Көркемөнер құралдары арқылы оқушылардың эстетикалық сезімдерін қалыптастыру
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Тарих-педагогика факультеті
Жалпы психология кафедрасы
С.Молдасапарова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Көркемөнер құралдары арқылы оқушылардың эстетикалық сезімдерін
қалыптастыру
050103– Педагогика және психология мамандығы бойынша
Түркістан 2012
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Тарих-педагогика факультеті
Жалпы психология кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Жалпы психология кафедрасының
меңгерушісі п.ғ.д., доцент
____________Ж.З.Торыбаева
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Көркемөнер құралдары арқылы оқушылардың эстетикалық сезімдерін
қалыптастыру
050103– Педагогика және психология мамандығы бойынша
Орындаған: ППП-811
тобының студенті __________ С.Молдасапарова
Ғылыми жетекшісі:
п.ғ.к., доцент м.а. __________ Е.Ауелбеков
Түркістан 2012
М а з м ұ н ы
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 Орта мектепте көркемөнер құралы арқылы оқушылардың эстетикалық
сезімдерін қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 Эстетикалық тәрбие және оқушылардың жеке тұлғасын қалыптастыру
мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Көркемөнер құралдары негізінде оқушылардың эстетикалық сезімдерін
қалыптастыру ерекшеліктері мен
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..25
2 Мектеп оқушыларының көркемөнер құралдары арқылы эстетикалық сезімдерін
қалыптастыру әдістемесі
2.1 Мектепте көркемөнер құралдары арқылы эстетикалық тәрбие беруде
оқушылардың эстетикалық сезімдерін қалыптастыру мазмұны ... ... ... ... ...
46
2.2 Көркемөнер құралдары арқылы 5-сынып оқушыларының эстетикалық сезімдері
мен талғамдарын дамытудың әдіс-тәсілдері ... ... ... ... ... . ... ... ... ..
54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
Пайдалынылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
К І Р І С П Е
Қазақстан Республикасының егемендік алған алғашқы жылдарынан бастап
білім беру мәселесінің дамуына аса мән берілуде. Білім беру барысында
оқушының жеке тұлғасын жан-жақты жетілдіруге, олардың танымдық әрекетін
дамытуға, ой-санасын қалыптастыруға ерекше назар аударылып отыр. Мұның
дәлелі республикамыздағы Білім туралы заңының қабылдануы.
Президент Н.Ә.Назарбаев Қазақстан - 2030 атты елімізді дамытудың
стратегиялық бағдарламасында болашақ қоғам мүшелері – жастардың білімді
болуы тиіс екендігі алдыға негізгі міндет ретінде қойылды [1]. Ал,
Елбасының 2012 жалға 27 қаңтардағы Қазақстан халқына Жолдауында келешек
ұрпақтың тәрбиесін, оқу-білімін қазіргі әлемдік жаңа технологиялардың
негізінде арттыру қажеттілігін баса назарда ұстау керектігін көрсетіп
берді[2].
Жастардың болашаққа деген бағыт-бағдары отбасында, мектеп қабырғаcында,
жалпы қоғамдық деңгейде алсақ, бүкіл қоршаған дүние ортасында қалыптасады.
Ал эстетикалық тәрбиені жүзеге асырудың негізінде білім беру жүйесінің
пайда болғандығы белгілі. Сондықтан да тәрбие, білім беру үрдісі қоғамдық-
тарихи жағдайдағы қоғамдық қатынаспен, қоғам өмірімен тығыз байланыста
жүреді. Ғылым мен техниканың дамуына сәйкес қоғамның өндіргіш күшін даярлау
қоғамдық қажеттілік, соның негізінде білім беру қоғамдық құбылыс ретінде
жетілдіріледі. Білім беру қоғамдық құбылыс болғандықтан, жас ұрпаққа
мектеп қабырғасынан бастап аға ұрпақ қол жеткізген өндірістік эстетикалық
тәрбиені игертіп, қоғамға қажетті өндірістік күш даярлауды жүзеге асырады.
Белгілі ғалым А.Байтұрсынов қазақ халқының көркем ойлау жүйесіндегі
сұлулық сырларының бейнелеу үлгілеріне көңіл бөлуді ерекше атады. Ол
Г.Хлудовтың көркем туындыларындағы қазақ салт-дәстүріне жат қылықтарды
айрықша атап көрсетті. Атап айтқанда, Бие сауу, Байдың көші т.б. көркем
шығармаларындағы кемшіліктерді жібермеуге сын пікір айтты[3]. Ал ағартушы
ғалым, педагог М.Жұмабаев сұлулық тәрбиенің дені баланы өнерге баулу
екендігін, әсіресе ұлттық өнерге тәрбиелеу екендігін көрсетеді[4]. Сол
сияқты, қазақ ақыны, ойшылы Ш.Құдайбердиев оқы, білім ал, өнер, біліміңді
халқыңның қажетіне жұмса дейді[5]. Ғалым-педагог, жазушы Ж.Аймауытов болса,
білім мен өнерді күнделікті өмір тәжірбиесімен ұштастыра білуге назар
аударған[6].
Мектеп кезеңіндегі балалардың көркемөнерлік әрекеттері туралы
Я.А.Коменский[7], И.Г.Пестолоцци[8], Ф.Фребель[9] т.б. еңбектерінде
көркемдік-шығармашылық әрекет баланы көңілсіз жағдайдан шығарып, жүйкеге
түскен салмақты азайтып, эмоциональдық көңіл-күй, жағдай туғызатындығымен
түсіндірілген. Сондықтан мектепте баланың басты әрекетінің бірі ретінде
педагогикалық үдеріске эстетикалық тәрбие пәндерін, құралдарын енгізген
маңызды болып саналады. Белгілі ғалым Менчинская Н.А. шығармашылықтың жалпы
заңдылықтарына тоқтала келе, оны әлеуметтік мәнділігі басым, қоғамға
қажетті және пайдалы құндылық туғызатын, қоғам қажеттілігін өтейтін құбылыс
және объективтік шындықпен бірлескен саналы қоғамдық субъектінің
жасампаздығы екендігін тап көрсеткен[10]. А.В.Бакушинский өзінің
зерттеулерінде көркемдік шығармашылықты таным мен қиялдың, практикалық
әрекет пен психикалық үдерістің үздіксіз тұтастығы ретінде сипаттап, рухани-
тәжірибелік әрекеттің нәтижесінде ерекше материалдық өнім, яғни өнер
туындысы пайда болатындығын тұжырымдаған[11].
Мектептегі эстетикалық, көркемөнер бағытындағы әдебиеттің, музыка мен
бейнелеу өнері пәндерінің тұлғаны дамытушылық, оқушылардың сұлулық тәрбиесі
мен сезімдерін қалыптастырушылық сипаты және олардың оқытылуы, білімдік
мазмұнындағы психологиялық-педагогикалық аспектілері туралы мәселені
қарастырғанда көбінесе И.М.Сеченев [12], И.П.Павлов [13],
Б.М.Неменский[14], Е.Н.Игнатьев [15], Л.В.Занков [16], В.П.Зинченко [17],
Н.Н.Ростовцев [18], В.С.Кузин [19], С.Ұзақбаева [20] Қ.Ералин [21] т.б.
еңбектеріне сүйенеміз.
Педагогика ғылымының соңғы жетістіктері тұрғысынан қарағанда жеке
тұлғаны қалыптастыруда эстетикалық тәрбие маңызды мәселелердің біріне
айналды. Соған сәйкес, баланың жеке тұлғасын дамыту ісінде тәрбие
институттары ішінде мектепке ең күрделі міндеттер артылатындығы белгілі.
Ш.Амонашвили[22], В.Давыдов[23], Л.Занков[24], Д.Эльконин[25] және т.б.
психологиялық-педагогикалық зерттеулері осы күрделі міндетті шешу мектепте,
ең алдымен, оның бастауыш буынында, яғни, орта сыныптарға өту кезеңінде оқу
мазмұны мен әдістерін түбегейлі өзгертумен байланысты екендігіне көз
жеткізді.
Қазіргі таңда еліміздегі оқу-тәрбие жұмысына байланысты болып жатқан
жаңартулар тәрбие мен білім беру жұмысын қайта қарауды міндеттейді. Бүгінгі
таңда тиянақты білім беру жүйесінде жеке тұлғамен тәрбие жұмысын дамыту
басты мақсат болып отыр. Осыған байланысты мектептің алдына қоятын ең
басты мәселесінің бірі - өркениетті, прогресшіл бағыттағы азаматтық-
эстетикалық сезімі мол, сондай-ақ ұлттық тілін жоғалтпаған, өзге елдегі
замандастарымен тең дәрежеде бәсекелесе алатын биік, өрелі, терең білімді
ұрпақ тәрбиелеу.
Дегенмен, қазіргі жас ұрпақтың дүниетанымын, эстетикалық тәрбиесін
көркемөнер арқылы қалыптастыру, олардың эстетикалық сезімдерін арттыру
қажеттілігінің басым болуы мен оның нақты педагогикалық мүмкіндіктерінің
анықталмауы арасында; көркемөнер құралдарының тиімділігі мен олардың
бүгінгі мектептегі оқу-тәрбие үдерісінде оқушылардың эстетикалық сезімдерін
қалыптастыруда толыққанды пайдаланбауы арасында қарама-қайшылықтар
анықталды.
Анықталған қарама-қайшылықтар біздің зерттеу жұмысымыздың тақырыбын:
Көркемөнер құралдары арқылы оқушылардың эстетикалық сезімдерін
қалыптастыру деп таңдауымызға себепші болды.
Зерттеудің мақсаты: Мектеп оқушыларының жеке тұлғалық қасиеттерін
жан-жақты дамытуда және тәрбие беру барысында көркемөнер құралдары арқылы
эстетикалық сезімдерін қалыптастырудың теориялық негіздерін ашып, оны
жүзеге асыру жолдарын қарастыру.
Зерттеудің міндеттері:
1. Жеке тұлғаны қалыптастырудағы эстетикалық тәрбиенің орнын айқындау.
2. Көркемөнер құралдары негізінде оқушылардың эстетикалық сезімдерін
қалыптастыру ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін ашу.
3. Мектепте көркемөнер құралдары арқылы эстетикалық тәрбие беруде
оқушылардың эстетикалық сезімдерін қалыптастыру мазмұнын анықтау.
4. Оқушылардың эстетикалық сезімдері мен талғамдарын дамытудың әдіс-
тәсілдерін көрсету.
Зерттеудің нысаны: Жалпы орта білім беретін мектептегі оқу-тәрбие
үдерісі.
Зерттеудің пәні: Орта мектеп оқушыларының көркемөнер құралдары арқылы
эстетикалық сезімдерін қалыптастыру.
Зерттеу әдістері: Ғылыми-әдістемелік оқулықтар, баспа материалдарын,
озат педагогикалық тәжірибелерді сараптау, талдау, сауалнама жүргізу, тест,
бақылау.
1 Орта мектепте көркемөнер құралдары арқылы оқушылардың эстетикалық
сезімдерін қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 Эстетикалық тәрбие және оқушылардың жеке тұлғасын қалыптастыру
мәселелері
Қоғамның даму жағдайында эстетикалық тәрбие жеке тұлғаның үйлесімді
дамуын қалыптастыруда адамгершілік тәрбиесінен кейін маңызды орын алады.
Эстетика адамның өмірі, іс-әрекеті, тәжірибесімен органикалық байланыста
болып келеді. Сондықтан тұлғаның жан-жақты үйлесімді дамуында әрбір адамның
өз өмірін әдемілік заңы бойынша құруға тырысуы қажет.
Эстетика грек сөзі, ол сезім, түйсік деген мағынаны білдіреді. Яғни,
эстетика - өмірді сезім арқылы танып білудің негізгі жолы болып табылады.
Эстетикалық талғамы биік, сезімтал адам еңбектегі әдемілікті, табиғатты,
өнердегі сұлулықты танып, оны сүйе, қастерлей білетін болады.
Эстетика ұғымын тұңғыш рет ғылымға енгізген немістің рационалист
философы Александр Баумгартен болды. Ол өзінің эстетика атты еңбегін 1750
жылы басып шығарады. Осы кезден бастап эстетика ұғымы жаңа ғылым атауы
ретінде қалыптасты.
Эстетика ғылым ретінде құлдық қоғам дәуірінде Египет, Вавилон, Индия,
Қытай жерлерінде бастау алды.
Эстетикалық тәлім-тәрбие болмыстағы және өнердегі сұлулық пен әсемдікті
дұрыс қабылдау үшін, адамның эстетикалық түсінігін, сезімін, талғамын
қалыптастыру үшін берілетін тәрбие болып саналады. Эстетикалық тәрбие ақыл-
ой, адамгершілік, дене тәрбиелерімен тығыз байланыста жүреді әрі адамның
бүкіл дүниетанымына, дүниетанымдық көзқарас, түсініктеріне тәуелді болады
[26].
Дүниетанымдық ұғымдардың өзегінде ғылыми, көркем, ұлттық дүниетанымдар
жатады. Соған сәйкес, Қорқыт ата [27], Әл-Фараби [28], Қожа Ахмет Ясауи
[29], Махмұт Қашқари [30], Жүсіп Баласағұни [31] сынды ғұламаларының,
халықтың ұлы перзенттерінің ой толғаныстары мен дүниенің, жаратылыстың
ақиқатын, мәнін ашуға тырысқан көзқарастары қазіргі өмірдің көптеген
сырларын көркемдік, эстетикалық тұрғыдан танып білудің қайнар көзі болып
табылады.
Қазақтың демократ ғалымы Шоқан Уалиханов, ағартушы ғалымы, көрнекті
педагогі Ыбырай Алтынсарин, ақыны әрі ойшылы Абай Құнанбаев және т.б.
халқымыздың рухани дамуына өлшеусіз үлес қоса отырса, эстетикалық тәлім-
тәрбиенің маңызына ерекше мән берген. Ы.Алтынсарин "Маған жақсы мұғалім
бәрінен де қымбат, өйткені мұғалім - мектептің жүрегі" деп бекер
айтпағандығы белгілі [32], А.Байтұрсынов: ... мұғалім қандай болса, мектеп
Һәм сондай болмақшы. Яғни, мұғалім білімді болса, ол мектептен балалар
көбірек білім алып шықпақшы. Солай болған соң, ең әуелі мектепке керегі -
білімді, педагогика, методикадан хабардар, жақсы оқыта білетін мұғалім деп
жазса, ал балабақшада - тәрбиеші,- деп өзінің "Мектеп керектері" еңбегінде
жазды[33].
В.Г.Белинский сезімнің әсемділігі адамгершіліктің құнды жағы екендігін
анықтай отырып, сезімсіз, данышпан да, талант та, ой да жоқ екендігін
дәлелдейді. Ол эстетикалық сезімді адамдағы ізгіліктің негізгі деп
түсіндіреді[34].
Эстетикалық тәрбие теориясы мен практикасын талдауға тарихи
кезеңдердегі халық ағарту ісінің көрнекті қайраткерлері
А.В.Луначарский[35], Н.К.Крупская[36], А.С.Макаренко[37],
В.А.Сухомлинский[38], К.Д.Ушинский[39], В.Н.Щацкая[40], А.И.Буров[41] т.б.
өкілдері қатысты.
А.В.Луначарский эстетикалық тәрбиенің мәнін аша келе, эстетика
саласынан қайсыбір өнерді қарапайым түрде оқыту деп түсінуге
болмайтындығын, керісінше, олардың сезім мүшелері мен шығармашылық
қабілеттеріне жүйелі түрде әсер ететін оқуды, одан оқушылардың ләззат
алып, оны өздері жасай білу мүмкіншіліктерін дамыту деп түсіну керектігін
айтқан. Еңбек пен ғылым саласынан берілген білімде эстетика қамтылмаса,
онда сол білімді толық емес деп есептеген[35].
Л.Н.Толстой әрбір адамның бойында көркемдік шығармашылығына қатысты
әртүрлі қажеттіліктің болатындығына, соны міндетті түрде дамытып, тәрбие
мақсатына қолдану туралы ойын айтса[42], К.Д.Ушинский барлық балалардың
бірі қалмастан әуесқой суретші екендіктерін жазса[43], В.А.Сухомлинский
әрбір баланы өздігінше ақын деп көрсеткен[44].
В.Н.Щацкая эстетикалық тәрбиені – айналадағы болмыста, табиғатта,
қоғамдық өмірде, еңбекте, көркемөнер құбылыстарындағы әсемдікті сезініп,
мақсатты қабылдау қабілетін тәрбиелеу деп сипаттай келе, баланың
көркемөнерде, өмірде әсемдікті жасауға шамасынша қатысуға қабілеттері мен
мүмкіндіктерін тәрбиелеу деп сипаттама берді[40], ал А.И.Буров эстетикалық
тәрбиеге әсемдік заңы бойынша адамның әрекетке және көркемөнерге
эстетикалық көзқарасын, эстетикалық қажеті мен шығармашылық әрекетін
қалыптастыру деген тұжырымдар жасайды[41].
Эстетикалық тәрбиенің маңыздылығы, мәні туралы, бейнелеу өнері мен
әдебиет, музыка арқылы оқушылардың дүниетанымын қалыптастырудыњ µзекті
мєселелері Б.М.Неменский[45], С.А.Герасимов[46], Б.Л.Юсов[47],
А.П.Фомичев[48], И.П.Волков[49], Н.Ф.Талызина[50], В.С.Мухина[51] т.б.
ењбектерінде қарастырылды. Мәселен, Б.М.Неменский, В.С.Мухина,
С.А.Герасимов, Б.Л.Юсов т.б. оқушыларға бейнелеу µнерінің негізінде олардың
кµркемдік шыѓармашылыќ ќабілеттерін, эстетикалыќ сезім мен ќиялдарын,
дүниетанымдарын ќалыптастыру ќажеттілігін айқындады және оның ғылыми
сипатын көрсетті.
Эстетикалық тәрбие тәрбиенің басқа салалармен де тығыз байланысты. Ол
еңбек, ақыл ой, адамгершілік, дене, сенсорлық т.б. тәрбие түрлерімен қоян-
қолтық ұштасып жатады. Оқушыға оқылатын құбылыстың әсемдік сырын ашпай
тұрып, оған ақыл–ой тәрбиесін беру, еңбек үдерісі мен мазмұнының игі
жақтарын танытпай еңбек тәрбиесін беру, іс әрекеттің адалдығын танытпай
адамгершілік тәрбиесін беру, адам дене құрылыс мүшелерін танытып алмай
дене тәрбиесін беру мүмкін емес. Олай болса, эстетикалық тәрбие жеке
тұлғаның адамгершілік сезіміне, рухани дамуына ықпал етеді. Оның жаман
әдеттен бойын аулақ ұстауына, көркем әдебиет оқуын, көркемөнер, музыкалық
шығармаларды түсіне білуіне негіз болады. Сондықтан, эстетикалық тәрбие
адам баласына өмірдегі, табиғатты, өнердегі, табиғаттағы, өнердегі,
еңбектегі, адамдар арасындағы қарым-қатынаста бар жақсылықты, әдемілік пен
әсемдікті түсіне білуге, көре білуге, қабылдай білуге, тіпті соны өзі адам
игілігіне жасай білуге үйретуді жаттықтыруды және соған қабілетті болу
дағдыларын меңгертуді көздейді.
Эстетикалық тәрбие берудің мазмұны көркемдік талғамды жетілдірумен,
оқушыларды өнерге тартып, таныстырумен ғана шектелмейді. Ол ақиқатқа
эстетикалық көзқарасты, өмірдегі әсемдікті дұрыс қабылдауды, табиғатты
эстетикалық тұрғыда қабылдауды қарастырады.
Өмірдегі, өнердегі және табиғаттағы әсемдікті көре білу, сезіну және
ұғыну сәбилік шақтан пайда болады. Мектепте мұның бәрі одан әрі дамиды,
онда болмысқа деген эстетикалық көзқарастың негіздері қаланады. Мектеп
оқушыларды табиғаттағы, өнердегі, адамдарды қарым-қатынастағы әсемдікті
ұғынуға және бағалауға дағдыландырады. Яғни, олар әсемдік заңы бойынша
өмір сүруге үйренеді, шығармашылық қабілеттерін дамытуға дағдыланады. Егер
адам сана және өзіндік санаға ие болып, өз бетінше жаңғыртушы іс-әрекет
орындауға қабілетті болса, онда ол адам тұлға деп аталады.
Тұлға ретінде әрбір адам әлеуметтік жүйеде мақсат бағдарлы және
ойластырылған тәрбие барысында қалыптасады. Әрбір тұлға, бір жағынан,
қоғамдық тәжірибені игеру деңгейімен, ал екінші жағынан, материалдық және
рухани құндылықтар қорына қосқан қоғамдық үлесімен танылады.Тұлға үшін
адам өзіне табиғаттан берілген және өмір мен тәрбие желісінде қалыптасқан
ішкі қасиеттерін нақты практикалық қызметте аша білуі шарт.
Мектеп оқушыларының эстетикалық сезімдері олардың өмірінде зор роль
атқарады. Әсемдікті көре, түсіне отырып жасай білу жеке тұлғаның рухани
өмірін байытады, қызғылықты етеді, оған ең жоғары сезімде рухани
ләззаттануға мүмкіндік береді. Біз әр жеке тұлғаның эстетикалық сезімі
тұлғалық мәнін жан–жақты дамытуға ұмтыламыз, сондықтан әр баланың сезім
нәзіктігін, көркемдікті, әсем нәрсені сүйетіндей етіп дамытуымыз керек.
Жеке тұлғаның әсемдікті және жексұрындықты, сәулеттілікті және
ұждансыздықты, қуаныш пен қайғыны т.б. түсінуіне байланысты, оның саналы
тәртібі мен мінез құлқы айқындалады. Осыдан келіп жеке тұлғаның әсемділікке
шынайы көзқарасы мен мұраттары болуы керек екендігі шығады.
Қазіргі кезде эстетикалық көзқарастарды тәрбиелеу – тәрбие барысының
зер салуды, күн санап өсіруді талап ететін мәселесі. Біздің қоғамда жеке
тұлғаның сұлулық тәрбиесіне тек қана өнердің емес, еңбек, қоғамдық
қатынастар, қоршаған орта, тәртіп, тұрмыс, табиғаттың да әсемдік жақтары
ықпал етеді. Эстетикалық көзқарастар жеке тұлғаның шындыққа қатынасын
анықтайды.
Адам өмірінде эстетикалық көзқарас әрдайым қуатты рухани күш ретінде
көрінеді. Балғын бөбектік кезеңнен бастап әсемдікке ұмтылу - балаға тән
нәрсе, құбылыс. Ол әрдайым бойларында әсемдік құндылықтары бар қатар
құрбыларына, ересектерге еліктейді. Балалардың өз еңбек іс әрекеті тиімді
және сапалы болу үшін оның ұйымдастырылуы толысып, тамаша нәрсені қабылдау
деңгейіне жеткені жөн. Балаға сонымен қатар жасампаздықтың да әсемдігі
ашылады.
Еңбек әсемдігін қабылдауды үйретіп, іс-әрекет әсемділігіне
сезімталдығын тәрбиелеп, мұғалім балалардың еңбек белсенділігін кеңейтуге
дем береді. Эстетикалық көзқарасты тәрбиелеудің экономикалық мәселереге
әрі тікелей, әрі жанама қатынасы бар. Бұл біздің қоғамдағы қоғамдық өндіріс
адамдардың өскелең рухани және мәдениеттілік- материалдық қажеттіліктерін
қанағаттандыруға бағытталғандығынан туындайды. Өндірілген тауарлар
сапасының әсемдігі тұтынылу тиімділігіне де үлкен әсер етеді. Мұның өзі
әсіресе қазіргі заманда әр баланың білім алуда белгілі дәрежеде эстетикалық
көзқарас мәдениеті болуын талап етеді.
Кең ой-өрістілік сөйлеу іс-әрекетінің мазмұнынан сөз өнерін, ақыл–ой
еңбегін, шындықтың обьективтік жақтарын, көркем сөз сұлулығын бөліп
қарайды. Еңбек іс-әрекетінде еңбек мақсаттары мен үдерісі, оның нәтижесі,
сұлулығы ерекше көрсетіледі. Құқықтық іс-әрекетінде қоғамдық
мұрағаттардағы, оның ынтасы мен тәртібіндегі сұлулыққа баса назар
аударылады. Бейнелеу іс-әрекеті барысында балаларға көзге көрінетін сұлу
әлем ашылса, музыкада адам жасаған дыбыс үйлесімділігінің сұлулықтары
ашылады. Дене тәрбиесі мәдениет және гигиена негіздері арқылы бала адам
денесінің тән және жан сұлулығын таниды т.б.
Әсемдікке тәрбиелеудің оқушыны жан-жақты және үйлесімді дамытудың
жалпы жүйесінде жанама қызметі де бар.
Мәселен, көрнекті швейцар психологі Ж.Пиаже өзінің балалар
психологиясын зерттеуде олардың суреттерінің анағұрлым шынайы әрі олар
психологиялық ойларға толы болатындығын жазады[52, 69].
Әсемдіктің адам үшін зор тартымды күші бола отырып, сонымен бірге
оның іс-әрекетінің белсенді және тиімді дем берушісі де болады. Оқушы
өнегелілігінің әсемдігі, оның жан дүниесінің байлығы, шешендігі оны басқа
адамдарға тартымды етеді. Оқушылар алдында ашық көрініс берген еңбек
әсемдігі, ол еңбегі тартымды етеді және іс әрекетінің үдерісін
жеңілдетеді. Ерлік пен шын азаматтық әсемдігі адамдарды қоғамдық тәртіп
және құқықтық әрекеттерін орындауға жетелейді.
Эстетикалық тәрбие және білім алудағы мақсаттар: тұлғаның өнер мен
қоршаған болмыс нысандарын қабылдау, игеру және бағалау дайындығын дамыту;
көркемөнер, рухани және денешынықтыру мәдениеті саласындағы шығармашылық
қабілеттерін қалыптастыру.
Эстетикалық тәрбие тұлғаны әсемдікті тануға орайласқан санасын
(сезімі, талғамдары, ұғымдары, мұраттары, құндылықтары мен көзқарастары),
оның қасиеттерін, бағалау эстетикалық қатынастарын және олардың
әрекет–қылық пен мінезде, өз қалаулары мен іс-әрекеттерінде (қабылдауында,
бағалауында, шығармашылық қызметтестік пен өзіндік жасампаздық, сезіне
жауапқа келуінде, талдауда) көрінісін ашуға, анықтауға бағытталған.
Қазіргі заман жағдайларына орай аса маңыздылары ретінде эстетикалық
тәрбиенің келесі бағыттары алға тартылуда: көркем өнерлік білімді үздіксіз
дамыту: оқушылардың ән күй мәдениетін қалыптастыру, театрға байланысты
тәрбие мен білім беру, көркем әдебиеттік қабілеттер дарыту және дамыту.
Әсемдікке тәрбиелеудің нәтижелік көрсеткіштері: тәрбиеленушілердің
эстетикалық санасының даму деңгейі; олардың эстетикалық құнды заттары,
құбылыстар көркем шығармалар әлемінен игерілген қорға шығармашылдықпен
қатысуы болып табылады.
Эстетикалық тәрбие бойынша қызметтер мазмұны; мұражайлар мен көрмелерге
саяхаттар ұйымдастыру, көркем әдебиет туындылары бойынша конференциялар
өткізу; дөңгелек үстелде кездесулер ұйымдастыру; әйгілі орындаушылар (жеке
әншілер, хор, оркестрлер) күй табақтарын жинақтау; тірі табиғат бұрышын
және т.б. жасау.
Эстетикалық тәрбиенің өзіне тән мәселелері бар. Олардың бірі
эстетикалық сезімді және эстетикалық қабылдауды тәрбиелеу.
Эстетикалық тәрбиенің міндеттері:
1. Эстетикалық сезімді тәрбиелеу.
2. Өнер және әдебиет салаларында балалардың қабілетін, ынтасын,
бейімділігін дамыту.
3. Оқушыларды эстетикаға, өнерге сезімдерін талғамдарын қалыптастыру.
4. Эстетикалық құралдарды пайдалана білу дағдыларын қалыптастыру.
5. Оқушылардың әсемдікке өз тарапынан үлесін қоса білуге тәрбиелеу.
Өмірдегі, өнердегі әдемілікті сезу және көру жеке тұлғаларда әр түрлі
болады. Біреулер онша мән бермейді, қалай болса солай қарап, жанынан өте
шығады. Әдемілікті сезу үшін, оған түсіну үшін, ең алдымен бейнелеу өнері,
музыка және ән саласынан әрбір жеке тұлғада білім болуы қажет. Білім жеке
тұлғада әдеміліктің обьективтік критерилерімен қаруландырады. Білімді тұлға
сұлулықты бағалай біледі, түсінеді. Айналадағы дүниеге сезімталдық,
эстетикалық қабылдау қырағылығы, ықыластылық, қамқорлық баланың эстетикалық
дамуының негізі болады.
Эстетикалық ұғымды байымдауды, баға беруді қалыптастыру -
эстетикалық тәрбиенің тағы да бір міндеті. Әдемілікті сүю, оған түсіну үшін
балаға негізінен көмектесетін білім. Сондықтан бала бейнелеу өнері
саласындағы ырғақ, үндестік музыка мен әндегі дыбыстарды және өнер әдістері
туралы білімді игеру қажет. Осыған байланысты ол эстетикалық терең түсінуге
тырысады, байымдай және бағалай біледі.
Эстетикалық тәрбиенің келесі бір мәселесі – жас ұрпақты өмірдің
барлық салаларындағы; жеке тұлғаның өмірі мен тұрмысындағы, еңбектегі
көркемөнердегі және табиғаттағы сұлулық пен әсемділікті көре білетін, ұға
білетін, бақылай алатын және оларды өзі жасай алатын азамат етіп тәрбиелеу.
Егер адам ол үшін жас жеткіншектер сауатты, терең білімді болу керек.
Әдебиетті, музыканы, сәулет өнерін, кескіндеме, кино мен театрды түсініп,
олардан жанға рухани азық, ләззат ала білу үшін де сезім – түйсігі ұшқыр,
ақыл ойы алғыр, білімді адам болуы тиіс.
Көркемдікке және сұлулыққа баға беру үшін эстетикалық танымның маңызы
өте зор. Эстетикалық таным – бұл өмірдегі еңбектегі және табиғаттағы
сыртқы әдемілік пен нағыз сұлулықтың арасын ажырата білу, өнер
шығармаларына жоғары талап қою. Қазіргі жағдайда біздің қоғамдық өмірге
қажетті мәселелердің бірі – жеке тұлғаның эстетикалық белсенділігін
тәрбиелеу. Ол әдемілікті сезіп және оның құқықтарын түсініп қана қоймай,
осы құқық бойынша өзін қоршаған айналаға өзгеріс жасауы қажет. Өмірге
енген эстетика (еңбек, табиғат эстетикасы, адамдар қатынасы және жай-жағдай
эстетикасы) адамды түсіндіреді. Адамды белсенді түрде өмірдегі әдемілікке,
көркемділікке өз үлесін қосып, оны көріксіздіктен, ұсқынсыздықтан қорғауы
қажет. Балаларды эстетикалық белсенділікке тәрбиелей отырып, оларды
өздігінен ілтипатты оқырман, қайырымды көрермен, сезімтал тыңдаушы болуға
үйрету керек. Балалар әдебиетті оқуға, кинофильмді, теледидарды,
спектакльді көруге, музыканы тыңдауға өте ынталы болады. Әртүрлі әдеби,
музыкалық шығармалардағы іс-әрекеттің, оқиға желісін дұрыс түсіну үшін
балаларды көп ізденуге үйрету, бағыт беру - ұстаздардың басты міндеті.
Баланың эстетикалық мәдениеті және белсенділігі тұтас педагогикалық
процесте дамиды. Сондықтан оның барлық еңбегі, демалысы эстетикалық бағытта
тиімді ұйымдастырылса, ол өз өміріне әдемілік элементтерін енгізе алады.
Эстетикалық тәрбие мәселелерінің маңызды міндеті - өнер және әдебиет
салаларында балалардың қабілетін, ынтасын және бейімділігін дамыту. Осыған
орай мектепке оқушылардың ықтимал мүмкіндіктерін және қабілетін барынша ашу
керек.
Оқушылардың эстетикалық санасының және шындыққа қатынасының
ерекшеліктерін білу оқушылар өмірін эстетикалық көзқарас тұрғысында дұрыс
ұйымдастыруға көмектеседі.
К.Д.Ушинский: "Балалардың табиғатқа нақты сезімін ояту дегеніміз - ең
игілікті, жан сезімін тәрбиелейтін ықпалдардың бірін қоздыру",- деп
табиғаттың тәрбиеші қызметін анықтайды[43].
Табиғатты танудың көптеген тақырыптары дұрыс дүниетанымның қалыптасуына
жағдай жасайды. Табиғат адамды рухани байытады, онымен қарым-қатынас жасау
адамдардың жоғары моральдық қасиеттерінің қалыптасуына жағдай жасайды.
Нағыз әсемдік табиғатта болатыны белгілі, ал м±ғалімнің міндеті балаға оны
көре білуге көмектесу, бағалай білуге және көргенін пайдалана білуге үйрету
болып табылады. Табиғаттың әсемдігін онымен тікелей қарым-қатынас жасағанда
ғана ашуға болады. Оларға дайындалғанда қоршаған табиғаттың: гүлдердің және
экскурсияда зерттелетін объектілердің әсемдігін ашу мәселелерін енгізу
қажет. Б±л м±ғалімнің шығармашылық ж±мысы. Табиғаттануды оқытудан
пайдаланылатын көрнекі қ±ралдар да - балалардың эстетикалық сезімін дамыту
қ±ралдары болып табылады.
Педагогтың эстетикалық тәрбие берудегі, атап айтқанда сурет салуға
басшылық жасаудағы жетекші ролі бұрынғысынша толық бағаланбады, баланың
шығармашылық мүмкіндіктері әлі де болса үлғайтып көрсетілді. Шетел
теорияларының ықпалынан кұтылу, еркін тәрбие теориясынан бас тарту үдерісі
қиындықпен әрі баяу жүзеге асып жатты.
Мұнан кейінгі жылдарда көркем өнер тәрбиесін дамытуда: балалар
творчествосының мазмұны қазіргі заманғы болмысты бейнелеу болып
табылатынын, ал осыған байланысты баланың қоршаған өмірмен етене араласуына
қамқорлық жасау қажеттігін мойындау; тәрбиелік мақсаттардағы өнердің және
балалармен жұмыс жүргізуде оны пайдаланудың маңызын түсіну; баланың
шығармашылық қабілеті тек мақсатты педагогикалық ықпал жасаудың әсерімен
ғана ойдағыдай дами алады деген пікірдің орнығуы сияқты неғұрлым дұрыс
тенденциялар байқалды.
Бұл мәселелерді шешуде Е.А.Флерина үлкен роль атқарды. Ол бейнелеу іс-
әрекеті методикасының негіздерін талдап жасады, Балалар суреті жұмысында
ол балалар творчествосына басшылық жасау негізіне алынған принциптерді
белгіледі, яғни кеңінен эстетикалық тәрбие беру: байқампаздықты, түс пен
ырғақ сезінуді дамыту. Бұл кітабында Е.А.Флерина балалар шығармашылығын
зерттеудің алғашқы қадамдарын қорытындылап, эстетикалық тәрбиеге
байланыстылығын анықтайтын кейбір қағидаларды айтады. Ол балаға көркемдік,
сұлулық тәрбиесін беруді үлкен реалистік енер мысалдары арқылы жүзеге асыру
қажет деген дұрыс қорытындыға келеді. Ол балаларды сурет салуға үйрету
әдістемесін эксперимент түрінде талдап жасауды жүзеге асырды[53].
Енді бастауыш сынып жасындағы және 5-сынып оқушыларының өзіндік
психологиялық даму ерекшеліктері туралы және осы ерекшеліктердің
оқушылардың эстетикалық сезіміне, эмоциясына, қабылдауына ықпал ету
сипатына тоқталып өтейік.
Бұл жастағы оқушылардың жеке тұлғалық ерекшеліктерін Л.С.Славина[54],
С.Л.Выготский [55], Д.Б.Эльконин [56], Л.И.Божович [57], М.Ф.Морозов [58]
т.б. психолог-ғалымдардың еңбектерінде қарастырылды. Олардың еңбектерінде
оқыту барысында бастауыш сынып балаларында жасына сай және орта мектеп
жасына ауысуына байланысты психологиялық ерекшеліктерге бейімделушілік
қалыптасатындығы анықталады.
Бірақ, баланың жеке тұлға болып қалыптасуы әр түрлі жолдармен жүреді.
Біріншіден, оның мектепке қандай дайындықпен келуі, екіншіден, оның
қабылдап жатқан психологиялық-педагогикалық әсеріне байланысты. Кішкентай
оқушылар көбінесе оқуды жақсы көреді. Балада төменгі мектеп жасында оқу
әрекеті жетекші роль атқарады. Оқушылар үшін мотивтердің ішінде, әлеуметтік
мотивтер көп орын алады, олар баланың іскерлікке жағымды қатынасын,
танымдық қызығушылықтарын анықтайды.
М.Ф.Морозовтың эксперименттік зерттеулері бойынша, енді 5-сыныпқа аяқ
басатын оқушыларды интелектуалды белсенділікті, ойлы ынталылықты көп қажет
ететін білім қызықтыратыны анықталады. Әсіресе балаларды қиындай түсетін
оқу тапсырмалары қызықтырады. Балалар, оларды ойландыра түсетін жаңа
материалдарды қарастырғанды ұнатады. Оларға өздеріне сөйлем, сөз,
ойландыратын тапсырмаларды құрауға берсе, сол оларды қызықтырады, яғни
олардың ынтасы қиын, күрделі тапсырмалар орындауға бағытталған.
М.Ф.Морозовтың зерттеулерін жалпылай отырып, оның эксперименттері және
бақылауларын ескере келе, төменгі сынып жасындағы балалар күрделі оқу
жұмыстары мен бәріне зор ықылас танытады, бірақ соның ішінде оларға
өздеріне күрделісін, қиынын, көп ынталанатынын, ойландыратынын және оларға
жаңа білім беретінін таңдайды. 3-4 сынып оқушыларын көбінесе фактілерді
түсіндіру, олардың қарым–қатынасының себептік құрылымдары оқу барысында
нақты заңдылықтар қызықтырады[58].
Төменгі сыныптың соңында балаларды жеке пәндер бойынша іріктеу
басталады. Кейбір оқушыларда бұл тұрақты қызығушылық тудырады. Егер төменгі
сынып жасында оқушыларда қызығушылық дамымаса, онда оқуға жауапты және
сапалы қатынас жаман жағына өзгереді. Бұл өзгеріс шамамен 3-4 сыныптарда
болады.
Төменгі мектеп жасындағы баланың психикалық үдерісі және функциясы
әбден жетіледі – ес логикалық түрде, зейін біршама тұрақтала бастайды,
интелектуалды операциялар абстрактты және күрделілеу болады. Танымдық және
сезімдік-эмоционалдық қажеттіліктер аса қажетті және күшті қажеттіліктер
болып табылады.
Дегенмен 5-сыныпқа дейін оқушылар жағдайға үйреніп, өз міндеттерін
жақсы меңгеріп, қажетті сезімін тудыратын бастапқы кездегі жаңа және ерекше
тартымдылығын жоғалта бастайды.
Оқушының мектепке және оқуға деген жағымды қатынасын төмендететін тағы
бір себеп бар. Ол мұғалімдер мен тәрбиешілердің баланың бойындағы
мінез–құлықты қалыптастыруды міндет етіп қоймауы.
Орыс педагогтарының арасында дағдыға ерекше көңіл бөлген К.Д.Ушинский
болды. Ол дағдының, тәрбиенің, мінез–құлықтағы ролін қарастырумен қатар,
оны мінездің ерекше компоненті деп есептеді[59]. Мысалы,
С.Л.Рубинштейн:Адамды бір нәрсені орындауға үйретсек, ол адамның
дүниетанымына, адамгершілігіне әсер етіп, оның мінез–құлқынан орын алып,
дағдыға айналады. Дағдыға айнала отырып, ол адамның екінші болмысына
айналады,-деп сендіреді[60].
Балаларда тұрақты жекелік сапалар, оларды еріксіз көндіру арқылы емес
жаттығу арқылы, жағымды мотивтерді, сезімдерді қолдану арқылы қалыптастырса
жемісті болады.
Л.С.Славинаның зерттеулері кезінде мынау анықталды. Егер ересек адам
баланың өзіндік белсенділігін жұмылдыра алса, онда осы іс-әрекет формалары
және жүйелі жаттығулар, балада қажетті сапаларды қоғамдағы мінез–құлықты
меңгерумен қорытындыланады.
1. Ол өзінің психологиялық табиғатына сай мотив сапасын, спецификалық
мінез–құлықпен қорытылады.
2. Балада сапа формасы мінез–құлыққа сай жаттығу үдерісін жүргізу
кезіңде орындалады.
3. Меңгерілген мінез–құлық формасы мына жағдайда тұрақты болады.
Біріншіден, бала сол мінез–құлыққа үйренсе, екіншіден егер, осыны өзі іштей
қаласа.
4. Балада тұрақты құлықтық–психологиялық сапа қалыптастыру, оның
мотивация аясында, мінез–құлық өрісінде нақты ұйымдастырушылықты қажет
етеді[54].
Мотивацияға келетін болсақ, біріншіден, бұл мінез-құлықтың сапасы
қажеттілігімен сәйкес келсе; екіншіден, бұл мінез–құлық ол үшін өзі
ұмтылатын үлгі, идеал болса тұрақты болады.
Төменгі мектеп жасында баланың еріксіз мінез–құлық аясында көп өзгеріс
болады. Мектепке бару секілді жаңа өмірдің әсерінен, оның мінез – құлық
және іскерілік аясы едеуір даму жолын өткізеді.
Л.С.Выготский айтуынша дифференциялды ойындар және баланың мектептік
өміріндегі еңбек, төменгі сыныптағы бала дамуында ерекше болып табылады
және бала дамуындағы психикалық процестер мен функциялардың қалыптасуына
әкеледі[55].
Бұл жастағы бала еркінің даму негізі оның ересектер қойған мақсаттарды
басқаруы, сонымен қатар сол мақсатты өзі де қоя білуі, өз мінез–құлқын,
іскерлігін басқара алушылығына байланысты.
Мектептегі оқуға өту оның мінез–құлықтық еркін ғана қалыптастырып
қоймай, танымдық, психикалық процестерін қалыптастырады.
Білімді меңгерудегі мінез–құлық еркі туралы ерекше зерттеу жүргізген
Д.Б.Эльконин және оның қызметкерлері. Олар былай ойлайды, біріншіден білім
баланың іс–әрекеті үлгісімен жүзеге асырылуы тиіс, екіншіден оқушылар өзін-
өзі үнемі басқаруы керек[56].
Баланың оқу барысында бастапқы кезде есте сақтау ерікті және әдемі
түрде жүргізіледі. Ол басқа әрекетте ерекшеленіп, теориялық жаттаудың
тәуелсіз түрін қалайды.
Төмендегі мектеп жасындағы балалар өздерінің ойлау үдерісін нашар
басқарады. Олар алдына қойған тапсырмадан тез көңілі бөлінеді. Өз ойларын
соңына дейін жеткізе алмайды.
Л.С.Выготский мен оның шәкірттерінің сансыз зерттеулері мынаны
көрсетті, төменгі мектеп жасында баланың психикалық үдерісі мен функциялары
сыртай жанама түрге ие болды. Бұл психикалық процестерді саналы түрде
басқару үшін балаға сол процестерді ұйымдастыратын сыртқы әдістер керек.
Сондықтан төменгі сынып оқушылары естіген нәрселерін артынша қайталап, сол
зат туралы ойлай бастайды. Бұл жерде сөйлеу баланың сүйеніп ойларын
ұйымдастыратын сыртқы әдіс болып тұр [55].
Сонымен төменгі жастағы баланың танымдық психикалық процестері, оның
ойын кезіндегі еріксіз іс-әрекетінің арқасында пайда болып, өзінің мақсаты,
мотиві, әдісі бар тәуелсіз психикалық іскерлікке айналады: есте сақтау –
ойында қалу – ерікті жаттауға қабылдау – бақылау әрекетіне; -ойлау –
ойлану әрекетіне т.б. Бұл өзгерістерді қорытындылай келе мынаны көрсету
керек, бұл жастағы танымдық психологиялық процестер, егер оқу барысы
жеткілікті түрде дұрыс ұйымдастырылған болса айқын қалыптасады.
Мұндай мотивацияның жоғарылауы, баланың одан әрі дамуына, екі жақты
пайда әкеледі: біріншіден, балада өмірлік тұрақты жекелік ерекшелік
қалыптасады – ол сәтсіздіктен қашып, табысқа жетуге ұмтылады; екіншіден бұл
баланың басқа да қабілетінің тез дамуына әсер етеді. Табысқа жету
мотивациясына екі жекелік құрылым әсер етеді: өзін - өзі бағалаушылық және
талпыну деңгейі.
Төменгі сынып оқушыларында өзіндік бағалаудың үш түрі кездеседі:
адекватты, көтеріңкі және басыңқы.
Адекватты өзіндік бағалауы бар балалар, белсенді, сергек, тапқыр,
көпшіл болып келеді. Олар көбінесе өз жұмысындағы қателерге қызығушылықпен
қарап өз бетінше табуға тырысады. Өз мүмкіншілігіне сай тапсырмаларды
таңдайды.
Өзін-өзі бағалау тұрақтылығы төмен балалар өте сирек кездеседі. Бұның
бәрі төменгі мектеп оқушыларының өзін-өзі бағалаушылығы динамикалық,
мұнымен қатар тұрақтылыққа жақын, кейін жеке тұлғалық іс-әрекетке әсер
етіп, жекелік қасиеттердің қалыптасуына әсер етеді.
Оқушылардың өзін-өзі бағалаушылығы төмен адекваттылық олардың
әрекеттерінен, кескін келбетінен, сезінулерінен айқын білініп тұрады.
Өзін-өзі бағалаушылығы жоғары балалар өз мүмкіншіліктерін жоғары
бағалайды. Олар өздерінің шамасы келмейтін тапсырмаларды таңдайды.
Менменділік, жөнсіздік, жоғары өзімшілдік - өзін-өзі бағалаушылығы
жоғары балалардың сипаттамасы.
Оқушыларда 5-сыныптан бастап нақты жағдайлы өзін-өзі бағалаушылықтан
(өзінің әрекеттерін, қылықтарын бағалау) жалпылама бағалаушылыққа ауысу
басталады. Жалпылама өзін-өзі бағалаушылығы, қабілеті мен іс-әрекетінің
үлгісі ретінде болжанады.
Қыздардың өзін-өзі бағалаушылығы 5-сыныпта ұлдардан жоғары болады. Бұл
қыздардың тәртіп әрекетінің (орындаушылық, талпыныстылық) мектеп
талаптарына сай келуімен түсіндіріледі.
Мектеп оқушыларының өзін бағалаушылығы өзінің құрдастарымен
қарым–қатынасы кезінде қалыптасады және түзетіледі. Әдетте бұл баланың өз
құрдастарының тобына сіңуін анықтайды, өйткені олар өзін бағалаушылығы
белсенді адекватты балаларды жоғары бағалап, өзін бағалаушылығы төмен
балаларға қарама–қарсы пікір білдіреді[54].
Баланың топтағы немесе ұжымдағы тартымдылық деңгейі оның білімдегі
табысына, іскерлігіне ғана емес, сонымен қатар оның топтағы, жүйедегі
құрдастарымен қарым–қатынасына да байланысты.
Бастауыш мектепке сай келетін жас кезеңін баланың жеке мінез–құлқының
қалыптасып, бекітілетін кезеңі ретінде қарауға болады.
Төменгі мектеп жасындағы балалардың бір–бірімен қатынасы кезінде едәуір
өзгерістер болады. Бұл кезеңдерде балалардың ұжымдық байланыстары, ортақ
пікірлері, бір–біріне деген талаптары, бағалаушылықтары қалыптасады.
Олардың жеке тұлғалық бағыты анықталады, мұғалімдеріне, жолдастарына деген
шарттары қалыптасады, жаңа өнегелі сезімдері және қажеттіліктері пайда
болады.
Жалпы оқу әрекеті оқушылардың жалпы мақсатқа ұмтылушылығын тудырады.
Негізінде балалық қатынасқа жататын әрекет біртіндеп оқу әрекетіне айнала
бастайды, яғни өзара талап етушілік және өзара көмек туындайды.
Төменгі сынып балаларында жекелік қоғамдық бағыттаушылық, басқа
балаларды сынып жұмыстарымен қызықтырушылық пайда болады.
Бастапқыда төменгі сынып балаларының қоғамға бағытталушылығы, оның
құрдастарының ортасына ұмтылуымен, бір істі барлығына жария етуімен,
басқалардың істеген ісін қайталауымен байқалады. Бұл арқылы төменгі сынып
оқушыларының еліктегіштігі көзге түседі.
Бірақ бұл бағыттаушылық уақыт өте келе 5-сыныпта жаңа дамыған формаға
ие бола бастайды. Балалар өздерін бір бүтіннің бір бөлігі ретінде сезіне
бастайды. Бастауыш сынып оқушыларына мұғалімнің бүкіл сынып алдында ескерту
жасауы дұрыс емес екендігі анықталған. Дегенмен, бұл 5-сынып оқушыларына
басқаша әсер етеді, олар құрдастары алдындағы ескертулерге қайғырады. Бұл
кезде балалар арасында күштірек өлшенетін жекелік қарым–қатынас туындайды.
Яғни, оқушылар 5-сыныпта жолдастарының әрекеттерін өзара талқылай бастайды.
Бастауыш мектеп жасындағы оқушыда пайда болған қоғамдық бағыттаушылық
арқасында олар белсенді түрде топтағы өз орнын табуға, өз құрдастарының
алдында сыйлы, абыройлы болуға тырысады. Алайда оқушының бұл талпыныстарын
қанағаттандыру үшін, ол сыныптың пікірімен санасуы, сол сыныптағы
қабылданған қағидаларға, дәстүрлерге бағынуы қажет. Бұл қағидаларды
меңгеруі оқушылардың өнегелі сезімдерінің қалыптасуын білдіреді. Осы
кезеңдегі басты жаңашылдықтар баланың жаңа жас кезеңдік дамуына, орта
мектептік жасқа өтуіне қажетті алғы шарты болып табылады.
Бұл біріншіден, бұғанға дейінгі танымдық өрісінің дамуы, балада
шындыққа деген жаңа танымдық қатынастың дамуы, ойлаудың қиын формаларына
ауысуы.
Ал, екіншіден, баланың қажеттіліктерінің аффекті деңгейінің жаңадан
құрылуы, өзінің мақсаттарын, оқудың шарттарын және оған қатынас сезімдерін
саналы түрде басқаруы.
Үшіншіден, баланың мінезінің негізін қалайтын, мінез–құлық және
сезімдік әрекет формаларының қалыптасуы.
Соңында, бұл оқушының қоғамға бағыттала дамуы, өз көзқарастарының
тобына бағытталуы, құрдастарының арасында өз орнын таба білуі, солардың
қойған шарттарын меңгере алулығы дами бастайды.
Оқушылардың көңіл-күй сезімдері баланың жеке тұлғалық дамуының
негізгі кезеңін қамтиды. Яғни, оқушылардың көңіл-күй сезімдері олардың
эмоцияны байланысты өрбиді және дамиды.
Эмоция сөзі, латынның еmovere, толқыту, қоздыру деген мағынаны
білдіреді. Уақыт өте бұл сөздің мағынасы шамамен өзгерген, қазір эмоция -
бұл, әртүрлі экзогендік (қоршаған ортадан шығатын) және эндогендік (өзіндік
органдардан ұлпалардан шығатын) сигналдарға жауап ретінде пайда болатын,
міндетті түрде организмде айқын физиологиялық өзгерістерді алып жүретін,
сезімдер реакциясының жалпыламасы [61].
К.К.Платонов көрсетуі бойынша эмоция шындық әлемінің заттары мен
құбылысын көрсетпейді, сол заттар мен құбылыстардың адам ағзасына тигізетін
әсерін көрсетеді. Эмоция таным үдерісінің формасы болса да, ол санамызда,
сол зат немесе құбылысқа әсерленушілікті білдіреді. Эмоция – ой сияқты –
шынымен объективті (әділ) өмір сүретін құбылыс. Бұның диапазоны мен
формалары өте кең. Қуаныш және қайғы, рахаттану және жиіркенушілік, ашу
және қорқыныш, сағыныш және қанағаттанушылық, үрей және түңілу – осының
бәрі әртүрлі эмоциялық-сезімдік күйлер [62].
Эмоция – мотивация мен әуестенушілік, талаптанушылықпен немесе
И.П.Павлов айтқандай, рефлекс мақсатымен тығыз байланысты. Элементарлы
эмоциялар адамға ерте сәбилік шақтан бастап тән. Нәрестенің ең алғаш
дүниеге жылап келуін эмоционалдық өмірінің ең алғашқы басқышы деп есептеуге
болады[13]. Әрбір адамның эмоционалдық өмірі шектеусіз және бір мөлшерде
жұмбақ. И.Канттың ұсыныстарына қарай эмоцияны стеникалық (гректің
стенос - күш), сергіткіш, қоздырғыш, энергиялық әрекетпен
қамсыздандыратын, астеникалық (а жалғауы қарсылықты білдіреді) –
сөндіруші, адамның белсенділігіне кедергі келтіретін, тежейтін,
босаңсытатын, мақсатқа жету жолында қиындықты жеңуге кедергі келтіретін,
етіп бөлуге болады. Осы классификацияны отандық ғалымдар да мойындайды.
Стеникалық эмоцияға, қуаныш, ашу, ыза кірсе, астеникалыққа – сағыныш,
үрей, аққөңілдік кіреді.
Стеникалық және астеникалық эмоциялар адамның саналы бағалауына қарай
жағымды және жағымсыз болуы мүмкін. Эмоцияның көп түрлігінен басқа оны:
көңіл күй, құштарлық және аффект деп білдіреді.
Көңіл–күй – бұл қатты білінбейтін, тұрақты эмоционалды қалып. Көңіл –
күй түсіңкі немесе сабырлы, қобалжулы немесе жабырқаңқы, салтанатты немесе
көңілді болуы мүмкін. Бұл эмоционалды қалыптың – эмоциялық фоны болып
табылады.
Құштарлық – күшті және терең ұзақ мерзімді эмоциялық қалып. Құштарлық
адамның ойы мен әрекетінің бағытын басқара отырып, тілегін қажеттіліктерін
қанағаттандыратын әрекет.
Аффект – бұл айқын байқалатын, эмоцияның қарқынды жарқ ететін ашу, ыза,
шаттық үрей т.б. көрінетін, эмоционалды-сезімдік қозудың жоғарғы
дәрежесі[63].
Эмоция түйсік секілді – шындықты бейнелеу формасы. Сондықтан адамның
уайымсыздануы, басқада психикалық әрекет секілді, тәуелсіз, және шындықпен
байланысты. Эмоция И.П.Павловтың көрсетуі бойынша үлкен мен сыңары жарты
шарлары қабығының қайнар күші болып есептеледі.
П.К.Анохин 4 негізгі факторды көрсетті, олар эмоцияның жоғарғы қозу
деңгейінен, ұзақ уақыттың, ұю қалпына өтуінің міндетті физиологиялық
шарты болады, артынша аурудың дамуына әкеп соғады.
1. Берілген жүйке клеткаларының қозуының биологиялық оптимумына (жақсы
жағдайлар жиынтығы) және тиггерлі механизмдердің сынуына шыдау. Осы қозудың
жоғарғы деңгейін құлыптау немесе оның ұзақ уақытқа созылуы,
2. Алғашқы және шамадан тыс қозған жүйке элементтерін, жүйке құрылысына
одан әрі немесе кең көлемді енгізе;
3. Қан арналарындағы сергітетін гормондардың талпына жоғарылауы,
алғашқы қозған жүйке элементтерін қамшылауға әкелді, және патологиялық
эмоция ағым формасын созылмалы кесірлі шеңбер түріне ауыстырады.
4. Қоршаған орта факторларының бас ми сығарларына әсер ету арқылы,
қабық асты потологиялық комплексінің жіңішкерген және біршама кеңіген
сигналдармен байланысты қалыптасады. Осы кезіңнен бастап патологиялық
эмоция, психикалық құрылымы бұзылған, психологиядық комплекске айналады
[64].
П.К.Анохин пікірінше адамға жағымды эмоционалды-сезімдік сфера қалпын
туғызу үшін жағымсыз эмоция тудыратын стимулдарды болдырмау арқылы немесе
сол стимул мен эмоция арасына жағымсыз эмоцияны болдырмауға тырысатын
интеллект, сезім, логиканы кіргізу жолдары арқылы эмоция мәдениетін
қалыптастырады. Соңғысы тәрбиелік жұмысқа да кіреді.
Қалыпты өсіп келе жатқан нәресте өте эмоционалды-сезімтал болып келеді.
Ол үшін өмір жаңалыққа тола; білетіні аз болғандықтан, оған барлық нәрсе
өзгеше және маңызды болып тұрады. Ересектер тарапынан көп көңіл бөлінбесе
оған қатты әсер етіп, эмоционалдық сферасының қалыптасуына әсер етуі
мүмкін. Нәресте жанұядағы психологиялық жағдайды ықыласпен қабылдайды,
қоршаған ортадағы тез қуанып, тез қайғысын өзінікі сияқты қабылдай алады.
Ол қайғыға ортақтаса біледі және жаны аши алады. Жылдар өте келе өзгеретін
бұл әсершілдікті қолдап, нәрестенің осал, нәзік, таза, мөлдір эмоционалды-
сезімтал өмірінің құлдырап кетпеуіне көмектесу керек.
Әсіресе белгілі бір заттар мен, мысалы егер жыласаң бір кісі алып
кетеді, қорқыту, ұрып шошыну эмоционалды-сезімдік сферасының құрылуына
жаман әсер етеді. Балаларды қорқыту, оларда өзіне деген сенімсіздікті,
қорқақтығы, қараңғыдан, жалғыздықтан қорқуды қалыптастырады.
Біздің эмоционалды-сезімдік қалпымыз аз өмір сүретін, жұмыс істейтін,
еңбек ететін, дем алатын жағдайымызға және біздің қоршаған заттарға да
байланысты.
Көркемөнерде балалардың сезімдеріне әсер етудің құралдары мен түрлері
жетерлік. Солардың ең кең таралған әрі әсерлі құралы – түстер, яғни
қоршаған орта кездесетін саналуан заттар мен құбылыстардың түстері.
И.Гете былай жазды: Түстер адамның жанына әсер етеді: олар сезімді
көтереді, эмоцияны және ойды оятады, бізді қуандырады да, қобалжыта да,
мұнайта да алады [65].
Сонымен, эмоция – біздің әрқайсысымызға тән жақсы, жаман психологиялық
реакция тудыратын, біздің қуанышымыз және қорқынышымыз, мұңаюымыз және
рахаттануымыз. Эмоция бізді жаңашылдыққа, көңіл білдірулікке, қоршаған
ортаға деген қызығушылықты сақтап қалуға көмектеседі. Эмоция біздің
психологиялық іскерлігіміздің, біздің меніміздің бір бөлігін құрайды.
Оның сипаттамасы сыртқы орта әсерлерімен, сигналымен, сонымен қатар ойлау
мен байланыстылығы бізге көбінесе біліне бермейді.
Мидың бөліктері мен ми жарты шарларының арасындағы кең екі жақты
байланыстар эмоция мен ойлаудың өзіндік байланыстымен түсіндіріледі.
Эмоциональдық қалып вегетативті жүйке жүйесі және ішкі секреция біздерінің
функциясының өзгеруімен сәйкестеледі. Егер эмоционалдық қозу вегетативтік
реакциямен, ішкі секреция бездерінің өзгерісі ұзақ мерзімге созылса, оның
қорытындысы ішкі органдар мен ұлпалардың тітіркенуіне әкеп соғып, ауруға
шалдықтырады. Көбінесе жағымсыз эмоциялар ауруға әкеп соғады, жағымдысы,
қанағаттану мен рахатқа бөлеп, еңбекте табыс әкеледі.
Кеңестік психологияның классигі Л.С.Выготский көптеген шетелдік және
отандық психологтардың еңбектерін талдай отырып, адамның организммен
қоршаған орта арасындағы өзара әрекет бар екенін айтты. Ол эмоцияны қиын
қыстау кезінде көрінетін реакция, оның қорытынды нәтижесі әрекет деп
түсіндірді[55].
Эмоционалды-сезімдік сферада адамдар арасында ерекше анық жекелік
өзгешеліктер байқалады. Оның жеке тұлғалық ерекшеліктері, интеллекті, оның
басқаларға деген қызығушылықтары эмоция мен сезімде жарық көрінеді.
Жеке тұлғаның эмоционалды-сезімдік сферасындағы негізгі өзгешеліктер:
оның адамилық сезімдеріне, оның басқа объекттерге бағытталуына байланысты.
Адам сезімдері арасындағы өзіндік қайғыруы кезінде оның дүниетанымдық,
идеялогиялық, сонымен қатар өмірге деген, адамдарға деген қатынасы
көрінеді.
Жеке тұлғаның эмоционалды-сезімдік түр ерекшелігі былай көрінеді:
1) жоғары немесе әлсіз эмоционалдық қозу;
2) жоғары немесе төмен эмоционалды-сезімдік тұрақтылық.
Эмоционалды-сезімдік қозу мен тұрақтылықтың айырмашылығы адамның
темпераментін сипаттайды. Бірден тұтанып және тез басылатын, сонымен қатар
сезімі бірдей жанбайтын, бірақ тұтанған соң, тез басылмайтын адамдар бар.
Одан соң оларды: күшіне және интенсивтігіне, сезіміне және оның
тереңділігіне қарай бөлуге болады.
Эмоцияның дамуы, бүтіндей жеке тұлғаның дамуымен үздіксіз байланысты.
Адамның даму кезінде көрінетін эмоция мен сезімдер эмоцияның ары қарай
дамуына әсер етеді. Эмоция өздігінен дамымайды. Оларды өзіндік даму тарихы
болмайды: жеке тулғаның ұстанымы, өмірге көзқарасы өзгеріп, іскерлігі
қалыптасса, бұл санаға әсер етіп сонымен қатар эмоция қайта құрылады. Тұйық
қатардағы эмоциядан эмоция дамымайды. Белгілі бір кезең кезіндегі сезімдер
болып өткен кезеңдегі сезімдер, болып өткен кезеңдегі сезімдермен тығыз
байланыста емес.
Жаңа сезімдер ескі, әлсіреген сезімнің орнына келеді. Адамның
өміріндегі белгілі бір эпоха өтіп, орнына жаңасы келген кезде, сонымен
қатар эмоция жүйесі де басқамен аусады. Бірақ сезімнің бір кезеңнен
екіншісіне өтуі жеке тулғаның бүкіл дамуымен байланысты болады.
Келтірілген мәлімет келесі маңызды ерекшеліктерді көрсетеді. Бүтіндей
эмоционалдық құбылыс өзіне үнемі екі моментті біріктіреді: бір жағынан
кейбір көңіл-күй мазмұнының бейнеленуін, ал екіншіден – толық эмоционалдық
сезімді бейнелейді.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Тарих-педагогика факультеті
Жалпы психология кафедрасы
С.Молдасапарова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Көркемөнер құралдары арқылы оқушылардың эстетикалық сезімдерін
қалыптастыру
050103– Педагогика және психология мамандығы бойынша
Түркістан 2012
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Тарих-педагогика факультеті
Жалпы психология кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Жалпы психология кафедрасының
меңгерушісі п.ғ.д., доцент
____________Ж.З.Торыбаева
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Көркемөнер құралдары арқылы оқушылардың эстетикалық сезімдерін
қалыптастыру
050103– Педагогика және психология мамандығы бойынша
Орындаған: ППП-811
тобының студенті __________ С.Молдасапарова
Ғылыми жетекшісі:
п.ғ.к., доцент м.а. __________ Е.Ауелбеков
Түркістан 2012
М а з м ұ н ы
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 Орта мектепте көркемөнер құралы арқылы оқушылардың эстетикалық
сезімдерін қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 Эстетикалық тәрбие және оқушылардың жеке тұлғасын қалыптастыру
мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Көркемөнер құралдары негізінде оқушылардың эстетикалық сезімдерін
қалыптастыру ерекшеліктері мен
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..25
2 Мектеп оқушыларының көркемөнер құралдары арқылы эстетикалық сезімдерін
қалыптастыру әдістемесі
2.1 Мектепте көркемөнер құралдары арқылы эстетикалық тәрбие беруде
оқушылардың эстетикалық сезімдерін қалыптастыру мазмұны ... ... ... ... ...
46
2.2 Көркемөнер құралдары арқылы 5-сынып оқушыларының эстетикалық сезімдері
мен талғамдарын дамытудың әдіс-тәсілдері ... ... ... ... ... . ... ... ... ..
54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
Пайдалынылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
К І Р І С П Е
Қазақстан Республикасының егемендік алған алғашқы жылдарынан бастап
білім беру мәселесінің дамуына аса мән берілуде. Білім беру барысында
оқушының жеке тұлғасын жан-жақты жетілдіруге, олардың танымдық әрекетін
дамытуға, ой-санасын қалыптастыруға ерекше назар аударылып отыр. Мұның
дәлелі республикамыздағы Білім туралы заңының қабылдануы.
Президент Н.Ә.Назарбаев Қазақстан - 2030 атты елімізді дамытудың
стратегиялық бағдарламасында болашақ қоғам мүшелері – жастардың білімді
болуы тиіс екендігі алдыға негізгі міндет ретінде қойылды [1]. Ал,
Елбасының 2012 жалға 27 қаңтардағы Қазақстан халқына Жолдауында келешек
ұрпақтың тәрбиесін, оқу-білімін қазіргі әлемдік жаңа технологиялардың
негізінде арттыру қажеттілігін баса назарда ұстау керектігін көрсетіп
берді[2].
Жастардың болашаққа деген бағыт-бағдары отбасында, мектеп қабырғаcында,
жалпы қоғамдық деңгейде алсақ, бүкіл қоршаған дүние ортасында қалыптасады.
Ал эстетикалық тәрбиені жүзеге асырудың негізінде білім беру жүйесінің
пайда болғандығы белгілі. Сондықтан да тәрбие, білім беру үрдісі қоғамдық-
тарихи жағдайдағы қоғамдық қатынаспен, қоғам өмірімен тығыз байланыста
жүреді. Ғылым мен техниканың дамуына сәйкес қоғамның өндіргіш күшін даярлау
қоғамдық қажеттілік, соның негізінде білім беру қоғамдық құбылыс ретінде
жетілдіріледі. Білім беру қоғамдық құбылыс болғандықтан, жас ұрпаққа
мектеп қабырғасынан бастап аға ұрпақ қол жеткізген өндірістік эстетикалық
тәрбиені игертіп, қоғамға қажетті өндірістік күш даярлауды жүзеге асырады.
Белгілі ғалым А.Байтұрсынов қазақ халқының көркем ойлау жүйесіндегі
сұлулық сырларының бейнелеу үлгілеріне көңіл бөлуді ерекше атады. Ол
Г.Хлудовтың көркем туындыларындағы қазақ салт-дәстүріне жат қылықтарды
айрықша атап көрсетті. Атап айтқанда, Бие сауу, Байдың көші т.б. көркем
шығармаларындағы кемшіліктерді жібермеуге сын пікір айтты[3]. Ал ағартушы
ғалым, педагог М.Жұмабаев сұлулық тәрбиенің дені баланы өнерге баулу
екендігін, әсіресе ұлттық өнерге тәрбиелеу екендігін көрсетеді[4]. Сол
сияқты, қазақ ақыны, ойшылы Ш.Құдайбердиев оқы, білім ал, өнер, біліміңді
халқыңның қажетіне жұмса дейді[5]. Ғалым-педагог, жазушы Ж.Аймауытов болса,
білім мен өнерді күнделікті өмір тәжірбиесімен ұштастыра білуге назар
аударған[6].
Мектеп кезеңіндегі балалардың көркемөнерлік әрекеттері туралы
Я.А.Коменский[7], И.Г.Пестолоцци[8], Ф.Фребель[9] т.б. еңбектерінде
көркемдік-шығармашылық әрекет баланы көңілсіз жағдайдан шығарып, жүйкеге
түскен салмақты азайтып, эмоциональдық көңіл-күй, жағдай туғызатындығымен
түсіндірілген. Сондықтан мектепте баланың басты әрекетінің бірі ретінде
педагогикалық үдеріске эстетикалық тәрбие пәндерін, құралдарын енгізген
маңызды болып саналады. Белгілі ғалым Менчинская Н.А. шығармашылықтың жалпы
заңдылықтарына тоқтала келе, оны әлеуметтік мәнділігі басым, қоғамға
қажетті және пайдалы құндылық туғызатын, қоғам қажеттілігін өтейтін құбылыс
және объективтік шындықпен бірлескен саналы қоғамдық субъектінің
жасампаздығы екендігін тап көрсеткен[10]. А.В.Бакушинский өзінің
зерттеулерінде көркемдік шығармашылықты таным мен қиялдың, практикалық
әрекет пен психикалық үдерістің үздіксіз тұтастығы ретінде сипаттап, рухани-
тәжірибелік әрекеттің нәтижесінде ерекше материалдық өнім, яғни өнер
туындысы пайда болатындығын тұжырымдаған[11].
Мектептегі эстетикалық, көркемөнер бағытындағы әдебиеттің, музыка мен
бейнелеу өнері пәндерінің тұлғаны дамытушылық, оқушылардың сұлулық тәрбиесі
мен сезімдерін қалыптастырушылық сипаты және олардың оқытылуы, білімдік
мазмұнындағы психологиялық-педагогикалық аспектілері туралы мәселені
қарастырғанда көбінесе И.М.Сеченев [12], И.П.Павлов [13],
Б.М.Неменский[14], Е.Н.Игнатьев [15], Л.В.Занков [16], В.П.Зинченко [17],
Н.Н.Ростовцев [18], В.С.Кузин [19], С.Ұзақбаева [20] Қ.Ералин [21] т.б.
еңбектеріне сүйенеміз.
Педагогика ғылымының соңғы жетістіктері тұрғысынан қарағанда жеке
тұлғаны қалыптастыруда эстетикалық тәрбие маңызды мәселелердің біріне
айналды. Соған сәйкес, баланың жеке тұлғасын дамыту ісінде тәрбие
институттары ішінде мектепке ең күрделі міндеттер артылатындығы белгілі.
Ш.Амонашвили[22], В.Давыдов[23], Л.Занков[24], Д.Эльконин[25] және т.б.
психологиялық-педагогикалық зерттеулері осы күрделі міндетті шешу мектепте,
ең алдымен, оның бастауыш буынында, яғни, орта сыныптарға өту кезеңінде оқу
мазмұны мен әдістерін түбегейлі өзгертумен байланысты екендігіне көз
жеткізді.
Қазіргі таңда еліміздегі оқу-тәрбие жұмысына байланысты болып жатқан
жаңартулар тәрбие мен білім беру жұмысын қайта қарауды міндеттейді. Бүгінгі
таңда тиянақты білім беру жүйесінде жеке тұлғамен тәрбие жұмысын дамыту
басты мақсат болып отыр. Осыған байланысты мектептің алдына қоятын ең
басты мәселесінің бірі - өркениетті, прогресшіл бағыттағы азаматтық-
эстетикалық сезімі мол, сондай-ақ ұлттық тілін жоғалтпаған, өзге елдегі
замандастарымен тең дәрежеде бәсекелесе алатын биік, өрелі, терең білімді
ұрпақ тәрбиелеу.
Дегенмен, қазіргі жас ұрпақтың дүниетанымын, эстетикалық тәрбиесін
көркемөнер арқылы қалыптастыру, олардың эстетикалық сезімдерін арттыру
қажеттілігінің басым болуы мен оның нақты педагогикалық мүмкіндіктерінің
анықталмауы арасында; көркемөнер құралдарының тиімділігі мен олардың
бүгінгі мектептегі оқу-тәрбие үдерісінде оқушылардың эстетикалық сезімдерін
қалыптастыруда толыққанды пайдаланбауы арасында қарама-қайшылықтар
анықталды.
Анықталған қарама-қайшылықтар біздің зерттеу жұмысымыздың тақырыбын:
Көркемөнер құралдары арқылы оқушылардың эстетикалық сезімдерін
қалыптастыру деп таңдауымызға себепші болды.
Зерттеудің мақсаты: Мектеп оқушыларының жеке тұлғалық қасиеттерін
жан-жақты дамытуда және тәрбие беру барысында көркемөнер құралдары арқылы
эстетикалық сезімдерін қалыптастырудың теориялық негіздерін ашып, оны
жүзеге асыру жолдарын қарастыру.
Зерттеудің міндеттері:
1. Жеке тұлғаны қалыптастырудағы эстетикалық тәрбиенің орнын айқындау.
2. Көркемөнер құралдары негізінде оқушылардың эстетикалық сезімдерін
қалыптастыру ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін ашу.
3. Мектепте көркемөнер құралдары арқылы эстетикалық тәрбие беруде
оқушылардың эстетикалық сезімдерін қалыптастыру мазмұнын анықтау.
4. Оқушылардың эстетикалық сезімдері мен талғамдарын дамытудың әдіс-
тәсілдерін көрсету.
Зерттеудің нысаны: Жалпы орта білім беретін мектептегі оқу-тәрбие
үдерісі.
Зерттеудің пәні: Орта мектеп оқушыларының көркемөнер құралдары арқылы
эстетикалық сезімдерін қалыптастыру.
Зерттеу әдістері: Ғылыми-әдістемелік оқулықтар, баспа материалдарын,
озат педагогикалық тәжірибелерді сараптау, талдау, сауалнама жүргізу, тест,
бақылау.
1 Орта мектепте көркемөнер құралдары арқылы оқушылардың эстетикалық
сезімдерін қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 Эстетикалық тәрбие және оқушылардың жеке тұлғасын қалыптастыру
мәселелері
Қоғамның даму жағдайында эстетикалық тәрбие жеке тұлғаның үйлесімді
дамуын қалыптастыруда адамгершілік тәрбиесінен кейін маңызды орын алады.
Эстетика адамның өмірі, іс-әрекеті, тәжірибесімен органикалық байланыста
болып келеді. Сондықтан тұлғаның жан-жақты үйлесімді дамуында әрбір адамның
өз өмірін әдемілік заңы бойынша құруға тырысуы қажет.
Эстетика грек сөзі, ол сезім, түйсік деген мағынаны білдіреді. Яғни,
эстетика - өмірді сезім арқылы танып білудің негізгі жолы болып табылады.
Эстетикалық талғамы биік, сезімтал адам еңбектегі әдемілікті, табиғатты,
өнердегі сұлулықты танып, оны сүйе, қастерлей білетін болады.
Эстетика ұғымын тұңғыш рет ғылымға енгізген немістің рационалист
философы Александр Баумгартен болды. Ол өзінің эстетика атты еңбегін 1750
жылы басып шығарады. Осы кезден бастап эстетика ұғымы жаңа ғылым атауы
ретінде қалыптасты.
Эстетика ғылым ретінде құлдық қоғам дәуірінде Египет, Вавилон, Индия,
Қытай жерлерінде бастау алды.
Эстетикалық тәлім-тәрбие болмыстағы және өнердегі сұлулық пен әсемдікті
дұрыс қабылдау үшін, адамның эстетикалық түсінігін, сезімін, талғамын
қалыптастыру үшін берілетін тәрбие болып саналады. Эстетикалық тәрбие ақыл-
ой, адамгершілік, дене тәрбиелерімен тығыз байланыста жүреді әрі адамның
бүкіл дүниетанымына, дүниетанымдық көзқарас, түсініктеріне тәуелді болады
[26].
Дүниетанымдық ұғымдардың өзегінде ғылыми, көркем, ұлттық дүниетанымдар
жатады. Соған сәйкес, Қорқыт ата [27], Әл-Фараби [28], Қожа Ахмет Ясауи
[29], Махмұт Қашқари [30], Жүсіп Баласағұни [31] сынды ғұламаларының,
халықтың ұлы перзенттерінің ой толғаныстары мен дүниенің, жаратылыстың
ақиқатын, мәнін ашуға тырысқан көзқарастары қазіргі өмірдің көптеген
сырларын көркемдік, эстетикалық тұрғыдан танып білудің қайнар көзі болып
табылады.
Қазақтың демократ ғалымы Шоқан Уалиханов, ағартушы ғалымы, көрнекті
педагогі Ыбырай Алтынсарин, ақыны әрі ойшылы Абай Құнанбаев және т.б.
халқымыздың рухани дамуына өлшеусіз үлес қоса отырса, эстетикалық тәлім-
тәрбиенің маңызына ерекше мән берген. Ы.Алтынсарин "Маған жақсы мұғалім
бәрінен де қымбат, өйткені мұғалім - мектептің жүрегі" деп бекер
айтпағандығы белгілі [32], А.Байтұрсынов: ... мұғалім қандай болса, мектеп
Һәм сондай болмақшы. Яғни, мұғалім білімді болса, ол мектептен балалар
көбірек білім алып шықпақшы. Солай болған соң, ең әуелі мектепке керегі -
білімді, педагогика, методикадан хабардар, жақсы оқыта білетін мұғалім деп
жазса, ал балабақшада - тәрбиеші,- деп өзінің "Мектеп керектері" еңбегінде
жазды[33].
В.Г.Белинский сезімнің әсемділігі адамгершіліктің құнды жағы екендігін
анықтай отырып, сезімсіз, данышпан да, талант та, ой да жоқ екендігін
дәлелдейді. Ол эстетикалық сезімді адамдағы ізгіліктің негізгі деп
түсіндіреді[34].
Эстетикалық тәрбие теориясы мен практикасын талдауға тарихи
кезеңдердегі халық ағарту ісінің көрнекті қайраткерлері
А.В.Луначарский[35], Н.К.Крупская[36], А.С.Макаренко[37],
В.А.Сухомлинский[38], К.Д.Ушинский[39], В.Н.Щацкая[40], А.И.Буров[41] т.б.
өкілдері қатысты.
А.В.Луначарский эстетикалық тәрбиенің мәнін аша келе, эстетика
саласынан қайсыбір өнерді қарапайым түрде оқыту деп түсінуге
болмайтындығын, керісінше, олардың сезім мүшелері мен шығармашылық
қабілеттеріне жүйелі түрде әсер ететін оқуды, одан оқушылардың ләззат
алып, оны өздері жасай білу мүмкіншіліктерін дамыту деп түсіну керектігін
айтқан. Еңбек пен ғылым саласынан берілген білімде эстетика қамтылмаса,
онда сол білімді толық емес деп есептеген[35].
Л.Н.Толстой әрбір адамның бойында көркемдік шығармашылығына қатысты
әртүрлі қажеттіліктің болатындығына, соны міндетті түрде дамытып, тәрбие
мақсатына қолдану туралы ойын айтса[42], К.Д.Ушинский барлық балалардың
бірі қалмастан әуесқой суретші екендіктерін жазса[43], В.А.Сухомлинский
әрбір баланы өздігінше ақын деп көрсеткен[44].
В.Н.Щацкая эстетикалық тәрбиені – айналадағы болмыста, табиғатта,
қоғамдық өмірде, еңбекте, көркемөнер құбылыстарындағы әсемдікті сезініп,
мақсатты қабылдау қабілетін тәрбиелеу деп сипаттай келе, баланың
көркемөнерде, өмірде әсемдікті жасауға шамасынша қатысуға қабілеттері мен
мүмкіндіктерін тәрбиелеу деп сипаттама берді[40], ал А.И.Буров эстетикалық
тәрбиеге әсемдік заңы бойынша адамның әрекетке және көркемөнерге
эстетикалық көзқарасын, эстетикалық қажеті мен шығармашылық әрекетін
қалыптастыру деген тұжырымдар жасайды[41].
Эстетикалық тәрбиенің маңыздылығы, мәні туралы, бейнелеу өнері мен
әдебиет, музыка арқылы оқушылардың дүниетанымын қалыптастырудыњ µзекті
мєселелері Б.М.Неменский[45], С.А.Герасимов[46], Б.Л.Юсов[47],
А.П.Фомичев[48], И.П.Волков[49], Н.Ф.Талызина[50], В.С.Мухина[51] т.б.
ењбектерінде қарастырылды. Мәселен, Б.М.Неменский, В.С.Мухина,
С.А.Герасимов, Б.Л.Юсов т.б. оқушыларға бейнелеу µнерінің негізінде олардың
кµркемдік шыѓармашылыќ ќабілеттерін, эстетикалыќ сезім мен ќиялдарын,
дүниетанымдарын ќалыптастыру ќажеттілігін айқындады және оның ғылыми
сипатын көрсетті.
Эстетикалық тәрбие тәрбиенің басқа салалармен де тығыз байланысты. Ол
еңбек, ақыл ой, адамгершілік, дене, сенсорлық т.б. тәрбие түрлерімен қоян-
қолтық ұштасып жатады. Оқушыға оқылатын құбылыстың әсемдік сырын ашпай
тұрып, оған ақыл–ой тәрбиесін беру, еңбек үдерісі мен мазмұнының игі
жақтарын танытпай еңбек тәрбиесін беру, іс әрекеттің адалдығын танытпай
адамгершілік тәрбиесін беру, адам дене құрылыс мүшелерін танытып алмай
дене тәрбиесін беру мүмкін емес. Олай болса, эстетикалық тәрбие жеке
тұлғаның адамгершілік сезіміне, рухани дамуына ықпал етеді. Оның жаман
әдеттен бойын аулақ ұстауына, көркем әдебиет оқуын, көркемөнер, музыкалық
шығармаларды түсіне білуіне негіз болады. Сондықтан, эстетикалық тәрбие
адам баласына өмірдегі, табиғатты, өнердегі, табиғаттағы, өнердегі,
еңбектегі, адамдар арасындағы қарым-қатынаста бар жақсылықты, әдемілік пен
әсемдікті түсіне білуге, көре білуге, қабылдай білуге, тіпті соны өзі адам
игілігіне жасай білуге үйретуді жаттықтыруды және соған қабілетті болу
дағдыларын меңгертуді көздейді.
Эстетикалық тәрбие берудің мазмұны көркемдік талғамды жетілдірумен,
оқушыларды өнерге тартып, таныстырумен ғана шектелмейді. Ол ақиқатқа
эстетикалық көзқарасты, өмірдегі әсемдікті дұрыс қабылдауды, табиғатты
эстетикалық тұрғыда қабылдауды қарастырады.
Өмірдегі, өнердегі және табиғаттағы әсемдікті көре білу, сезіну және
ұғыну сәбилік шақтан пайда болады. Мектепте мұның бәрі одан әрі дамиды,
онда болмысқа деген эстетикалық көзқарастың негіздері қаланады. Мектеп
оқушыларды табиғаттағы, өнердегі, адамдарды қарым-қатынастағы әсемдікті
ұғынуға және бағалауға дағдыландырады. Яғни, олар әсемдік заңы бойынша
өмір сүруге үйренеді, шығармашылық қабілеттерін дамытуға дағдыланады. Егер
адам сана және өзіндік санаға ие болып, өз бетінше жаңғыртушы іс-әрекет
орындауға қабілетті болса, онда ол адам тұлға деп аталады.
Тұлға ретінде әрбір адам әлеуметтік жүйеде мақсат бағдарлы және
ойластырылған тәрбие барысында қалыптасады. Әрбір тұлға, бір жағынан,
қоғамдық тәжірибені игеру деңгейімен, ал екінші жағынан, материалдық және
рухани құндылықтар қорына қосқан қоғамдық үлесімен танылады.Тұлға үшін
адам өзіне табиғаттан берілген және өмір мен тәрбие желісінде қалыптасқан
ішкі қасиеттерін нақты практикалық қызметте аша білуі шарт.
Мектеп оқушыларының эстетикалық сезімдері олардың өмірінде зор роль
атқарады. Әсемдікті көре, түсіне отырып жасай білу жеке тұлғаның рухани
өмірін байытады, қызғылықты етеді, оған ең жоғары сезімде рухани
ләззаттануға мүмкіндік береді. Біз әр жеке тұлғаның эстетикалық сезімі
тұлғалық мәнін жан–жақты дамытуға ұмтыламыз, сондықтан әр баланың сезім
нәзіктігін, көркемдікті, әсем нәрсені сүйетіндей етіп дамытуымыз керек.
Жеке тұлғаның әсемдікті және жексұрындықты, сәулеттілікті және
ұждансыздықты, қуаныш пен қайғыны т.б. түсінуіне байланысты, оның саналы
тәртібі мен мінез құлқы айқындалады. Осыдан келіп жеке тұлғаның әсемділікке
шынайы көзқарасы мен мұраттары болуы керек екендігі шығады.
Қазіргі кезде эстетикалық көзқарастарды тәрбиелеу – тәрбие барысының
зер салуды, күн санап өсіруді талап ететін мәселесі. Біздің қоғамда жеке
тұлғаның сұлулық тәрбиесіне тек қана өнердің емес, еңбек, қоғамдық
қатынастар, қоршаған орта, тәртіп, тұрмыс, табиғаттың да әсемдік жақтары
ықпал етеді. Эстетикалық көзқарастар жеке тұлғаның шындыққа қатынасын
анықтайды.
Адам өмірінде эстетикалық көзқарас әрдайым қуатты рухани күш ретінде
көрінеді. Балғын бөбектік кезеңнен бастап әсемдікке ұмтылу - балаға тән
нәрсе, құбылыс. Ол әрдайым бойларында әсемдік құндылықтары бар қатар
құрбыларына, ересектерге еліктейді. Балалардың өз еңбек іс әрекеті тиімді
және сапалы болу үшін оның ұйымдастырылуы толысып, тамаша нәрсені қабылдау
деңгейіне жеткені жөн. Балаға сонымен қатар жасампаздықтың да әсемдігі
ашылады.
Еңбек әсемдігін қабылдауды үйретіп, іс-әрекет әсемділігіне
сезімталдығын тәрбиелеп, мұғалім балалардың еңбек белсенділігін кеңейтуге
дем береді. Эстетикалық көзқарасты тәрбиелеудің экономикалық мәселереге
әрі тікелей, әрі жанама қатынасы бар. Бұл біздің қоғамдағы қоғамдық өндіріс
адамдардың өскелең рухани және мәдениеттілік- материалдық қажеттіліктерін
қанағаттандыруға бағытталғандығынан туындайды. Өндірілген тауарлар
сапасының әсемдігі тұтынылу тиімділігіне де үлкен әсер етеді. Мұның өзі
әсіресе қазіргі заманда әр баланың білім алуда белгілі дәрежеде эстетикалық
көзқарас мәдениеті болуын талап етеді.
Кең ой-өрістілік сөйлеу іс-әрекетінің мазмұнынан сөз өнерін, ақыл–ой
еңбегін, шындықтың обьективтік жақтарын, көркем сөз сұлулығын бөліп
қарайды. Еңбек іс-әрекетінде еңбек мақсаттары мен үдерісі, оның нәтижесі,
сұлулығы ерекше көрсетіледі. Құқықтық іс-әрекетінде қоғамдық
мұрағаттардағы, оның ынтасы мен тәртібіндегі сұлулыққа баса назар
аударылады. Бейнелеу іс-әрекеті барысында балаларға көзге көрінетін сұлу
әлем ашылса, музыкада адам жасаған дыбыс үйлесімділігінің сұлулықтары
ашылады. Дене тәрбиесі мәдениет және гигиена негіздері арқылы бала адам
денесінің тән және жан сұлулығын таниды т.б.
Әсемдікке тәрбиелеудің оқушыны жан-жақты және үйлесімді дамытудың
жалпы жүйесінде жанама қызметі де бар.
Мәселен, көрнекті швейцар психологі Ж.Пиаже өзінің балалар
психологиясын зерттеуде олардың суреттерінің анағұрлым шынайы әрі олар
психологиялық ойларға толы болатындығын жазады[52, 69].
Әсемдіктің адам үшін зор тартымды күші бола отырып, сонымен бірге
оның іс-әрекетінің белсенді және тиімді дем берушісі де болады. Оқушы
өнегелілігінің әсемдігі, оның жан дүниесінің байлығы, шешендігі оны басқа
адамдарға тартымды етеді. Оқушылар алдында ашық көрініс берген еңбек
әсемдігі, ол еңбегі тартымды етеді және іс әрекетінің үдерісін
жеңілдетеді. Ерлік пен шын азаматтық әсемдігі адамдарды қоғамдық тәртіп
және құқықтық әрекеттерін орындауға жетелейді.
Эстетикалық тәрбие және білім алудағы мақсаттар: тұлғаның өнер мен
қоршаған болмыс нысандарын қабылдау, игеру және бағалау дайындығын дамыту;
көркемөнер, рухани және денешынықтыру мәдениеті саласындағы шығармашылық
қабілеттерін қалыптастыру.
Эстетикалық тәрбие тұлғаны әсемдікті тануға орайласқан санасын
(сезімі, талғамдары, ұғымдары, мұраттары, құндылықтары мен көзқарастары),
оның қасиеттерін, бағалау эстетикалық қатынастарын және олардың
әрекет–қылық пен мінезде, өз қалаулары мен іс-әрекеттерінде (қабылдауында,
бағалауында, шығармашылық қызметтестік пен өзіндік жасампаздық, сезіне
жауапқа келуінде, талдауда) көрінісін ашуға, анықтауға бағытталған.
Қазіргі заман жағдайларына орай аса маңыздылары ретінде эстетикалық
тәрбиенің келесі бағыттары алға тартылуда: көркем өнерлік білімді үздіксіз
дамыту: оқушылардың ән күй мәдениетін қалыптастыру, театрға байланысты
тәрбие мен білім беру, көркем әдебиеттік қабілеттер дарыту және дамыту.
Әсемдікке тәрбиелеудің нәтижелік көрсеткіштері: тәрбиеленушілердің
эстетикалық санасының даму деңгейі; олардың эстетикалық құнды заттары,
құбылыстар көркем шығармалар әлемінен игерілген қорға шығармашылдықпен
қатысуы болып табылады.
Эстетикалық тәрбие бойынша қызметтер мазмұны; мұражайлар мен көрмелерге
саяхаттар ұйымдастыру, көркем әдебиет туындылары бойынша конференциялар
өткізу; дөңгелек үстелде кездесулер ұйымдастыру; әйгілі орындаушылар (жеке
әншілер, хор, оркестрлер) күй табақтарын жинақтау; тірі табиғат бұрышын
және т.б. жасау.
Эстетикалық тәрбиенің өзіне тән мәселелері бар. Олардың бірі
эстетикалық сезімді және эстетикалық қабылдауды тәрбиелеу.
Эстетикалық тәрбиенің міндеттері:
1. Эстетикалық сезімді тәрбиелеу.
2. Өнер және әдебиет салаларында балалардың қабілетін, ынтасын,
бейімділігін дамыту.
3. Оқушыларды эстетикаға, өнерге сезімдерін талғамдарын қалыптастыру.
4. Эстетикалық құралдарды пайдалана білу дағдыларын қалыптастыру.
5. Оқушылардың әсемдікке өз тарапынан үлесін қоса білуге тәрбиелеу.
Өмірдегі, өнердегі әдемілікті сезу және көру жеке тұлғаларда әр түрлі
болады. Біреулер онша мән бермейді, қалай болса солай қарап, жанынан өте
шығады. Әдемілікті сезу үшін, оған түсіну үшін, ең алдымен бейнелеу өнері,
музыка және ән саласынан әрбір жеке тұлғада білім болуы қажет. Білім жеке
тұлғада әдеміліктің обьективтік критерилерімен қаруландырады. Білімді тұлға
сұлулықты бағалай біледі, түсінеді. Айналадағы дүниеге сезімталдық,
эстетикалық қабылдау қырағылығы, ықыластылық, қамқорлық баланың эстетикалық
дамуының негізі болады.
Эстетикалық ұғымды байымдауды, баға беруді қалыптастыру -
эстетикалық тәрбиенің тағы да бір міндеті. Әдемілікті сүю, оған түсіну үшін
балаға негізінен көмектесетін білім. Сондықтан бала бейнелеу өнері
саласындағы ырғақ, үндестік музыка мен әндегі дыбыстарды және өнер әдістері
туралы білімді игеру қажет. Осыған байланысты ол эстетикалық терең түсінуге
тырысады, байымдай және бағалай біледі.
Эстетикалық тәрбиенің келесі бір мәселесі – жас ұрпақты өмірдің
барлық салаларындағы; жеке тұлғаның өмірі мен тұрмысындағы, еңбектегі
көркемөнердегі және табиғаттағы сұлулық пен әсемділікті көре білетін, ұға
білетін, бақылай алатын және оларды өзі жасай алатын азамат етіп тәрбиелеу.
Егер адам ол үшін жас жеткіншектер сауатты, терең білімді болу керек.
Әдебиетті, музыканы, сәулет өнерін, кескіндеме, кино мен театрды түсініп,
олардан жанға рухани азық, ләззат ала білу үшін де сезім – түйсігі ұшқыр,
ақыл ойы алғыр, білімді адам болуы тиіс.
Көркемдікке және сұлулыққа баға беру үшін эстетикалық танымның маңызы
өте зор. Эстетикалық таным – бұл өмірдегі еңбектегі және табиғаттағы
сыртқы әдемілік пен нағыз сұлулықтың арасын ажырата білу, өнер
шығармаларына жоғары талап қою. Қазіргі жағдайда біздің қоғамдық өмірге
қажетті мәселелердің бірі – жеке тұлғаның эстетикалық белсенділігін
тәрбиелеу. Ол әдемілікті сезіп және оның құқықтарын түсініп қана қоймай,
осы құқық бойынша өзін қоршаған айналаға өзгеріс жасауы қажет. Өмірге
енген эстетика (еңбек, табиғат эстетикасы, адамдар қатынасы және жай-жағдай
эстетикасы) адамды түсіндіреді. Адамды белсенді түрде өмірдегі әдемілікке,
көркемділікке өз үлесін қосып, оны көріксіздіктен, ұсқынсыздықтан қорғауы
қажет. Балаларды эстетикалық белсенділікке тәрбиелей отырып, оларды
өздігінен ілтипатты оқырман, қайырымды көрермен, сезімтал тыңдаушы болуға
үйрету керек. Балалар әдебиетті оқуға, кинофильмді, теледидарды,
спектакльді көруге, музыканы тыңдауға өте ынталы болады. Әртүрлі әдеби,
музыкалық шығармалардағы іс-әрекеттің, оқиға желісін дұрыс түсіну үшін
балаларды көп ізденуге үйрету, бағыт беру - ұстаздардың басты міндеті.
Баланың эстетикалық мәдениеті және белсенділігі тұтас педагогикалық
процесте дамиды. Сондықтан оның барлық еңбегі, демалысы эстетикалық бағытта
тиімді ұйымдастырылса, ол өз өміріне әдемілік элементтерін енгізе алады.
Эстетикалық тәрбие мәселелерінің маңызды міндеті - өнер және әдебиет
салаларында балалардың қабілетін, ынтасын және бейімділігін дамыту. Осыған
орай мектепке оқушылардың ықтимал мүмкіндіктерін және қабілетін барынша ашу
керек.
Оқушылардың эстетикалық санасының және шындыққа қатынасының
ерекшеліктерін білу оқушылар өмірін эстетикалық көзқарас тұрғысында дұрыс
ұйымдастыруға көмектеседі.
К.Д.Ушинский: "Балалардың табиғатқа нақты сезімін ояту дегеніміз - ең
игілікті, жан сезімін тәрбиелейтін ықпалдардың бірін қоздыру",- деп
табиғаттың тәрбиеші қызметін анықтайды[43].
Табиғатты танудың көптеген тақырыптары дұрыс дүниетанымның қалыптасуына
жағдай жасайды. Табиғат адамды рухани байытады, онымен қарым-қатынас жасау
адамдардың жоғары моральдық қасиеттерінің қалыптасуына жағдай жасайды.
Нағыз әсемдік табиғатта болатыны белгілі, ал м±ғалімнің міндеті балаға оны
көре білуге көмектесу, бағалай білуге және көргенін пайдалана білуге үйрету
болып табылады. Табиғаттың әсемдігін онымен тікелей қарым-қатынас жасағанда
ғана ашуға болады. Оларға дайындалғанда қоршаған табиғаттың: гүлдердің және
экскурсияда зерттелетін объектілердің әсемдігін ашу мәселелерін енгізу
қажет. Б±л м±ғалімнің шығармашылық ж±мысы. Табиғаттануды оқытудан
пайдаланылатын көрнекі қ±ралдар да - балалардың эстетикалық сезімін дамыту
қ±ралдары болып табылады.
Педагогтың эстетикалық тәрбие берудегі, атап айтқанда сурет салуға
басшылық жасаудағы жетекші ролі бұрынғысынша толық бағаланбады, баланың
шығармашылық мүмкіндіктері әлі де болса үлғайтып көрсетілді. Шетел
теорияларының ықпалынан кұтылу, еркін тәрбие теориясынан бас тарту үдерісі
қиындықпен әрі баяу жүзеге асып жатты.
Мұнан кейінгі жылдарда көркем өнер тәрбиесін дамытуда: балалар
творчествосының мазмұны қазіргі заманғы болмысты бейнелеу болып
табылатынын, ал осыған байланысты баланың қоршаған өмірмен етене араласуына
қамқорлық жасау қажеттігін мойындау; тәрбиелік мақсаттардағы өнердің және
балалармен жұмыс жүргізуде оны пайдаланудың маңызын түсіну; баланың
шығармашылық қабілеті тек мақсатты педагогикалық ықпал жасаудың әсерімен
ғана ойдағыдай дами алады деген пікірдің орнығуы сияқты неғұрлым дұрыс
тенденциялар байқалды.
Бұл мәселелерді шешуде Е.А.Флерина үлкен роль атқарды. Ол бейнелеу іс-
әрекеті методикасының негіздерін талдап жасады, Балалар суреті жұмысында
ол балалар творчествосына басшылық жасау негізіне алынған принциптерді
белгіледі, яғни кеңінен эстетикалық тәрбие беру: байқампаздықты, түс пен
ырғақ сезінуді дамыту. Бұл кітабында Е.А.Флерина балалар шығармашылығын
зерттеудің алғашқы қадамдарын қорытындылап, эстетикалық тәрбиеге
байланыстылығын анықтайтын кейбір қағидаларды айтады. Ол балаға көркемдік,
сұлулық тәрбиесін беруді үлкен реалистік енер мысалдары арқылы жүзеге асыру
қажет деген дұрыс қорытындыға келеді. Ол балаларды сурет салуға үйрету
әдістемесін эксперимент түрінде талдап жасауды жүзеге асырды[53].
Енді бастауыш сынып жасындағы және 5-сынып оқушыларының өзіндік
психологиялық даму ерекшеліктері туралы және осы ерекшеліктердің
оқушылардың эстетикалық сезіміне, эмоциясына, қабылдауына ықпал ету
сипатына тоқталып өтейік.
Бұл жастағы оқушылардың жеке тұлғалық ерекшеліктерін Л.С.Славина[54],
С.Л.Выготский [55], Д.Б.Эльконин [56], Л.И.Божович [57], М.Ф.Морозов [58]
т.б. психолог-ғалымдардың еңбектерінде қарастырылды. Олардың еңбектерінде
оқыту барысында бастауыш сынып балаларында жасына сай және орта мектеп
жасына ауысуына байланысты психологиялық ерекшеліктерге бейімделушілік
қалыптасатындығы анықталады.
Бірақ, баланың жеке тұлға болып қалыптасуы әр түрлі жолдармен жүреді.
Біріншіден, оның мектепке қандай дайындықпен келуі, екіншіден, оның
қабылдап жатқан психологиялық-педагогикалық әсеріне байланысты. Кішкентай
оқушылар көбінесе оқуды жақсы көреді. Балада төменгі мектеп жасында оқу
әрекеті жетекші роль атқарады. Оқушылар үшін мотивтердің ішінде, әлеуметтік
мотивтер көп орын алады, олар баланың іскерлікке жағымды қатынасын,
танымдық қызығушылықтарын анықтайды.
М.Ф.Морозовтың эксперименттік зерттеулері бойынша, енді 5-сыныпқа аяқ
басатын оқушыларды интелектуалды белсенділікті, ойлы ынталылықты көп қажет
ететін білім қызықтыратыны анықталады. Әсіресе балаларды қиындай түсетін
оқу тапсырмалары қызықтырады. Балалар, оларды ойландыра түсетін жаңа
материалдарды қарастырғанды ұнатады. Оларға өздеріне сөйлем, сөз,
ойландыратын тапсырмаларды құрауға берсе, сол оларды қызықтырады, яғни
олардың ынтасы қиын, күрделі тапсырмалар орындауға бағытталған.
М.Ф.Морозовтың зерттеулерін жалпылай отырып, оның эксперименттері және
бақылауларын ескере келе, төменгі сынып жасындағы балалар күрделі оқу
жұмыстары мен бәріне зор ықылас танытады, бірақ соның ішінде оларға
өздеріне күрделісін, қиынын, көп ынталанатынын, ойландыратынын және оларға
жаңа білім беретінін таңдайды. 3-4 сынып оқушыларын көбінесе фактілерді
түсіндіру, олардың қарым–қатынасының себептік құрылымдары оқу барысында
нақты заңдылықтар қызықтырады[58].
Төменгі сыныптың соңында балаларды жеке пәндер бойынша іріктеу
басталады. Кейбір оқушыларда бұл тұрақты қызығушылық тудырады. Егер төменгі
сынып жасында оқушыларда қызығушылық дамымаса, онда оқуға жауапты және
сапалы қатынас жаман жағына өзгереді. Бұл өзгеріс шамамен 3-4 сыныптарда
болады.
Төменгі мектеп жасындағы баланың психикалық үдерісі және функциясы
әбден жетіледі – ес логикалық түрде, зейін біршама тұрақтала бастайды,
интелектуалды операциялар абстрактты және күрделілеу болады. Танымдық және
сезімдік-эмоционалдық қажеттіліктер аса қажетті және күшті қажеттіліктер
болып табылады.
Дегенмен 5-сыныпқа дейін оқушылар жағдайға үйреніп, өз міндеттерін
жақсы меңгеріп, қажетті сезімін тудыратын бастапқы кездегі жаңа және ерекше
тартымдылығын жоғалта бастайды.
Оқушының мектепке және оқуға деген жағымды қатынасын төмендететін тағы
бір себеп бар. Ол мұғалімдер мен тәрбиешілердің баланың бойындағы
мінез–құлықты қалыптастыруды міндет етіп қоймауы.
Орыс педагогтарының арасында дағдыға ерекше көңіл бөлген К.Д.Ушинский
болды. Ол дағдының, тәрбиенің, мінез–құлықтағы ролін қарастырумен қатар,
оны мінездің ерекше компоненті деп есептеді[59]. Мысалы,
С.Л.Рубинштейн:Адамды бір нәрсені орындауға үйретсек, ол адамның
дүниетанымына, адамгершілігіне әсер етіп, оның мінез–құлқынан орын алып,
дағдыға айналады. Дағдыға айнала отырып, ол адамның екінші болмысына
айналады,-деп сендіреді[60].
Балаларда тұрақты жекелік сапалар, оларды еріксіз көндіру арқылы емес
жаттығу арқылы, жағымды мотивтерді, сезімдерді қолдану арқылы қалыптастырса
жемісті болады.
Л.С.Славинаның зерттеулері кезінде мынау анықталды. Егер ересек адам
баланың өзіндік белсенділігін жұмылдыра алса, онда осы іс-әрекет формалары
және жүйелі жаттығулар, балада қажетті сапаларды қоғамдағы мінез–құлықты
меңгерумен қорытындыланады.
1. Ол өзінің психологиялық табиғатына сай мотив сапасын, спецификалық
мінез–құлықпен қорытылады.
2. Балада сапа формасы мінез–құлыққа сай жаттығу үдерісін жүргізу
кезіңде орындалады.
3. Меңгерілген мінез–құлық формасы мына жағдайда тұрақты болады.
Біріншіден, бала сол мінез–құлыққа үйренсе, екіншіден егер, осыны өзі іштей
қаласа.
4. Балада тұрақты құлықтық–психологиялық сапа қалыптастыру, оның
мотивация аясында, мінез–құлық өрісінде нақты ұйымдастырушылықты қажет
етеді[54].
Мотивацияға келетін болсақ, біріншіден, бұл мінез-құлықтың сапасы
қажеттілігімен сәйкес келсе; екіншіден, бұл мінез–құлық ол үшін өзі
ұмтылатын үлгі, идеал болса тұрақты болады.
Төменгі мектеп жасында баланың еріксіз мінез–құлық аясында көп өзгеріс
болады. Мектепке бару секілді жаңа өмірдің әсерінен, оның мінез – құлық
және іскерілік аясы едеуір даму жолын өткізеді.
Л.С.Выготский айтуынша дифференциялды ойындар және баланың мектептік
өміріндегі еңбек, төменгі сыныптағы бала дамуында ерекше болып табылады
және бала дамуындағы психикалық процестер мен функциялардың қалыптасуына
әкеледі[55].
Бұл жастағы бала еркінің даму негізі оның ересектер қойған мақсаттарды
басқаруы, сонымен қатар сол мақсатты өзі де қоя білуі, өз мінез–құлқын,
іскерлігін басқара алушылығына байланысты.
Мектептегі оқуға өту оның мінез–құлықтық еркін ғана қалыптастырып
қоймай, танымдық, психикалық процестерін қалыптастырады.
Білімді меңгерудегі мінез–құлық еркі туралы ерекше зерттеу жүргізген
Д.Б.Эльконин және оның қызметкерлері. Олар былай ойлайды, біріншіден білім
баланың іс–әрекеті үлгісімен жүзеге асырылуы тиіс, екіншіден оқушылар өзін-
өзі үнемі басқаруы керек[56].
Баланың оқу барысында бастапқы кезде есте сақтау ерікті және әдемі
түрде жүргізіледі. Ол басқа әрекетте ерекшеленіп, теориялық жаттаудың
тәуелсіз түрін қалайды.
Төмендегі мектеп жасындағы балалар өздерінің ойлау үдерісін нашар
басқарады. Олар алдына қойған тапсырмадан тез көңілі бөлінеді. Өз ойларын
соңына дейін жеткізе алмайды.
Л.С.Выготский мен оның шәкірттерінің сансыз зерттеулері мынаны
көрсетті, төменгі мектеп жасында баланың психикалық үдерісі мен функциялары
сыртай жанама түрге ие болды. Бұл психикалық процестерді саналы түрде
басқару үшін балаға сол процестерді ұйымдастыратын сыртқы әдістер керек.
Сондықтан төменгі сынып оқушылары естіген нәрселерін артынша қайталап, сол
зат туралы ойлай бастайды. Бұл жерде сөйлеу баланың сүйеніп ойларын
ұйымдастыратын сыртқы әдіс болып тұр [55].
Сонымен төменгі жастағы баланың танымдық психикалық процестері, оның
ойын кезіндегі еріксіз іс-әрекетінің арқасында пайда болып, өзінің мақсаты,
мотиві, әдісі бар тәуелсіз психикалық іскерлікке айналады: есте сақтау –
ойында қалу – ерікті жаттауға қабылдау – бақылау әрекетіне; -ойлау –
ойлану әрекетіне т.б. Бұл өзгерістерді қорытындылай келе мынаны көрсету
керек, бұл жастағы танымдық психологиялық процестер, егер оқу барысы
жеткілікті түрде дұрыс ұйымдастырылған болса айқын қалыптасады.
Мұндай мотивацияның жоғарылауы, баланың одан әрі дамуына, екі жақты
пайда әкеледі: біріншіден, балада өмірлік тұрақты жекелік ерекшелік
қалыптасады – ол сәтсіздіктен қашып, табысқа жетуге ұмтылады; екіншіден бұл
баланың басқа да қабілетінің тез дамуына әсер етеді. Табысқа жету
мотивациясына екі жекелік құрылым әсер етеді: өзін - өзі бағалаушылық және
талпыну деңгейі.
Төменгі сынып оқушыларында өзіндік бағалаудың үш түрі кездеседі:
адекватты, көтеріңкі және басыңқы.
Адекватты өзіндік бағалауы бар балалар, белсенді, сергек, тапқыр,
көпшіл болып келеді. Олар көбінесе өз жұмысындағы қателерге қызығушылықпен
қарап өз бетінше табуға тырысады. Өз мүмкіншілігіне сай тапсырмаларды
таңдайды.
Өзін-өзі бағалау тұрақтылығы төмен балалар өте сирек кездеседі. Бұның
бәрі төменгі мектеп оқушыларының өзін-өзі бағалаушылығы динамикалық,
мұнымен қатар тұрақтылыққа жақын, кейін жеке тұлғалық іс-әрекетке әсер
етіп, жекелік қасиеттердің қалыптасуына әсер етеді.
Оқушылардың өзін-өзі бағалаушылығы төмен адекваттылық олардың
әрекеттерінен, кескін келбетінен, сезінулерінен айқын білініп тұрады.
Өзін-өзі бағалаушылығы жоғары балалар өз мүмкіншіліктерін жоғары
бағалайды. Олар өздерінің шамасы келмейтін тапсырмаларды таңдайды.
Менменділік, жөнсіздік, жоғары өзімшілдік - өзін-өзі бағалаушылығы
жоғары балалардың сипаттамасы.
Оқушыларда 5-сыныптан бастап нақты жағдайлы өзін-өзі бағалаушылықтан
(өзінің әрекеттерін, қылықтарын бағалау) жалпылама бағалаушылыққа ауысу
басталады. Жалпылама өзін-өзі бағалаушылығы, қабілеті мен іс-әрекетінің
үлгісі ретінде болжанады.
Қыздардың өзін-өзі бағалаушылығы 5-сыныпта ұлдардан жоғары болады. Бұл
қыздардың тәртіп әрекетінің (орындаушылық, талпыныстылық) мектеп
талаптарына сай келуімен түсіндіріледі.
Мектеп оқушыларының өзін бағалаушылығы өзінің құрдастарымен
қарым–қатынасы кезінде қалыптасады және түзетіледі. Әдетте бұл баланың өз
құрдастарының тобына сіңуін анықтайды, өйткені олар өзін бағалаушылығы
белсенді адекватты балаларды жоғары бағалап, өзін бағалаушылығы төмен
балаларға қарама–қарсы пікір білдіреді[54].
Баланың топтағы немесе ұжымдағы тартымдылық деңгейі оның білімдегі
табысына, іскерлігіне ғана емес, сонымен қатар оның топтағы, жүйедегі
құрдастарымен қарым–қатынасына да байланысты.
Бастауыш мектепке сай келетін жас кезеңін баланың жеке мінез–құлқының
қалыптасып, бекітілетін кезеңі ретінде қарауға болады.
Төменгі мектеп жасындағы балалардың бір–бірімен қатынасы кезінде едәуір
өзгерістер болады. Бұл кезеңдерде балалардың ұжымдық байланыстары, ортақ
пікірлері, бір–біріне деген талаптары, бағалаушылықтары қалыптасады.
Олардың жеке тұлғалық бағыты анықталады, мұғалімдеріне, жолдастарына деген
шарттары қалыптасады, жаңа өнегелі сезімдері және қажеттіліктері пайда
болады.
Жалпы оқу әрекеті оқушылардың жалпы мақсатқа ұмтылушылығын тудырады.
Негізінде балалық қатынасқа жататын әрекет біртіндеп оқу әрекетіне айнала
бастайды, яғни өзара талап етушілік және өзара көмек туындайды.
Төменгі сынып балаларында жекелік қоғамдық бағыттаушылық, басқа
балаларды сынып жұмыстарымен қызықтырушылық пайда болады.
Бастапқыда төменгі сынып балаларының қоғамға бағытталушылығы, оның
құрдастарының ортасына ұмтылуымен, бір істі барлығына жария етуімен,
басқалардың істеген ісін қайталауымен байқалады. Бұл арқылы төменгі сынып
оқушыларының еліктегіштігі көзге түседі.
Бірақ бұл бағыттаушылық уақыт өте келе 5-сыныпта жаңа дамыған формаға
ие бола бастайды. Балалар өздерін бір бүтіннің бір бөлігі ретінде сезіне
бастайды. Бастауыш сынып оқушыларына мұғалімнің бүкіл сынып алдында ескерту
жасауы дұрыс емес екендігі анықталған. Дегенмен, бұл 5-сынып оқушыларына
басқаша әсер етеді, олар құрдастары алдындағы ескертулерге қайғырады. Бұл
кезде балалар арасында күштірек өлшенетін жекелік қарым–қатынас туындайды.
Яғни, оқушылар 5-сыныпта жолдастарының әрекеттерін өзара талқылай бастайды.
Бастауыш мектеп жасындағы оқушыда пайда болған қоғамдық бағыттаушылық
арқасында олар белсенді түрде топтағы өз орнын табуға, өз құрдастарының
алдында сыйлы, абыройлы болуға тырысады. Алайда оқушының бұл талпыныстарын
қанағаттандыру үшін, ол сыныптың пікірімен санасуы, сол сыныптағы
қабылданған қағидаларға, дәстүрлерге бағынуы қажет. Бұл қағидаларды
меңгеруі оқушылардың өнегелі сезімдерінің қалыптасуын білдіреді. Осы
кезеңдегі басты жаңашылдықтар баланың жаңа жас кезеңдік дамуына, орта
мектептік жасқа өтуіне қажетті алғы шарты болып табылады.
Бұл біріншіден, бұғанға дейінгі танымдық өрісінің дамуы, балада
шындыққа деген жаңа танымдық қатынастың дамуы, ойлаудың қиын формаларына
ауысуы.
Ал, екіншіден, баланың қажеттіліктерінің аффекті деңгейінің жаңадан
құрылуы, өзінің мақсаттарын, оқудың шарттарын және оған қатынас сезімдерін
саналы түрде басқаруы.
Үшіншіден, баланың мінезінің негізін қалайтын, мінез–құлық және
сезімдік әрекет формаларының қалыптасуы.
Соңында, бұл оқушының қоғамға бағыттала дамуы, өз көзқарастарының
тобына бағытталуы, құрдастарының арасында өз орнын таба білуі, солардың
қойған шарттарын меңгере алулығы дами бастайды.
Оқушылардың көңіл-күй сезімдері баланың жеке тұлғалық дамуының
негізгі кезеңін қамтиды. Яғни, оқушылардың көңіл-күй сезімдері олардың
эмоцияны байланысты өрбиді және дамиды.
Эмоция сөзі, латынның еmovere, толқыту, қоздыру деген мағынаны
білдіреді. Уақыт өте бұл сөздің мағынасы шамамен өзгерген, қазір эмоция -
бұл, әртүрлі экзогендік (қоршаған ортадан шығатын) және эндогендік (өзіндік
органдардан ұлпалардан шығатын) сигналдарға жауап ретінде пайда болатын,
міндетті түрде организмде айқын физиологиялық өзгерістерді алып жүретін,
сезімдер реакциясының жалпыламасы [61].
К.К.Платонов көрсетуі бойынша эмоция шындық әлемінің заттары мен
құбылысын көрсетпейді, сол заттар мен құбылыстардың адам ағзасына тигізетін
әсерін көрсетеді. Эмоция таным үдерісінің формасы болса да, ол санамызда,
сол зат немесе құбылысқа әсерленушілікті білдіреді. Эмоция – ой сияқты –
шынымен объективті (әділ) өмір сүретін құбылыс. Бұның диапазоны мен
формалары өте кең. Қуаныш және қайғы, рахаттану және жиіркенушілік, ашу
және қорқыныш, сағыныш және қанағаттанушылық, үрей және түңілу – осының
бәрі әртүрлі эмоциялық-сезімдік күйлер [62].
Эмоция – мотивация мен әуестенушілік, талаптанушылықпен немесе
И.П.Павлов айтқандай, рефлекс мақсатымен тығыз байланысты. Элементарлы
эмоциялар адамға ерте сәбилік шақтан бастап тән. Нәрестенің ең алғаш
дүниеге жылап келуін эмоционалдық өмірінің ең алғашқы басқышы деп есептеуге
болады[13]. Әрбір адамның эмоционалдық өмірі шектеусіз және бір мөлшерде
жұмбақ. И.Канттың ұсыныстарына қарай эмоцияны стеникалық (гректің
стенос - күш), сергіткіш, қоздырғыш, энергиялық әрекетпен
қамсыздандыратын, астеникалық (а жалғауы қарсылықты білдіреді) –
сөндіруші, адамның белсенділігіне кедергі келтіретін, тежейтін,
босаңсытатын, мақсатқа жету жолында қиындықты жеңуге кедергі келтіретін,
етіп бөлуге болады. Осы классификацияны отандық ғалымдар да мойындайды.
Стеникалық эмоцияға, қуаныш, ашу, ыза кірсе, астеникалыққа – сағыныш,
үрей, аққөңілдік кіреді.
Стеникалық және астеникалық эмоциялар адамның саналы бағалауына қарай
жағымды және жағымсыз болуы мүмкін. Эмоцияның көп түрлігінен басқа оны:
көңіл күй, құштарлық және аффект деп білдіреді.
Көңіл–күй – бұл қатты білінбейтін, тұрақты эмоционалды қалып. Көңіл –
күй түсіңкі немесе сабырлы, қобалжулы немесе жабырқаңқы, салтанатты немесе
көңілді болуы мүмкін. Бұл эмоционалды қалыптың – эмоциялық фоны болып
табылады.
Құштарлық – күшті және терең ұзақ мерзімді эмоциялық қалып. Құштарлық
адамның ойы мен әрекетінің бағытын басқара отырып, тілегін қажеттіліктерін
қанағаттандыратын әрекет.
Аффект – бұл айқын байқалатын, эмоцияның қарқынды жарқ ететін ашу, ыза,
шаттық үрей т.б. көрінетін, эмоционалды-сезімдік қозудың жоғарғы
дәрежесі[63].
Эмоция түйсік секілді – шындықты бейнелеу формасы. Сондықтан адамның
уайымсыздануы, басқада психикалық әрекет секілді, тәуелсіз, және шындықпен
байланысты. Эмоция И.П.Павловтың көрсетуі бойынша үлкен мен сыңары жарты
шарлары қабығының қайнар күші болып есептеледі.
П.К.Анохин 4 негізгі факторды көрсетті, олар эмоцияның жоғарғы қозу
деңгейінен, ұзақ уақыттың, ұю қалпына өтуінің міндетті физиологиялық
шарты болады, артынша аурудың дамуына әкеп соғады.
1. Берілген жүйке клеткаларының қозуының биологиялық оптимумына (жақсы
жағдайлар жиынтығы) және тиггерлі механизмдердің сынуына шыдау. Осы қозудың
жоғарғы деңгейін құлыптау немесе оның ұзақ уақытқа созылуы,
2. Алғашқы және шамадан тыс қозған жүйке элементтерін, жүйке құрылысына
одан әрі немесе кең көлемді енгізе;
3. Қан арналарындағы сергітетін гормондардың талпына жоғарылауы,
алғашқы қозған жүйке элементтерін қамшылауға әкелді, және патологиялық
эмоция ағым формасын созылмалы кесірлі шеңбер түріне ауыстырады.
4. Қоршаған орта факторларының бас ми сығарларына әсер ету арқылы,
қабық асты потологиялық комплексінің жіңішкерген және біршама кеңіген
сигналдармен байланысты қалыптасады. Осы кезіңнен бастап патологиялық
эмоция, психикалық құрылымы бұзылған, психологиядық комплекске айналады
[64].
П.К.Анохин пікірінше адамға жағымды эмоционалды-сезімдік сфера қалпын
туғызу үшін жағымсыз эмоция тудыратын стимулдарды болдырмау арқылы немесе
сол стимул мен эмоция арасына жағымсыз эмоцияны болдырмауға тырысатын
интеллект, сезім, логиканы кіргізу жолдары арқылы эмоция мәдениетін
қалыптастырады. Соңғысы тәрбиелік жұмысқа да кіреді.
Қалыпты өсіп келе жатқан нәресте өте эмоционалды-сезімтал болып келеді.
Ол үшін өмір жаңалыққа тола; білетіні аз болғандықтан, оған барлық нәрсе
өзгеше және маңызды болып тұрады. Ересектер тарапынан көп көңіл бөлінбесе
оған қатты әсер етіп, эмоционалдық сферасының қалыптасуына әсер етуі
мүмкін. Нәресте жанұядағы психологиялық жағдайды ықыласпен қабылдайды,
қоршаған ортадағы тез қуанып, тез қайғысын өзінікі сияқты қабылдай алады.
Ол қайғыға ортақтаса біледі және жаны аши алады. Жылдар өте келе өзгеретін
бұл әсершілдікті қолдап, нәрестенің осал, нәзік, таза, мөлдір эмоционалды-
сезімтал өмірінің құлдырап кетпеуіне көмектесу керек.
Әсіресе белгілі бір заттар мен, мысалы егер жыласаң бір кісі алып
кетеді, қорқыту, ұрып шошыну эмоционалды-сезімдік сферасының құрылуына
жаман әсер етеді. Балаларды қорқыту, оларда өзіне деген сенімсіздікті,
қорқақтығы, қараңғыдан, жалғыздықтан қорқуды қалыптастырады.
Біздің эмоционалды-сезімдік қалпымыз аз өмір сүретін, жұмыс істейтін,
еңбек ететін, дем алатын жағдайымызға және біздің қоршаған заттарға да
байланысты.
Көркемөнерде балалардың сезімдеріне әсер етудің құралдары мен түрлері
жетерлік. Солардың ең кең таралған әрі әсерлі құралы – түстер, яғни
қоршаған орта кездесетін саналуан заттар мен құбылыстардың түстері.
И.Гете былай жазды: Түстер адамның жанына әсер етеді: олар сезімді
көтереді, эмоцияны және ойды оятады, бізді қуандырады да, қобалжыта да,
мұнайта да алады [65].
Сонымен, эмоция – біздің әрқайсысымызға тән жақсы, жаман психологиялық
реакция тудыратын, біздің қуанышымыз және қорқынышымыз, мұңаюымыз және
рахаттануымыз. Эмоция бізді жаңашылдыққа, көңіл білдірулікке, қоршаған
ортаға деген қызығушылықты сақтап қалуға көмектеседі. Эмоция біздің
психологиялық іскерлігіміздің, біздің меніміздің бір бөлігін құрайды.
Оның сипаттамасы сыртқы орта әсерлерімен, сигналымен, сонымен қатар ойлау
мен байланыстылығы бізге көбінесе біліне бермейді.
Мидың бөліктері мен ми жарты шарларының арасындағы кең екі жақты
байланыстар эмоция мен ойлаудың өзіндік байланыстымен түсіндіріледі.
Эмоциональдық қалып вегетативті жүйке жүйесі және ішкі секреция біздерінің
функциясының өзгеруімен сәйкестеледі. Егер эмоционалдық қозу вегетативтік
реакциямен, ішкі секреция бездерінің өзгерісі ұзақ мерзімге созылса, оның
қорытындысы ішкі органдар мен ұлпалардың тітіркенуіне әкеп соғып, ауруға
шалдықтырады. Көбінесе жағымсыз эмоциялар ауруға әкеп соғады, жағымдысы,
қанағаттану мен рахатқа бөлеп, еңбекте табыс әкеледі.
Кеңестік психологияның классигі Л.С.Выготский көптеген шетелдік және
отандық психологтардың еңбектерін талдай отырып, адамның организммен
қоршаған орта арасындағы өзара әрекет бар екенін айтты. Ол эмоцияны қиын
қыстау кезінде көрінетін реакция, оның қорытынды нәтижесі әрекет деп
түсіндірді[55].
Эмоционалды-сезімдік сферада адамдар арасында ерекше анық жекелік
өзгешеліктер байқалады. Оның жеке тұлғалық ерекшеліктері, интеллекті, оның
басқаларға деген қызығушылықтары эмоция мен сезімде жарық көрінеді.
Жеке тұлғаның эмоционалды-сезімдік сферасындағы негізгі өзгешеліктер:
оның адамилық сезімдеріне, оның басқа объекттерге бағытталуына байланысты.
Адам сезімдері арасындағы өзіндік қайғыруы кезінде оның дүниетанымдық,
идеялогиялық, сонымен қатар өмірге деген, адамдарға деген қатынасы
көрінеді.
Жеке тұлғаның эмоционалды-сезімдік түр ерекшелігі былай көрінеді:
1) жоғары немесе әлсіз эмоционалдық қозу;
2) жоғары немесе төмен эмоционалды-сезімдік тұрақтылық.
Эмоционалды-сезімдік қозу мен тұрақтылықтың айырмашылығы адамның
темпераментін сипаттайды. Бірден тұтанып және тез басылатын, сонымен қатар
сезімі бірдей жанбайтын, бірақ тұтанған соң, тез басылмайтын адамдар бар.
Одан соң оларды: күшіне және интенсивтігіне, сезіміне және оның
тереңділігіне қарай бөлуге болады.
Эмоцияның дамуы, бүтіндей жеке тұлғаның дамуымен үздіксіз байланысты.
Адамның даму кезінде көрінетін эмоция мен сезімдер эмоцияның ары қарай
дамуына әсер етеді. Эмоция өздігінен дамымайды. Оларды өзіндік даму тарихы
болмайды: жеке тулғаның ұстанымы, өмірге көзқарасы өзгеріп, іскерлігі
қалыптасса, бұл санаға әсер етіп сонымен қатар эмоция қайта құрылады. Тұйық
қатардағы эмоциядан эмоция дамымайды. Белгілі бір кезең кезіндегі сезімдер
болып өткен кезеңдегі сезімдер, болып өткен кезеңдегі сезімдермен тығыз
байланыста емес.
Жаңа сезімдер ескі, әлсіреген сезімнің орнына келеді. Адамның
өміріндегі белгілі бір эпоха өтіп, орнына жаңасы келген кезде, сонымен
қатар эмоция жүйесі де басқамен аусады. Бірақ сезімнің бір кезеңнен
екіншісіне өтуі жеке тулғаның бүкіл дамуымен байланысты болады.
Келтірілген мәлімет келесі маңызды ерекшеліктерді көрсетеді. Бүтіндей
эмоционалдық құбылыс өзіне үнемі екі моментті біріктіреді: бір жағынан
кейбір көңіл-күй мазмұнының бейнеленуін, ал екіншіден – толық эмоционалдық
сезімді бейнелейді.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz