыр-маусым айларының басында-ақ күйіп кетеді. Сондықтан
да малға жылдың көп айларында азық жетіспейді. Бұл манызды міндетті шешу
үшін, ең алдымен, мал азығын дала жағдайында өндіру мүмкіндігін ескеретін
комплексті шаралар қажет. Ал оның құрамды бөлігінің бірі шөп егу, балғын
және жем азық өндіру, суармалы мәдени жайылымдар жасау, сондай – ақ табиғи
азықтық жайылымдарда үстіртін әрі түбегейлі жақсартумен бірге тиімді
пайдалану болып табылады.
Суармалы өңірде дала жағдайында жемшөп өндіру алыстағы мал жайылымдарын
ірі жем азықтармен қамтамасыз етуі қажет, ал бұл келгенде егіншіліктің
жоғары мәдениеттілігін, күріш – жоңышқа, азықтық және басқа да ауыспалы
егіс танабында өсірілетін барлық азықтық дақылдардың өнімділігін арттыруға
тиіс. Осы мақсатпен облысымызда күріш егетін шаруашылықтарда ауыспалы
егістің екі түрін – күрішті және азықтық, ал мал шаруашылықтарында –
азықтық түрін жасаған дұрыс. Әрине оны жердің топырақ және мелиорация
жағдайларына, сол территорияның қандай дақыл өсіруге қолайлы екендігіне
байланысты жасау керек. Малдардың қысқы және жазғы жағдайларға байланысты
орналасуына қарай жерді аймаққа бөліп пайдалану қажет.
1. Азықтық аймақ. Бұл Сырдарияның екі жағына орналасқан. Келешекте
бұл жерлерде овощ – бақша және азықтық жоңышқа пішені (жемдік
дәнді дақыл) ауыспалы егісі орналастырылады. Бұл аймақта ірі
қраның негізгі бөлігі ұсталатын болады.
2. Күрішті аймақ. Мұнда күріш және азықтық егіс орналастырылады.
Егіс танабының 42% - ға жуығына жоңышқа егіледі. Мұның үстіне
мелиоративтік жерлерде түйе жоңышқа, жүгері, біржылдық бұршақты
және аңыздық дақылдар, ал азықтық ауыспалы егісте – жоңышқа,
жүгері, тамыр жемістілер, азықтық бақша дақылдары мен біржылдық
шөптер өсіріледі.
3. Шалғынды – жайылымдық аймақ. Мұнда шалғынды жайылымдық егіс
орналастырылады.
Кейінгі екі аймақта қойға, жылқыға, түйеге арнап азық дайындалады.
Азықтық дақылдарды аймақтарға бұлайша орналастыру қоғамдық малды азықтың
барлық түрімен толық қамтамасыз ете алады.
Күріш ауыспалы егісінде жоңышқа мен түйежоңышқа өсіру пайдалы. Егістің
жалпы құрылымында олардың үлес салмағы 40 – 45% болуы қажет. Жемшөптік
басқа дақылдарды азықтық ауыспалы егіске орналастырған дұрыс. Бұл үшін
жемшөп дайындайтын арнаулы шаруашылықтар құрып, оларды техника және
тыңайтқыштермен жеткілікті мөлшерде қамтамасыз ету керек.
Облыстың суармалы жерлерінде мынадай екі азықтық ауыспалы егіс жүйесін
енгізу белгіленген.
Біріншісі: 7 танапты азықтық ауыспалы егіс.
1 – жаздық дәнді дақылдың аңызына егілетін жоңышқа;
2 – жоңышқа;
3 – жоңышқа;
4 – дәндік жүгері;
5 – тамыр жемістілер, азықтық бақша дақылдары мен судан шөбі және көк
азық;
6 – 7 – сүрлемдік жүгері.
Екіншісі: 8 танапты азықтық ауыспалы егіс.
1 – жаздық дәнді дақылдың аңызына егілетін жоңышқа;
2 – 3 – 4 жоңышқа;
5 – дәндік жүгері;
5 – тамыр жемістілер, азықтық бақша дақылдары мен судан шөбі және көк
азық;
7 – 8 – сүрлемдік жүгері.
Азықтық ауыспалы егіс белгіленуі мен жетекші дақылдардың болуына қарай
шабындық – жайылымдық және ферма маңындық болып бөлінеді. Соңғы түрі
құнарлы жерлерге орналастырылады. Ферма маңында ауыспалы егістің болуы
малды үнемі балғын және жем азықпен, көк шөппен үздіксіз жабдықтап тұруға
және жайылыммен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Мұнда жердің көпшілік
бөлігі (1 – 2 танап) балғын азыққа (тамыр жемістілер, бақшалық) беріледі.
Ал бұларды тасымалдау едәуір еңбек пен қаржы жұмсауды қажет етеді. Егістік
сжердің көлемі сауын сиыр мен төлдердің қажетіне қарай белгіленеді де,
шамамен 10 – 15 гектар болады.
Мәдени жайылымдықтары бар шаршылықтардың тәжірибесі мынаны көрсетіп
отыр жазғы кезеңде мәдени жайылымдарда ұстаған сауын сиырлардың өнімділігі
15 – 25 % - ға көбейеді де, ал төлдер 25 – 30% қосымша салмақ қосады.
Облыстың бірнеше шаруашылықтарында 1970 жылдан бастап 1450 га жерде
мәдени жайылымдықтар жасалған. Келешекте олардың көлемін 20 мың гектарға
жеткізсе, онда 30 мың сауын сиырларды жас шөппен қамтамасыз етуге мүмкіндік
берері сөзсіз.
Шабындықтарды қолдан жасау мақсатында табиғи шабындықтарда қосымша
шөптер егуді ұйымдастыру қажет. Сонымен бірге, облыс жерінде Сырдария
өзенінің су тасқынын басу үшін Қараөзек, Көксу жүйесіне су жіберу арқылы
табиғи шабындықты жақсартудың мол мүмкіншіліктері бар. Сондықтан да
көпжылдық шөптердің қысқаша сипаттамасына тоқталып өтуді жөн көрдік.
2. Табиғат – климат жағдайы
Қызылорда облысы Сырдария өзенінің төменгі ағысының бойында,
Азия шөлінің белдеуінде орналасқан. Батысында – Арал теңізі, оның солтүстік
және шығыс бөлігі жиегіндегі аралдармен қоса Қызылорда облыс құрамына
енеді. Оңтүстігінде – Қызылқұм шөлінің солтүстік бөлігі, солтүстігінде –
Арал жиегіндегі Қызылқұм, Арысқұм және Орталық Қазақстанның шет аймағының
шөлейт үстірті. Облыс Тұран ойпатының жасықтау келген кең байтақ алқабын
алып жатыр, оның басым бөлігі Сырдария, Сарысу, Шу өзендерінің ертеңгі
атырау жазығы болып табылады. Жазықтың абсолюттік деңгейі оңтүстікте 200
метрден батыста, Арал теңізінің жағасында, 53 метрге дейін ауытқып түрады.
Шығыс бөлігінде облыс шегіне Тянь – Шань тау жүйесіндегі Қаратау тауының
батыс шетінің оңтүстік – батыс баурайы енеді. Таудың абсолюттік деңгейі 400
– 600 метр шамасында ауытқып тұрады, ал ең биік шыңы – 1418 м. Таудың
көпшілік сілемінің орташа биіктігі 300 – 400 метрден аспайды.
Облыстың оңтүстігі мен батысында жал – жал, ойдым – ойдым, төбе – төбе
құмдардың мол алқабы орналасқан.
Шаруашылық территориясының үлкен бөлігі ширектік шөкпелерден
қалыптасқан, олар Сырдария өзенінің атырау – тосабының дельтово –
аллювальных шөкпелері болып табылады. Тосаптың қос мүшелі құрылымы бар;
қалың қыртысының жоғары беті (3 – 6 метрге дейінгі тереңдікте) тозаңды саз,
саздық, майда қиыршықты тозаңдылау құмның линза тәріздес аралас
қабаттарынан тұрады, ал төменгі жағы неғұрлым ірі қиыршықты, құмды келеді.
Топырақтағы тұздардың концентрациялары тұрақты болғанда, ерітінділердің
көлемі ұлғайғанда ғана топыраққа жаңадан катиондар өте алады, тұрақты
көлемдегі ерітінділерде катиондардың топырақтан ерітінділерге ауысып
алмасуы, сол ерітіндіде бар концентрациялары жоғары тұздардың алмасуына
байланысты болады.
Алмасуы реакциясына бейім топырақтағы жалпы сіңірілген катиондардың
мөлшері сіңірілген катиондардың сыйымдылығы болып табылады. Оларды 100 грам
топырақтағы миллиграмм эквивалентті баламалы мөлшерімен белгілейді, егер
100 грам топырақта 200 мг кальцийдің, 36 мг магнийдің және 9 кг
аллюминийдің сіңірілген катиондары бар болса, онда бұл катиондардың
сыйымдылығы эквивалент болады. Мұндағы 20 – кальцийдің, 12 – магнийдің, 18
– аммонийдің эквивалент массалары.
Олардың мөлшері топырақтың механикалық құрамына, аз мөлшердегі
топырақтағы дисперсті бөлшектеріне байланысты болады. Топырақ құрамындағы
минерал бөлігінің көлемдері катиондардың физикалық – химиялық алмасу
жағынан бір – бірінен айырмашылығы болып тұрады.
Сонымен топырақтың негіздері мен қанығу дәрежесі оның бөлігінің
гидролитті қышқылдығына қосылатынын анықтауға тікелей байланысты.
Топырақтың механикалық құрамы негізінен құм, құмдақ және балгықты
бөлшектерден тұрады. Міне, осы түйіршіктер топырақ құрылымы болып
есептеледі. Әрбір топыраққа тән мөлшері, түрі, қуыстылығы, механикалық
беріктігі және суға шашылмайтын қасиеттер жиынтығын топырақтың құрылымы деп
атайды.
Көптеген топырақтың жоғары қабаты қоңыр немесе қара қоңыр түсті болып
келеді., ал бұл олардың қарашірігі (гумус) болып табылады.
Табиғижағдайда қандай да болмасын топырақтың құрамында өсімдіктер мен
жануарлар қалдықтары кіріп, ондағы өтіп жатқан процестерге қатысады. Сондай
– ақ түрлі топырақта қарашірік мөлшері де түрліше болады.
Органикалық заттардың сіңіруінде микроорганизмдер – бактериялар,
саңырауқұлақтар, актиномициттер, балдырлар үлкен міндет атқарады.
Облыстың климаты шұғыл континентті, жазы ыстық, құрғақ, қысы суық, қар
тым алағат түседі. Ауаның орташа жылдық температурасы +7 – 110С. Ауа
температурасының жылдық ауытқуы +310С – тан – 410С дейін.
Жылдың жылы кезеңі үшінші аймақта ( Арал, Қазалы аудандарында ) 20-25
марттан 8-15 ноябрьге дейн, екінші аймақта ( Қармақшы, Жалағаш, Теренөзек,
Сырдария аудандарында ) 14-18 марттан 11-16 қазанға дейн, бірінші аймақта
(Жанақорған, Шиелі аудандарында ) 3-6 марттан 20-23 қарашағадейн .Ен суық
ай-қантар, ең жылы ай – шілде. Қыс ең қатты болған жылдары жекелеген
күндерде ауаның ең төмен температурасы 34-39 градусқа жетуі мүмкін . Облыс
территориясында жаз ыстық және ұзақ болады. Ең жылы айда (шілдеде) ауаның
орташа температурасы 26-28 градус төңірегінде болады.
Облыстың ауа райы өте қуаңшыл. Бірінші аймақта жылына 152-159 мм,
екінші аймақта 95-110 мм-ге дейін жауын жауады, қалған территорияда жауын-
шашынның мөлшері 104-118 мм-ден аспайды. Бірінші аймақтағы аудандарда
жауынның көпшілік бөлігі суық кезеңге (қараша-наурыз) қалған аймақтарда
жылы кезеңге (көкек-қазан ) тұстас келеді. Жылма-жыл жауынның мөлшері жиі
өзгеріп тұрады. Жекелеген құрғақшылық жылдарда не бары 30-60 мм, ал ылғал
неғұрлым мол жылдары 200-213 мм жауын жаууы мүмкін.
Желдің жылдық орташа жылдамдығы секундына 3-4 метрден аспайды. Желдің
ең жоғары жылдамдығы көктем-қыс айларына сай келеді.
Егіннің вегетациялық кезеңінің ұзақтығы бірінші аймақта 225-226 күн,
екінші аймақта 208-217 күн, үшінші аймақта 198-208 күн. Көктемде ауаның
орташа тәуліктік температурасының жылылыққа қарай тұрақты ауысуы бірінші
аймақта 19-20 наурызда, екінші аймақта 26-30 наурызда, үшінші аймақта 7
көкекте болады, ал күзде суыққа қарай тиісінше – 1 қараша, 25-31қазан, 23-
28 қазан айлары.
2.1. Көп жылдық шөптердің қысқаша сипаттамасы –табиғи және екпе жайылым
өсімдіктері
Бұл тарауда облыс жайылымдарындағы ең көп тараған және азықтық мәні бар
өсімдіктер туралы мәліметтер берілген. Сонымен қатар малдың улануын, мал
шаруашылығы өнімдерін бұзатын және жайылымдарды ластайтын зиянды және улы
өсімдіктер суреттелген. Суреттеулер тұқымдастар тізбегімен жүргізіледі.
2.2. Астық тұқымдастар – POACLAL BARNHART
Тарақ бидайық (житняк гребневидный). Agropyron pectinatum (Bieb) Beauv.
Кең масақты тарақ бидайық көпжылдық астықтұқымдастар туысындағы өсімдік.
Тарақ бидайық – Қазақстанда ең көп тараған көпжылдық өсімдік, екпе
жайылымдар мен шабындықтардың далалық ауыспалы егісінде 5 млн гектардан аса
алқапты алып жатыр.
Қазақстанда жабайы түрінде, орманды – далалық, далалық және шөлейтті
аймақтарда, қара топырақты және қоңыр топырақты жерлерде, көлтабанды, өзен
алқабы шалғандықтарында, Алтай мен Тянь – Шанның тау беткейлері мен аласа
тауларда тараған. Сор топырақты жерлерде де кездеседі.
Тарақ бидайық биіктігі 27 – 75 см сабақтардан тұрады, сабақтары
жалаңаш, масақ асты аздап бұдырлы. Масақтары қалың, масақ араларында көзге
көрінетін саңылаулары бар, ұзындығы 1,5 – нан 5 – 6,5 см дейін, ені 1,0 –
ден 2,0 – 2,5 см болатын сопақша жұмыртқа немесе жұмыртқа тәрізді үстіңгі
жағына қарай жіңішкеріп, тараққа ұқсайды. Тарақ бидайықтың ауыл
шаруашылығында жалпақмасақты деп аталуына себепші болған оның масағының
кеңдігі. Масақшалары жасыл немесе көкшіл сұр жасыл, бір – біріне
жабыспайды, 3 – 10 гүлді ұзындығы 0,8 – 1,5 см дейін мүлде жалаңаш. Төменгі
гүлдік қабағы 0,5 – 0,7 см дейін ұзындықта жалаңаш және қысқа 3 – 4 мм
ұзындықта қылтанақты.
Тарақ бидайықтың 2 м тереңдікке дейін шашақты тамыр жүйесі бар, қуатты
өсіп - өнген борпылдақ бұталы. Тамырларының негізгі тобы өңделетін
топырақтың қабатында топталған. 2 – 3 жылдық тамырлары қуатты, мықты, шымды
құрайды, сондықтан жеңіл топырақты далалықтың ауыспалы егісінде топырақты
желдің бүлдіреуінен қорғай алатын өсімдік ретінде кең таралған.
Тарақ бидайық күрделі өсімдік. Өсімдіктің күздік түрі басым. Ол қысқа
және қуаңшылыққа төзімді, 10 жылдан аса тіршілік етеді. Оның таза өзін де,
далалық, құрғақ далалық және шөлейтті аймақтарда суарылмайтын шабындықтар
мен жайылымдар құру үшін жоңышқамен, сиыржоңышқамен, түйежоңышқамен аралас
та егеді. Пішендік өнімін гектарына 8 – 10 – нан 25 ц дейін, одан да
асады.
Тарақ бидайықты мал жақсы жиді. Жайылымда ол негізгі мал азығы ретінде
пайдаланылады.
Сорттары: Қарабалықтық 202, Краснокуттық 4, Ақсенгерлік жергілікті,
Ақтөбелік жергілікті кеңмасақты.
Шалғындық атқонақ (тимофеевка луговая). Phleum pratense L. Айқаса
тозаңданатын, желмен ұрықтанатын өсімдік. Тамырлық жүйесі шашақ тамырлы,
тамырлардың негізгі бөлігі өңделетін көкжиектен таралады, бірақ
тамырларының бөлігі жерде 1 метрден аса тереңдікте орналасады. Олар сазды
және саздақ едәуір ылғалды топырақта жақсы өседі. Топырақтың жоғары
қышқылдығына да шыдай алады. Бұл ылғалсүйгіш өсімдік ылғалды ауа райында
немесе мол ылғалданатын тұрақтарда жақсы өсіп - өнеді, ал қуаңшылыққа
шыдамсыз. Бұл суыққа, қысқа шөп шыдайтын көпжылдық өсімдік, оттылығы 10 жыл
және одан да көп уақыт сақталады.
Шалғынды атқонақ жоғары сапалы өнім береді және барлық мал үшін пішен
және жасыл түрінде жақсы азық. Бұл Алтай мен Тянь – Шань тауының шалғындық
– далалық және орманды – шалғынды белдіктерінде қызылбас беде,
сиыржоңышқамен аралас немесе таза күйінде де кездеседі. Іле Алатауының екпе
жайылымдарында бір орамды гектарына 60 – 100 ц пішен алады.
Аудандастырылған сорттары болмағандықтан себуге қара топырақты емес
аумақтарындан алынған Моршандық 1935, т.б. сорттары пайдаланылған.
Субетеге (овсяница луговая) Festuca pratensis Huds. Бұл өзінен
көбейетін өркендері борпылдақ бұта құрайтын, ұзындығы 120 см, ал көптеген
қысқартылған өспе шығымдары 30 см – ге жететін, көпжылдық өсімдік. Ұзарған
ұрпақсыз өркендері сирек кездеседі.
Жапырақтары оралған, жайпақ, ұзындығы 3 – 6 мм, енді, шет жақтары аздап
бұдырлы, жалаңаш, сарғыш – жасыл, төменгі жағы жылтырақ. Жапырақ
қабықшасының түп жағындағы тілшік орақ тәріздес құлақшалары сабақты қоршап
алады, сүбетегенің басқа астықтұқымдастардан айырмашылығы осында.
Гүл шоғыры – 20 – ге дейін ұзын, сирек жасыл масақты, қысқаша
бұтақшаларымен, төменгі бұтақшалары бірінен – бірі кіші, екеуден болады.
Масақтары гүлденгенше қысыңқы, біржақты, ал гүлдену кезінде шашыраңқы.
Масақтары 15 мм – ге дейін ұзынша, 3 – 10 гүлді, масақшалық қабықшалары
мұқалған, тегіс қылтанақсыз.
Субетеге желмен ұрықтанатын өсімдік. Тұқымдары жеміс тәрізді –
дәндерінің ұзындығы 4,5 – 8,5 мм, ені – 0,6 – 0,9 мм. 1000 тұқымының
салмағы орташа 1,85 г. Субетегенің тамыр жүйесі шашақ тамырлы, жақсы
дамыған, тамырларыныңнегізгі бөлігі өңделетін қабатта өсіп - өнеді, кейбір
тамырлары топыраққа 160 см тереңдікке дейін кетеді. Олар сазды және саздақ
біркелкі ылғалды топырақта жақсы өсіп - өнеді судың астында ұзақ қалуға
мүмкіншілігі бар.
Субетеге аязға және қуаңшылыққа төзімді өсімдік, тарғақшөп едәуір
төзімді, бұл қасиеті бойынша шалған атқонақтан, жатаған бидайықтан,
еркекшөптен кейін тұрады. Субетеге баяу өсіп - өнетін астықтұқымдастың
күздік түріне жатады, тіршілігінің бірінші жылында, әдеттегідей, тұқымдық
өркендерін құрмайды. Астықтұқымдас өсімдіктердің өте жоғары сапалысына
жатады.
Қазақстанда бұл өсімдік солтүстік пен оңтүстік аудандарда суармалы
жайылымдар құру үшін, сондай – ақ өзен аңғарларында таулы шалғындықтарда
егіледі, жоңышқа, қызылот арпабас және тарғақшөппен араласа егілгенде өте
бағалы мал азықтық өсімдік.
Республикада аудандастырылған сорттарының бірі Қарғалылық, Пензалық 1.
Жатаған бидайық (пырейник шерохватостебельный, пырей бескорневищный).
Elymus trachcaulus (Link) Gould et Shinners. (Agropyron tenerum Vasey).
Көпжылдық, биік бойлы, борпылдақ түпті жаздық астықтұқымдас. Ол тік өсетін
бұта түріндегі орташа жапырақтанатын, биіктігі 50 – 100 см, жапырақтары
жіңішке, құлақсыз, тілшігі төмен, ал масағы жіңішке, ұзын, тік немесе
салбыраңқы өсімдік. Масақтары 2 – 3 гүлді, қылтанақсыз, алшақ тұратын,
сабаққа жабысыңқы, бірақ тығыз емес, масақтық қабықшалары ұзыншалау қияқ
тәріздес, көзге көрініңкіремейтін қырлы, желмен ұрықтанатын өсімдік.
Ұрық дәні ұзыншалау пішенді, үсті шашақты, ішкі жағына нашар
қайырылған. 1000 тұқымының салмағы 2,75 г. жатаған бидайықтың тамыр жүйесі
шашақ тамырлы, көптеген ұсақ тамырлардан тұрады, тамырладың бөліктері 50 –
70 см қабатқа, ал жеке тамырлары 1,5 м, одан да тереңдікке кетеді.
Жатаған бидайық бұрынғы КСРО – ның табиғи жайылымдықтарында көп кездесе
бермейді, оның отаны Солтүстік Америка. Бұл қуаңшылыққа төзімді өсімдік,
қара топырақты жерлерде жақсы өсіп - өнеді, батпақты топыраққа төзімсіз, ал
бірақ тұзды топыраққа төзімді. Қазақстанның орманды – далалық және
далалықтарында екпе шалғындық құру үшін қолданылады, қысқа төзімді өсімдік
ретінде жақсы желінеді. Республикада аудандастырылған сорттары Қарабалықтық
86, Марусиндік 996.
Көпжылдық бидайық (плевел многолетний, райграс пастбищный). Lolium
perenne L. Борпылдақ түпті көпжылдық жайылымдық астықтұқымдас. Сабақтары
жоғары көтерілген немесе тіке, биіктігі 15 – 65 см, жалаңаш және тегіс.
Масақшалары біреуден, отырғызылған, жан – жағынан қысыңқы, мсақтық
белдігіне қырынан жабысыңқы. Масақшалары 5 – 10 гүлді, жіңішке, ұзындығы
0,8 – 1,6 см, масақтары тік немесе аздап еңкейіңкі. Масақтық қабықшалары
жалғыз, қылтанақсыз, дәнегі сопақшалау, ішкі жағынан нашар қайырылған,
жалаңаш, жоғары гүлдік қабықшамен жабысып өткен.
Бұл біркелкі ылғалды ауа райы өсімдігі, қысқа төзімсіз, 2 – 3 жыл ғана
тіршілік ететін өсімдік. Бұл көптеген өркендер құрайтын күшті түптілігімен
ерекшеленеді, малдың таптауын және жиі шапқанды жақсы көреді.
Көпжылдық бидайық пішен ретінде де, жайылымда да мал үшін өте бағалы
азық. Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік – шығысында жоңышқа, кәдімгі
тарғақшөп, субетеге және қызылот арпабаспен аралас суармалы екпе жайылымдар
құру үшін кең қолданылады. Қырғыздың сұрыпталуынан шыққан Маркиндік 24
сорты жақсы нәтиже көрсетуде.
Кәдімгі бетеге (типчак, овсяница валисская) Festuca valesiaca Gaudin.
Көпжылдық аласа бойлы нығыз бұталы астықтұқымдас, биіктігі 25 – 35 см,
тамыр маңы сұр – жасылды көп жапырақты болады. Қара топырақты және қоңыр
топырақты далалық жайылымдарда көп тараған өсімдіктердің бірі. Көбінесе
басым орналасқан оттылықтың 60 пайыздан астамын құрайды.
Малдың үзбей жайылуына төзімді. Көктемде басқа астықтұқымдастардан
бұрын өседі, күзге қарай оттылығын сақтап, қысқа жасыл түрінде көшеді.
Жылқы, қой, ешкі үшін бүкіл жыл бойына жақсы жайылымдық өсімдік болып
саналады. Гүлденгеншесиыр мен түйе жақсы жейді. Жайылымдар гектарына 10 –
15 ц көк өнім береді. Далалық өсімдікке енгізілуде, бірақ өте баяу өсуіен
ерекшеледі.
Баданалы көде (мятлик луковияный, мятлик живородящий) Poa bulbosal (6-
сурет). Астық тұқымдастар туысынан шыққан көпжылдық ұсақ өсімдік, биіктігі
8 - 30 см, құбылмалы. Қазақстанның барлық облыстарында кең тараған. Далада,
сазды шөлдерде, құмдар ментау баурайларындағы құрғақ беткейлердегі негізгі
өсімдіктердің бірі болып саналады.
Жұқа, тегіс, жалаңаш, төменгі түйін аралықтары жуа тәрізді жуандау
сабағы шымнан диаметрі 1 – 5 см жуашық құрайтын өсімдік. Жапырақтары
жіңішке бағытта жіп тәріздес, тамырға жақын, масақшасы сопақшалау пішінді,
қалың, кейде сирек, көбінесе жуашығымен. Гүл шоқтары масақтардан өсіп -
өнеді және малдың жайылуын жақсы көреді. Ерте шабылғанда жақсы көктік
береді. Жазда қураған кезінде мал азықтық сапасы төмендейді. Ылғалды
жылдары күзде жақсы өсіп - өнеді. Және жайылымдылыққа пайдалануға болады.
Қыста да жақсы желінеді. Кейбір ылғалды жылдары пішен дайындаудың көзі
болады. Осы бағалы өсімдікті дақылдыққа енгізу жөнінде көптеген тәжірибелер
жүргізілуде.
2.3 Бұршақ тұқымдастар – FABACEAE LINDL (LEGUMINOSAE JUSS)
Көк гүлді жоңышқа (люцерна синая посевная) Medicago sativa (L) (7-
сурет). Бұршақ тұқымдастарынан шыққан екі бағалы мал азықтық өсімдік. Орта
Азия республикаларында дақылдықта 2,5 мың жылдан аса өсірілуде.
Жоңышқа көп жылдық өсімдік, шөбінде жалаңаш немесе аздап салбыраңқы
сабағымен, тіке тұратын, жартылай жайылыңқы және жайылыңқы пішенді құрайтын
бұта. Жер үстіндегі барлық мүшелері қүзде түсіп қалады, тамырымен түптену
аймағы немесе тамыры ғана сақталады. Тамырлар тобы келесі жылы жаңа
өркендерді құрайды. Тамырлық тобы 1,5 3,0 см тереңдікке барады.
Жоңышқаның сабақтары тармақты, көлденең кесіндісінде дөңгелекке жақын
немесе төртжақты. Әрбір сабақ 10-20 түйін аралықтарынан тұрады. Түбінде
оның сортына байланысты өсіп – жетілетін 2 – 3-тен 200-300 –ге дейін сабақ
бар, сабақтың орташа ұзындығы 60-70 см, ал қолайлы жағдайларда 150-170 см
болады.
Тамыр жүйесі айқын көрінетін басты тамырлармен және дамыған бүірлік
тамырларымен жалғасып жатады. Ең ұсақ тамырларында ауадаға бос азотты
сіңіретін түйнектің бактериялар өсіп - өнеді. Тамыры өте қуатты –
тіршілігінің 1-ші жылында – ақ топыраққа 2 м тереңдікке сіңеді, кәрі
жоңышқаның тамыры топыраққа 3-5 м, одан да көп тереңдікке кетеді.
Бұршақ тұқымдастар өсімдіктерінің гүлінің құрылысы әртүрлі. Жоңышқа
үшін гүлдің ашылу кезінде күшпен желкенге лақтырылатын серіппелі топ ішінде
өсімдік аналығы бар аталық түтік болады. Жоңышқадағы күлтенің түсі әр
түрлі. Жоңышқа энтомофильдік, айқас тозаңданатын өсімдік. Оның жабайы
түрлерін аралар тозаңдандырады.
Жоңышқаның тұқымдастары ұсақ бүр тәріздес немесе үрмебұршақ пішінді,
ақшыл сарғаш немесе сары түсті жасыл немесе күңгірт реңді. 1000 тұқымының
салмағы орташа 1,9 г. Жоңышқа жеке себілгенде 10 жыл немесе одан да көп,
астық тұқымдастарымен аралас себілгенде 4-6 жылға дейін тіршілік етеді.
Тіршілігінің 2-3 –ші жылдарында ең мол өнім береді, содан соң өнімі
төмендейді.
Жоңышқа тамыр жүйесінің тереңге кетуі арқасында куаңшылыққа шыдамды.
Осы қасиеті жағынан ол шөп егуде кең таралған басқа бұршақ тұқымдасты мал
азығындық өсімдіктерден – қызылбас жоңышқадан басым. Бірақ оның біркелкі
өсіп – жетілуі үшін ылғалдылықпен жақсы қамтамасыз ету қажет. Мезгілімен
суарылғанда және өзен аңғарларында ылғал мол болса, жоңышқа көп өнім
береді.
Сонымен қатар судың артық мөлшері мен 10 күннен аса су астында қалу
оның оттылығын едәуір сиретеді, ол жер асты суларының ұзақ уақыт жақын
орналасуын да жақсы көреді. Сондықтан мол өнім алу үшін мезгілімен суару
қажет. Топырақ ылғалына жоғары талап қоя тұра, жоңышқа ауа қуаңшылығына өте
төзімді.
Жоңышқа ақуызға бай ең жақсы азықтық көк және пішен түрінде береді, оны
жабайы малдар мен ауыл шаруашылығы малдарының барлығы жақсы жейді. Ол
витаминді – шөп ұнын, ақуызды – витаминді дәрі – дәрмек алу үшін, тіпті
соңғы кезде тамақ ретінде де кең қолдануда. Далалық аймақтың суарылмайтын
жерлерінде пішенге екі рет жиналады, шөлейт аймақтардың өзінде өнімділігі
гектарына 10-20 –дан 30-40 центнерге дейін жетеді. Жоңышқа суарылмайтын
жағдайлардың өзінде де қызылот арпабаспен, еркек шөппен араласытрып егеді,
оның астық тұқымдастардағы жақсы сыңары да таралу қияқ болып табылады.
Жоңышқаны республиканың суармалы аймақтарында өте кең пайдаланады,
азықтың өнімділігі мен ақуызға бай сапасы жағынан және ақуыздық оған тең
келер мал азықтық дақыл жоқ деуге болады, пішеннің өнімділігі гектарына 60
– 80 –нен 150 – 200 ц аралығында. Пішенге шабу мен мал мен шөлейтте 3 –
тен 5 – 8-ге дейін жетеді. Соңғы жылдары әежоңышқа суармалы екпе
жайылымдарда кең қолдану тапты. Бұл жердегі өнімділік гектарына 600 – 800 ц
көк балауса немесе 12 – 15 мың азық өлшеміне жетеді. Пайдаланылатын
жерлерде жоңышқа көбіне тарақ шөппен, қызылот арпабаспен, субетегемен, көп
гүлді үйбидайық немесе көп жылдық бидайықпен араластырып себіледі. Бұндай
пайдаланылатын жерлерде көбіне мал жайғанда малдың іш кебу ауруына қарсы
шараларды сақтаған жөн, сол сияқты мал жаю мерзімінің басы мен аяқталу
уақытын да қадағалаған дұрыс. Мұндай шөп қоспалары егілгенде мал жаю
мерзімін қатаң сақтау нәтижесінде жоңышқа 4 – 6 жыл өмір сүре алады.
Қазақстанда жоңышқанаң мынадай аудандастарылған сорттары себіледі:
Жетісулық жергілікті, Қапшағайлық 80, Жайықтық көк, сонымен қатар
жоңышқанаң будандастырылған түрлері, араласа будандастырылған жоңышқаға
қарағанда қысқа және қуаңшылыққа төзімді сорттары Көкше, Шортаңдық 2,
ертістік, Қарабалықтық 18, Қарағандылық 1 т.б.
Сарыбас жоңышқа (люцерна желтая, серповидная, буркун) Medicago faicata
L. Бұл ұзақ немесе орташа тіршілік ететін бұршақ тұқымдастар туысынан
шыққан шөптік өсімдік. Түптерінің орташа биіктігі 45 – 55 см. Қолайлы
жағдайда биіктігі 1,2 – 1,5 метрге жетуі мүмкін. Тамыр жүйесі қуатты және
топыраққа 1 – 1,5 метрден аса тереңдікке ктуі мүмкін.
Бұршақбастар көптұқымды өсімдікке жатады, бұршақбастары орақ түрлі
немесе қышқыл түрлі. Тұқымдары сары қоңыр реңді, бүр тәрізді, аяқ жағынада
шығыңқы ұрық тамыршасы имек келеді. 1000 тұқымының салмағы 1,0 – 1,6 г,
орташа 1,4 г.
Қазақстанда сарбас жоңышқа далалы, шөлейтті аймақтарда, тау
баурайларында және аласа таулы аудандарда жайылымдыққа пайдаланылатын
жерлерде кеңінен кездеседі. Шөлейттерде бұл ойпаңға тән өсімдік. Сарбас
жоңышқа орманды далалар мен далалардағы өзен аңғарларының жоғары
бөліктерінде көп. Ол су астында 15 және одан да көп күндерге шыдайды. Қара
топырақ пен қоңыр топырақта, сондай – ақ сортаң топырақтарда жақсы өседі.
Көкгүлді жоңышқаға қарағанда тұзға төзімдірек.
Сарыбас жоңышқа көкгүлді жоңышқаға қарағанда қуаңшылық пен қысқа едәуір
төзімді. Сондықтан бұл мал азығындық дақыл ретінде кең пайдаланады. Бірақ
оның өнімділігі аз және көп болмайды. Сарбас жоңышқаны барлық мал жақсы
жейді. Мал жайғаннан кейін немесе шауып алғаннан кейінгі өсуі нашар.
Дақылдаққа енгізілгеніне көп болғанымен, кең таралмаған.
Республикада өзен аңғарлы мен көлтабандықта, көбіне шалғындықтарда егіп
өсіру жайында тәжірбиелік жұмыстар жүргізілуде, олар жақсы нәтиже беруде.
Өзен алқабында экотүрі – Павловтық сорты егілуде. Кең сұрыптау жұмыстары
мен жаңа сорттар шығаруға лайық өсімдік. Далалық және шөлейтті аймақтарда,
өзен аңғарлары мен көлтабандық шалғандықтарда шабындық пен жайылым жасауға
пайдалануға болады.
Ақбас түйежоңышқа (донник белыий) Melilotus albus Medik.(9- сурет). Бұл
бұршақ тұқымдастар биік шөптесін өсімдік. Ақбас түйе жоңышқаның биіктігі
0,7 – 3,0 м. Ол тіке тұратын және тармақты немесе тегіс, жоғары жағында
түкті сабақтармен аздап жабысыңқы, жапырақтары үштік, ортаңғы жапырағының
ұзын жапырақ сағағы бар, бүйірліктері отырғызылған. Жапырақтарының пішіні
жалпақ сопақша, шеттері кетілген немесе бүтін, жапырақ серіктері біз
тәріздік.
Гүл шоғыры 10 – 16 см ұзындықтары қолтықтық шашақгүл, гүлдері ұсақ, әр
түрлі, көбелек тәрізді. Гүлдің күлтесі ақ. Жемістерінің пішіні сопақша
торлы әжімді қабығымен және ұш жағында қысқа сүйір мұрынша болады.
Бұршақтары ірі 3,0 – 3,5 мм, 1 - 3 тұқымды. Тұқымдары жұмыртқа түрлі,
сопақ, сары немесе жасылдау сары, үйкегенде кумаринның иісі сезіледі. 1000
тұқымының салмағы 1,6 – 2,5 г, орташа 1,9 г. Тамыр жүйесі өзекті, топыраққа
1,5 – 2,0 м, одан да тереңге кетеді.Жабайы түрінде Қазақстанның далалық
шалғындықтарда, өзен аңғарларында, құмда кездеседі.
Ақбас түйе жоңышқа дақылдыққа 70 – 80 жыл бұрын енгізілген. Бұл
өсімдіктің дақылдық сорттары екі жылдық немесе біржылдық болып кездеседі.
Бұл жаздық өсімдік егілген жылы гүдейді, бірақ сол жылы тұқым бермейді.
Ал түйе жоңышқа қуаңшылыққа өте төзімділігімен және қысқа
төзімділігімен ерекшеленеді. Топырақ таңдамайды, әр түрлі топырақта, ішінде
сортаң жерде, далалық пен шөлейтті аймақтрда өсе береді. Ақбас түйе
жоңышқаны сортаңды кең масақты еркек шөп және тарлау қияқ араластыра егу
арқылы екпе шалғындық және жайылым жасауға болады.
Бұл өсімдікті пішен алу үшін, сүрлем жасау үшін, жайылымдық көк балауса
алу үшін өсіреді. Бірақ оның жасыл қоспаларында кумарин бар, сондықтан онда
өзіндік ерекше иісі мен ащылау болады, әуелгі 2 – 3 күнде мал ықылассыз
жейді, тек үйренгеннен кейін ғана жақсы желінеді. Бұршақ тұқымдастардың
көбі сияқты, бұлда малдың ішін кептіреді. Түйе жоңышқаларды бұдан басқа
жасыл тыңайтқыш ретінде пайдалануға болады.
Өсіру жағдайына байланысты түйе жоңышқаның өнімділігі құбылмалы:
гектарына 10 – 12 –ден 60 центнерге дейін пішен береді, кейде 140 центнерге
жетеді. Түйе жоңышқаның Қазақстандағы аудандастырылған сорттары: Шавекен,
Ақбас, Медет, Сретендік 1 – б.
Қызылбас беде (клевер красный) Trifolium pretense L. (10-
сурет).Қызылбас беде екпе шөпте қолданылатын басты мал азықтық
өсімдіктердің бірі. Біздің еліміз беде егумен 200 жылдан аса айналысады.
Беде – жылдық қосындысына кемінде 400 – 450 мм жауын – шашын болатын
біркелкі ылғалды ауа райы өсімдік. Орамды аймақтағы күлгіндеу топырақтарда,
сонымен қатар бұрынғы КСРО – ның Еуропа бөлігінде орманды далалық аймақта
кең тараған.
Қазақстанда жабайы түрінде Алтай мен Тянь – Шань таулары мен тау
беткейлерінде кездеседі. Қызылба беде – көпжылдық, бірақ ұзақ емес,
тіршілік кезеңі 2 – 4 жылдай ғана шөптік және жайылымдық өсімдік.
Беденің сабақтары нашар тармақтанған, бірнеше түйін аралықтарынан
тұрады, биіктігі орташа 40 -70 см, жапырақтары үшкір, үстінде ашық
үшбұрышты дағы бар, жапырақ серіктері қабықты, жіңішке болып келеді. Гүл
шоғыры – домалақша немесе диаметрі 2,5 см біршама ұзарыңқы басты, қызыл
күлгін түсті күлтелі 70 – 100 гүлден тұрады. Беде аралардың көмегңмег
айқаса тозаңданатын өсімдік. Жемісі - бір тұқымды бұршақбас. Тұқымдары
жүрек тәріздес, жылтыр, сарғыштау және күлгін түсті. 1000 тұқымының орташа
салмағы 1,7 -1,8 г. Қызылбас беде дақылдықта 2 түрге бөлінеді: кеш
пісетініні бір орамдық және ерте пісетін екі орамдық. Олардың негізгі
айырмашылықтары мынада: кеш пісетіні бір орамдықтың биіктігі 1,5 м, күздік,
аязға төзімділігі жоғары, тіршілігінің алғашқы жылында бір-ақ орам және
оттылық береді. Көктеуінен бірінші орамға дейінгі өсу мерзімі 75-90 күн,
түйін аралықтарының саны (басты ерекшелік нышаны) орташа 7-9, күшті
түптенеді және бұтақтанады, жапырақ серіктерінің пішіні жіңішке, сабақтары
ұзын, жуан.
Ерте пісетін екі орамдының бойы 1 метрге дейін, жаздық, аяға
төзімділігі жағынан бір орамдыдан төмен, тіршілігінің алғашқы жылында
өсімдіктің көпщілігі гүлдейді, көктеуінен бастап пішенге дейінгі өсу
мерзімі 60-75 күн, екіншіге дейін – 40 күн. Түйін аралықтарының саны 5-7,
түптенуі мен тармақтануы нашар, жапырақтар серігінің пішіні жалпақ және
қысқа, сабақтары қысқа және жіңішке. Тамыр жүйесі өзекті, жуандау орталық
тамырдан және көптеген бүйірлік тамырлардан тұрады, тамырлардың негізгі
бөлігі (75 – 80 %) өңделетін қабаттатопталған. Негізінде тамыр жүйесі
топыраққа 1,5 м тереңдікке дейін кетеді.
Қызылбас беде топырақтың әр түрлі түрлерінде шымды күлгіндеу
топырақтарда, қара топырақта, қоңыр топырақтар мен сұр топырақтарда өсе
алады, топырақтың қышқылдығы мен тұздылығына сезімтал. Қызылбас беде
ақуызға бай, көктемде барлық мал үшін кейін де, жайылымда да бағалы азық.
Қажетті ылғалмен қамтамасыз етілсе, 2 – 3 ретке дейін көктігін береді.
Малдың ішін кептіреді.
Қазақстанда беде алтайдың, Жоңғар мен Алатауының таулы аудандары мен
тау баурайларында, орманды шалғындық, шалғынды далалық пен далалық
аймақтарда егінді шабындықтармен жайылымдар құру үшін қолданылады.
Қызылбас беденің пішен өнімділігі: оны шалғындық атқонақпен
араластырғанда орташа 4 – 6 жылда гектарына 35 – 44 ц, ал табиғи
шалғындықтардан 14 – 18,0 ц өнім алуға болады. Шөп оттылығын байыта
отырып, алғашқы 2 жылында өнімділігін көбейту үшін қызылбас беде суармалы
екпе жайылымдарда да егіледі. Қазақстанда Белоцерковтың 3306, Зыряновтың
жергілікті сорттары аудандастырылған.
Жантақ (верблюжья колючка ложная, верблюжья колючка обыкновенная)
Alhagi pseudalhagi (Bied) Fisch.(12 – сурет).Биіктігі 50 – 100 см
шөптесінді көпжылдық өсімдік. Қазақстан шөлдерінде кең тараған
өсімдіктердің бірі, құрғақ су айырықтарында, құмда, ескі өзен алқабында,
жерасты сулары жақын төменгі жерлерде өсіп - өнеді.
Өсімдік жапырақ қолтықтарында орналасқан сүйір бұрышпен таратын
ұзындығы 1-3 см көптеген тікен сабақтылығымен сипатталады. Жапырақтары
ұзыншалау және қияқты, гүлдері қызыл, бұршақбастары көп тұқымды. Мамыр мен
маусымда гүлдецді, жақсы бал шырынды, тамыры қуатты, топыпақта 10 – 15 м
тереңдікке дейін кетеді.
Жантақ түйелер үшін бағалы жайылымдық, қойлар мен ешкілер үшін, әсіресе
қаракөл қойлары үшін жақсы азық. Күзде мұндай азықпен азықтандырылмаған
қойлар қысты көтере алмайды. Пішен дайындау үшін де пайдалануға болады.
Құрғақ салмағында гектарына 6 – 20 ц өнім береді.
2.4 Сора тұқымдастар – CHENOPODICEAE VENT
Жатаған изен (пруятник) Kochia prostra. Сора тұқымдастарынан шыққан
құмсүйгіш жартылай бұталар. Биіктігі 10 – нан 75 см дейін, қолайлы жағдайда
биіктігі 1 метрге жететін көпжылдың өсімдік. Сабақтары көтеріңкі немесе
тіке, сарғыш – жасыл немесе қызғылттау түсті, түктілігі әр түрлі дәрежеде.
Жеміс беретін сабақтары көп, апырақтары мол, тармақты, тіршілік кезеңінің
аяғында жалаңаш қалады. Жапырақтары ұсақ, жалпақ, топты немесе жартылай
шұңғыл, кейде жіп тәріздес – түкті, ұзындығы 0,5 – 0,3 см, ені 0,5 -2,0 мм.
Гүл шоғыры масақ немесе шашақ тәріздес, гүлдік түйнектері алшақ, көп
бөлігінде 3 – 5 данадан гүл жапырақтары жинақталған. Гүл серігі үлпілдек,
жемістер маңындағы үлесінің арқасында өңгелендірілген, жалпақ төбешіктер
тәрізді немесе ұзыншалау, жұқа қабықты, түп жағына қарай жіңішкереді,
домалана кетілуі қанат түрінде қосалқылары болады. Ұрығы домалақша сопақ
немесе дөңгелек болады, 2 мм шамасында қызыл қоңыр түсті, ортасы екі
жағынан батыраңқы, 1000 тұқымының салмағы 0,8 – ден 1,2 грамға дейін.
Түсі сан алуан. Бұл өсімдіктің үш негізгі экотүрлері болады:құмдық изен
құмдақ және құмдытопырақтарда өсіп өнеді; саздық изен: сазды және сортаңды
топырақтарда, сол сияқты даланың таулы аймақтарында өсіп - өнеді; тасты
изен: (аралықта) аласа таулы жердегі тасты топырақтарда кездеседі.Жабайы
экотүрлерді қосып айтқанда бір түрге жатқызады.
Олардың негізгі айырмашылықтары мынада: сазды изен тіке тұратын, аздап
шашыраңқы пішінді, өсімдік өркендері аздау, сарғыш – қызыл және қызыл –
сары түсті болып келеді. Сабақтары нашар немесе орташа жапырақтанады, түгі
аз. Жапырақтарының ені 1,0 милиметрге жетпейді. Тұқым өнімділігі
шабақбасының молдығымен (50 % аса) сипатталады.
Құмдық изен бұталары жартылай жатыңқы өсімдік, өркендерінің көптігімен,
түрінің жасыл – сарғыш және сарғыш – жасыл болуы (гүлдену сатысында)
мүмкін, жапырақтануы жақсы және орташа, ені 1,4 – 1,6 мм түктілігі жоғары,
50 % аса шабақбасының тұқымдық өнімділігі әлсіз.
Тасты изен тіке тұрады және аздап жайылыңқы пішінді бұталары көп,
өсімдік өркендері көп болмайды. Сабақтары қызыл – сары, сарғыш – қызыл
реңді көк, сабақтарының жапырақтануы нашар, аздаған түкті. Жапырағының түгі
де әлсіз, ені 1,0 - 1,2 мм. 50 % аса шабақбасының тұқым ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz