Кеңес Одағы халықтарының Москва қорғанысына үлес қосуы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-8
І - тарау. КСРО – ның қорғаныс әрекеттерін ұйымдастыруы.
1.1. Қызыл Армияның амалсыз шегінуі. Москва
қорғанысын
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...9-25
1.2. Кеңес Одағы халықтарының Москва қорғанысына үлес
қосуы ... ... ... ...25-29
ІІ Тарау. Гитлершіл әскерлерді Москва түбінде талқандау. Ұлы отан
соғысының бірінші кезеңінің аяқталуы.
2.1. Москваны қорғауды ұймдастыру. Москва
қорғанысы ... ... ... ... ... ..30-3 3
2.1. Қарсы шабуылға шығу және неміс-фашист әскерлерін
Москва түбінде
талқандау ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 33-53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...54-5 6
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .57-59
Кіріспе.
Тақырыптың өзектілігі. Ұлы Отан соғысының аса маңызды оқиғаларының
ішінде Москва үшін болған шайқас көрнекті орын алады. Қара теңіз бен Каспий
теңізінің аралығында өткен ұрыс қимылдары 15 ай шамасына созылды, сөйтіп
қорғаныс және шабуыл операцияларының күрделі комплексі ретінде Кеңестік
әскери өнердің тарихына енді.
Герман фашизмі дүние жүзіне үстемдік етуді жеңіп алудың гитлерлік
жоспарларын жүзеге асыру жолындағы басты кедергі болып табылатын, Кеңестік
Социалистік Республикалар Одағын жоюды мақсат етті.
1941- ж. басына қарай Германия әскерлері біздің еліміздің шекараларына
жақын келіп тұрды. Польшаны басып алуы фашистердің КСРО-ға батыс бағытта,
Норвегияны оккупациялауы — солтүстік бағытта, Балқан елдерін алуы —
оңтүстік бағыттан баса-көктеп кіруі үшін плацдарм жасауына мүмкіндік
берді[1].
Басып алған елдерінің өнеркәсібі, шикізат және адам ресурстары
Германияның қарамағында қалды да, мұның өзі оның әскери-экономикалық қуатын
едәуір арттырып жіберді.
СССР-ге шабуыл жасайтын кезінде Германия мен реакцияшыл үкіметтер
басқаратын Италия, Финляндия, Румыния, Венгрия 190 дивизияны (5,5 млн.
солдат пен офицерді), 4,3 мың танкті, 5 мыңға жуық соғыс сомолетін, 47
мыңнан аса зеңбіректер мен минометтерді совет шекараларының өн брйына
шоғырландырды. Бұл тарихтағы ең ірі басқыншылық армия болды.
Қиыр Шығыста фашистік Германияның агрессиялық пиғылдарын бірге бөліскен
империалистік Жапония қауіп төндіріп тұрды[2].
Коммунистік партия мен Совет үкіметі соғыс қаупінің өте тез күшейіп келе
жатқанын жақсы түсінді. 170 дивизия (2,7 миллионға жуық жауынгерлер мен
командирлер), барлық соғыс техникасының тең жартысынан астамы еліміздің
шекаралық әскери округтарына жинақталды. Бірақ дивизиялардың адам құрамы
әлі де толық іріктеліп болмаған еді. Транспорт, байланыс құралдарының
жетіспеуі байқалды. Көптеген танк құрамалары, моторландырылған және авиация
құрамалары қайтадан құрылу және жаңадан құрастырылу үстінде болды. Мұндағы
танктер мен самолеттердің жаңа үлгілері не бары 20 проценттей ғана болды
және оларды жеке құрам енді ғана меңгере бастаған еді.
1941 ж. 22 июньде, жексенбі күні таңертеңгі сағат 4-те нацистік Германия
шабуыл жасамау туралы совет-герман шартын бұзып, соғыс жарияламастан СССР
жеріне опасыздықпен басып кірді. Совет Одағына Отанымыз бастан кешкен
барлық соғыстардың ішіндегі ең ауыры әрі ең қатыгезі күшпен таңылды.
Фашистік әскерлер шабуылды бастау жөнінде шартты белгі алғаннан кейін
СССР-дің бекіністі шекаралық аудандарына ар-тиллериядан кенеттен күшті
соққы беріп, бірнеше минут өткен соң Совет елінің жеріне баса-көктеп енді.
Аэродромдарға, темір жолдарға, әскери-теңіз базаларына, байланыс
линияларына, соғыс қару-жарағы мен оқ-дәрі коймаларына, тыныштықтағы совет
қалаларына мыңдаған тонна өлім жүгі нөсердей жауды.
Гитлершілдер шабуылды стратегиялық үш бағытта — Ленинград, Москва және
Киев бағыттарында жүргізді. Фашистік командование бұл тұстарға өзінің ең
көп мөлшердегі күштері мен құралдарын, оның ішінде танк құрамаларының
негізгі күшін шоғырландырды[3].
Шабуылдың күтпеген жерден, кенеттен жасалуы гитлерлік армияға елеулі
басымдық алуға мүмкіндік берді. Басты соккылар беру бағыттарында жау күш
жағынан үш есе және тіпті бес есе басым болып отырды. Авиацияның төне
шүйілуі және танктердің шептерді бұзып өтуі себепті жау совет ^жеріне
едәуір еніп, штабтар мен әскер құрамалары арасындағы байланысты үзіп тас-
тауға мүмкіндік алды.
Баренц теңізінен Қара теңізге дейінгі, аралықта орасан зор шайқас болып
жатты. Екінші дүниежүзілік соғыс басталғаннан бергі қорғанушы жақтың
әскерлерінің күшін агрессор тұңғыш рет шындап сезінді.
Жау тобырларының соққысына бірінші болып шекарадағы 485 застава қарсы
тұрды. Дұшпан күштерінің басымдығына қарамай солардың бірде-біреуі
бұйрықсыз өз шептерін тастап кетпестен, соңғы патрон, соңғы граната
қалғанша шайқасумен болды.
Рава-Русский бекініс ауданын қорғаушылар бірнеше неміс дивизиясының
тегеурінді қысымын 27 июньге дейін тойтарып тұрды. Лейтенант А. В.
Лопатиннің заставасы коршауда 11 күн бойы қаһармандықпен шайқасты.
Балтықтағы маңызды соғыс-теңіз базасы — Лиепаяны қорғаушылар жеті тәулік
бойы табан-дылықпен қорғанды, оларға бұрынғы астыртын большевик, Қысқы
сарайға шабуыл жасауға қатысқан генерал Н. А. Дедаев басшылық етті[4].
Брест қамалының қорғанысы совет жауынгерлері ерлігінің жарқын мысалы
болды. Брест қамалының қорғаушылары жаудың самолеттеріне танкілері мен ауыр
зеңбіректеріне өздерінің қол пулеметтерін, мылтықтары, гранаталарын ғана
және бұларға қоса қаһарман ерліктерін карсы қойды. Қамалдағы шайқасқа
30-дан аса ұлттың өкілдері — орыстарменбелорустар,украиндар мен грузиндер,
молдавандар мен армяндар, қазақтар мен өзбектер татарлар, мордвалар және
баска-лар катысты. Жан-жактан түгел коршауда калған олар азықсыз, сусыз бір
аи фашистік дивизиялардың өршелене жасаған шабуылдарын тежеп тұрды. Майор
П. М. Гаврилов, капитан И. Н. Зубачев, полк комиссары Е. М Фо-мин басшылық
еткен қамал гарнизоны жауға зор шығындар келтіріп ерлікпен қорғанды.
Совет әскерлері кескілескен табанды күрес жүргізе отырып, шегінуге мәжбүр
болды. Совет жауынгерлері Отанға шексіз берілгендікті, рухының күшін,
қайтпас қайсарлық пен қаһармандық көрсетті. Жаудың бірінші соққысын кеуде
тосып, қарсы алған олардың көбі қаза тапты. Олардың есімдері белгісіз,
бірақ ерліктері өшпейді.
Соғыстың алғашқы күндерінің өзінде-ақ совет ұшқыштары құрбандық ерліктің
үлгісін көрсетті. 22 июньде ұшқыш П. Чиркин жанып бара жаткан машинасын
фашистердің танкісіне қарай шүйілтті. Бомбардировщигін жау машиналарының
колоннасына бағыттаған капитан Н. Ф. Гастелло мен оның жауынгер жолдастары-
ның ерлігі бүкіл елімізге мәлім болды. Фашистердің самолеттерін Ленинград
түбінде соғып түсірген ұшқыштар М. П. Жуков, С. И. Здоровцев және П. Т.
Харитонов Совет Одағының Батыры атағына ие болды. Айрықша авиаполктың
командирі, 1941 ж. июль айының басында, фашистік айтулы алтьі ұшқышпен
жалғыз өзі шайқасып, қаза тапқан С. П. Супрун бірінші болып екі мәрте Совет
Одағының Батыры атағын алды[5].
Совет әскерлері қорғана шегініп қана қойған жоқ. Олар дұшпанға
айтарлықтай соққы бере отырып, қарсы шабуылға да шығып отырды. Мәселен,
фашистер 22 июнь күні Перемышльді басып алды, бірақ олар бұл арада бір
тәулікте тұра алған жоқ. 99-атқыштар дивизиясының (командирі — полковник Н.
И. Дементьев) және шекарашылардың құрама отрядының күшімен қала 23 июнь
күні азат етілді. Біздің әскерлеріміз қаланы 28 июньге дейін, шегіну
жөнінде бұйрық болғанша ұстап тұрды.
Совет әскерлерінің табан тіресе көрсеткен қарсылығына қара-мастан, жау 10
июльге қарай Латвияны, Литваны және Белорус-сияның, Украина мен Молдавияның
едәуір бөлігін басып алды. Гитлершіл генералдар әлден-ақ жеңісті тойлауға
дайындалып еді. Біздің жауларымыз ғана емес, сондай-ақ шетелдегі кейбір
достарымыз да Совет еліне фашизммен өлімші айқаста төтеп беру мүмкін болмас
деп есептеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Диплом жұмысын жазу барысында Ұлы Отан соғысындағы Батыс майданы
тақырыбына арнайы әдебиеттер де жалпы Ұлы Отан соғысы туралы әдебиетттер
де көптеп кездесті. Алайда жұмыс барысында бұрын аз айтылған немесе
айтылуға кеңестік саясат мұрсат бермеген мәселелерді қарастыруға тырыстым.
Алайда, бұндай мәселелер туралы документтерді КСРО мемлекеттік, немесе
Ұлттық Қауіпсіздік комитетінің архивтерінен әлі де еркін шығарылмағандығы
көрінді.
Сонымен қатар Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Батыс майданындағы іс –
қимылдар туралы Ушаков А.В. ХХ ғасырдағы Отан тарихы, Шарипов А.
Операция жалғасуда. Жилин ПА. Ұлы Отан соғысы атты зерттеу жұмыстарын жазып
шықты[6].
Батыс майданы тарихын зерттеумен айналысқан және соғыс қимылдарына
жан жақты талдау жасаған армия генералы С.М.Штеменконың Бас штаб соғыс
жылдарында атты естелік кітабында да жан – жақты талданған[7].
П.А.Жилин Ұлы Отан соғысы атты кітабында Батыс майданының Кеңес Одағы
үшін қандай стратегиялық маңызы болғанын көрсеткен. Сондай – ақ бұл аймаққа
фашистік басқыншылардың өлермендікпен ұмтылу себептерін де қамтыған[8].
А.В.Ушаковтың ХХ ғасырдағы ұлы Отан соғысы атты еңбегі Батыс майданының
қиындықтары мен жетістіктеріне, жалпы соғыс тағдырының шешілуіне тигізген
әсеріне, Батыс халқының психологиялық ерекшеліктеріне, соғыс қимылдарын
жүргізу үшін қаншалықты техника мен адам күштерінің жұмылдырылғанына
сипаттама берген[9].
А.Шарипов Операция жалғасуда еңбегінде Соғыс қимылдарын ұйымдастыру
мен партизандық соғыс жүргізу әдістеріне тоқталған. Сол кездегі Кеңес
халқының Батыс майданы үшін берген көмектері де қамтылған[10].
Армия генералы С.М.Штеменконың кітабында Жалпы соғыс қимылдарына
сипаттама бере келіп Батыс майданының маңызына, стратегиялық ерекшелігіне,
жер жағдайының шабуыл мен қорғаныс үшін қаншалықты қолайлығына, шабуыл мен
қорғаныстағы бас штабтың қызметіне, сипаттама береді[11].
Диплом жұмысын жазу барысында жоғарыда аталған еңбектерден басқа СССР
тарихы оқу құралдарын, көптеген әскери қызметкерлердің жазған естелік
кітаптары мен мақалаларын және баспасөз беттерінде жарық көрген қорғаныс
министрлігінің және ұлттық қауіпсіздік комитетінің архив материалдарын
пайдаландым. Атап айтқанда Кузнецов И.В. История СССР. М., 1971.Черменский
Е.Д. История СССР. М.,1965[12].
СССР тарихы 1972. История СССР .М.,1967.ТЛЛ. Берхин И.Б. История СССР
(1917-1964) М., 1966. История СССР. М.,1960. Г. Дерр. Сталинградқа
жорық. Орысшасы неміс тілінен аударылған. М., Әскери әдебиет баспасы,
1957, 127-бет. Таяу Герман империализмі және екінші дүниежүзілік соғыс.
СССР және ГДР тарихшыларының Берлиндегі ғылыми конференциясының
материалдары (1959 ж 14—19 декабрь). Орысшасы неміс тілінен аударылған. М.,
Шетел әдебиет баспасы, 1961, 82-бет. Гинденбургтьң естеліктері. Орысшасы
неміс тілінен қысқартылып аударылған. Петроград, Мысль, 1922, 104-бет.
Э. Людендорф. Менің 1914—1918 жылдардағы соғыс туралы есте-ліктерім. II
том, 219-220-беттер. Қатерлі шешім. Орысшасы ағылшын тілінен аударылған.
М., Әскери әдебиет баспасы, 1958, 75-бет.
Диплом жұмысының мақсаттары мен міндеттері:
Екінші дүниежүзілік соғыс қарсаңындағы Батыстың КСРО үшін экономикалық,
саяси маңызын талдау. Кеңес Одағы әскерлерінің Батыстағыы қорғанысын
ұйымдастыруы.
- Герман милитаристерінің Москваға ерекше көңіл бөлусебептерін ашу;
- Батыс майданындағы шайқас қимылдарын білу;
- Әскери қимылдар жоспарына сипаттама;
- Москва түбіндегі жеңістің соғыс тағдырын шешудегі маңызын анықтау.
Диплом жұмысының құрылымы:
Диплом жұмысының құрылымы кіріспе, екі тарау, әр тарауда үш
тармақшадан, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, сілтемеден тұрады.
І - тарау. КСРО – ның қорғаныс әрекеттерін ұйымдастыруы.
1.1. Қызыл Армияның амалсыз шегінуі. Москва қорғанысын ұйымдастыру.
Жұмылдыру. 22 июнь күні күндізгі сағат 12-де еліміздің барлық
радиостанциялары Совет үкіметінің социалистік Отанды қорғау жөнінде халыққа
арнаған үндеуін берді. Сол күні әскери міндеттілердің әскер қатарына
шақырылатыны хабарланып, елдің европалық бөлігінде соғыс жағдайы енгізілді.
СССР Халық Комиссарлары Советі мен ВКП(б) Орталық Комитеті 1941 ж. 29
июньдегі директивасында совет халқын еліміз жерінің әрбір сүйемін қорғап
қалуға, майдандағы армияға жан-жақты көмек ұйымдастыруға, елдің бүкіл
өмірін майдан мүдделеріне бағындыруға, Қызыл Армия бөлімдері амалсыз шегін-
ген жағдайда жауға ештеңе қалдырмай, алып кетуге болмайтын құнды мүлікті
жойып жіберуге, жау басып алған аймақтарда партизан отрядтары мен
диверсиялық топтар ұйымдастыруға, Халық жасақтары дұшпанға төзгісіз
жағдай жасауға шақырды. Коммунистік партия мен Совет үкіметінің Бәрі де
майдан үшін, бәрі де жеңіс үшін! деген үндеуі бүкіл совет халқының
жауынгерлік ұранына айналды[13].
1941 ж. 30 июньде СССР-дің соғыс жылдарындағы барлық өкімет билігі
шоғырландырылған мемлекеттік төтенше жоғары органы — Мемлекеттік Қорғаныс
Комитеті (ГКО) құрылды. Бұған И. В. Сталин (төраға), В. М. Молотов (төраға
орынбасары), К. Е. Ворошилов, Г. М. Маленков, Л. П. Берия, Л. М. Каганович
кірді. Кейін оған Н. А. Булганин, Н. А. Вознесен-ский, А. И. Микоян
енгізілді5. Мемлекеттік Қорғаныс Комитеті қарулы күреске стратегиялық
басшылықты жоғары Бас командованиенің Ставкасы арқылы жүргізді. Июльдің
ортасынан бастап Қорғаныс халық комиссариатын басқарған И. В. Сталин,
сондай-ақ, Ставканың да председателі болды.
Партияның Орталық Комитеті партияның басшы кадрларын, коммунистерді
қайтадан бөліп, олардың көпшілігін әскери жұмыстың аса маңызды учаскелеріне
жіберді. 1941 ж. аяғына қарай партия мүшелерінің бестен екі бөлігі армия
мен флот болды. Партияның ұйымдастырушылық және саяси қызметі бүкіл халықты
жауға қарсы күреске аттандырып, топтастырған күш болды.
Соғыс басталған бір аптаның ішінде шақыру пункттері арқылы 5 миллионнан
астам адам әскер қатарына жіберілді. Жүздеген мың совет азаматтары өздерін
еріктілер ретінде жіберуді сұраған өтініштер берді. Олар майдандағы армияға
барды, олардан халық жасақтарының отрядтары, истребитель және жұмысшы
батальондар құрылды.
Соғыстың алғашқы күндерінен бастап барлық республикаларда майданның
әскери резервтерін жасақтау өріс алды. Қызыл Армияның әрбір әскери құрамасы
өзінің құрамы жағынан интернационалды болды. Сонымен бірге жаңадан
жасақталған дивизиялар мен бригадалардың ішінде ұлттық құрамалар да болған
еді, бұлар агрессорға қарсы ортақ күресте совет халықтарының қатысуының бір
формасы болып табылды.
Коммунистік партия мен Совет үкіметі халықшаруашылық күштері мен
ресурстарын соғыс өндірісінің мүдделері жолында қайта бөлуге бағытталған
батыл шаралар қолданды. Негіздері соғысқа дейін-ақ талданып жасалған,
жұмылдырушы жалпы халықшаруашылық жоспары дайындалды. Жоспар басты
міндеттердің бірі ретінде Поволжье, Урал, Батыс Сібір, Қазақстан мен Орта
Азия аудандарын дамытуды көздеді. Жоспарда танк жасауға және авиация
құрылысына, қару-жарақ оқ-дәрі шығаруға айрықша көңіл бөлінді. Халық
шаруашылығының салалық құрылымы қайта құрылды[14]. Танк өнеркәсібі халық
комиссариаты мен Миномет қаруы халық комиссариаты құрылды. Негізгі
өнеркәсіп халық комиссариаттарың тәжірибелі партия және шаруашылық
қызметкерлері: Б. Л. Банников, В. В. Вахрушев, А. И. Ефремов, В. А.
Малышев, И. Ф. Тевосян, Д. Ф. Устинов, А. И. Шахурин және басқалар
басқарды. Соғыс кезеңінде қалалардың еңбекке жарамды барлық халқы өндіріс
пен құрылыста жұмыс істеуге жұмылдырылды. Күш пен қаржыны майданға қызмет
етуге аудару үйлесімді соғыс экономикасының берік негізін қалады.
1941 ж. 24 июньде ВКП(б) Орталық Комитеті Саяси бюросының шешімі бойынша
эвакуация жөніндегі Совет құрылды. Оның председателі болып Н. М. Шверник
тағайындалды. 27 июньде ВКП(б) Орталық Комитеті мен СССР Халық Комиссарлар
Советі Адам құрамы мен бағалы мүлікті көшіріп әкету және оларды
орналастырутәртібітуралы қаулы қабылдады. Көшірілген халық-қа көмек
көрсету үшін едәуір ақша қаражаты бөлінді. Эвакуация шын мәнінде
бүкілхалыктық іске айналды.
Соғыстың алғашкы күндерінен бастап-ақ елдің ғылыми мекемелерінің бәрі өз
жұмыстарын қорғаныс мүдделеріне сәйкес қайта құруға кірісті. Мекемелердің
көпшілігі ғылыми зерттеулердің бағытын өзгертті. Көптеген ғалымдар майданға
аттанып, қолдарына қару алып, Отанын қорғады.
Елдің батыс аудандарының, сондай-ақ Москва мен Ленин-градтың зерттеу
институттары шығысқа қоныс аударды.
Жау басып алған аймақтарда қалып қойған совет адамдары гитлерлік
агрессияға жауап ретінде басқыншыларға қарсы табан-ды қаһармандық күресті
өрістетті8. Кең құлаш жайған партизандық қозғалыс соғыстың халықтық,
азаматтық сипатының жарқын көрінісіне айналды. Бұл қозғалыста халықтың
социализм жеңіс-терін сақтап қалуға, Отанды қорғауға, миллиондаған
адамдарды құлдыққа түсуден және қырғынға ұшыраудан құтқарып қалуға бекем
бел байлаған ұмтылысы көрініс тапты[15].
ВКП(б) Орталық Комитетінің 1941 ж. июльде қабылданған Жау әскерлерінің
тылында күрес ұйымдастыру туралы арнаулы қаулысында былай деп атап
көрсетілді: Міндет мынада болып отыр: герман интервенттері үшін адам
төзгісіз жағдай туғызу, олардың байланыс құралдарын, транспортын істен шыға-
рып, әскери бөлімдерінің өзін бүлдіріп, олардың барлык шараларын
сәтсіздікке ұшыратып отыру керек, басқыншылар мен олардың қолжаулықтарын
жою керек, атты және партизан отрядтарын құруға, бүлдіргіш истребитель
топтар құруға барынша көмектесіп, фашист басқыншыларына қарсы барлық
қимылдарға басшылық жасау үшін жау басып алған аймақтарда біздің астыртын
большевиктік ұйымдарымыздың жүйесін ұлғайту қажет.
Осы нұсқаулар негізінде жау басып алған барлық аймақтарда және оккупация
қаупі төніп тұрған аудандарда партия-комсомол астыртын ұйымдары мен
партизан отрядтарының кең жүйесін құру жөнінде үлкен саяси және
ұйымдастырушылық жұмыс өрістетілді.
Партия органдары қалаларда, темір жол станцияларында, кәсіпорындарда —
жауға зиян келтіруге мүмкіндік болатын жердің бәрінде айбынды астыртын
топтар құрып жатты.
Жау тылында бүкілхалықтық соғысты кеңінен өрістетуге шақырған партияның
үндеуін халықтың барлық топтары қызу қолдады. Жұмысшылардың,
колхозшылардың, интеллигенция өкілдерінің басқыншылармен өліспей бітіспес
шайқасқа өз еркімен түсуге әзір екені қарулы партизан отрядтарын
ұйымдастыру істерінен неғұрлым айқын көрінді. Алғашқыда отрядтар саны шағын
30—50 адамнан құрылды. Қоршаудан шығуға мүмкіндігі болмай, жау тылында
қалып қойған әскери қызметшілерден құрылған отрядтар да болды.
Майдан маңындағы аудандар халқының Қорғаныс құрылыстарын салуда
әскерлерге көмек көрсетуінің ерекше маңызы болды. 1941 ж. жазы мен қысында
бұл жұмыстарға 10 млн. адам қатысты. Көптеген совет адамдары донорға
айналып, госпитальдарда жатқан жаралыларға кемектесті, жинаған жеке ақша-
қаражаттарын Қорғаныс қорына берді, майданға жылы киім, азық-түлік жіберіп
отырды.
Уақыттың қатал сындары совет әдебиеті мен өнерінің Отан тағдырымен
ажырамас байланыста екенін айқын көрсетіп берді. Соғыстың сипаты,
майдандағы оқиғалар, шайқасып жатқан халықтың өмірі творчестволық жұмыстың
басты тақырыбына айналды. Әдебиет пен өнер партияның бүкіл идеялық-саяси
жұмысында оның белсенді көмекшілеріне айналды. Творчество қай жанрда
көрініс тапса да, ол негізгі мәселеге — халық ерлігінің үлылығын көрсетуге,
совет адамдарын күнделікті патриоттық рухта тәрбиелеу ісіне қызмет етуге
бағындырылды[16].
Соғыстың бастапқы кезінде публицистиканың пәрменді формалары —
корреспонденциялар мен очерктер, плакаттар мен листовкалар, кинорепортаждар
мен әндер неғүрлым көбірек таралды. (Соғыстың алғашқы күндеріндегі
плакаттардың бірі — И. Тоидзенің Отан-ана шақырады! плакаты осы тараудың
басында заставка ретінде беріліп отыр). Бүдан былайғы жерде соғыс
оқиғаларын, совет адамдарының рухани дүниесін неғүрлым терең толғай
көрсететін шығармалар пайда болды.
Театр өнерінің қызметкерлері өз талантын жауға қарсы күрестің ортақ ісіне
жұмсады. Қызыл Армияның Орталық театрының бір топ актерлері соғыс
басталғанда мемлекеттік шекара маңындағы әскери бөлімдердің бірінде
болатын, сөйтіп олар осы күннен бастап тоғыз ай бойы майданда өнер
көрсетіп жүрді.
1941 ж июльде Москвада тұңғыш майдандық бригада кұрылып, оған
театрлардың, Мосэстраданың, Бүкілодақтык радионың актерлері кірген еді.
Соғыс кезінде барлығы 40 мыңнан аса артист, 4 мыңға жуық концерт бригадасы
майданда болып қайтты. Олар майдандағы жауынгерлер алдында, соғыс
корабльдерінде, госпитальдарда өнер көрсетті.
Композитор. А. Александров пен ақын В. Лебедев-Кумач шығарған және
шайқасушы халықтың гимніне айналған, Қасиетті соғыс әні соғыстың бірінші
аптасының өзінде-ақ шырқалды:
Гитлершіл фашизмнің Совет Одағына күштеп таңған соғысы тарихқа Ұлы Отан
соғысы ретінде кірді. Совет халқы өзінің социалистік Отанын, оның абыройы
мен тәуелсіздігін, социализмнің жеңістерін қорғай отырып, әділетті күрес
жүргізді. Бұл-шын мәнінде бүкілхалықтық соғыс болды. Оған көп ұлтты Совет
мемлекетінің барлық халықтары қатысты[17]. Оның игі мақсаттары мен азаттық
сипаты халық пен армияның тарихта болып көрмеген бірлігі мен
топтасқандығын, олардың табандылығын, жеңіске Деген орасан зор ерік-
жігерін, жаппай ерлігін туғызды11.
Фашизмге қарсы күресте еліміздің ғана емес, сонымен бірге бүкіл
Европаның, бүкіл дүние жүзінің тағдыры шешіліп жатты. Совет халқы дүние
жүзілік цивилизацияны, тұтастай алғанда қоғамдық прогресті фашистік
тағылардан қорғап қалды. Фашизм-нің өктемдігінде болған барлық елдердің
ұлттық қайта жаңаруы, тәуелсіздігі мен бостандығы СССР-дің осы соғыстағы
табыстарына байланысты.
Ұлы Отан соғысы екінші дүниежүзілік соғыстың құрамды бөлігі болып
табылады. Оған Совет Одағының қатысуы, екіниіі дүниежүзілік соғыстың өзінің
бастапқы кезеңінде болғанындай, империалистік соғыстан антифашистік,
азаттық, әділеттік соғысқа ұласуының шешуші факторына айналды. Бұл соғыстың
басты майданы — совет-герман майданы болды.
Басты стратегиялық бағыттарда. Біздің еліміздің едәуір жерін басып алуды
гитлерлік басшылық соғыста ұтысты қамтамасыз ететін шешуші табыс деп
бағалады. Олар әлсіреген Қызыл Армияның соңғы қарсылығын жеңу ғана қалды
деп есептеді де, негізгі барлық бағыттарда — Москва, Ленинград және Киев
бағыттарында шабуылды одан әрі өрістету керек деген шешімге келді[19].
Біздің әскерлердің амалсыздан шегініп бара жатқан қиын жағдайында ВКП
(б) Орталық Комитеті мен Жоғарғы Бас командованиенің Ставкасы басты
міндетті — стратегиялық қорғанысты ұйымдастыру: фашистік тобырларды
тоқтату, жауды барынша әлсірету, қарсы шабуылға шығу үшін жағдайлар жасау
міндетін алға қойды.
Партияның бүкіл ұйымдастыру және саяси қызметі осы мақсаттарға жетуге
бағытталды. Гитлершіл стратегтердің есептеріне керісінше, Қызыл
Армияның ұрыс қимылдары барған сайын ұйымдасқан түрде жүргізіле
бастады. Июльдің ортасына қарай жау өлісі бар, жараланғаны бар 100 мыңға
жуық адамынан айрылды, танктерінің алғашқы санының тең жартысынан астамын,
1300-дей самолетін жоғалтты.
Фашистермен шайқастарда ерлікпен қаза тапқан кіші политрук Ю. Казьминнің
майданнан жазған хатынан.
Көне кітаптардың балауыз тамған беттерін аударыстырмай-ақ қой, мама.
Архип Найденовқа бармай-ақ, онымен бірге біздің ғажайып істеріміздеи
қасиетті кереметті іздемей-ақ қой. Тыңда мені: біз өлімді
дарытпайтындығымыздан жеңіп жүргеміз жоқ, біздің оны жеңетін себебіміз —
біз өз өміріміз үшін ғана арпалысып жүргеміз жоқ: соғысып жүріп біз өзбек
баласының, грузин әйелінің, орыс шалының өмірі туралы ойлаймыз. Біз шайқас
алаңына қасиеттінің касиеттісі — Отан-ананы қорғап қалу үшін шығамыз12.
10 июльде жау екпінді екі танк тобымен (біреуі — Витебск ауданынан
Духовщинаға қарай, екіншісі — Орша ауданынан Ельняға қарай) Батыс майданын
(қолбасшысы — маршал С. К. Тимощенко) бөлшектеп тастауға тырысып, Смоленск
бағытында өте күшті шабуыл жасай бастады. Бастапқы кездегі табысын дамыта
отырып гитлершіл командование Совет мемлеке-тінің астанасын алу бүкіл
соғыстың тағдырын шешеді деп есептеп тегеурінін күшейте түсті[20]. Москваға
баратын жол Смоленск арқылы ететін.
Соғыстың алғашқы айларындағы ең ірі және ең тірескен шай-қас — Смоленск
шайқасы Қызыл Армия үшін қиын жағдайларда өтті. Дұшпан адам саны,
артиллерия мен авиациясы жағынан екі есе, танкілері жөнінен төрт есеге
жуық басымдықта болды.
Шайқастың бастапқы кезінде дұшпан бірқатар тұстардан ішке қарай бұзып
өте алған. Бірақ совет әскерлерінің қарсылығы жаудың ойлағанынан әлдеқайда
күшті болып шыққан еді. Совет әскерлері қорғанып қана қоймай, сонымен бірге
Витебск мен Бобруйск түбінде жауға елеулі түрде есеңгірете жауап соққылар
да берді. Шабуыл жасаушылардың елеулі күштерін Могилев қорғаушылары
тапжылтай ұстап тұрды. Біздің әскерлеріміз жаудың алға жылжуын тежеу арқылы
жаңа резервтер дайындап, жеткізіп алуымызға мүмкіндік беру үшін қолдан
келгеннің бәрін істеді. Майдан өтіңде тұрған Смоленск, Орел, Калинин
облыстарының партия ұйымдары мен; халҚы Қызыл Армияға орасан зор көмек
көрсетіп отырды.
Июль айының ортасына қарай жау Смоленскіге бет алды. 15 июльдің кешінде
фашист әскерлері қаланың оңтүстік бөлігіне енді. Солай бола тұрса да,
Смоленск үшін болған ұрыс тағы да екі аптадай уақытқа созылды.
Батыс майданының бөлімдері өздерінің белсенді қимыл-әрекет-терімен
дүшпанға елеулі зиян келтірді. Гитлершіл командование 30 июльде Орталық
армия тобына шабуылды тоқтатып, қорғанысқа көшу туралы бұйрық беруге мәжбүр
болды. Екінші дүниежүзілік соғыста герман армиясы өз шабуылының басты,
шешуші бағытында бірінші рет қорғануға мәжбүр болды. Бұл совет әскерлері
мен командованиесінің стратегиялық ірі табысы.
Шиеленіскен күрес одан әрі өріс алды. 5 сентябрьде генерал Г. Қ. Жуков
басшылық еткен Резервтік майданның әскерлері (Москва халық жасақтарьіның
барлык 12 дивизиясы да осы майдан құрамында болды) шабуылдау үстінде
гитлершіл әскерлердің корғанысын тұңғыш рет бұзып өтіп, Ельняны азат
етті[21]. Фашистер бірнеше дивизиясынан айырылды. 10 сентябрьде совет
әскерлерінің қорғанысқа көшуіне байланысты, екі айға созылған Смоленск
шайқасы аяқталды. Жау уақытша тоқтатылды.
Кескілескен ұрыстарда совет әскерлерінің бөлімдері мен құрамалары шын
мәнінде ерлік көрсетті. Таңдаулы төрт дивизия Қызыл Армияда бірінші болып
гвардиялық дивизиялар атанды. Смоленск шайқасында жаңа қару — реактивті
артиллерия (әйгілі катюшалар) тұңғыш рет қолданылды.
Капитан И. А. Флеров басшылық ететін эсперименттік бата-реяның Орша
ауданындағы, содан кейін Рудна мен Ельнядағы күшті атыс соққылары дұшпан
катарында дүрбелең туғызды. Батыс майданның қолбасшысы С. Қ. Тимошенко
Ставкаға былай деп баяндады: Руднада шоғырланған дұшпанға батареяның не
бары үш дүркін оқ атуы жауды орасан зор шығынға ұшыратып, оның шабуылын бір
тәулік бойына тоқтатып қойды. 1941 ж. октябрь айынынбасында Флеровтың
батареясы торуылға кездесіп қалды. Қүші артық жаумен шайқаста батарея
командирі ерлікпен ,қаза тапты, ал жауынгерлер артиллериялық қондырғыларды
жарып, жойып жіберді.
Гитлершілдердің жойқын соғыс жоспарына Смоленск түбінде елеулі соққы
берілді. Совет әскерлері дұшпанның стратегиялық барлық бағыттарда бір
мезгілде шабуылға шығуды көздеген арам ойларын сәтсіздікке ұшыратты.
Смоленск шайқасы күндерінде Оңтүстік-Батыс майданның (қолбасшысы —
генерал-полковник М. П. Кирпонос) Киев қорғаныс операциясы өрістетілді. Жау
соғыстың бірінші айының өзінде-ақ Киевті басып аламыз деп дәмеленген еді.
Киевті алу оған оңтүстікке қарай жол ашқан болар еді де, Москва бағытын-да
шабуылға шығуына қолайлы жағдайлар жасайтын еді. Совет әскерлерінің
Новоград-Волынск, Житомир, Бердичев түбіндегі қарсылығы дұшпанды бірден
Киевке баса-көктеп кіру мүмкіндігі-нен айырды.
Украина астанасы мен Киев облысының жұртшылығы Киевті қорғауда ерекше
роль атқарды. Украина Коммунистік (большевиктер) партиясы Орталық
Комитетінің нұсқауы бойынша Киев бекініс ауданы алдын ала жауынгерлік
әзірлікке келтірілді, жаңа қорғаныс шептері құрылды. Июльдің ортасында
жаудың мотор-ландырылған бөлімдері калаға бұзып-жара кірген кезде, олар
совет жауынгерлері мен халық жасақтарының табанды қорғаны-сына тап болды.
Украина астанасы алынбастай болған соң, гитлер-шіл командование Киев
қорғаныс шептеріне қауырт шабуыл жасау әрекетінен бас тартуға мәжбүр болды.
Москва бағытында шабуылға шығуын тоқтатқан соң дұшпан августың аяғында
қуатты танк топтарын оңтүстікке ауыстырды.
Жаудың күш жағынан басым болуы оның сентябрьдің ортасынд төрт совет
армиясын қоршау шеңберіне алуына мүмкіндік берд Коршаудағы ұрыстар
сентябрьдің аяғына дейін созылды.
Жау құрсауын бұзып шығу зор шығынға ұшыратты. Майда қолбасшысы Совет
Одағының Батыры генерал М. П. Кирпонос Әскери советтің мүшесі, Украина
Коммунистік (большевикер партиясы Орталық Комитетінің секретары М. А.
Бурмистенк және басқа да көптеген командирлер мен саяси қызметкерле шайқас
үстінде қаза тапты. Еліміздің оңтүстігіндегі совет әскерлс рінің жағдайы
күрт нашарлап кетті[23]. Киев жау қолында қалы қойды. Бірақ оның екі айға
созылған қаһарман қорғанысі дұшпанның Москва стратегиялық бағытындағы
шабуылын бөгед
Қара теңіз флотының маңызды базасы — Одессаның аңызғ айналған қорғанысы
екі айдан аса уақытқа созылды. Соғысты алғашқы күндерінде фашист
әскерлерінің тез алға жылжуі Одессаның жаудың алыс тылында оқшауланып қалып
қоюын әкеп соқты. Оны басып алуға қорғаушылардың күшінен әлдекайд басым
бірнеше румын дивизиясы аттандырылды. Август айынд Одееса қоршаудағы
жағдайда деп жарияланды. Одесса қорғаны ауданының қолбасшысы болып контр-
адмирал Г. В. Жуко тағайындалды. Біртұтас айбынды гарнизонға айналған қызы
әскерлер, матростар мен қала тұрғындары дұшпанның өршеленге шабуылдарына
тойтарыс берумен болды. Одессаның еңбекшілер азық-түлік пен су тапшылығын
(су да карточка бойынша бер летін) көре тұрса да, қала қорғаушыларын не
керектінің бәріме камтамасыз етіп отырды.
Жағдай өзгеріп, жаудың Қырымды басып алу қатері төнгенне кейін ғана
Жоғары Бас Командование Ставкасының бұйрығі бойынша Одессаны қорғаушылар
1941 ж. 16 октябрьде қалані ұйымдасқан түрде тастап шықты. Бұл операция
эвакуацияні теңіз арқылы жасаудың үлгісі болды. Қетіп бара жатқан әскерле
барлық әскери мүлікті ғана емес, сонымен бірге мыңдаған тонн өнеркәсіп
құрал-жабдықтарын да ала кетті. Одесса қорғанысына қатысушылардың едәуір
бөлігі Севастопольге түсірілді.
Севостополь қорғанысы Ұлы Отан соғысының ең қаһарман бет-терінің бірі
болып табылады. 1941 ж. 30 октябрьден бастап Севастополь қорғаушылары
Приморье армиясының (қолбас-шысы генерал-майор И. Е. Петров) жауынгерлері
мен Қара теңіз флотының (қолбасшысы вице-адмирал Ф. С. Октябрьский) теңіз-
шілері фашистік әскерлердің өршеленген шабуылдарын бірінен соң бірін
тойтарып отырды. Өзінің тылымен құрлық арқылы байланысу мүмкіндігінен
айырылып, оқ-дәрі мен азық-түліктің жеткіліксіздігінен орасан зор
қиыншылықтарды бастан кешіре отырып, Севастополь қорғаушылары күреоті
табандылықпен жүргізё берді. Жау қаланы қауырт шабуылмен алмақ болып,
әлденеше әрекет жасады, аяусыз бомбының астына да алды, бірақ Севастополь
бас иген жоқ[24]. Гитлерлік армия СССР-ге шабуыл жасауына дейінгі өзінің
соғыс қимылдарының барлық ұрыс алаңдарында қанша әскерінен айырылған болса,
Севастопольдің қорғаныс шептерінде жаудың соншама солдаттары мен офицер-
лері жойылды.
Үш революцияның бесігі, елдің индустриялы, мәдени және ғылыми ірі
орталығы — Ленинградты басып алуға гитлершіл командование айрықша мән
берді. Гитлершілдердің жоспары бойынша Ленинград Москваны алудан бұрын
құлатылуға тиіс еді. Солай ету арқылы Гитлер саяси зор әсер туғызуды
көздеген болатын. Ленинград қорғанысы жаудың барлық жоспарын болдырмай
тастады.
Ленинградтың құрлық жақтан ешқашан бекіністері болған емес. Ленинград
партия ұйымы жүздеген мың тұрғындарды қысқа мерзім ішінде іске жұмылдырды
да, олар жауынгерлермен бірге қаланы алынбас қамалға айналдырды. 1941 ж.
июльдің ортасына қарай Ленинградтыц шалғай шептерінде герман армиясының
шабуылы тоқтатылды. Фин армиясының солтүстіктен жасаған шабуылы да көздеген
мақсатына жетпеді. Балтық бойындағы табан тірескен ұрыстар, Таллиннің
Моонзунд аралдарының қорғанысы, Ханко түбегін қаһармандықпен қорғау
Ленинград үшін күресте зор роль атқарды.
Қала қорғанысы үшін қиын-қыстау күндер августың аяғы мен сентябрьдің бас
кезінде туды. Өз күштерін қайта топтастырып және едәуір толықтырып алған
фашистік армия қайта шабуылға шықты[25]. Зор шығындарға ұшыраған дұшпанға
совет әскерлерінің қорғанысын бұзып өтудің сәті түстІ. 1941 ж. 8 сентябрьде
жау Ленинградты қоршап алды. Қаланың 900 күндік қоршауда қалуы
осылай басталды.
Ленинградты қорғаушылардың қарсылығын жеңе алмаған гит-лершілдер қаланы
авиация және ауыр артиллерия арқылы айуандықпен күл-талқан етуді мақсат
етті. Қала 611 күн бойы артиллериялық атқылау мен бомбаның астында қалды.
Ленинград майданының әскерлері, Балтық флотының теңізшілері Және қала
жұртшылығы қоршау кезінде біртұтас күшке айналып, барлық қиыншылықтар
мен жоқшылықтарды бірге бастан кешірді, жауға қарсы бірге күресті. Олардың
берік топтас-қандығы Ленинградтың жеңілместігінің аса маңызды шартына
айналды.
Елімізбен экономикалық байланысын толық дерлік үзген Ленинградтың
өнеркәсібі майданға қажетті қару-жарақ пен жабдықтарды үзбей беріп түрды.
Қала кәсіпорындарында танктер жөндеуден өткізіліп, зеңбіректер, автоматтар,
оқ-дәрілер, әскери киім-кешектер тігілді.
Қоршау қаланы қорғаушыларды өте ауыр халге ұшыратты. Ең ауыр сын — аштық
болды. Сентябрь — ноябрьде халыққа бері-летін нан мөлшері бес рет кеміп
кетті. Жауынгерлерге берілетін тамақ мөлшері күрт азайтылды. 1941 ж. ноябрь
— декабрьде берілетін нанның тәуліктік нормасы жұмысшыларға 250 г қызмет-
шілер мен біреудің асырауындағы адамдарға —125 г болды[26]. Ал әр түрлі
қосындылар едәуір араластырылып пісірілген нанның өзі іс жүзінде бірден-бір
азық болды да, азықтық басқа түрлері мардымсыз, кешіктіріліп, үздік-создық
беріліп жүрді.
Қала қоршауда тұрған күндерде де артиллерияның атқылауы мен бомбаның
астында зерттеу жұмыстарын жүргізе білген Ленинград ғалымдары асқан ерлік
пен патриотизмнің үлгісін көрсетті. Қоршаудағы, аштық жайлаған Ленинградта
аса көрнекті совет биологы Н. И. Вавилов пен оның қарауындағы қызметкерлер
жинаған бидай, арпа, жүгері, картоп және басқа ауылшаруа-шылық дақылдарының
аса құнды коллекциясы толық сақталды.
Лснинградтың партия, совет ұйымдары аштықтың бетін кайтарып,
халықты аман алып калу үшін мүмкін болғанның бәрін істеді17. Тағамдык
целлюлоза өндірісі жолға койылды, карағай мен шырша кабықтары дайындалды,
ағаш сүрегінен ашытқы жасалып, тағам орнына жүретін басқа да азық сыңарлары
шығарылды.
Қысқы суық ленинградтықтардың қасіретін күшейте түсті. Отын қоры
сарқылды, электр станцияларының трубиналары тоқ-тап қалды, жылыту
жүйелері,су құбырлары, канализация істен шықты.
Бүкіл қоршау кезін бастан кешірген жазушы Николай Тихонов сол кездегі
Ленинградты былай суреттеді: Аппак қарға оранған машиналар мен трамвайлар
сымбатталып соғылған ескерткіштер сияқты көшелерде мұз боп қатып, қалқиып
тұрды. Қала үстін өрт жалыны торлап алған[27]. Ең жүйрік деген фантаст
жазушының өзі де ойдан шығара алмайтындай күндер туды. Дантенің тозақ карти-
насы көмескі қалды, өйткені ол болса сурет қана еді, ал мұнда адам айтқысыз
шындықты қайран болған көрер көзге өмірдің өзі еңбектеніп әкеп ұсынып отыр.
Ол адамның не нәрсеге қабілетті екенін, қалай өмір сүретінін, күш-қуатты
кайдан алаты-нын бейнебір тексергендей-ақ, оны тұңғиықтың шетіне әкеп
қойды:..
Аштықтан, жалаңаштықтан, бомбалаудан, атқылаудан және титығына жетіп
қалжыраудан Ленинградтың 600 мыңнан астам тұрғыны қаза болды.
Совет командованиесі жау қоршауын бұзуға талай рет әрекет жасады, бірақ
бұған әлі де күш жетпейтін еді18. Партияның Орталық Комитеті мен Совет
үкіметінің шешімі бойынша Ладога көлі арқылы Ленинградты Үлкен жермен
байланыстыратын, ленинградтықтар Өмір жолы деп атап кеткен мұз жолы
тартылды[28]. Мұз жолы бес ай жұмыс істеді. Өмір жолы ленинградтықтарға
берілетін нан мөлшерін үш есе көбейтуге мүмкіндік берді. Осы жол арқылы жау
• бомбасының астымен қажетті жүктер қалаға күндіз-түні бірдей жеткізіліп
жатты. Қоршаудағы Ленинградтан 550 мыңға жуық адам әкетіліп, соғыс
өнеркәсібі үшін жабдықтар тасып алынды.
Отанымыздың көптеген халықтарының ұлдары мен қыздары ленинградтықтармен
қаны бір туысқандық байланыста болды. Қоршаудағы қалаға: Ленинградтық
өрендеріме атты поэти-қалық өлең-хат жолдаған Қазақстанның халық ақыны
Жамбыл Жабаев еліміздің көп ұлтты еңбекшілерінің ой-сезімін білдірді.
Ленинград түбінде латыш атқыштары жауынгерлік талай ерліктер жасады. Екі
мәрте Совет Одағының Батыры, ұшқыш армян жігіті Н. Степанян, Советтік Шығыс
әйелдерінің ішінен бірінші рет Совет Одағының Батыры атағына ие болған
қазақ халқының аяулы қыздары Мәншүк Мәметова мен Әлия Молдағұлова осы жерде
ерлікпен шайқасты. Ленинград қорғаушылары Ұлы Отан соғысының мәңгі
ұмытылмас шежіресіне ең даңқты беттердің бірін жазды[29].
Советтік Заполярьеде соғыстың алғашқы айларында кескілес-кен ұрыстар өріс
алды. Қола түбегін бір соққының езімен-ақ басып алмақ болып, фашистер 1941
ж. 29 июньде шабуылға шықты. Совет әскерлері мен Солтүстік флоттың
теңізшілері июль айының бірінші жартысы бойына жауды шекарадан 20—30 км
жерде тоқтатып, ұстап тұрды және қарсы соққылар беріп, майдан-ның
тұрақтылығын қамтамасыз етті. Сөйтіп жау соғыстың бүкіл өн бойында
Мурманскіге баса көктеп кіре алмады, ал Мурманск маңызды тасымал орталығы
болатын. Дұшпанның өршелене бомбалағанына қарамастан, Мурманск сауда порты
соғыс күн-дерінің бәрінде де үзіліссіз жұмыс істеді[30].
Неміс-фашист армиясы жасаған шабуылының стратегиялық басты үш бағытының
бірде-бірінде алға қойған міндеттерін орын-дай алмады. Майдандағы оқиғалар
совет халқының агрессорға қарсылығының үдеп келе жатқанын дәлелдей түсті.
Гитлерлік командованиенің Совет Одағына қарсы соғыста тез әрі оп-оңай
жеңіске жетеміз деген есептері ақталмай қалды.
Жау тылындағы күрес. Фашистік Германия уақытша басып алған
территорияларда 1940 ж. май айының өзінде-ақ жасалған Шығыс Европа
халықтарын құлдыққа түсіру жоспары —Ост деп аталатын бас жоспардың
негізгі ережелерін жүзеге асыра бастады. Фашистік басшылық миллиондаған
совет адамдарын құртып, Латвияның, Литваның, Эстонияның, Украинаның,
Белоруссияның жерлеріне және РСФСР-дің европалық белігіне немістерді
қоныстандырып, одан соң бұларды Ұлы Германияның құрамына қосып алмақшы
еді.
Ұрыс қимылдары жүріп жатқан аудандарда басқыншылық саясатын жүзеге
асыру әскери командованиенің қолында болды. Майдандағы фашистік армияның
тылында қалып қойған терри-торияларда бүкіл өкімет билігі гитлершіл
азаматтық әкімшіліке тиесілі болды да, бұл әкімшіліктің жұмысын Берлинде
тұрған арнаулы министрлік үйлестіріп отырды. Басып алған аудандарда
басқыншы өкімет орындары көзге желеу ету үшін жергілікті өзін-өзі басқару
дейтінді ұйымдастырды. Бірақ жергі-лікті жердегі саясатты бургомистрлер мен
старосталар белгілеген жоқ. Әскери комендатуралар, эсэсшілер командалары —
жау басып алған территорияларда қалған миллиондаған совет адам-дары міне,
осылардың билігінде болды.
фашистердің уақытша басып алған территорияларда жүргіз-ген экономикалық
саясаты ашықтан-ашық тонаушылық саясат еді. Бұл саясат уақытша еркінен
айырылып, тәуелді болып қалған халықтың еңбегін пайдалана отырып, еліміздің
өнеркәсібі мен ауыл шаруашылығын, табиғат байлығын фашистік мемлекетке
қызмет еткізуге бағыттады. Басқыншылық режимінің әр түрлі қызметшіліктері
қалып қойған машиналарды, құрал-жабдықтар-ды, шикізатты, мәдени байлықтарды
тауып алып, олардың бәрін
Германияға жөнелтіп отырды. Қәсіпорындарда және мемлекеттік иеліктерде
азапты еңбек үстемдік етті.
Басқыншылардың халықты, әсіресе жастарды Германияға жаппай зорлап айдап
әкетуі жан түршіктіретін зұлымдық болды.
Басқыншылық саясаттағы негізгі мақсат совет адамдарының қандай да болсын
қарсылығын жаншып тастау еді. Гитлершілдер совет халқын рухани құлдыққа
түсіру мақсатымен, оқу орнындарын жапты, сәулет өнерінің ескерткіштерін,
музейлерді жойды.
Басқыншылық саясат жүргізудің негізгі құралы бейбіт халық-ты тарихта
болып көрмеген жаппай қырып-жою болды. Болмашы қылығы үшін совет адамы
мазаққа, қорлыққа ұшырады, тұра алмастай болып таяққа жығылды, атылды. 1941
ж. сентябрь айының аяқ кезінде Киев қаласының солтүстік бөлігінде жатқан
Бабье Яр жырасында басқыншылар ондаған мың совет адамдарын атты. Сол жылдың
декабрь айында ғана Қырымның Багеровка поселкесінің іргесіндегі Керчь
орында олар 7 мыңнан аса адамды құртып жіберді, бұлардың басым көпшілігі
әйелдер, балалар, қарттар еді. Жазалаушылар қаныпезерлік зұлымдық пен тұтас
деревнялардың тұрғындарын тірідей өртеп, барлық үйлер мен қора-қопсыларын
құртып жіберді. Литваның Аблинге, Псков облысының Красуха, Белоруссияның
Хатынь деревнялары осындай тағдырға ұшырады[26]. Басып алынған бүкіл
территорияда тұтқын лагерьлері қаптап кетті. Солардың ішіндегі неғұрлым
ірілері — Минскіге таяу жердегі Тростянецкий, Львов маңындағы Яновецкий,
Рига түбіндегі Саласпилс Вильнюс маңындағы Панеряй және басқа лагерьлер.
СССР-дің уақытша басқын-шылыққа ұшыраған территорияларында барлығы 10
миллионға жуық совет азаматы азапталды, құртылды. 5 миллионға жуық адам
Германияға қара жұмысқа айдалды.
Басқыншылық режимі гитлершіл фашизмнің хайуандық, қанішерлік сиқын бүкіл
дүние жүзіне дәлелдеп берді.
Фашистердің айуандығы совет адамдарының ашу-ызасын туғызды. Жау тылында
батыл қимыл көрсеткен партизандарды олар халық кекшілдері деп атады.
Партизандар көпірлерді қиратты, жаудың керуендері мен бөлімшелеріне шабуыл
жасады. Белоруссияда Т. П. Бумажков пен Ф. И. Павловский қолбасшылық еткен
Красный Октябрь партизан отряды белсенді ұрыс жүргізді. Бұларға 1941 ж.
авгусында партизандардың ішінде алғашқы болып, Совет Одағының Батыры атағы
берілді.
Украинада ең ірі партизан отрядтарының бірі — қалалық Советтің
председателі С. А. Ковпак басқарған Путивль партизан отряды қимыл көрсетті.
1941 жылдың қиын-қыстау жағдайында жау басып алған аймақтарда 18
облыстық, 260-тан аса округтық, қалалық, аудан-дық астыртын партия
комитеттері мен астыртын басқа да партия органдары, сондай-ақ көптеген
бастауыш партия ұйымдары мен топтары әрекет етті.
Жауға қарсы астыртын әрекет жасаушылардың күресі өрістей түсті. Олар
үнемі жау ордасының ішінде, оның горнизондары, штабтары, барлаушыларға
қарсы бөлімдері, жазалау органдары орналасқан жерлерде жүрді[27]. Астыртын
әрекет жасау-шылардан айрықша ерлік пен қайтпас жаужүректілік талап етілді.
Қалалар мен елді мекендердегі жауынгерлік топтардың қимыл-дарынан темір
жол станцияларына жасалған бүлдіру әрекеттері ерекше тиімді болды. Орша
темір жол торабында қимыл жасаған К. С. Заслоновтың тобы жауға орасан зор
зиян келтірді. Бұл топ үш айдың ішінде жүзге жуық темір жол составын
қиратты.
Сол сияқты Қырымның, Балтық бойының, Ленинградтың, Смоленск, Харьков,
Орел, Қалинин және басқа облыстардың партизандары да батыл операцияларды
жүзеге асырды. 1941 ж. аяғына қарай жау басып алған аймақта жалпы саны 90
мыңнан аса адамы бар 2 мыңнан астам партизан отрядтары және едәуір
мөлшердегі жауынгерлік топтар қимыл жасады. Мұның өзі басқыншыларға елеулі
соққылар бере алатын күш еді.
1.2. Кеңес Одағы халықтарының Москва қорғанысына үлес қосуы. Гитлерлік
басқыншылық уақытша жау қолында қал*ан Украинаның, Белоруссияның,
Молдавияның, Балтық бойының, Россия Федерациясының бірқатар облыстарының
экономикасына елеулі зиян келтірді.
Жау басып алған аймақтарда соғысқа дейін шойынның төрттен үш бөлігіндейі,
болат пен қара металдар прокатының жартысы-нан астамы, өндірілетін көмірдің
үштен екі бёлігі алынып, соғыс техникасының, қару-жарақ пен оқ-дәрінің
басым бөлігі шы-ғарылатын еді. Сондықтан да Қызыл Армияны соғыс техника-
сымен, қару-жарақпен, азық-түлікпен жабдықтап отырудың негіз-гі ауыртпалығы
Уралға, Поволжьеге және еліміздің шығыс аудан-дарына түсті. Мұның өзі Орта
Азия, Забатысье республикалары мен Қазақстан экономикасының кауырт өсуіне
себепші болды. Өнеркәсіпті соғыс жағдайына орайластыра қайта құру бұл
республикаларда негізінен 1941 ж. октябріне қарай аяқталды[28]. Олардың
әскери-өнеркәсіп куатының бұдан былайғы өсуі қоныс аударып келген
кәсіпорындардың есебінен жүріп отырды.
Жау әскерлерінің жақындап келуіне қарай материалдық байлықтар елдің
шалғай түкпірлеріне көбіне бомбалау мен артиллерия оғының астында тасып
әкетіліп жатты. Жау Ленинградка жақындап қалған кезде Киров, Ижорск және
басқа заводтардың жабдықтарының едәуір бөлігі тасып әкетілді. Киевтің
қаһарман қорғанысы Украина астанасының 200-ге жуық кәсіпорнын, оның ішінде
аса ірі Большевик машина жасау заводы мен В. И. Ленин атындағы әйгілі
Арсенал заводын көшіріп әкетуге мүмкіндік берді. 1941 ж. 30 ноябріне
қарай Москва қаласы мен Москва облысынан 500-ге жуық өнеркәсіп орындары
көшірілген еді. Алғашқы жарты жыл ішінде қауіп төніп тұрған аудандардан
барлығы 1,5 мыңнан астам ірі өнеркәсіп орындары, басқа жаққа әкетілді.
Бұлардан басқа, кептеген оқу орындарЫ, ғылыми-зерттеу институттары,
кітапханалар, музейлер, театрлар жаңа жерден орын тепті. Елдің шығысына 10
миллионнан астам адам аттан-дырылды. Осының бәрі қоныс аудару жұмыстарының
келемі мен қиындығын айқындайды. Нақтылап келгенде тұтас бір индустрия-лы
мемлекет мыңдаған километр көшіріліп апарылды.
Армияның материалдык-техникалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-8
І - тарау. КСРО – ның қорғаныс әрекеттерін ұйымдастыруы.
1.1. Қызыл Армияның амалсыз шегінуі. Москва
қорғанысын
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...9-25
1.2. Кеңес Одағы халықтарының Москва қорғанысына үлес
қосуы ... ... ... ...25-29
ІІ Тарау. Гитлершіл әскерлерді Москва түбінде талқандау. Ұлы отан
соғысының бірінші кезеңінің аяқталуы.
2.1. Москваны қорғауды ұймдастыру. Москва
қорғанысы ... ... ... ... ... ..30-3 3
2.1. Қарсы шабуылға шығу және неміс-фашист әскерлерін
Москва түбінде
талқандау ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 33-53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...54-5 6
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .57-59
Кіріспе.
Тақырыптың өзектілігі. Ұлы Отан соғысының аса маңызды оқиғаларының
ішінде Москва үшін болған шайқас көрнекті орын алады. Қара теңіз бен Каспий
теңізінің аралығында өткен ұрыс қимылдары 15 ай шамасына созылды, сөйтіп
қорғаныс және шабуыл операцияларының күрделі комплексі ретінде Кеңестік
әскери өнердің тарихына енді.
Герман фашизмі дүние жүзіне үстемдік етуді жеңіп алудың гитлерлік
жоспарларын жүзеге асыру жолындағы басты кедергі болып табылатын, Кеңестік
Социалистік Республикалар Одағын жоюды мақсат етті.
1941- ж. басына қарай Германия әскерлері біздің еліміздің шекараларына
жақын келіп тұрды. Польшаны басып алуы фашистердің КСРО-ға батыс бағытта,
Норвегияны оккупациялауы — солтүстік бағытта, Балқан елдерін алуы —
оңтүстік бағыттан баса-көктеп кіруі үшін плацдарм жасауына мүмкіндік
берді[1].
Басып алған елдерінің өнеркәсібі, шикізат және адам ресурстары
Германияның қарамағында қалды да, мұның өзі оның әскери-экономикалық қуатын
едәуір арттырып жіберді.
СССР-ге шабуыл жасайтын кезінде Германия мен реакцияшыл үкіметтер
басқаратын Италия, Финляндия, Румыния, Венгрия 190 дивизияны (5,5 млн.
солдат пен офицерді), 4,3 мың танкті, 5 мыңға жуық соғыс сомолетін, 47
мыңнан аса зеңбіректер мен минометтерді совет шекараларының өн брйына
шоғырландырды. Бұл тарихтағы ең ірі басқыншылық армия болды.
Қиыр Шығыста фашистік Германияның агрессиялық пиғылдарын бірге бөліскен
империалистік Жапония қауіп төндіріп тұрды[2].
Коммунистік партия мен Совет үкіметі соғыс қаупінің өте тез күшейіп келе
жатқанын жақсы түсінді. 170 дивизия (2,7 миллионға жуық жауынгерлер мен
командирлер), барлық соғыс техникасының тең жартысынан астамы еліміздің
шекаралық әскери округтарына жинақталды. Бірақ дивизиялардың адам құрамы
әлі де толық іріктеліп болмаған еді. Транспорт, байланыс құралдарының
жетіспеуі байқалды. Көптеген танк құрамалары, моторландырылған және авиация
құрамалары қайтадан құрылу және жаңадан құрастырылу үстінде болды. Мұндағы
танктер мен самолеттердің жаңа үлгілері не бары 20 проценттей ғана болды
және оларды жеке құрам енді ғана меңгере бастаған еді.
1941 ж. 22 июньде, жексенбі күні таңертеңгі сағат 4-те нацистік Германия
шабуыл жасамау туралы совет-герман шартын бұзып, соғыс жарияламастан СССР
жеріне опасыздықпен басып кірді. Совет Одағына Отанымыз бастан кешкен
барлық соғыстардың ішіндегі ең ауыры әрі ең қатыгезі күшпен таңылды.
Фашистік әскерлер шабуылды бастау жөнінде шартты белгі алғаннан кейін
СССР-дің бекіністі шекаралық аудандарына ар-тиллериядан кенеттен күшті
соққы беріп, бірнеше минут өткен соң Совет елінің жеріне баса-көктеп енді.
Аэродромдарға, темір жолдарға, әскери-теңіз базаларына, байланыс
линияларына, соғыс қару-жарағы мен оқ-дәрі коймаларына, тыныштықтағы совет
қалаларына мыңдаған тонна өлім жүгі нөсердей жауды.
Гитлершілдер шабуылды стратегиялық үш бағытта — Ленинград, Москва және
Киев бағыттарында жүргізді. Фашистік командование бұл тұстарға өзінің ең
көп мөлшердегі күштері мен құралдарын, оның ішінде танк құрамаларының
негізгі күшін шоғырландырды[3].
Шабуылдың күтпеген жерден, кенеттен жасалуы гитлерлік армияға елеулі
басымдық алуға мүмкіндік берді. Басты соккылар беру бағыттарында жау күш
жағынан үш есе және тіпті бес есе басым болып отырды. Авиацияның төне
шүйілуі және танктердің шептерді бұзып өтуі себепті жау совет ^жеріне
едәуір еніп, штабтар мен әскер құрамалары арасындағы байланысты үзіп тас-
тауға мүмкіндік алды.
Баренц теңізінен Қара теңізге дейінгі, аралықта орасан зор шайқас болып
жатты. Екінші дүниежүзілік соғыс басталғаннан бергі қорғанушы жақтың
әскерлерінің күшін агрессор тұңғыш рет шындап сезінді.
Жау тобырларының соққысына бірінші болып шекарадағы 485 застава қарсы
тұрды. Дұшпан күштерінің басымдығына қарамай солардың бірде-біреуі
бұйрықсыз өз шептерін тастап кетпестен, соңғы патрон, соңғы граната
қалғанша шайқасумен болды.
Рава-Русский бекініс ауданын қорғаушылар бірнеше неміс дивизиясының
тегеурінді қысымын 27 июньге дейін тойтарып тұрды. Лейтенант А. В.
Лопатиннің заставасы коршауда 11 күн бойы қаһармандықпен шайқасты.
Балтықтағы маңызды соғыс-теңіз базасы — Лиепаяны қорғаушылар жеті тәулік
бойы табан-дылықпен қорғанды, оларға бұрынғы астыртын большевик, Қысқы
сарайға шабуыл жасауға қатысқан генерал Н. А. Дедаев басшылық етті[4].
Брест қамалының қорғанысы совет жауынгерлері ерлігінің жарқын мысалы
болды. Брест қамалының қорғаушылары жаудың самолеттеріне танкілері мен ауыр
зеңбіректеріне өздерінің қол пулеметтерін, мылтықтары, гранаталарын ғана
және бұларға қоса қаһарман ерліктерін карсы қойды. Қамалдағы шайқасқа
30-дан аса ұлттың өкілдері — орыстарменбелорустар,украиндар мен грузиндер,
молдавандар мен армяндар, қазақтар мен өзбектер татарлар, мордвалар және
баска-лар катысты. Жан-жактан түгел коршауда калған олар азықсыз, сусыз бір
аи фашистік дивизиялардың өршелене жасаған шабуылдарын тежеп тұрды. Майор
П. М. Гаврилов, капитан И. Н. Зубачев, полк комиссары Е. М Фо-мин басшылық
еткен қамал гарнизоны жауға зор шығындар келтіріп ерлікпен қорғанды.
Совет әскерлері кескілескен табанды күрес жүргізе отырып, шегінуге мәжбүр
болды. Совет жауынгерлері Отанға шексіз берілгендікті, рухының күшін,
қайтпас қайсарлық пен қаһармандық көрсетті. Жаудың бірінші соққысын кеуде
тосып, қарсы алған олардың көбі қаза тапты. Олардың есімдері белгісіз,
бірақ ерліктері өшпейді.
Соғыстың алғашқы күндерінің өзінде-ақ совет ұшқыштары құрбандық ерліктің
үлгісін көрсетті. 22 июньде ұшқыш П. Чиркин жанып бара жаткан машинасын
фашистердің танкісіне қарай шүйілтті. Бомбардировщигін жау машиналарының
колоннасына бағыттаған капитан Н. Ф. Гастелло мен оның жауынгер жолдастары-
ның ерлігі бүкіл елімізге мәлім болды. Фашистердің самолеттерін Ленинград
түбінде соғып түсірген ұшқыштар М. П. Жуков, С. И. Здоровцев және П. Т.
Харитонов Совет Одағының Батыры атағына ие болды. Айрықша авиаполктың
командирі, 1941 ж. июль айының басында, фашистік айтулы алтьі ұшқышпен
жалғыз өзі шайқасып, қаза тапқан С. П. Супрун бірінші болып екі мәрте Совет
Одағының Батыры атағын алды[5].
Совет әскерлері қорғана шегініп қана қойған жоқ. Олар дұшпанға
айтарлықтай соққы бере отырып, қарсы шабуылға да шығып отырды. Мәселен,
фашистер 22 июнь күні Перемышльді басып алды, бірақ олар бұл арада бір
тәулікте тұра алған жоқ. 99-атқыштар дивизиясының (командирі — полковник Н.
И. Дементьев) және шекарашылардың құрама отрядының күшімен қала 23 июнь
күні азат етілді. Біздің әскерлеріміз қаланы 28 июньге дейін, шегіну
жөнінде бұйрық болғанша ұстап тұрды.
Совет әскерлерінің табан тіресе көрсеткен қарсылығына қара-мастан, жау 10
июльге қарай Латвияны, Литваны және Белорус-сияның, Украина мен Молдавияның
едәуір бөлігін басып алды. Гитлершіл генералдар әлден-ақ жеңісті тойлауға
дайындалып еді. Біздің жауларымыз ғана емес, сондай-ақ шетелдегі кейбір
достарымыз да Совет еліне фашизммен өлімші айқаста төтеп беру мүмкін болмас
деп есептеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Диплом жұмысын жазу барысында Ұлы Отан соғысындағы Батыс майданы
тақырыбына арнайы әдебиеттер де жалпы Ұлы Отан соғысы туралы әдебиетттер
де көптеп кездесті. Алайда жұмыс барысында бұрын аз айтылған немесе
айтылуға кеңестік саясат мұрсат бермеген мәселелерді қарастыруға тырыстым.
Алайда, бұндай мәселелер туралы документтерді КСРО мемлекеттік, немесе
Ұлттық Қауіпсіздік комитетінің архивтерінен әлі де еркін шығарылмағандығы
көрінді.
Сонымен қатар Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Батыс майданындағы іс –
қимылдар туралы Ушаков А.В. ХХ ғасырдағы Отан тарихы, Шарипов А.
Операция жалғасуда. Жилин ПА. Ұлы Отан соғысы атты зерттеу жұмыстарын жазып
шықты[6].
Батыс майданы тарихын зерттеумен айналысқан және соғыс қимылдарына
жан жақты талдау жасаған армия генералы С.М.Штеменконың Бас штаб соғыс
жылдарында атты естелік кітабында да жан – жақты талданған[7].
П.А.Жилин Ұлы Отан соғысы атты кітабында Батыс майданының Кеңес Одағы
үшін қандай стратегиялық маңызы болғанын көрсеткен. Сондай – ақ бұл аймаққа
фашистік басқыншылардың өлермендікпен ұмтылу себептерін де қамтыған[8].
А.В.Ушаковтың ХХ ғасырдағы ұлы Отан соғысы атты еңбегі Батыс майданының
қиындықтары мен жетістіктеріне, жалпы соғыс тағдырының шешілуіне тигізген
әсеріне, Батыс халқының психологиялық ерекшеліктеріне, соғыс қимылдарын
жүргізу үшін қаншалықты техника мен адам күштерінің жұмылдырылғанына
сипаттама берген[9].
А.Шарипов Операция жалғасуда еңбегінде Соғыс қимылдарын ұйымдастыру
мен партизандық соғыс жүргізу әдістеріне тоқталған. Сол кездегі Кеңес
халқының Батыс майданы үшін берген көмектері де қамтылған[10].
Армия генералы С.М.Штеменконың кітабында Жалпы соғыс қимылдарына
сипаттама бере келіп Батыс майданының маңызына, стратегиялық ерекшелігіне,
жер жағдайының шабуыл мен қорғаныс үшін қаншалықты қолайлығына, шабуыл мен
қорғаныстағы бас штабтың қызметіне, сипаттама береді[11].
Диплом жұмысын жазу барысында жоғарыда аталған еңбектерден басқа СССР
тарихы оқу құралдарын, көптеген әскери қызметкерлердің жазған естелік
кітаптары мен мақалаларын және баспасөз беттерінде жарық көрген қорғаныс
министрлігінің және ұлттық қауіпсіздік комитетінің архив материалдарын
пайдаландым. Атап айтқанда Кузнецов И.В. История СССР. М., 1971.Черменский
Е.Д. История СССР. М.,1965[12].
СССР тарихы 1972. История СССР .М.,1967.ТЛЛ. Берхин И.Б. История СССР
(1917-1964) М., 1966. История СССР. М.,1960. Г. Дерр. Сталинградқа
жорық. Орысшасы неміс тілінен аударылған. М., Әскери әдебиет баспасы,
1957, 127-бет. Таяу Герман империализмі және екінші дүниежүзілік соғыс.
СССР және ГДР тарихшыларының Берлиндегі ғылыми конференциясының
материалдары (1959 ж 14—19 декабрь). Орысшасы неміс тілінен аударылған. М.,
Шетел әдебиет баспасы, 1961, 82-бет. Гинденбургтьң естеліктері. Орысшасы
неміс тілінен қысқартылып аударылған. Петроград, Мысль, 1922, 104-бет.
Э. Людендорф. Менің 1914—1918 жылдардағы соғыс туралы есте-ліктерім. II
том, 219-220-беттер. Қатерлі шешім. Орысшасы ағылшын тілінен аударылған.
М., Әскери әдебиет баспасы, 1958, 75-бет.
Диплом жұмысының мақсаттары мен міндеттері:
Екінші дүниежүзілік соғыс қарсаңындағы Батыстың КСРО үшін экономикалық,
саяси маңызын талдау. Кеңес Одағы әскерлерінің Батыстағыы қорғанысын
ұйымдастыруы.
- Герман милитаристерінің Москваға ерекше көңіл бөлусебептерін ашу;
- Батыс майданындағы шайқас қимылдарын білу;
- Әскери қимылдар жоспарына сипаттама;
- Москва түбіндегі жеңістің соғыс тағдырын шешудегі маңызын анықтау.
Диплом жұмысының құрылымы:
Диплом жұмысының құрылымы кіріспе, екі тарау, әр тарауда үш
тармақшадан, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, сілтемеден тұрады.
І - тарау. КСРО – ның қорғаныс әрекеттерін ұйымдастыруы.
1.1. Қызыл Армияның амалсыз шегінуі. Москва қорғанысын ұйымдастыру.
Жұмылдыру. 22 июнь күні күндізгі сағат 12-де еліміздің барлық
радиостанциялары Совет үкіметінің социалистік Отанды қорғау жөнінде халыққа
арнаған үндеуін берді. Сол күні әскери міндеттілердің әскер қатарына
шақырылатыны хабарланып, елдің европалық бөлігінде соғыс жағдайы енгізілді.
СССР Халық Комиссарлары Советі мен ВКП(б) Орталық Комитеті 1941 ж. 29
июньдегі директивасында совет халқын еліміз жерінің әрбір сүйемін қорғап
қалуға, майдандағы армияға жан-жақты көмек ұйымдастыруға, елдің бүкіл
өмірін майдан мүдделеріне бағындыруға, Қызыл Армия бөлімдері амалсыз шегін-
ген жағдайда жауға ештеңе қалдырмай, алып кетуге болмайтын құнды мүлікті
жойып жіберуге, жау басып алған аймақтарда партизан отрядтары мен
диверсиялық топтар ұйымдастыруға, Халық жасақтары дұшпанға төзгісіз
жағдай жасауға шақырды. Коммунистік партия мен Совет үкіметінің Бәрі де
майдан үшін, бәрі де жеңіс үшін! деген үндеуі бүкіл совет халқының
жауынгерлік ұранына айналды[13].
1941 ж. 30 июньде СССР-дің соғыс жылдарындағы барлық өкімет билігі
шоғырландырылған мемлекеттік төтенше жоғары органы — Мемлекеттік Қорғаныс
Комитеті (ГКО) құрылды. Бұған И. В. Сталин (төраға), В. М. Молотов (төраға
орынбасары), К. Е. Ворошилов, Г. М. Маленков, Л. П. Берия, Л. М. Каганович
кірді. Кейін оған Н. А. Булганин, Н. А. Вознесен-ский, А. И. Микоян
енгізілді5. Мемлекеттік Қорғаныс Комитеті қарулы күреске стратегиялық
басшылықты жоғары Бас командованиенің Ставкасы арқылы жүргізді. Июльдің
ортасынан бастап Қорғаныс халық комиссариатын басқарған И. В. Сталин,
сондай-ақ, Ставканың да председателі болды.
Партияның Орталық Комитеті партияның басшы кадрларын, коммунистерді
қайтадан бөліп, олардың көпшілігін әскери жұмыстың аса маңызды учаскелеріне
жіберді. 1941 ж. аяғына қарай партия мүшелерінің бестен екі бөлігі армия
мен флот болды. Партияның ұйымдастырушылық және саяси қызметі бүкіл халықты
жауға қарсы күреске аттандырып, топтастырған күш болды.
Соғыс басталған бір аптаның ішінде шақыру пункттері арқылы 5 миллионнан
астам адам әскер қатарына жіберілді. Жүздеген мың совет азаматтары өздерін
еріктілер ретінде жіберуді сұраған өтініштер берді. Олар майдандағы армияға
барды, олардан халық жасақтарының отрядтары, истребитель және жұмысшы
батальондар құрылды.
Соғыстың алғашқы күндерінен бастап барлық республикаларда майданның
әскери резервтерін жасақтау өріс алды. Қызыл Армияның әрбір әскери құрамасы
өзінің құрамы жағынан интернационалды болды. Сонымен бірге жаңадан
жасақталған дивизиялар мен бригадалардың ішінде ұлттық құрамалар да болған
еді, бұлар агрессорға қарсы ортақ күресте совет халықтарының қатысуының бір
формасы болып табылды.
Коммунистік партия мен Совет үкіметі халықшаруашылық күштері мен
ресурстарын соғыс өндірісінің мүдделері жолында қайта бөлуге бағытталған
батыл шаралар қолданды. Негіздері соғысқа дейін-ақ талданып жасалған,
жұмылдырушы жалпы халықшаруашылық жоспары дайындалды. Жоспар басты
міндеттердің бірі ретінде Поволжье, Урал, Батыс Сібір, Қазақстан мен Орта
Азия аудандарын дамытуды көздеді. Жоспарда танк жасауға және авиация
құрылысына, қару-жарақ оқ-дәрі шығаруға айрықша көңіл бөлінді. Халық
шаруашылығының салалық құрылымы қайта құрылды[14]. Танк өнеркәсібі халық
комиссариаты мен Миномет қаруы халық комиссариаты құрылды. Негізгі
өнеркәсіп халық комиссариаттарың тәжірибелі партия және шаруашылық
қызметкерлері: Б. Л. Банников, В. В. Вахрушев, А. И. Ефремов, В. А.
Малышев, И. Ф. Тевосян, Д. Ф. Устинов, А. И. Шахурин және басқалар
басқарды. Соғыс кезеңінде қалалардың еңбекке жарамды барлық халқы өндіріс
пен құрылыста жұмыс істеуге жұмылдырылды. Күш пен қаржыны майданға қызмет
етуге аудару үйлесімді соғыс экономикасының берік негізін қалады.
1941 ж. 24 июньде ВКП(б) Орталық Комитеті Саяси бюросының шешімі бойынша
эвакуация жөніндегі Совет құрылды. Оның председателі болып Н. М. Шверник
тағайындалды. 27 июньде ВКП(б) Орталық Комитеті мен СССР Халық Комиссарлар
Советі Адам құрамы мен бағалы мүлікті көшіріп әкету және оларды
орналастырутәртібітуралы қаулы қабылдады. Көшірілген халық-қа көмек
көрсету үшін едәуір ақша қаражаты бөлінді. Эвакуация шын мәнінде
бүкілхалыктық іске айналды.
Соғыстың алғашкы күндерінен бастап-ақ елдің ғылыми мекемелерінің бәрі өз
жұмыстарын қорғаныс мүдделеріне сәйкес қайта құруға кірісті. Мекемелердің
көпшілігі ғылыми зерттеулердің бағытын өзгертті. Көптеген ғалымдар майданға
аттанып, қолдарына қару алып, Отанын қорғады.
Елдің батыс аудандарының, сондай-ақ Москва мен Ленин-градтың зерттеу
институттары шығысқа қоныс аударды.
Жау басып алған аймақтарда қалып қойған совет адамдары гитлерлік
агрессияға жауап ретінде басқыншыларға қарсы табан-ды қаһармандық күресті
өрістетті8. Кең құлаш жайған партизандық қозғалыс соғыстың халықтық,
азаматтық сипатының жарқын көрінісіне айналды. Бұл қозғалыста халықтың
социализм жеңіс-терін сақтап қалуға, Отанды қорғауға, миллиондаған
адамдарды құлдыққа түсуден және қырғынға ұшыраудан құтқарып қалуға бекем
бел байлаған ұмтылысы көрініс тапты[15].
ВКП(б) Орталық Комитетінің 1941 ж. июльде қабылданған Жау әскерлерінің
тылында күрес ұйымдастыру туралы арнаулы қаулысында былай деп атап
көрсетілді: Міндет мынада болып отыр: герман интервенттері үшін адам
төзгісіз жағдай туғызу, олардың байланыс құралдарын, транспортын істен шыға-
рып, әскери бөлімдерінің өзін бүлдіріп, олардың барлык шараларын
сәтсіздікке ұшыратып отыру керек, басқыншылар мен олардың қолжаулықтарын
жою керек, атты және партизан отрядтарын құруға, бүлдіргіш истребитель
топтар құруға барынша көмектесіп, фашист басқыншыларына қарсы барлық
қимылдарға басшылық жасау үшін жау басып алған аймақтарда біздің астыртын
большевиктік ұйымдарымыздың жүйесін ұлғайту қажет.
Осы нұсқаулар негізінде жау басып алған барлық аймақтарда және оккупация
қаупі төніп тұрған аудандарда партия-комсомол астыртын ұйымдары мен
партизан отрядтарының кең жүйесін құру жөнінде үлкен саяси және
ұйымдастырушылық жұмыс өрістетілді.
Партия органдары қалаларда, темір жол станцияларында, кәсіпорындарда —
жауға зиян келтіруге мүмкіндік болатын жердің бәрінде айбынды астыртын
топтар құрып жатты.
Жау тылында бүкілхалықтық соғысты кеңінен өрістетуге шақырған партияның
үндеуін халықтың барлық топтары қызу қолдады. Жұмысшылардың,
колхозшылардың, интеллигенция өкілдерінің басқыншылармен өліспей бітіспес
шайқасқа өз еркімен түсуге әзір екені қарулы партизан отрядтарын
ұйымдастыру істерінен неғұрлым айқын көрінді. Алғашқыда отрядтар саны шағын
30—50 адамнан құрылды. Қоршаудан шығуға мүмкіндігі болмай, жау тылында
қалып қойған әскери қызметшілерден құрылған отрядтар да болды.
Майдан маңындағы аудандар халқының Қорғаныс құрылыстарын салуда
әскерлерге көмек көрсетуінің ерекше маңызы болды. 1941 ж. жазы мен қысында
бұл жұмыстарға 10 млн. адам қатысты. Көптеген совет адамдары донорға
айналып, госпитальдарда жатқан жаралыларға кемектесті, жинаған жеке ақша-
қаражаттарын Қорғаныс қорына берді, майданға жылы киім, азық-түлік жіберіп
отырды.
Уақыттың қатал сындары совет әдебиеті мен өнерінің Отан тағдырымен
ажырамас байланыста екенін айқын көрсетіп берді. Соғыстың сипаты,
майдандағы оқиғалар, шайқасып жатқан халықтың өмірі творчестволық жұмыстың
басты тақырыбына айналды. Әдебиет пен өнер партияның бүкіл идеялық-саяси
жұмысында оның белсенді көмекшілеріне айналды. Творчество қай жанрда
көрініс тапса да, ол негізгі мәселеге — халық ерлігінің үлылығын көрсетуге,
совет адамдарын күнделікті патриоттық рухта тәрбиелеу ісіне қызмет етуге
бағындырылды[16].
Соғыстың бастапқы кезінде публицистиканың пәрменді формалары —
корреспонденциялар мен очерктер, плакаттар мен листовкалар, кинорепортаждар
мен әндер неғүрлым көбірек таралды. (Соғыстың алғашқы күндеріндегі
плакаттардың бірі — И. Тоидзенің Отан-ана шақырады! плакаты осы тараудың
басында заставка ретінде беріліп отыр). Бүдан былайғы жерде соғыс
оқиғаларын, совет адамдарының рухани дүниесін неғүрлым терең толғай
көрсететін шығармалар пайда болды.
Театр өнерінің қызметкерлері өз талантын жауға қарсы күрестің ортақ ісіне
жұмсады. Қызыл Армияның Орталық театрының бір топ актерлері соғыс
басталғанда мемлекеттік шекара маңындағы әскери бөлімдердің бірінде
болатын, сөйтіп олар осы күннен бастап тоғыз ай бойы майданда өнер
көрсетіп жүрді.
1941 ж июльде Москвада тұңғыш майдандық бригада кұрылып, оған
театрлардың, Мосэстраданың, Бүкілодақтык радионың актерлері кірген еді.
Соғыс кезінде барлығы 40 мыңнан аса артист, 4 мыңға жуық концерт бригадасы
майданда болып қайтты. Олар майдандағы жауынгерлер алдында, соғыс
корабльдерінде, госпитальдарда өнер көрсетті.
Композитор. А. Александров пен ақын В. Лебедев-Кумач шығарған және
шайқасушы халықтың гимніне айналған, Қасиетті соғыс әні соғыстың бірінші
аптасының өзінде-ақ шырқалды:
Гитлершіл фашизмнің Совет Одағына күштеп таңған соғысы тарихқа Ұлы Отан
соғысы ретінде кірді. Совет халқы өзінің социалистік Отанын, оның абыройы
мен тәуелсіздігін, социализмнің жеңістерін қорғай отырып, әділетті күрес
жүргізді. Бұл-шын мәнінде бүкілхалықтық соғыс болды. Оған көп ұлтты Совет
мемлекетінің барлық халықтары қатысты[17]. Оның игі мақсаттары мен азаттық
сипаты халық пен армияның тарихта болып көрмеген бірлігі мен
топтасқандығын, олардың табандылығын, жеңіске Деген орасан зор ерік-
жігерін, жаппай ерлігін туғызды11.
Фашизмге қарсы күресте еліміздің ғана емес, сонымен бірге бүкіл
Европаның, бүкіл дүние жүзінің тағдыры шешіліп жатты. Совет халқы дүние
жүзілік цивилизацияны, тұтастай алғанда қоғамдық прогресті фашистік
тағылардан қорғап қалды. Фашизм-нің өктемдігінде болған барлық елдердің
ұлттық қайта жаңаруы, тәуелсіздігі мен бостандығы СССР-дің осы соғыстағы
табыстарына байланысты.
Ұлы Отан соғысы екінші дүниежүзілік соғыстың құрамды бөлігі болып
табылады. Оған Совет Одағының қатысуы, екіниіі дүниежүзілік соғыстың өзінің
бастапқы кезеңінде болғанындай, империалистік соғыстан антифашистік,
азаттық, әділеттік соғысқа ұласуының шешуші факторына айналды. Бұл соғыстың
басты майданы — совет-герман майданы болды.
Басты стратегиялық бағыттарда. Біздің еліміздің едәуір жерін басып алуды
гитлерлік басшылық соғыста ұтысты қамтамасыз ететін шешуші табыс деп
бағалады. Олар әлсіреген Қызыл Армияның соңғы қарсылығын жеңу ғана қалды
деп есептеді де, негізгі барлық бағыттарда — Москва, Ленинград және Киев
бағыттарында шабуылды одан әрі өрістету керек деген шешімге келді[19].
Біздің әскерлердің амалсыздан шегініп бара жатқан қиын жағдайында ВКП
(б) Орталық Комитеті мен Жоғарғы Бас командованиенің Ставкасы басты
міндетті — стратегиялық қорғанысты ұйымдастыру: фашистік тобырларды
тоқтату, жауды барынша әлсірету, қарсы шабуылға шығу үшін жағдайлар жасау
міндетін алға қойды.
Партияның бүкіл ұйымдастыру және саяси қызметі осы мақсаттарға жетуге
бағытталды. Гитлершіл стратегтердің есептеріне керісінше, Қызыл
Армияның ұрыс қимылдары барған сайын ұйымдасқан түрде жүргізіле
бастады. Июльдің ортасына қарай жау өлісі бар, жараланғаны бар 100 мыңға
жуық адамынан айрылды, танктерінің алғашқы санының тең жартысынан астамын,
1300-дей самолетін жоғалтты.
Фашистермен шайқастарда ерлікпен қаза тапқан кіші политрук Ю. Казьминнің
майданнан жазған хатынан.
Көне кітаптардың балауыз тамған беттерін аударыстырмай-ақ қой, мама.
Архип Найденовқа бармай-ақ, онымен бірге біздің ғажайып істеріміздеи
қасиетті кереметті іздемей-ақ қой. Тыңда мені: біз өлімді
дарытпайтындығымыздан жеңіп жүргеміз жоқ, біздің оны жеңетін себебіміз —
біз өз өміріміз үшін ғана арпалысып жүргеміз жоқ: соғысып жүріп біз өзбек
баласының, грузин әйелінің, орыс шалының өмірі туралы ойлаймыз. Біз шайқас
алаңына қасиеттінің касиеттісі — Отан-ананы қорғап қалу үшін шығамыз12.
10 июльде жау екпінді екі танк тобымен (біреуі — Витебск ауданынан
Духовщинаға қарай, екіншісі — Орша ауданынан Ельняға қарай) Батыс майданын
(қолбасшысы — маршал С. К. Тимощенко) бөлшектеп тастауға тырысып, Смоленск
бағытында өте күшті шабуыл жасай бастады. Бастапқы кездегі табысын дамыта
отырып гитлершіл командование Совет мемлеке-тінің астанасын алу бүкіл
соғыстың тағдырын шешеді деп есептеп тегеурінін күшейте түсті[20]. Москваға
баратын жол Смоленск арқылы ететін.
Соғыстың алғашқы айларындағы ең ірі және ең тірескен шай-қас — Смоленск
шайқасы Қызыл Армия үшін қиын жағдайларда өтті. Дұшпан адам саны,
артиллерия мен авиациясы жағынан екі есе, танкілері жөнінен төрт есеге
жуық басымдықта болды.
Шайқастың бастапқы кезінде дұшпан бірқатар тұстардан ішке қарай бұзып
өте алған. Бірақ совет әскерлерінің қарсылығы жаудың ойлағанынан әлдеқайда
күшті болып шыққан еді. Совет әскерлері қорғанып қана қоймай, сонымен бірге
Витебск мен Бобруйск түбінде жауға елеулі түрде есеңгірете жауап соққылар
да берді. Шабуыл жасаушылардың елеулі күштерін Могилев қорғаушылары
тапжылтай ұстап тұрды. Біздің әскерлеріміз жаудың алға жылжуын тежеу арқылы
жаңа резервтер дайындап, жеткізіп алуымызға мүмкіндік беру үшін қолдан
келгеннің бәрін істеді. Майдан өтіңде тұрған Смоленск, Орел, Калинин
облыстарының партия ұйымдары мен; халҚы Қызыл Армияға орасан зор көмек
көрсетіп отырды.
Июль айының ортасына қарай жау Смоленскіге бет алды. 15 июльдің кешінде
фашист әскерлері қаланың оңтүстік бөлігіне енді. Солай бола тұрса да,
Смоленск үшін болған ұрыс тағы да екі аптадай уақытқа созылды.
Батыс майданының бөлімдері өздерінің белсенді қимыл-әрекет-терімен
дүшпанға елеулі зиян келтірді. Гитлершіл командование 30 июльде Орталық
армия тобына шабуылды тоқтатып, қорғанысқа көшу туралы бұйрық беруге мәжбүр
болды. Екінші дүниежүзілік соғыста герман армиясы өз шабуылының басты,
шешуші бағытында бірінші рет қорғануға мәжбүр болды. Бұл совет әскерлері
мен командованиесінің стратегиялық ірі табысы.
Шиеленіскен күрес одан әрі өріс алды. 5 сентябрьде генерал Г. Қ. Жуков
басшылық еткен Резервтік майданның әскерлері (Москва халық жасақтарьіның
барлык 12 дивизиясы да осы майдан құрамында болды) шабуылдау үстінде
гитлершіл әскерлердің корғанысын тұңғыш рет бұзып өтіп, Ельняны азат
етті[21]. Фашистер бірнеше дивизиясынан айырылды. 10 сентябрьде совет
әскерлерінің қорғанысқа көшуіне байланысты, екі айға созылған Смоленск
шайқасы аяқталды. Жау уақытша тоқтатылды.
Кескілескен ұрыстарда совет әскерлерінің бөлімдері мен құрамалары шын
мәнінде ерлік көрсетті. Таңдаулы төрт дивизия Қызыл Армияда бірінші болып
гвардиялық дивизиялар атанды. Смоленск шайқасында жаңа қару — реактивті
артиллерия (әйгілі катюшалар) тұңғыш рет қолданылды.
Капитан И. А. Флеров басшылық ететін эсперименттік бата-реяның Орша
ауданындағы, содан кейін Рудна мен Ельнядағы күшті атыс соққылары дұшпан
катарында дүрбелең туғызды. Батыс майданның қолбасшысы С. Қ. Тимошенко
Ставкаға былай деп баяндады: Руднада шоғырланған дұшпанға батареяның не
бары үш дүркін оқ атуы жауды орасан зор шығынға ұшыратып, оның шабуылын бір
тәулік бойына тоқтатып қойды. 1941 ж. октябрь айынынбасында Флеровтың
батареясы торуылға кездесіп қалды. Қүші артық жаумен шайқаста батарея
командирі ерлікпен ,қаза тапты, ал жауынгерлер артиллериялық қондырғыларды
жарып, жойып жіберді.
Гитлершілдердің жойқын соғыс жоспарына Смоленск түбінде елеулі соққы
берілді. Совет әскерлері дұшпанның стратегиялық барлық бағыттарда бір
мезгілде шабуылға шығуды көздеген арам ойларын сәтсіздікке ұшыратты.
Смоленск шайқасы күндерінде Оңтүстік-Батыс майданның (қолбасшысы —
генерал-полковник М. П. Кирпонос) Киев қорғаныс операциясы өрістетілді. Жау
соғыстың бірінші айының өзінде-ақ Киевті басып аламыз деп дәмеленген еді.
Киевті алу оған оңтүстікке қарай жол ашқан болар еді де, Москва бағытын-да
шабуылға шығуына қолайлы жағдайлар жасайтын еді. Совет әскерлерінің
Новоград-Волынск, Житомир, Бердичев түбіндегі қарсылығы дұшпанды бірден
Киевке баса-көктеп кіру мүмкіндігі-нен айырды.
Украина астанасы мен Киев облысының жұртшылығы Киевті қорғауда ерекше
роль атқарды. Украина Коммунистік (большевиктер) партиясы Орталық
Комитетінің нұсқауы бойынша Киев бекініс ауданы алдын ала жауынгерлік
әзірлікке келтірілді, жаңа қорғаныс шептері құрылды. Июльдің ортасында
жаудың мотор-ландырылған бөлімдері калаға бұзып-жара кірген кезде, олар
совет жауынгерлері мен халық жасақтарының табанды қорғаны-сына тап болды.
Украина астанасы алынбастай болған соң, гитлер-шіл командование Киев
қорғаныс шептеріне қауырт шабуыл жасау әрекетінен бас тартуға мәжбүр болды.
Москва бағытында шабуылға шығуын тоқтатқан соң дұшпан августың аяғында
қуатты танк топтарын оңтүстікке ауыстырды.
Жаудың күш жағынан басым болуы оның сентябрьдің ортасынд төрт совет
армиясын қоршау шеңберіне алуына мүмкіндік берд Коршаудағы ұрыстар
сентябрьдің аяғына дейін созылды.
Жау құрсауын бұзып шығу зор шығынға ұшыратты. Майда қолбасшысы Совет
Одағының Батыры генерал М. П. Кирпонос Әскери советтің мүшесі, Украина
Коммунистік (большевикер партиясы Орталық Комитетінің секретары М. А.
Бурмистенк және басқа да көптеген командирлер мен саяси қызметкерле шайқас
үстінде қаза тапты. Еліміздің оңтүстігіндегі совет әскерлс рінің жағдайы
күрт нашарлап кетті[23]. Киев жау қолында қалы қойды. Бірақ оның екі айға
созылған қаһарман қорғанысі дұшпанның Москва стратегиялық бағытындағы
шабуылын бөгед
Қара теңіз флотының маңызды базасы — Одессаның аңызғ айналған қорғанысы
екі айдан аса уақытқа созылды. Соғысты алғашқы күндерінде фашист
әскерлерінің тез алға жылжуі Одессаның жаудың алыс тылында оқшауланып қалып
қоюын әкеп соқты. Оны басып алуға қорғаушылардың күшінен әлдекайд басым
бірнеше румын дивизиясы аттандырылды. Август айынд Одееса қоршаудағы
жағдайда деп жарияланды. Одесса қорғаны ауданының қолбасшысы болып контр-
адмирал Г. В. Жуко тағайындалды. Біртұтас айбынды гарнизонға айналған қызы
әскерлер, матростар мен қала тұрғындары дұшпанның өршеленге шабуылдарына
тойтарыс берумен болды. Одессаның еңбекшілер азық-түлік пен су тапшылығын
(су да карточка бойынша бер летін) көре тұрса да, қала қорғаушыларын не
керектінің бәріме камтамасыз етіп отырды.
Жағдай өзгеріп, жаудың Қырымды басып алу қатері төнгенне кейін ғана
Жоғары Бас Командование Ставкасының бұйрығі бойынша Одессаны қорғаушылар
1941 ж. 16 октябрьде қалані ұйымдасқан түрде тастап шықты. Бұл операция
эвакуацияні теңіз арқылы жасаудың үлгісі болды. Қетіп бара жатқан әскерле
барлық әскери мүлікті ғана емес, сонымен бірге мыңдаған тонн өнеркәсіп
құрал-жабдықтарын да ала кетті. Одесса қорғанысына қатысушылардың едәуір
бөлігі Севастопольге түсірілді.
Севостополь қорғанысы Ұлы Отан соғысының ең қаһарман бет-терінің бірі
болып табылады. 1941 ж. 30 октябрьден бастап Севастополь қорғаушылары
Приморье армиясының (қолбас-шысы генерал-майор И. Е. Петров) жауынгерлері
мен Қара теңіз флотының (қолбасшысы вице-адмирал Ф. С. Октябрьский) теңіз-
шілері фашистік әскерлердің өршеленген шабуылдарын бірінен соң бірін
тойтарып отырды. Өзінің тылымен құрлық арқылы байланысу мүмкіндігінен
айырылып, оқ-дәрі мен азық-түліктің жеткіліксіздігінен орасан зор
қиыншылықтарды бастан кешіре отырып, Севастополь қорғаушылары күреоті
табандылықпен жүргізё берді. Жау қаланы қауырт шабуылмен алмақ болып,
әлденеше әрекет жасады, аяусыз бомбының астына да алды, бірақ Севастополь
бас иген жоқ[24]. Гитлерлік армия СССР-ге шабуыл жасауына дейінгі өзінің
соғыс қимылдарының барлық ұрыс алаңдарында қанша әскерінен айырылған болса,
Севастопольдің қорғаныс шептерінде жаудың соншама солдаттары мен офицер-
лері жойылды.
Үш революцияның бесігі, елдің индустриялы, мәдени және ғылыми ірі
орталығы — Ленинградты басып алуға гитлершіл командование айрықша мән
берді. Гитлершілдердің жоспары бойынша Ленинград Москваны алудан бұрын
құлатылуға тиіс еді. Солай ету арқылы Гитлер саяси зор әсер туғызуды
көздеген болатын. Ленинград қорғанысы жаудың барлық жоспарын болдырмай
тастады.
Ленинградтың құрлық жақтан ешқашан бекіністері болған емес. Ленинград
партия ұйымы жүздеген мың тұрғындарды қысқа мерзім ішінде іске жұмылдырды
да, олар жауынгерлермен бірге қаланы алынбас қамалға айналдырды. 1941 ж.
июльдің ортасына қарай Ленинградтыц шалғай шептерінде герман армиясының
шабуылы тоқтатылды. Фин армиясының солтүстіктен жасаған шабуылы да көздеген
мақсатына жетпеді. Балтық бойындағы табан тірескен ұрыстар, Таллиннің
Моонзунд аралдарының қорғанысы, Ханко түбегін қаһармандықпен қорғау
Ленинград үшін күресте зор роль атқарды.
Қала қорғанысы үшін қиын-қыстау күндер августың аяғы мен сентябрьдің бас
кезінде туды. Өз күштерін қайта топтастырып және едәуір толықтырып алған
фашистік армия қайта шабуылға шықты[25]. Зор шығындарға ұшыраған дұшпанға
совет әскерлерінің қорғанысын бұзып өтудің сәті түстІ. 1941 ж. 8 сентябрьде
жау Ленинградты қоршап алды. Қаланың 900 күндік қоршауда қалуы
осылай басталды.
Ленинградты қорғаушылардың қарсылығын жеңе алмаған гит-лершілдер қаланы
авиация және ауыр артиллерия арқылы айуандықпен күл-талқан етуді мақсат
етті. Қала 611 күн бойы артиллериялық атқылау мен бомбаның астында қалды.
Ленинград майданының әскерлері, Балтық флотының теңізшілері Және қала
жұртшылығы қоршау кезінде біртұтас күшке айналып, барлық қиыншылықтар
мен жоқшылықтарды бірге бастан кешірді, жауға қарсы бірге күресті. Олардың
берік топтас-қандығы Ленинградтың жеңілместігінің аса маңызды шартына
айналды.
Елімізбен экономикалық байланысын толық дерлік үзген Ленинградтың
өнеркәсібі майданға қажетті қару-жарақ пен жабдықтарды үзбей беріп түрды.
Қала кәсіпорындарында танктер жөндеуден өткізіліп, зеңбіректер, автоматтар,
оқ-дәрілер, әскери киім-кешектер тігілді.
Қоршау қаланы қорғаушыларды өте ауыр халге ұшыратты. Ең ауыр сын — аштық
болды. Сентябрь — ноябрьде халыққа бері-летін нан мөлшері бес рет кеміп
кетті. Жауынгерлерге берілетін тамақ мөлшері күрт азайтылды. 1941 ж. ноябрь
— декабрьде берілетін нанның тәуліктік нормасы жұмысшыларға 250 г қызмет-
шілер мен біреудің асырауындағы адамдарға —125 г болды[26]. Ал әр түрлі
қосындылар едәуір араластырылып пісірілген нанның өзі іс жүзінде бірден-бір
азық болды да, азықтық басқа түрлері мардымсыз, кешіктіріліп, үздік-создық
беріліп жүрді.
Қала қоршауда тұрған күндерде де артиллерияның атқылауы мен бомбаның
астында зерттеу жұмыстарын жүргізе білген Ленинград ғалымдары асқан ерлік
пен патриотизмнің үлгісін көрсетті. Қоршаудағы, аштық жайлаған Ленинградта
аса көрнекті совет биологы Н. И. Вавилов пен оның қарауындағы қызметкерлер
жинаған бидай, арпа, жүгері, картоп және басқа ауылшаруа-шылық дақылдарының
аса құнды коллекциясы толық сақталды.
Лснинградтың партия, совет ұйымдары аштықтың бетін кайтарып,
халықты аман алып калу үшін мүмкін болғанның бәрін істеді17. Тағамдык
целлюлоза өндірісі жолға койылды, карағай мен шырша кабықтары дайындалды,
ағаш сүрегінен ашытқы жасалып, тағам орнына жүретін басқа да азық сыңарлары
шығарылды.
Қысқы суық ленинградтықтардың қасіретін күшейте түсті. Отын қоры
сарқылды, электр станцияларының трубиналары тоқ-тап қалды, жылыту
жүйелері,су құбырлары, канализация істен шықты.
Бүкіл қоршау кезін бастан кешірген жазушы Николай Тихонов сол кездегі
Ленинградты былай суреттеді: Аппак қарға оранған машиналар мен трамвайлар
сымбатталып соғылған ескерткіштер сияқты көшелерде мұз боп қатып, қалқиып
тұрды. Қала үстін өрт жалыны торлап алған[27]. Ең жүйрік деген фантаст
жазушының өзі де ойдан шығара алмайтындай күндер туды. Дантенің тозақ карти-
насы көмескі қалды, өйткені ол болса сурет қана еді, ал мұнда адам айтқысыз
шындықты қайран болған көрер көзге өмірдің өзі еңбектеніп әкеп ұсынып отыр.
Ол адамның не нәрсеге қабілетті екенін, қалай өмір сүретінін, күш-қуатты
кайдан алаты-нын бейнебір тексергендей-ақ, оны тұңғиықтың шетіне әкеп
қойды:..
Аштықтан, жалаңаштықтан, бомбалаудан, атқылаудан және титығына жетіп
қалжыраудан Ленинградтың 600 мыңнан астам тұрғыны қаза болды.
Совет командованиесі жау қоршауын бұзуға талай рет әрекет жасады, бірақ
бұған әлі де күш жетпейтін еді18. Партияның Орталық Комитеті мен Совет
үкіметінің шешімі бойынша Ладога көлі арқылы Ленинградты Үлкен жермен
байланыстыратын, ленинградтықтар Өмір жолы деп атап кеткен мұз жолы
тартылды[28]. Мұз жолы бес ай жұмыс істеді. Өмір жолы ленинградтықтарға
берілетін нан мөлшерін үш есе көбейтуге мүмкіндік берді. Осы жол арқылы жау
• бомбасының астымен қажетті жүктер қалаға күндіз-түні бірдей жеткізіліп
жатты. Қоршаудағы Ленинградтан 550 мыңға жуық адам әкетіліп, соғыс
өнеркәсібі үшін жабдықтар тасып алынды.
Отанымыздың көптеген халықтарының ұлдары мен қыздары ленинградтықтармен
қаны бір туысқандық байланыста болды. Қоршаудағы қалаға: Ленинградтық
өрендеріме атты поэти-қалық өлең-хат жолдаған Қазақстанның халық ақыны
Жамбыл Жабаев еліміздің көп ұлтты еңбекшілерінің ой-сезімін білдірді.
Ленинград түбінде латыш атқыштары жауынгерлік талай ерліктер жасады. Екі
мәрте Совет Одағының Батыры, ұшқыш армян жігіті Н. Степанян, Советтік Шығыс
әйелдерінің ішінен бірінші рет Совет Одағының Батыры атағына ие болған
қазақ халқының аяулы қыздары Мәншүк Мәметова мен Әлия Молдағұлова осы жерде
ерлікпен шайқасты. Ленинград қорғаушылары Ұлы Отан соғысының мәңгі
ұмытылмас шежіресіне ең даңқты беттердің бірін жазды[29].
Советтік Заполярьеде соғыстың алғашқы айларында кескілес-кен ұрыстар өріс
алды. Қола түбегін бір соққының езімен-ақ басып алмақ болып, фашистер 1941
ж. 29 июньде шабуылға шықты. Совет әскерлері мен Солтүстік флоттың
теңізшілері июль айының бірінші жартысы бойына жауды шекарадан 20—30 км
жерде тоқтатып, ұстап тұрды және қарсы соққылар беріп, майдан-ның
тұрақтылығын қамтамасыз етті. Сөйтіп жау соғыстың бүкіл өн бойында
Мурманскіге баса көктеп кіре алмады, ал Мурманск маңызды тасымал орталығы
болатын. Дұшпанның өршелене бомбалағанына қарамастан, Мурманск сауда порты
соғыс күн-дерінің бәрінде де үзіліссіз жұмыс істеді[30].
Неміс-фашист армиясы жасаған шабуылының стратегиялық басты үш бағытының
бірде-бірінде алға қойған міндеттерін орын-дай алмады. Майдандағы оқиғалар
совет халқының агрессорға қарсылығының үдеп келе жатқанын дәлелдей түсті.
Гитлерлік командованиенің Совет Одағына қарсы соғыста тез әрі оп-оңай
жеңіске жетеміз деген есептері ақталмай қалды.
Жау тылындағы күрес. Фашистік Германия уақытша басып алған
территорияларда 1940 ж. май айының өзінде-ақ жасалған Шығыс Европа
халықтарын құлдыққа түсіру жоспары —Ост деп аталатын бас жоспардың
негізгі ережелерін жүзеге асыра бастады. Фашистік басшылық миллиондаған
совет адамдарын құртып, Латвияның, Литваның, Эстонияның, Украинаның,
Белоруссияның жерлеріне және РСФСР-дің европалық белігіне немістерді
қоныстандырып, одан соң бұларды Ұлы Германияның құрамына қосып алмақшы
еді.
Ұрыс қимылдары жүріп жатқан аудандарда басқыншылық саясатын жүзеге
асыру әскери командованиенің қолында болды. Майдандағы фашистік армияның
тылында қалып қойған терри-торияларда бүкіл өкімет билігі гитлершіл
азаматтық әкімшіліке тиесілі болды да, бұл әкімшіліктің жұмысын Берлинде
тұрған арнаулы министрлік үйлестіріп отырды. Басып алған аудандарда
басқыншы өкімет орындары көзге желеу ету үшін жергілікті өзін-өзі басқару
дейтінді ұйымдастырды. Бірақ жергі-лікті жердегі саясатты бургомистрлер мен
старосталар белгілеген жоқ. Әскери комендатуралар, эсэсшілер командалары —
жау басып алған территорияларда қалған миллиондаған совет адам-дары міне,
осылардың билігінде болды.
фашистердің уақытша басып алған территорияларда жүргіз-ген экономикалық
саясаты ашықтан-ашық тонаушылық саясат еді. Бұл саясат уақытша еркінен
айырылып, тәуелді болып қалған халықтың еңбегін пайдалана отырып, еліміздің
өнеркәсібі мен ауыл шаруашылығын, табиғат байлығын фашистік мемлекетке
қызмет еткізуге бағыттады. Басқыншылық режимінің әр түрлі қызметшіліктері
қалып қойған машиналарды, құрал-жабдықтар-ды, шикізатты, мәдени байлықтарды
тауып алып, олардың бәрін
Германияға жөнелтіп отырды. Қәсіпорындарда және мемлекеттік иеліктерде
азапты еңбек үстемдік етті.
Басқыншылардың халықты, әсіресе жастарды Германияға жаппай зорлап айдап
әкетуі жан түршіктіретін зұлымдық болды.
Басқыншылық саясаттағы негізгі мақсат совет адамдарының қандай да болсын
қарсылығын жаншып тастау еді. Гитлершілдер совет халқын рухани құлдыққа
түсіру мақсатымен, оқу орнындарын жапты, сәулет өнерінің ескерткіштерін,
музейлерді жойды.
Басқыншылық саясат жүргізудің негізгі құралы бейбіт халық-ты тарихта
болып көрмеген жаппай қырып-жою болды. Болмашы қылығы үшін совет адамы
мазаққа, қорлыққа ұшырады, тұра алмастай болып таяққа жығылды, атылды. 1941
ж. сентябрь айының аяқ кезінде Киев қаласының солтүстік бөлігінде жатқан
Бабье Яр жырасында басқыншылар ондаған мың совет адамдарын атты. Сол жылдың
декабрь айында ғана Қырымның Багеровка поселкесінің іргесіндегі Керчь
орында олар 7 мыңнан аса адамды құртып жіберді, бұлардың басым көпшілігі
әйелдер, балалар, қарттар еді. Жазалаушылар қаныпезерлік зұлымдық пен тұтас
деревнялардың тұрғындарын тірідей өртеп, барлық үйлер мен қора-қопсыларын
құртып жіберді. Литваның Аблинге, Псков облысының Красуха, Белоруссияның
Хатынь деревнялары осындай тағдырға ұшырады[26]. Басып алынған бүкіл
территорияда тұтқын лагерьлері қаптап кетті. Солардың ішіндегі неғұрлым
ірілері — Минскіге таяу жердегі Тростянецкий, Львов маңындағы Яновецкий,
Рига түбіндегі Саласпилс Вильнюс маңындағы Панеряй және басқа лагерьлер.
СССР-дің уақытша басқын-шылыққа ұшыраған территорияларында барлығы 10
миллионға жуық совет азаматы азапталды, құртылды. 5 миллионға жуық адам
Германияға қара жұмысқа айдалды.
Басқыншылық режимі гитлершіл фашизмнің хайуандық, қанішерлік сиқын бүкіл
дүние жүзіне дәлелдеп берді.
Фашистердің айуандығы совет адамдарының ашу-ызасын туғызды. Жау тылында
батыл қимыл көрсеткен партизандарды олар халық кекшілдері деп атады.
Партизандар көпірлерді қиратты, жаудың керуендері мен бөлімшелеріне шабуыл
жасады. Белоруссияда Т. П. Бумажков пен Ф. И. Павловский қолбасшылық еткен
Красный Октябрь партизан отряды белсенді ұрыс жүргізді. Бұларға 1941 ж.
авгусында партизандардың ішінде алғашқы болып, Совет Одағының Батыры атағы
берілді.
Украинада ең ірі партизан отрядтарының бірі — қалалық Советтің
председателі С. А. Ковпак басқарған Путивль партизан отряды қимыл көрсетті.
1941 жылдың қиын-қыстау жағдайында жау басып алған аймақтарда 18
облыстық, 260-тан аса округтық, қалалық, аудан-дық астыртын партия
комитеттері мен астыртын басқа да партия органдары, сондай-ақ көптеген
бастауыш партия ұйымдары мен топтары әрекет етті.
Жауға қарсы астыртын әрекет жасаушылардың күресі өрістей түсті. Олар
үнемі жау ордасының ішінде, оның горнизондары, штабтары, барлаушыларға
қарсы бөлімдері, жазалау органдары орналасқан жерлерде жүрді[27]. Астыртын
әрекет жасау-шылардан айрықша ерлік пен қайтпас жаужүректілік талап етілді.
Қалалар мен елді мекендердегі жауынгерлік топтардың қимыл-дарынан темір
жол станцияларына жасалған бүлдіру әрекеттері ерекше тиімді болды. Орша
темір жол торабында қимыл жасаған К. С. Заслоновтың тобы жауға орасан зор
зиян келтірді. Бұл топ үш айдың ішінде жүзге жуық темір жол составын
қиратты.
Сол сияқты Қырымның, Балтық бойының, Ленинградтың, Смоленск, Харьков,
Орел, Қалинин және басқа облыстардың партизандары да батыл операцияларды
жүзеге асырды. 1941 ж. аяғына қарай жау басып алған аймақта жалпы саны 90
мыңнан аса адамы бар 2 мыңнан астам партизан отрядтары және едәуір
мөлшердегі жауынгерлік топтар қимыл жасады. Мұның өзі басқыншыларға елеулі
соққылар бере алатын күш еді.
1.2. Кеңес Одағы халықтарының Москва қорғанысына үлес қосуы. Гитлерлік
басқыншылық уақытша жау қолында қал*ан Украинаның, Белоруссияның,
Молдавияның, Балтық бойының, Россия Федерациясының бірқатар облыстарының
экономикасына елеулі зиян келтірді.
Жау басып алған аймақтарда соғысқа дейін шойынның төрттен үш бөлігіндейі,
болат пен қара металдар прокатының жартысы-нан астамы, өндірілетін көмірдің
үштен екі бёлігі алынып, соғыс техникасының, қару-жарақ пен оқ-дәрінің
басым бөлігі шы-ғарылатын еді. Сондықтан да Қызыл Армияны соғыс техника-
сымен, қару-жарақпен, азық-түлікпен жабдықтап отырудың негіз-гі ауыртпалығы
Уралға, Поволжьеге және еліміздің шығыс аудан-дарына түсті. Мұның өзі Орта
Азия, Забатысье республикалары мен Қазақстан экономикасының кауырт өсуіне
себепші болды. Өнеркәсіпті соғыс жағдайына орайластыра қайта құру бұл
республикаларда негізінен 1941 ж. октябріне қарай аяқталды[28]. Олардың
әскери-өнеркәсіп куатының бұдан былайғы өсуі қоныс аударып келген
кәсіпорындардың есебінен жүріп отырды.
Жау әскерлерінің жақындап келуіне қарай материалдық байлықтар елдің
шалғай түкпірлеріне көбіне бомбалау мен артиллерия оғының астында тасып
әкетіліп жатты. Жау Ленинградка жақындап қалған кезде Киров, Ижорск және
басқа заводтардың жабдықтарының едәуір бөлігі тасып әкетілді. Киевтің
қаһарман қорғанысы Украина астанасының 200-ге жуық кәсіпорнын, оның ішінде
аса ірі Большевик машина жасау заводы мен В. И. Ленин атындағы әйгілі
Арсенал заводын көшіріп әкетуге мүмкіндік берді. 1941 ж. 30 ноябріне
қарай Москва қаласы мен Москва облысынан 500-ге жуық өнеркәсіп орындары
көшірілген еді. Алғашқы жарты жыл ішінде қауіп төніп тұрған аудандардан
барлығы 1,5 мыңнан астам ірі өнеркәсіп орындары, басқа жаққа әкетілді.
Бұлардан басқа, кептеген оқу орындарЫ, ғылыми-зерттеу институттары,
кітапханалар, музейлер, театрлар жаңа жерден орын тепті. Елдің шығысына 10
миллионнан астам адам аттан-дырылды. Осының бәрі қоныс аудару жұмыстарының
келемі мен қиындығын айқындайды. Нақтылап келгенде тұтас бір индустрия-лы
мемлекет мыңдаған километр көшіріліп апарылды.
Армияның материалдык-техникалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz