Кәсiпкерлiк - экономикалық белсендiлiктiң ерекше формасы
Мазмұны
Кiрiспе 3
l Кәсiпкерлiктiң ғылыми - теориялық негiздері 5
1.1. Кәсiпкерлiк - экономикалық белсендiлiктiң ерекше формасы
1.2. Кәсiпкерлiк және оның факторлары 13
1.3. Кәсiпкерлiктi қолдау мен дамытудағы мемлекеттiк саясат 16
ll Жеке кәсіпкерлік қызметті дамытудағы негізгі мәселелерді талдау 28
2.1. ҚР – дағы жеке кәсіпкерліктің даму жағдайы
2.2. ОҚО ауыл шаруашылығы кәсіпкерлігінің дамуын талдау 37
lll. Жеке кәсіпкерлік қызметті дамытудағы мәселелерді шешу жолдары 46
3.1. Жеке кәсiпкерлiктi дамытудың тиiмдiлiгiн бағалау
3.2. Жеке кәсіпкерлікті қолдау жолдары 51
Қорытынды 56
Қолданылған әдебиеттер тiзiмi 58
Кiрiспе
Қазiргi кезеңнiң негiзгi мiндетi -жинақталған тәжiрибенi зерделей
және тұжырымдай отырып ең тиiмдi жеке кәсіпкерлікті кәсiпорындарды дамыта
отырып, қолдау көрсетудiң кешендi жұйесiн жасау, барлық тәжiрибенi
аймақтарға тарату және қалалар мен аудандарға, түпкi тұтынушыларға жеткiзу.
Кәсiпкерлiктi қазiргi кезеңде, мемелкеттiк және қоғамдық қолдауды, оны
дамытудың жолдарын тереңдете, әдiстемелiк негiздеудi өте қажет етедi.
Сонымен бiрге экономиканы реформалау соңғы бiрнеше жыл бойы бiрқатар
проблемаларға тап болып, олар нарықтық қатынастарға көшудiң ол ұшiн
пайдаланатын модельдердiң, әдiстерiнiң және құралдарының бiрдей емес екенiн
көрсеттi.
Дипломдық жұмыс барысында кәсiпкерлiк-экономикалық белсендiлiктiң
ерекше формасы ретiнде айқындалып кеттi. Яғни мұнда негiзгi қарастиырылып
отырған кәсiпкерлiк ерешелiгi. Адамдардың еңбек қабiлеттiлiгiн iске
асырудың негiзгi еркшелiктерiне сипаттама берiлдi. Және де кәсiпкерлiк
белсендiлiгiне әсер ететiн факторлар жете қарастырылып кеттi. Кәсiпкерлiтi
мемелкет атарпынан қолдаудың алғы шарттары мен жұргiзiлетiн шаралары,
кiсiпкерлiкте қолданылатын салық жұйесiнiң жеңiлдiктерi мен ерекшелiктерi,
кәсiпкерлiкке қаржылық көмек көрсету бағдарламалары, ақпараттық жұйемен
қаматамасыз ету шарттары жетiк көрсетiлген.
Сондықтан осы ғылыми жұмыстың өзектілігі жоғарыда аталған
әртүрлі аспектідегі проблемаларды және оларды шешу жолдарын
зерттеумен анықталады.
Сонымен қатар жеке кәсіпкерлік секторының бүкіл әлемдік сауда
ұйымына (БСҰ) кіруіне байланысты проблемаларды зерттеу осы бітіру
жұмысының өзектілігін анықтайды.
Халықаралық сыртқы ортаға қатысты бүкіл потенциялды қиындық
қазіргі кезде өте белсенді талқылануының себебі, жеке кәсіпкерлік тек
қана ішкі рынокқа бағдарлануына байланысты бәсекелік қабілеттің
төмендігінде. Сондықтан егер біздің еліміз БСҰ – ына кірсе, онда осы
сектордың елімізде экономикамызды әртараптандыруға мүмкіндігі болмай
қалады. Осыған орай осы әлемдік ұйымға кірер алдында осы сектордың
бәсекелік қабілеттерін жоғарлатуға бағытталған. Дамыту жолдарын зерттеу
жоғарыда аталғандай, осы зерттеу жұмысының тақырыбының өзектілігін
баянды етеді.
Бітіру жұмысының мақсаты. Жеке кәсіпкерліктің дамуында кедергі
болып тұрған мәселелерді қарастырып, оларды шешу жолдары арқылы осы
секторды дамыту жолдан зерттеу болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Бұл ғылыми жұмыстың зерттеу пәні ҚР –
дағы жеке кәсіпкерліктің қызметін дамытудағы негізгі мәселелерімен оның
аймақтық экономикадағы рөлін зерттеу.
Бітіру жұмысының міндеттері:
1. Жеке кәсіпкерліктің экономикалық жүйедегі дамытудың
варианттарын зерттеу арқылы ролін қарастыру;
2. Жеке кәсіпкерліктің субъектілерінің түрлі аспектідегі
қиындықтары мен проблемаларын терең талдау мен
сипаттамаларын бітіріп кету;
3. Терең талдау негізіндегі мәселелерді шешу жолдарын зертеу
арқылы ҚР –дағы және аймақтағы жеке кәсіпкерліктің
экономикадағы рөлін анықтау.
Бітіру жұмысының маңыздылығы. Бұл ғылыми жұмыстың теориялық
маңыздылығы қазіргі жағдайда өте жоғары. Сондай – ақ бұл бітіру
жұмысныда тәжірибелік маңыздылығы да бар. Оның тәжірибелік
маңыздылығы қазіргі таңдағы жеке кәсіпкерліктің дамытудығы мәселерімен
қиындықтарды шешу жолдарының шынайы өмірге, жүзеге асырулары бойынша
ұсынумен анықталады.
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспеден, 3-тараудан, қорытындыдан 58-
беттен, 8-кестеден, 3-суреттен тұрады.
l. Кәсiпкерлiктiң ғылыми-теориялық негiздері
1. Кәсiпкерлiк - экономикалық белсөндiлiктiң ерекше формасы
Экономикалық белсөндiлiк – индивидтiң қоғамдық өндiрiсте қатысуынң нақты
формасы және оның өмiр сұруiн қамтамасыз ететiн қаржы-қаражаттарды табу
әдiсi. Индивидтiң қоғамдық өндiрiске қатысуының осындай формасының мұмкiн
болған қоғамдық функционалдық мiндеттерiне олардың комбинациялырының
бiрi. Ол:
- қозғалмайтын мұлiктiң иесi және т.б. (арөндаға берiлетiн
кәiпорынның не ұйдiң иесi, бiрiгiп иеленушi акция иесi, жеткiлiктi
табыс әкелетiн және т.б.);
- өзiнiң жұмыс кұшiн сатушы, жалдамалы жұмысшы ретiнде (зауттағы
токарь, мектеп оқытушысы, және т.б);
- идивидульды өндiрушi (ңеркiнң суретшi, өзiнiң шығармаларын сатудан
тұсетiн табыстарға өмiр сұрушi немесе өз автомобилiн такси
ретiнде қолданып, осы әрекеттiң табыстарына өмiр сұрушi, айдаушы,
жер учаскесiн өмiр бойы арөндаға алып, оны өңдеп, онда белгiлi бiр
өнiм шығаратын және т.б. фермер);
- мемлекеттiк не муниципиалды қызметкер;
- менеджер ( басқа бiреудiң кәсiпорын басқарушысы);
- зейнеткер қоғамдық өндiрiске қатысудың пассивтi формасы- алдыңғы
белсөндiлiк нәтижесi;
- оқушы не студент (болашақ қоғамдық өндiрiске қатысуға дайындалу
әтапы);
- жұмыссыз (қоғамдық өндiрiске қатысудың амалсыз формасы);
- қорғаныс кұзет әрiкетiмен айналысушы жұмыскер (армия, миилиция,
мемлекеттiк қауiпсiздiк;
- экономикалық қылмысты әрекетке тартылған жұмысшы (ұлық және т.б)
тұрiнде болуы мұмкiн.
Қоғамдық өндiрiске қатысудiң осы формаларынан ерекше кәсiпкерлiк –
экономикалық белсөндiлiктiң айырықша тұрi, яғнм оның бастапқы әтапы тек
идеямен – ойлау әрекетiмен кейiннен материалдық форманы қабылдайтынына
байланысты.
Еңбекке деген қабiлетiн адам екi тұрлi жолмен пайдалана алады:
- не кәсiпкер ретiнде;
- не басқа кәсiпкерге жалдамалы жұмыскер ретiнде.
Нарықтық экономиканың қозғаушы кұшi кәсiпкерлiк – бұл өнiм өндiру ,
белгiлi бiр жұмыстарды қызметтердi орындауға байланысты ерекше әрекет.
Оның негiзгi белгiлерi:
- шаруашылық әрекетiнiң босатндығы (өндiрiс құралдарын пайдалануды,
өндiрiс тұрлерi мен тәсiлдерiн таңдауды);
- осы экономикалық әрекетке, оның нәтижесiне, сондай-ақ оған
байланысты пайда болатын қателерге жеке басымен толық жауап беру;
- коммерциялық табыс пайда тұсiруге бағытталады.
Нағыз кәсiпкерлiк- бұл ерекше қасиет және еркше iскерлiк әтикасы мен өмiр
сұру және моральдық әстетикалық құныдылықтың ерекше жұйесi (И. Шумпетер).
Кәсiпкер мынадай рекеше белгiлерiмен еркшеленiп тұрады:
- еңбексұйгiштiе, аса ұлкен руқани кұш, ынталылық, жаңашылдық,
шығармашылық ;
- iскерлiк қабiлет, тәуекелшiлдiк және өз бизнесiн ұлғайтуға
ұмтылушылық;
- адамдармен араласа алу қасиетi;
- жауапкершiлiк адалдық, заңмен салт дәстұрдi сыйлау, басқада
адамдардың топтарымен қарым –қатынастары (ңкiмде –кiм жымия алмаса,
дұкен ашпауы қажетң - қытай мақаласы).
Сонымен қатар кәсiпкердiң ең ерекше қасиетi- ұйымдастырушылық қасиетi.
Жалпы алғанада кәсiпкер кәсiпорынның әрекетiн бағыттайтын және көптеген
жағдайда осы әрекеттi басқарушы кәсiпорынның негiзгi қолдаушысы және
ұйымдастырушысы болып табылады. Ол еңбек құралдарының иесi де болуы мұмкiн,
сондай-ақ өз иелiгiне жатпайтын мұлiктi жалға алу арқылы пайдалануы да
мұмкiн.
Кәсiпкердiң қызметiн бағалай отырып, А. Смит негізiнiң жеке мұдделерiн
көздей отырып, ол қоғам саналы тұрде қызмет еткiсi келгенiнен де артық
еңбек сiңiредiң -деп атап көрсеттi.[1]
Кәсiпкерлiк белсөндiлiк субъектiлерiнiң негiзi –кәсiпкерлiк
функцияны атқарушы, яғни кәсiпкерлердiң өзi. Кәсiпкерлiк процестi қозғаушы
субъект. Кәсiпкер кәсiпкерлiк процестi мұмкiн болатындай етушi байланыстар
орнатып, олардың ортасында орналасады. Бiрақта кәсiпкер бұл процестiң
жалғыз субъектiсi емес, кәсiпкерлiк функцияны атқара отырып идеяны iске
асыруға тартылатын капитал иесiмен және идеяны тиiмдi iске асыру процесiн
басқаруға қажет маман менеджерлермен байланыс орнатады. Кез –келген
жағдайда кәсiпкер өндiрiстiк процестiң мұмкiн не мұмкiн еместiгi және оның
жалғасуы, соған байланысты тұтынушымен әрекеттесуi керек.
Тұтынушы кәсiпкер тарапынан негiзгi серiктес ролiнде қарастырылады.
Тұтынушыға көңiл қою, оның мұддесi ұшiн жұмыс iстеу – кәсiпкерге қойылатын
маңызы талап. Бiрақта одан маңыздарағы, ол : тұтынушы әрқашанда кәсiпкерлiк
процестiң субъектiсi, оның қатысуынсыз мұндай процес мұмкiн емес.
Кәсiпкердiң серiктестерiнiң басқа категорияларымен жағдайы дәл осылай
анықталады- кәсiпкер кооперациялық байланысқа тұсуге мәжбұр болған
тұлғалар, яғни өндiрiстiк процестi ұйымдастыруға қажеттi барлығын
жеткiзушiлермен (шикiзат, босалқы, жабдықтар, әлектр әнергиясы және т.б.).
Осы секiлдi серкiтестермен байланыс орнатпаса өндiрiстiк процестi
ұйымдастыру идеясы ңауада қалықтапң, оны iске асыру мұмкiн болмайды. Бұдан
кейiн жеткiзiп берушi кәсiпкелiк процестiң мiндеттi тұрдегi қатысушы
субъектiсi ролiнде болады.
Кәсiпкердiң өзiндiк ұйымдастыру принципiнiң мәнi тұтынушылар және
жеткiзушi серiктестермен қажеттi байланыстарды орната алуда.
Осындай байланыстарды орната алмау, не орнатуды қаламау адамға
кәсiпкер болуға жол бермейдi, ол талант. Осындай әректтерге табиғи
бейiмдiлiк кәсiпкерлiк процестi жоғары тиiмдiлiкпен ұйымдастыруға алып
келедi.
Бiрақта кәсiпкерлiк проесс әрқашан да қандай да бiр нақты өндiрiстiк
процеске негiзделе бермейдi. Егерде мұндай процестi iске асыруға өз кұшi
жетпесе, онда жалдамалы жұмысшылар тартылады, олар негiзiнде кәсiпкердiң
пiкiрлестерi болуға тиiс. Ал егер бұлай болса, онда оларда кәсiпкерлiк
процестiң субъектiлерi болады. Сонымен бiрге кәсiпкер өзiнiң, басқа да өзi
ұйымдастырып отырған процестiң субъектiлерi секiлдi ұлттық құрылым iшiнде
жұмыс iстеп отырған және мемлекет барлық субъектiлерге өз әсерiн
тигiзетiнiн тұсiнедi. Кәсiпкер алдында пайда болатын әртұрлi жағдайларды
мемлекет қолданып отырған шараларға көмекшi не қарсылас ролiнде болуы
мұмкiн. Кәсiпкер бұл жағдайда ескермеуi болмайды, сондықтан да мемлекетте
ұйымастырылып отырған процестiң толыққанды және құқылы субъектiсi ретiнде
қабылайды.
Тұтынушылармен байланыс орнату бұл жерде тек бiр нәрсенi көздейдi:
өндiрiлiп отырған тауарға оларың көңiлiн аудару осындай тауарды сатып алу
шешiмiн ерiктi тұрде қабылдайтындай әсер ету.
Кәсiпкерлiк процестiң субъектiлерiнiң құрылымы тұгелiмен суретте
көрсетiлгөндей болады. 1-сурет.
Кәсiпкерлiк процес өзiнiң айналасына әр субъектiнiң әгоистiк және
экономикалық мұдделерiмен санасатын, араларында мақсатты байланыстары бар
салыстырмалы жабық тұрдегi субъектiлер тобын құру ретiнде мiнезделедi.
Қағам құрылысында осындай салыстырмалы жабық топтар орын алады, сонымен
бiрге әр субъект бiр немесе екi типтi, одан да көп топқа кiруi мұмкiн.
Кәсiпкерлiктiң теориясы мен практикасын ұйрену барысында кәсiпкерлiк
белсөндiлiк объектiсi категорясы ұлкен маңызға ие. Себебi дәл осы
объектiмен кәсiпкерлiк идея байланыста жиi болады (бiрақта ол өндiрiстiк
процестi ұйымдастырумен немесе басқарумен, жаңа рыноктарын дәстұрлi емес
әдiстермен өткiзу iздеумен және т.б. байланыста болуы мұмкiн). [2]
Кәсiпкерлiк объектiсi –сатып алу, қолдану және тұтыну нарығында
ұсынылатын бiреудiң бiр нәрсеге қажеттiлiгiн қанағаттандыратын тауар,
өнiм, қызмет, баға көлемi, сыртқы және т.б. көрiнiс секiлдi көрсеткiштермен
мiнезделетiн ерекшеленген бiрiнғайлық тауарлы бiрлiк, кәсiпкердiң өз
әркетiне маманданған қатынасы ең алдымен тауарлық сапасына тұтынушылық
қасиетiне, баға, сыртқы көрiнiсi, орамы, буып тұюi және т.б. одан соң барып
тауарлы бiрiлiктер санына көңiл қоюды талап етедi.
Кәсiпкерлiк процестiң барлық субъектiлерiнiң арасындағы қатынастар
тауарлы мiнезде, бiрақта әгоистiк экономикалық мұдде ақшалай формада
көрiнiс табатындықтан (аразынырақ алып, қымбатырақ сату), субъектiлер
арасындаға қатынастар да тауарлы ақшалай қатынас мiнездемесiнде боады.
Кәсiпкерлiк процестiң субъектiлерi арасында пайда болып, өндiрiстiк
процестiң жұмыс iстеуi барысында жалғасатын тауарлы ақшалай қатынастар
тұрiнда жазылуы мұмкiн.
А-Т
Тауарлы ақшалай қатынастар осылайша айырбас қатынастар тұрiнде.
Қатынастардың әр звеносында Т (тауар) компонентi нақты формаға ие, ал А
(ақша) копонентi барлық звеноларда бiркелкi формада.
Тауардың нақты формалары :
- шикiзат, жартылай фабрикат, босалқылар, жабдықтар, ресурстар,
(мысалы, әлектр әнергиясы), инструменттер, ғимараттар, құрылыстар
(мысалы, қойма), жер немесе қозғалмайтын мұлiктiң басқа тұрлерi
(қатынас: серiктес кәсiпкер, соңғысы серiктесiне ақшаға осындай
тауарды қолдану және иелену құқын бередi) ;
- жұмыс кұшi (қатынас: жалдамалы жұмысшы кәсiпкер);
- капитал (қатынас: капиталист- инвестор- кәсiпкер);
- тұтынушыға дайын тауар (тұтынуышы –кәсiпкер қатынасы, бұл жағдайда
кәсiпкер ролi ауыстырылады, ал тауар иесi және ақша алушы);
- кәсiпкер қызметпен айналысуға рұқсат қағаз (мемлекет-кәсiпкер
қатынасы салық саясаты арқылы iске асады).
Осындай қатынастарға тұсе отырып барлық серiктестер бiр мақсатты көздейдi-
пайда табу. Пайда шығыстарда экономдау, яғни бiр нәрсенi сатып алудағы
кұтiлiп отырған және фактiлi бағалары арасындағы айырмашылық.
Кәсiпкердiң коммерциялық iс-әрекетiнде анықтаушы мұдде-пйда табуға
ұмтылу, бұл жерде оның көлемi (сделка) келiсiмiнiң табыстылық денгейiн
анықтайды.
Коммерциялық келiсiмге отыру кезiнде екi жақ коммерцияның алтын ережесi
атына ие болған рационалдылық принципiне негiзделедi. Бұл ереженiң мәнi
–арзанырақ сатып алып, қымбатырақ сатуда. Сонымен бiрге кәсiпкер сату мен
сатып алу бағалары арасындағы айырмашылық табыс екөндiгiн тұсiнедi, бiрақ
пайда- сатып алудағы шығыстарды ұнемдеу. ңПайдаң категориясын осылайша
тұсiнуден шығатыны, кәсiпкер сатып алудың ең көп пайда әкелетiн вариантына,
яғни өзiне қажет болған тауарды сатып алуда ең көп ұлкен ұнемдеу беретiн
вариантына ұмтылады. Егерде сiз белгiлi- бiр сатып алушыны өзiңiзге
ңбайлапң алғыңыз келсе, онда оған сiзбен отырған келiсiмiнен қосымша
пайда табуға мұмкiндiк берiңiз. Оған осы тауарға бағаны арзандатып берiңiз.
Сiз өзiңiзде басқалардың тауарының сапасы нашар емес, бiрақ бағасы
арзанырақ сатушыны iздейсiз.
Кәсiпкерлiк белсөндiлiк мақсаты ол сұранысы және кәсiпкерге табыс
әкелетiн тауарды өндiрiп, нарыққа ұсыну. Кәсiпкердiң тауарды өндiрiп,
нарыққа ұсыну шешiмiмiн iске асыру барысындағы шығындарының артуы.
Шығындар- кәсiпкердiң осындай тауарды өндiруiне жұмсаған шығыстары
(негiзiнде ақша формалары).
Табыс- кәсiпкердiң кассасына белгiлi- бiр тауарлар, қызметтер, мұлiктер
басқа тұлғаға беру ұшiн келiп тұсетiн төлемдер. Табысты белгiлi мерзiмге
келiп тұсетiн және болашақта қайтарылуы тиiс қырызға алынған қаражаттардан
ажыратып алу қажет.
Мысалы, сiздiң банктағы шотыңызға А тұлғасына жеткiзiлген тауарларға
төлем ретiнде 300 мың тенге тұстi, оларды өндiру сiзге 200 мың тенгеге
тұсiп едi. Бұл жерде сiздiң табысыңыз 300 мың тенге, ал пайдаңыз 200 мың
тенге (300 мың тенге- 200 мың тенге).
Пайда табу тек кәсiпкерлiк емес, кез келген iскер белсөндiлiк
формасына тән. Кәсiпкер пайдасы немесе кәсiпкер табысы секiлдi экономикалық
категорияның ерекшелiгiне көңiл бөлу маңызды. Кәсiпкер табыс мағынасында
басқарудан, өндiрiстi ұйымдастырудың жаңа әдiс тәсiлдерiн енгiзуiнен
тұсетiн қоысмша табысты кәсiпкер өзiнiң табиғи дарынына не сараптау және
өндiрiс фаторларын сыртқы орта шарттарына тәуелсiз комбинациялау жасай
алатындығына байлансты алатын артықшылықты айтамыз.
Басқаша айтсақ кәсiпкер пайдасы екi әлементтен құралады:
- iскер адамның ұйреншiктi пайдасы;
- iскер адамның ұйреншiктi табысынан артушылық.
Екiншi әлемент –кәсiпкер табысы өндiрiске жаңалық енгiзу, иновация ұшiн
қоғамдық сый –ақы формасы.
Сiздiң кәсiпорныныңыздың пайдасы айына –1 млн. тенге денгейiнде тұрақты
тұр едi делiк. Сiз айталық өндiрiстiк процестiң ұйымдастыру жұйесiн
өзгерттiңiз. Соның нәтижесiнде өндiрiс тиiмдiлiгi мен пайда айына 1,5 млн.
тенге құрады. Бұл жағдайда 500 мың тенге – сiздiң кәсiпкерлiк табысыңыз
(пайда).
Кәсiпкердiң пайдасы неғұрлым жоғарылаған сайын, соғұрлым: тұтынушылар
саны жоғары, кәсiпкерлiк өндiрiс, салық төлеу, өндiрiстi ұлғайтады,
жұмыскерге жұмыс орны кеңейедi, тауарлар саны өседi, еңбекке
қабiлетсiздерге әлеуметтiк көмек көрсетедi, қоғамда келiсiмдер ұрдiсi
кеңейедi.
Кез-келген кәсiпкер iскер адам бола алады, ал кез-келген әскери адам
кәсiпкер категориясына жатқызыла алмайды, егер кәсiпкер нақты феномен
туралы айтар болсақ.
Неге кәсiпкер экономикалық еркеше формасы ретiнде инисиативтi негiзде
болады? Ең алдымен себебi кәсiпкер өз iс-әрекетiн нарыққа бағыттайды.
Нарық –бұл реалды және потенциялды сатып алушылар мен сатушылардың
мұдделерi мен әркеттерiнiң, сонымен бiрге олардың мұдделерi мен
әрекеттерiнiң жағдайы мен өзгерiстерiн мiнездейтiн шарттар жиынтығы.
Нарыққа ориентацияланған кәсiпкер нарық жағдайын дұрыс бағалауы, тiптi
оның өзгерiсiн алдын-ала бiлуге мiндеттi. Осындай ориентацииясына
байланысты кәсiпкердiң әрекеттерi қауiп –қатер әлементiн қамитиды.
Кәсiпкерлiк- бұл тауарды жеткiзу және алыс, жақын перспективадағы нарықтың
зерттелуi денгейiнiң көрсеткiшi. Тауарды жеткiзу басталғанға дейiн нарықтың
жеткiзуге реакциясын анықтау қиын. Кәсiпкер бұл мағынада өз қауiп-қатерi
мен қарқынына әрекет етедi, себебi ол мәңгiлiк экономикалық теориядағы
келiп тiрелетiн сұрақтарға жауап беруi керек.
Олар:
- не өндiру керек ;
- қалай өндiру керек;
- кiм ұшiн өндiру керек.
Бұл сұрақтарға жауапты кәсiпкер австрактiлi денгейде бередi, яғни
кәсiпкер болашақ тұтынушыны жалпы анықтайды. ңМенiң тұтынушыларым 3-8 жас
аралығындағы қыздары бар ата-аналар боладың, -деп жорамалдайды, мысалы ұшiн
балалар ойыншықтарын өндiрушi, болашақ тұтынушының бұдан да нақтырақ
мiнездемесiн кәсiпкер бере алмайды, оның керегi де жоқ, себебi мұндай
ориентация жеткiлiксiз (осы аймақтағы осындай жастағы қыздары бар жанұялар
жуық санын, олар қаншалықты тез қыздарына ойыншық сатып алып бередi,
олардың табыстарын анықтауға мұмкiндiк бар).
Тұтынушының нақты мiнездемесiн тiклей жеткiзiп беру кезiнде және тауарды
өндiруге алғашқы тапсырыстарды орындау кезiнен анықталады.
Болашақ өндiрiстiк iс-әрекетiн анықтау барысында кәсiпкер осындай
орналасудың артықшылығына және кәсiпкердiң орналасу орнын таңдауынан
шығатын нәтижелерге әсер ететiн бiр қатар факторларды ескерту керек.
Болашақ өндiрiстiк iс-әрекетiн анықтау барысында кәсiпкер осындай
орналасудың артықшылығына және кәсiпкерлiк орналасу орнын таңдауынан
шығатын нәтижелерге әсер ететiн бiрқатар факторларды ескеру керек.
Болашақ кәсiпорынның орналасқан орнын анықтайтын факторлар- оны құру мен
ұстап отыру шығындары. Кәсiпорынның орналасу орнына байланысты өндiрiлетiн
тауарды, қызметтi, өнiмдi сатудан тұсетiн жобаланып отырған әффект. Мысалы
ұшiн, қаланың орталығында оның негiзгi магистралында дұкен оны ұстап
отыруға көп шығын талап етедi. Қала iшiнде орналасқан осындай дұкенге
қарағанда, бiрақ сату айналымы бiрiншi дұкенге қала сыртында орналасқаннан
ана ғұрлым көп бұл жағдайда екi вариан мұмкiн. 1- кесте, ол кәсiпкердiң
сауда кәсiпорнының болашақ орнын таңдау шешiмiн қабылдауға негiз болады.
Кәсiпкердiң сауда кәсiпорнының болашақ орнындары мен
салыстырмалы таңдау көрсеткiштерi
1-кесте (мың т.г.)
Дұкеннiң Жылдық Тауар Жалпы Жалпы пайда: жал-пы
орна-ластыру орны төлемi ай-налымы тұсiм тұсiмнен-жыл-дық төлем
Қала орталығында
500 10.000 2000 1.500
Қала шетiнде 300 4000 800 500
Бұл кестеден көрiнiп отырғандай, болашақ дұкеннiң орналасу орнының
бiрiншi варианты екiншiсiне қарағанда (нақты жағдайда ол басқаша да болуы
мұмкiн).
Әрбiр нақты жағдайда болашақ орналасу орнына байланысты кәсiпорындық
табыстылық денгейiне әсер етушi көптеген факторларды ескеру керек. Бiреу
ұшiн анықтаушы мәнге жұмыс кұшiнiң арзандығы ие болса, мысалы ұшiн: Ресейде
өндiрiс ұйымдастыруды жоспарлап отырған американдық кәсiпорын бiреу ұшiн-
тұтынушыға жақындық (мысалы: көшеде ыстық нан сатушы ұшiн).
Төмөнде көрсетiлiп отырған оындай критерийлер, толық емес, бiрақта ол
орналасу орнын таңдау кезiнде кәсiпкер иелердi есекеру керектiгiн
көрсетедi:
- сатып алушыға (тұтынушыға) жақындық;
- дайындаушыға (жеткiзушiге) жақындық;
- транспорт артериясына жақындық;
- қолда бар жұмыс кұшiнiң бiлiктiлiгi;
- кәсiпорын саласы ;
- тұрғындардың табыс денгейi;
- тұрғындардың әлеуметтiк топтарға бөлiнуi;
- бәсекелестiк;
- тауарға сұраныс денгейi және нарық мұмкiндiгi;
- инфрақұрылым;
- арөнда, жалға төлемi денгейi.
Осы себептен кәсiпорынның орналасу орынын иаңдау кезiнде көптеген
факторларды ескеру керек.
Кәсiпорынның орналасу орынына байланысты табыстарды салыстырмалы сараптау
ұлкен маңызға ие, себебi кейiн қабылданған шешiмдi жөндеу қиынға соғады:
орын алған инвестициялар мен ұзақ мерзiмге келiсiлген арөнда келiсiмдерi
кәсiпорынның басқа жерге орын ауыстыруына шек қояды.
1.2. Кәсiпкерлiк және оның факторлары .
Кез – келген қоғамда орын алатын экономикалық ара қатынастардың жұйесi
мен құрылымы кұрделi және өзiне көптеген әлементтердi қамтиды. Осындай
қарым-қатынастың ең маңыздысы екi негзгi субъектiлердiң ара қатынасы-
өндiрушi мен тұтынуышының нақты өмiрде осы субъектiлердiң тәртiптерiн
олардың белсөндiлiгне тiкелей әсер етiп, осы белсөндiлiктiң бағытталуы және
алғашқы экономикалық мұддесiн тұзетушi көптеген факторлаға байланысты.
Мысал ұшiн, Филипс және Сони фирмалары- қызық кәсiпкерлiк идеяны алып
жұруiшлерi – тегiс әкранды стереоскопиялық бейнелi тетедидардың проектiсi.
Алағашқы бағалалулар бойынша олардың өндiрiсi едәуiр тұтынушылық
қыығуышылық тудыруы мұмкiн. Бiрақ та мұндай иедея тек австрактi денгейдек
өмiр сұредi. Оны iске асыру төмөндегiлерге байланысты мұмкiн емес: [3]
- бiрқатар компоненттердi өндiрумен байланысты тиiмдi технологиялық
шешеiмдңiрждiң жоқтығы, осы себептен өндiрiс шығындарының
жоғарылығы (әдеттегi теледидарлық аппараттар өндiрiсiмен
салытырғанда);
- тұтынушыға тиiмсiз бағаға, себебi шығындар өте жоғары;
- жаңа тауардың қымбат болуына байланысты оның тұрақталған
тұтынушылық мұдделерi жұйесiне сай келмеуi.
Осылайшы өндiрушi де (кәсiпкер), тұтынушы да (саты алушы) бағыттағы
әрекеттерi олар өзiнде рационалды заряд алып жұргөнде ғана қлға алынады.
Екi жақтың да тәртiптерiн детализациялау маңызды себебi кәсiпкердiң негiзгi
(мiндетi- тұтынушылық қызығушылығын тудыратын –шешiм қабылдау).
Сонымен, кәсiпкер шешiм қабылау ұшiн төмөндегiдей сұрақтарды қарастыру
керек:
- қажет шикiзатты алу мұмкiндiгi бар ма және оны алу шарттары
(кооперациялық байланыстар);
- талап етiлген компаненттер, жартыай фобрикаттарды сатып алу
мұмкiндiгi бар ма жоқ және таға басқа қандай бағамен
(кооперациялық байланыстар);
- таоап етiлген техника, технология, саймандарды нарықта сатып алу
мұмкiндiгi барма;
- мемлекеттiң осындай әрекеттерге әсерi (салық салу, тыйм салу,
қаржылық және басқа да қолдау т.б); 2-сурет
Кәсiпкерлiк әрекеттiң жалпы схемасы
Бiрқатар факторларға байланысты қарым-қатынастың жұйесiндегi орнын
анықтаушы тұтынушы да қиын жағдай да. Ол факторлар:
- жеке ақшалай табыстың денгейi және формасы;
- тұтынушы мұддесiнiң приоритеттер жұйесi;
- қажеттi тауарларға қол жеткiзушiлiк.
Басқаша айтасақ, нарықтың негiзiнде субъектiлердiң қарым –қатынастың
екiншi польюсiнде кәсiпкерлiк шешiмiнiң қабылдануына iсер етушi
бағыныштылықтар жұйесi орын алады.
Кәсiпкер шешiм қабылдау кезiнде тұтынушының тәртiбiне әсер етушi бiрқатар
факторларды ескеруi қажет. Кәсiпкер бiрiншiден тұрғындардың қандай тобына
бағыттап отырғанын (қандай табысы бар) шешуi керек. Сонымен бiрге өндiрiс
масштабын анықтау ұшiн кәсiпкер осынай топтың көлемi (саны) туралы
мәлiметке ие болуы керек. бұдан басқа мәлiмет кәсiпкер бағыт ұстап отырған
нарыққа сай болуы керек.
Көрiп отырғанымыздай тұтынушының тәртiбiне әсер етушi факторлар кәсiпкер
тарапынан зерттелудi, ескерудi тұтынушы айналасында орын алып отырған
жағдайға бейiмделу шараларын анықтауды қажет етедi. Дамыған қоғамды мұндай
жұмыстар маманданған әрекеттiң тұрi категориясына жатқызылып, арадағы дам
арқылы орындалады.
Егер кәсiпкер тарапынан iске асырылып жатқан идеяның орнына жаңасы пайда
болатын, нарықтағы, қоғамдағы өзгерiстерге толығырақ бейiмделiп және
кәiпкердiң нарықтағы өз ұлесiн аяқтап және кұшейтуге мұмкiндiк беретiн
болса, сонымен қатар жаңа тауар өндiрiс сферасында да, онда кәсiпкер өз
әрекетiнiң профилiн өзгертiп, капиталын жаңа сфераға құяды.
Кәсiпкер әдетте өз әрекетiн ұш бағытқа таратады:
- өндiрiстi басқару (өндiрiс процестерiн, еңбек коллективiн, кәсiпкер
құрылымдарын). Кәсiпкер әрекетiнiң бұл бағыты менеджмент
концепциясы тұрiнде ғылымда жеке даму алды. Кәсiпкер менеджменттiң
негiзгi концепциясын игерiп, менеджер болуға тиiс.
Әрине орын алған кәсiпкер құрылымдарды бастан маманданған кәсiпкер
белсөндiлiкпен менеджер жұмысын бiрге алып жұредi.
ґндiрiстi басқаруды кәсiпкер ешқешөнде басқа кәсiпкерлiк әрекет
бағыттарынан бөлек жұргiзе алмайды: ал өндiрiстi өндiрiс ұшiн емес тұтыну
ұшiн ұйымдастырады.
- осы себептен оның әрекетiнiң екiншi бағыты нарықты зерттеу. Нарықта
болып жатқан процестердi талдауынсыз тиiмдi кәсiпкерлiк iс-әрекет
болуы мұмкiн емес.
Нарықта кәсiпкерлiктi өнiм тауары айналысында орын алып жатқан жағдай
қызықтырады.
Кәсiпкер әсiресе өз iс-әрекетiнiң басында маркетинг жөнiнде маман болуы
тиiс. Кейiнiрек маркетинг мәлiметтерi мен қорытындыларын алу ұшiн сол
амандарға жұгiнедi. Бiрақ кез келген жағдайда оның маркетинг негiздерiнен
хабары болуы керек.
- кәсiпкер өз көңiлiн бөлетiн ұшiнiшi бағыт- серiктестiк байланыстар
(орын алған не жоспарланып отырған).
Сонымен бiрге серiктестiк байланыстар әффективтiгi, әффективтiрек және
ескi кұтiлiп отырғандағы мен салыстырғанда әффективтiгi төменiтек
ескiлерiнен бас тарту жаңаларды iздеуге көңiл бөледi.
Кәсiпкерлiк әрiкеттiң негiзгi бағыттары толығымен орын алады.
(3- сурет).
Кәсiпкерлiк әрекеттiң бағыты .
Сонымен, кәсiпкерлiк –тауарларды өндiрумен нарыққа жеткiзу кәсiпкерлiк
табыс (пайда) алуға бағытталған экономикалық (шаруашылық) жұйесiне
байланысты қауiп- қатармен және иновациялық тұрғыдан келуге, негiзделген
iскерлiк формасы.
1.3. Кәсiпкерлiктi қолдау мен дамытудағы мемлекеттiк саясат
Кәсiпкерлiктi қазiргi кезеңде, мемелкеттiк және қоғамдық қолдауды, оны
дамытудың жолдарын тереңдете, әдiстемелiк негiздеудi өте қажет етедi.
Сонымен бiрге экономиканы реформалау соңғы бiрнеше жыл бойы бiрқатар
проблемаларға тап болып, олар нарықтық қатынастарға көшудiң ол ұшiн
пайдаланатын модельдердiң, әдiстерiнiң және құралдарының бiрдей емес екенiн
көрсеттi.
Осы салада мамандар мемлекет алдында тұрған негiзгi мiндеттер мыналар деп
санайды:
- негiзгi инфрақұрылымдық: ақша – қаржылық және инвестициялық
механизiмдердi жаңа принциптерге жаңғырту жолымен басқарылатын
рынок концепциясына көшу;
- экономикалық өзгерiстердiң қарқыны мен құрылымын селқос кұштермен
келiсiп алу және халық шаруашылығы салаларының ұйымдық
технологиялық кешенiн iрiктемелi мемлекеттiк және құрылымдық
–инвестициялық саясат есебiнен сақтау;
- институтциялық жаңғыртуларды жалғастыру, соның iшiнде
жекешелендірудi дәйектi тұрде одан әрi жалғастыру, бәсекелестiктi,
жеке кәсiпкерлiктi дамыту, экономиканы монополиясыздандыру және
т.б.
Мұның өзi кәсiпкерлiкке мемлекеттiк қолдау көрсету және жаңа тиiмдi жұмыс
орындарын ашу мұмкiндiктерi мен бағыттарын белгiлейдi.
Осы саладағы мемлекеттiк шаралар арасында нарықтық инфрақұрылымды дамыту
басты орын алады. Нарықтық экономикасы дамыған елдердiң тәжiрибесi
кәсiпкерлiктiң ұлттық экономикада аса маңызды функциялар орындайтынын:
сұраныс пен ұсынысты теңдестiру арқылы нарықтық қатынастарды ұдетудiң
ерекше механизiмiн қамтамасыз ететiн, жалпы ұлттық өнiмнiң тең жарытысынан
астамын өндiретiнiн, жаңа жұмыс орындарының 70 пайызының жуығын ашатынын,
адам ресурстарының жандандырылуына және иновациялық потенциялға елеулi
ықпал жасайтынын дәлеледейдi.
Елде кiсiпкерлiктi кең көлемде дамыту нарықтық қатынастардың
қалыптасуының көптеген проблемаларын тиiмдi шешуге: реформалардың
әлеуметтiк базасын ұлғайтуға, олардың тиянықтылығының кепiлiдктерiн
қаматамасыз етуге, бәсекелестiктi дамытуға: өндiрiстiң ұйымдық құрылымын
кеңейтiп, тиiмдi етуге, адам реурстары мен ұйымдық- технологиялық
ресурстарды жұмылдыруға мұмкiндiк бередi.
Ресей федерациясында кәсiпкерлiктi дамытуға мемлекеттiк қолдау көрсетудiң
арнайы бағдарламасы дайындалған.Және де сол бағдаламаны зерттеп,
тәжiрибесiн пайдалану бiздiң елiмiз ұшiн маңызды әрекет. Онда
кәсiпорындардың санын көбейту, олардың қызмет жасауына қолайлы жағдай
жасау, дамытуға қолайлы жұйесiн , экономиканың бұл секторларына
инвесторларды тарту көзделген.
Кәсiпкерлiктi мемлекеттiк қолдау мынадай аса маңызды бағыттары бөлiп
көрсетiлген:
- кәсiпкерлiктi қолдау және дамыту саласында мемлекеттiк саясаттың
нормативтiк-құқықтық негiзiн жетiлдiру;
- кәсiпкерлiкке қолдау көрсетудiң мемлекеттiк саясатын ұйымдық және
ғылыми-әдiстемелiк тұрғыдан қамтамасыз ету;
- кәсiпорындар қызметкерлерiнiң әлеуметтiк қорғалуы мен қауiпсiздiгi;
- кәсiпкерлiктi дамыту ұшiн жайлы қоғамдық пiкiр қалыптастыру;
- аймақтарды кәсiпкерлiк инфрақұрылымын дамыту;
- кадрлар даярлау;
- ақпаратпен қамтамасыз ету;
- кәсiпорындардың өндiрiстiк қызметiн жетiлдiру;
- салық саясатын жетiлдiру;
- кәсiпкерлiкте жеке меншiк және басқа инвестициялар ұшiн жеңiлдiктер
жұйесiн жасау;
- инвестициялық бағдарламалар құру;
- мемлекет тарапынан несиелендіру.
Кәсiпкерлiкке қолдау көрсету құрылымы деп бұл жағдайда шығын
кәсiпкерлiктiң дамуын қамтамасыз ететiн, кәсiпорындарға ақылы және басқа
негiзе бiлiм, консалтинг, ақпарат, технология , техника қаржы салаларында,
қауiпсiздiктi қамтатамсыз ету саласында қызмет көрсететiн және қолданылып
отырған заң негiзiнде кәсiпкерлермен, сондай-ақ бiр-бiрiмен өзара iс-қимыл
жасайтын мемлекеттiк, қоғамдық және коммерциялық құрылымдар жұйесi айтылып
отыр.
Кәсiпкерлiктi қаржы-несие қолдауы мынадай негiзгi бағыттарды ұштастыруы
тиiс:
- салық жеңiлдiктерiн беру және қолайлы инвестициялық ақуал жасау;
- кәсiпорындарға тiкелей қаржылай қолдау көрсету.
Кәсiпкерлiк субъектiлерiнiң инвестициялық қызметiне қаржы- несиелiк
қолдау көрсету мыналар есебiнен қамтамасыз етiледi:
- кәсiпкерлiк субъектiлерiнiң мемлекеттiк инвестициялық бағдаламаға
қатысуы;
- кәсiпкерлiктi қолау жөнiндегi қоралар мен басқа да мамандандырылған
институттардың бюджеттен тыс көздердi тарту қызметiн жандандыру;
- коммерциялық банктер мен басқа да қаржы институттары ұшiн
жеңiлдiктер беру жұйесiн дамыту;
- тиiмдiлiгi жоғары инвестициялық жобаларды жұзеге асыру ұшiн
кәсiпкерлiк субъектiлерiне ұлестi шартпен тiкелей қаржы көмегiн
көрсету;
Қаржы –несиелiк қолдау көрсететiн инфрақұрылымды одан әрi дамыту:
- кәсiпкерлiк субъектiлерiне мемлкеттiк және муниципалдық қорлар
арқылы қаржы-несиелiк қолдау көрсету нысандарын ұлғайтуды;
- несие кооперативтерiнiң өзара сақтандыру жұйесiн дамыту;
- қорлар мен кәсiпкерлер бiрлестiгiнiң инвестицияларды қаржыландыру
көздерiн iздеу, бизнес –жоспарлар әзiлеу, инвесторлар келiссөздерiн
ұйымдастыру, даулы мәселелердi шешу саласындағы қызметiн
жандандыруды көздейдi.
Кәсiпкерлерге инвестициялық жобалар бойынша коммерциялық, мекен-жайлық,
заңық, статистикалық ақпаратқа, құрылатын кәсiпорындарда тiркелген,
маркетингке, аудиторлыққа, материалдық техникалық жабдықтау және өнiм
өткiзу мұмұкiндiктерiне, әкспедиторлыққа, ықтимал әрiптестер арасындағы
iскерлiк ынтымақтастыққа, қаржы операцияларын жұзеге асыруға, өндiрiстiк
қуаттарды iздестiруге, бухгалтерлiк қызмет жұргiзуге қатысты ақпараттық
талдау орталықтарын ұйымдастыру және т.б.
Ақпараттық қызмет тiзбесi ақпараттық талдау орталықтарын ұйымдастыру
процесiнде нақты пайдаланушылардың қажеттерiне талдау жасау негiзiнде
нақтыланады. [4]
Қазақстан –2030 стратегиясында бiз экономикамызда банктер мен
инвесторларға ашық қуатты жеке сектор құруға тиiспiз-делiнген. 2001-2003
жылдарға дейiн мемелкеттiң барлық секторлары жекешелөндiрiлiп
кәсiпкерлердiң құзырында икемделенуi керек делiнген.
Инфрақұрылым кәсiпорындарының кәсiпкерлiкке қолдау көрсетудiң елеулi
салаларын қамтитын тарамақты жұйесi . Әрбiр дерлiк облыс орталығында
кәсiпкерлереге сапалы қызмет көрсететiн құрылымдар пайда болады, олардың
толымдылығы қазiргi кезеңде әлi де ала құла және жергiлiктi жағдайларға
байланысты болады. Кәсiпкерлiктi дамыту тұрғысынан ең жайлы аймақтар
облысқа бағынатын қалалар мен аудандар денгейiнде қолдау көрсету
инфрақұрылымының әлементтерiн қалыптастыруға көшедi. Жұздеген мың
кәсiпкерлер консультация мен бiлiктi көмек алатын болады. Бiрiншi аймақтар
ұлгiсiнде кәсiпкерлiкке, соның iшiнде ақпарат орталықтарына, аумақтық
агенттiктерге, бизнес инкубаторларға, оқу iскерлiк орталықтарына және
технопарктерге кешендi қолдау көрсету әдiстемесi пысықталатын болады.
Олардың тәжiрибесi барлық мұдделi ұйымдардың игiлiгiне айналады. Сонымен
аумақтық денгейлерде ғана емес, сондай-ақ мемлекеттiк емес құрылымдар
бюджеттерiнiң және техникалық көмек бағдараламаларының қаражаты,
кәсiпкерлердiң өз қаражаты iске қосылады.
Салықты реттеу жөнiнде мыналар ұсынылады:
- салық салу туралы заңдарда тiкелей қолданылатын нормалар және
салық алудың тәртiбiн белгiлеу;
- салық айыппұлдары мен санкциялар тұрлерiндегi барлық тұсiмдердi
тиiстi бюджеттерге жiберу;
- салық органдарының салық салу мәселелерi бойынша тұсiнiктеме беру
мiндеттерi заң жұзiнде белгiленген. [5]
Кәсiпкерлiк субъектiлерiнiң өнiмiн өндiрудiң техникалық денгейi мен оның
сапасын арттыру, нарықтық экономиканың өндiрiстiк потенциялын дамыту
олардың ролiн кұшейту ұшiн жағдайлар жасауға мұмкiндiк бередi. Сондықтан
кәсiпкерлiктiң құықытық, ақпараттық – жаранамалық, әдiстемелiк салада
қамтамасыз етiлуiне жәрдемдесу қажет, кәсiпорындардың ғылымды көп қажет
ететiн технологиялар негiзiнде өнiмнiң жаңа тұрлерiн дайындауы мен өндiру
жөнiнде нысаналы саясат жұргiзу.
Кәсiпкерлiктi дамыту ұшiн алдымен сыртқы зерттеме жұмыстарын дайындау
қажет. Ол ұшiн алғашқы және екiншiреттiк ақпараттар, маретингтiк
зерттемелер, маретингтiк барлау жұмыстары жұргiзiледi. Кәсiпкерлiктiң
сыртқы ортасын келесi сұрақтарды зерттеу арқылы ашуға болады. Олар: саяси
орта, экономикалық орта, құқықтық орта, әлеуметтiк-демографиялық орта,
мәдени орта, ғылыми-техникалық орта, экологиялық орталар болып табылады.
Сонымен қатар кәсiпкерлердi қолдау мақсатында ақпараттық жұйемен
қамтамасыз ету қажет. Ақпараттар тұрғын хылқтараның психологиясына әсер ете
отырып кәсiпкердiң өнiмiне оңтайлы көз-қараспен қарауды насихаттауы қажет.
Ақпараттық талдау орталықтарының жұйесi аймақтық және салалаық принциптер
бойынша қалыптасады және қазiргi кезе ақпараттық қызмет саласындағы жұмыс
тәжiрибесi бар кәсiпорындарға негiзделген. Қазақстан Республикасында
кәсiпкерлiктi ақпаратпен қамтамасыз ету жұйесi одан әрi дамыту мақсатында
мына мiндеттердi шешу көзделеген:
- мемелекеттiк органдар ақпараттың кәсiпкерлер ұшiн ашық болуын
қамтамасыз ету;
- кәсiпкерлiк бойынша ақпараттың басқару органдарды, кәсiпкерлiк
құрылымдар, шетелдiк және халықаралық ұйымдар ұшiн ашық болуын
қамтамасыз ету;
- аймақтарда ақпараттық - талдау орталықтары жұйесiнiң құрылуын
аяқтау.
Қазақстан Республикасында кәсiпкерлiктi ақпаратпен қамтамасыз ету
жұйесiн жасау кезiнде бұрын құрылған ақпарат ресурстарын және
бағдараламалық –техникалық құралдарды барынша жұйеге келтiрiп, пайдалану
белгiленген.
Қазiргi кезеңнiң негiзгi мiндетi- жинақталған тәжiрибенi зерделей және
тұжырымдай отырып, ең тиiмдi кәсiпорындарды дамыта отырып, қолдау
көрсетудiң кешендi жұйесiн жасауға жақындау, бар тәжiрибенi басқа
аймақтарға тарату және оны қалалар мен аудандардағытұпкi тұтынушыларға
жеткiзу. Ресурстардың шектеулi екенiн ескере отырып, бұл жұмысқа ең жақсы
дайындалған аймақтарға конкурс негiзiнде бюжет қаражатын бөлу, содай-ақ
базаық құрылымдар жасау белгiленiп отыр.
Қазiргi кезде бар және өздерiн жақсы жағынан көрсеткен әдiстемелер
негiзнде халықтың тұрлi топтарын сапалы жоғары денгейде даярлауға мұмкiндiк
беретiн базалық әдiстер белгiленуде.
Оқыту мемлекеттiк құраларды пайдалану тиiмдiлiгiн арттыру мақсатында
мемлееттiк және мемлекеттiк емес оқу орындарында сертиикаттау жұйесi
енгiзiледi. Сертификаттау жария тұрiнде, сертификатталатын оқу орынының
меншiк нысанын құқықтық мәртебесiн шектеместен өткiзiледi. Кадрлар
даярлауға, ғылыми –әдiстемелiк қамсыздандыру жұйесiн жасауға бюджеттен
қаражат жария өткiзiлетiн конкурс арқылы iрiктеу негiзiнде бөлiнедi. Сол
арқылы бiлiм беру рыногындағы бәсекелстiк ынталандырады.
Халықтың тұрлi топтары ұшiн кұндiз және жедел бiлiм беру нысандары өз
бетiнше бiлiм алу, бұқаралық ақпарат құралдарын, нарықтық экономика мен
кәсiпкерлiк қызмет негiздерi бойынша халықтың қалың топтарына тұсiнiктi
әдебиеттi пайдалана отырып, компьютер бағдарламары мен бағдарламаларды,
осы заманғы техника құралдарын тарта отырып, оқыту әдiстерiн әзiрлеумен
және енгiзiлумен толықтырылуда.
Жетекшi оқу құрылымдарының оң тәжiрибесiн оқыту мен тарату шаралары
қолдануда. Көзделген шараларды жұзеге асыру барысында, кәсiпкерлiкпен
белсөндi тұрде ынтымақтастықпен салалр ұшiн, кадлар даярлау мен қайта
даярлау жолға қойылды. Қазақстан Республикасы толық нарықтық қатынасқа,
макроэкономикалық реттеуге өтуде тек қана бірінші қадам басты. Новелл
сыйлығының лауреаты В. Леонтьевтің айтуы бойынша экономиканың қызмет
істеуін желқайыққа ұқсатады. Іс жақсы жүру үшін жел керек – ол мүдде. Руль
– мемлекеттік реттеу. Шведцияның тиімді экономика моделінің авторы Клас
Эклундтың пікірі бойынша реттелмейтін экономика болмайды және өндірістің
тиімділігін арттыру мақсатында экономиканы мемлекеттік реттеу объективтік
қажеттілік-дейді. Қазір экономикалық теорияның классикалық, неоклассикалық
мектептерінің уәкілдері нарықты реттеуге араласу керек емес, нарық өзі
автоматты реттеледі деген пікірде. Осы проблема жөнінде жан-жақты
дәлелді теориялық қортынды берген атақты ағылшын экономисі Дж М. Кейнс
(1883-1946жж.). Оның теориялық қортындылары 1929-1939 жылдардағы дүние
жүзілік экономикалық дағдарыстан шығуда практикалық қолдау алды. Ол
әлеуметтік-экономикалық процессті реттеуді мемлекеттік реттеудің керек
екендігін ғылыми тұрғыдан дәлелдеді. Дж М. Кейнс теориясы бойынша: тұтастай
сұраныста ынталандыру және барлық ресурстарды түгел қамту, жинақты және
инвестициялық ресурстарды тиімді пайдалану мақсатында ең алдымен фискалдық
және ақша-кредит саясатын тиімді іске асыру басты мақсат деген пікірге
келген. Кейнс теориясы практикалық тілге айналдырғанда: жұмыссыздық жойылса
халықта табыс көбейеді, табыстың көбеюі сұранысты арттырады. Сұраныс
ұсынысты, яғни өндірістің дамуын өрістетеді, өндіріс инвестицияны көп талап
етеді, ұсыныс пен сұраныстың өрлеуі салықтың массасын өсіреді. Ал салық
массасы бюджетке түседі, қортындысында мемлекет бойынша өндірілген жалпы
ұлттық өнім фискалдық саясат арқылы оның 40-45% қайта бөлініп елдің
әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсартады. Жоғарыдағы көрсетілген
ойлардан шығатын қортынды: мемлекет экономиканы реттеуге батыл араласуы
керек. Бұл қағиданың дұрыстығы бүкіл жетілген Батыс елдерінің Жапония,
Оңтүстік Кореяның жетістіктері үлгі бола алады. Бұл елдердің тәжірибесінен
алынатын сабақ: 1) экономикалық ресурстарды түгел және тиімді пайдалану
арқылы елдің өндірістік өндіргіш күштердің дамытып өндірістік потенциалын
арттыру, яғни елдің байлығын арттыру. Сонымен нарықтық экономика барлық
әлеуметтік экономикалық процесстерді бүкіл қоғам үшін және оның әрбір
азаматы үшін автоматты реттей алмайды. Нарықтық экономика елдің табысын
әділ бөлмейді, еңбек ету құқығына кепілдік бермейді, қоршаған ортаны
сақтауға көңіл бөлмейді және тұрғындардың қорғансыз бұқара топтарын қолдай
алмайды. Жеке бизнес жоғары дәрежелі пайда бермейтін халық шаруашылық
салаларына капиталын салмайды, ол мемлекет үшін, қоғам үшін өте қажет болса
да. Нарықтық экономика көптеген әлеуметтік экономикалық мәні бар актуалды
проблемаларды шешпейді. Ол мәселелер тек қана мемлекеттік іс болады.
Қорытып айтқанда, кез келген елдің экономикасы бірқалыпты даму үшін
мемлекет қолынан келетін жағдайлардың бәрін жасауы керек. Қазіргі созылып
кеткен экономикалық дағдарыс өндірістің өрескел төмендегенін инфляция,
қоғамдағы әлеуметтік наразылық т.б. қолайсыз жағдайлар мемлекеттің
экономиканы реттеуді жете білмеушілігінен, өзіне жүктелген функцияларды
атқара алмайтындығын көрсетеді.
Мемлекетке мынандай негізгі функциялар жүктеледі.
Құқықтық негізді жасақтау. Мемлекет меншік құқын анықтайтын, кәсіпкерлік
істі реттейтін, өнімнің сапасын қамтамасыз ететін т.б. заңдар жасақтап
қабылдайды. Мемлекет құқықтық негіздер көмегімен кәсіпкерлік іс
субъектілерінің қарым-қатынастарын реттейді.
Елде қажетті құқықтық тәртіпті және мемлекеттік қауіпсіздікті қамтамасыз
ету үшін мемлекет әрбір азаматтың, барлық қоғамның нарықтық экономикасы
субъектілерінің құқығы мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуі керек. Егер
мемлекет бұл функцияны орындай алмаса, ол жағдайда елде қылмыстық іс-
әрекеттер өріс алады: қылмыстық істер, мафия, коррупция, парақорлық т.б.
жағымсыз құбылыстар кәсіпкерлік іске, жалпы елдің экономикасына апатты әсер
етеді.
Экономиканы тұрақтандыру, яғни экономиканы тұрақты дамыту, ол үшін
макроэкономикалық оптималды көрсеткіштерге жету: жалпы ұлттық өнім, ішкі
ұлттық өнім, таза ұлттық өнім, ұлттық табыс, инфляция деңгейі және
жұмыссыздық, бюджеттің жетіспеушілігі т.б. Ол үшін мемлекет қолда бар
барлық рычагтар мен әдістемелерді фискалдық, финанс – кредит, ғылыми-
техникалық және инвестициялық саясат арқылы іске асыруы керек.
Егер мемлекет экономиканы тұрақтандыруға көңіл аудармаса, ол
кәсіпкерлік іске жағдай тұрғызбайды, әлеуметтік жағдай нашарлайды. Мысалы,
егер мемлекет инфляциямен күрес жүргізбесе, инфляция елдің экономикасын
берекетсіздендіреді.
• ұлттық тауарлар импорт тауарларымен бәсекелес бола алмайды, ол төлем
балансының жетіспеушілігіне әкеледі, отандық өндіріс төмендейді,
жұмыссыздық өседі;
• валютаны алып-сатушылық басталады;
• елден валютаның шығуы, ол импорт тауарларының қымбаттауына және жалпы
бағаның өсуіне әкеледі;
• тұрғындардың жинақтарының құнсыздануына;
• инвестицияның қысқаруына т.б. қолайсыз жағдайларға әкеледі.
Мемлекет әлеуметтік саясатты белсенді түрде жүргізуге міндетті. Оның
мәні мынада: барлық жұмыс істейтіндерге минималды еңбек ақымен, кәрілік
және мүгедектік зейнетақылармен, жұмыссыздарға жәрдемақымен қамтамасыз
етуге кепілдік; тұрмыс жағдайы өте нашар жандарға көмек көрсету;
инфляциямен байланысты белгіленген табыс алатындардың табысын индексациялау
т.б.
Мемлекет бұл саясатты жүргізу нәтижесінде барлық азаматтарға
минималды күнкөріс деңгейін қамтамасыз етеді, ол халық наразылығын
бәсеңдетеді.
Нарықтық экономика жағдайында бәсекелестік – негізгі реттеу инструменті.
Бәсекелестік – барлық экономика сферасында прогрестің негізі, ол тауар
өндірушілерді ғылым жетістіктерін өндіріске енгізіп, өнім сапасын
арттыруға, өнімнің өзіндік құнын төмендетуге ынталандырады. Сондықтан
мемлекет бәсекелестікті қорғауы тиіс. Бәсекелес жағдайда тұтынушы – қожа,
нарық – агент, ал кәсіпорын – оның құлы. Ал монополия жағдайында тұтынушы
қожалықтан, құлдыққа ауысады.
Бірақ бәсекелестік ақырында монополиялық жағдайға әкеледі. Бұл жағдайды
диалектиканың бірінші заңы - әлемнің бірлігі және қарама-қарсылық күресі
деуге болады. Қазақстандағы кәсіпкерлікті басқару
Экономикасы нарықтық бағытқа бет алған Қазақстан үшін кәсіпкерлікті
даму мәселесі - өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Өйткені, нарықтық
экономиканың өзі – кәсіпкерлік экономика. Кәсіпкерлікті дамыту – нарықтық
дамытудың кепілі. Сондықтан да, кәсіпкерлік төңірегіндегі көптеген
мәселелердің көтеріліп жатуы да оның экономикадағы рөлінің өте маңыздылығын
дәлелдейді. Қазақстан Республикасы Конституциясында былай деп жазылған:
Әркімнің кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды
кәсіпкерлік қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы бар. Бәрімізге мәлім,
өндірістің негізгі факторлары табиғи, еңбек, өндірістік ресурстар болып
табылады. Нарықтық экономика кезінде осы фактордардың жұмыс істеп,
қозғалысқа түсуіне әсер ететін нақты күш бар. Олар, іскерлік, басқару және
өз мүмкіндіктерін белгілі бір мақсатта жетістікке қол жеткізуге пайдалана
білу икемділігі. Жалпы өркениетті елдердің қай қайсысын алсақ та өздерінің
экономикалық және әлеуметтік мәселелерін шешуде кәсіпкерлікке арқа сүйейді.
Себебі кәсіпкерлік халықтың әл-ауқатын арттырумен қатар қосымша жұмыс
орындарының ашылуына да себебін тигізеді. Кәсіпкерліктің осындай және басқа
да экономикалық және әлеуметтік функциялары оны дамыту мәселесін маңызды
мемлекеттік міндеттер қатарына жатқызуға және экономиканы реформалаудың
ажырамас бөлігі деп қарастыруға негіз береді. Техникалық прогресс, тұтынушы
сұранысын толық қанағаттандыру кәсіпкерліктің тиімділігіне байланысты
болады. Кәсіпкерліктің түрі формаларының өзара тиімді антымақтастық
құруы келешегі зор бағыт. Шағын кәсіпорындар ғылыми техникалық
жетістіктерді қабылдауға анағұрлым қабілетті, нарықтағы сұраныс өзгерісіне
оңай бейімделеді. Сондай-ақ ірі кәсіпорындарға тауарлар жеткізу мен қызмет
көрсету құқығы үшін өзара бәсекеге барады, мұның өзі олардың тұрақты
табыстарына кепілдік береді. Олар ірі кәсіпорындардың орнықтылығын және
өндірістік диверсификациясын қамтамасыз етіп, монополистік бағытқа қарсы
әрекет етеді. Кәсіпкерлік нарықта колсалтингтік, брокерлік, маклерлік,
делдалдық, жарнама, қолданбалы зерттеу жұмыстары бойынша қызмет көрсетумен
қамтамасыз етіліп, белсенді рөль атқарады. Кәсіпкерлер өздерінің күштері
мен қаржыларын біріктіріп, жалғыз бастылықтан ұжымдық іскерлікке өтуге
бейім тұрады. Бұл жағдайда ортақ біртұтас кәсіпорын құрамында жекелеген
кәсіпкер өз мүлкіне жекеменшігін сақтайды. Дегенмен де серіктестіктерде,
кооперативтерде оның құрылтайшылары мен қатысушылары құрал-жабдық және
басқа да мүлікті толық немесе ішінара біріктіреді. Жеке кәсіпкерліктің бұл
мүмкіндігі бизнесті дамытушы күш, маңызды фактор болып есептелінеді.
Сонымен қатар, ұжымдық бизнестің көптеген формалары капиталдың қосылуы,
ортақ меншіктің құрылуы, осы бірігудің барлық мүлкіне жауап беретін заңды
тұлға жасаумен байланысты.
Кәсіпкерлікті дамыту кез келген деңгейдегі басқаруды жетілдіру үшін
қажет. Кәсіпкерлікті дамыту мынадай сұраққа жауап іздеуі керек:
Геосаясаттық өзгерістер іскерлік белсенділікке қандай әсер тигізеді? Кез
келген экономиканың бүгіні мен болашағында стратегиялық көзқарассыз
ешқандай даму болмайды. Кәсіпкерлік мәселелері бүкіл іскерлік әлемді
толқытып отыр. Сондықтан да 1990 жылы мамыр айында Вашингтонда өткен
стратегиялық басқарудың халықаралық конференциясының лейтмотиві –
кәсіпкерлер жаңа шаруашылық ойлауды іздестіруде деп аталды. Онда
кәсіпкерлердің ұшқыр мәселелері, экономикаға, ұйымдастыруға, технологияға,
өнімге деген жаңа қадам іздестіру туралы толғаныстар
қарастырылды. Кәсіпкерлікті жетілдіру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе 3
l Кәсiпкерлiктiң ғылыми - теориялық негiздері 5
1.1. Кәсiпкерлiк - экономикалық белсендiлiктiң ерекше формасы
1.2. Кәсiпкерлiк және оның факторлары 13
1.3. Кәсiпкерлiктi қолдау мен дамытудағы мемлекеттiк саясат 16
ll Жеке кәсіпкерлік қызметті дамытудағы негізгі мәселелерді талдау 28
2.1. ҚР – дағы жеке кәсіпкерліктің даму жағдайы
2.2. ОҚО ауыл шаруашылығы кәсіпкерлігінің дамуын талдау 37
lll. Жеке кәсіпкерлік қызметті дамытудағы мәселелерді шешу жолдары 46
3.1. Жеке кәсiпкерлiктi дамытудың тиiмдiлiгiн бағалау
3.2. Жеке кәсіпкерлікті қолдау жолдары 51
Қорытынды 56
Қолданылған әдебиеттер тiзiмi 58
Кiрiспе
Қазiргi кезеңнiң негiзгi мiндетi -жинақталған тәжiрибенi зерделей
және тұжырымдай отырып ең тиiмдi жеке кәсіпкерлікті кәсiпорындарды дамыта
отырып, қолдау көрсетудiң кешендi жұйесiн жасау, барлық тәжiрибенi
аймақтарға тарату және қалалар мен аудандарға, түпкi тұтынушыларға жеткiзу.
Кәсiпкерлiктi қазiргi кезеңде, мемелкеттiк және қоғамдық қолдауды, оны
дамытудың жолдарын тереңдете, әдiстемелiк негiздеудi өте қажет етедi.
Сонымен бiрге экономиканы реформалау соңғы бiрнеше жыл бойы бiрқатар
проблемаларға тап болып, олар нарықтық қатынастарға көшудiң ол ұшiн
пайдаланатын модельдердiң, әдiстерiнiң және құралдарының бiрдей емес екенiн
көрсеттi.
Дипломдық жұмыс барысында кәсiпкерлiк-экономикалық белсендiлiктiң
ерекше формасы ретiнде айқындалып кеттi. Яғни мұнда негiзгi қарастиырылып
отырған кәсiпкерлiк ерешелiгi. Адамдардың еңбек қабiлеттiлiгiн iске
асырудың негiзгi еркшелiктерiне сипаттама берiлдi. Және де кәсiпкерлiк
белсендiлiгiне әсер ететiн факторлар жете қарастырылып кеттi. Кәсiпкерлiтi
мемелкет атарпынан қолдаудың алғы шарттары мен жұргiзiлетiн шаралары,
кiсiпкерлiкте қолданылатын салық жұйесiнiң жеңiлдiктерi мен ерекшелiктерi,
кәсiпкерлiкке қаржылық көмек көрсету бағдарламалары, ақпараттық жұйемен
қаматамасыз ету шарттары жетiк көрсетiлген.
Сондықтан осы ғылыми жұмыстың өзектілігі жоғарыда аталған
әртүрлі аспектідегі проблемаларды және оларды шешу жолдарын
зерттеумен анықталады.
Сонымен қатар жеке кәсіпкерлік секторының бүкіл әлемдік сауда
ұйымына (БСҰ) кіруіне байланысты проблемаларды зерттеу осы бітіру
жұмысының өзектілігін анықтайды.
Халықаралық сыртқы ортаға қатысты бүкіл потенциялды қиындық
қазіргі кезде өте белсенді талқылануының себебі, жеке кәсіпкерлік тек
қана ішкі рынокқа бағдарлануына байланысты бәсекелік қабілеттің
төмендігінде. Сондықтан егер біздің еліміз БСҰ – ына кірсе, онда осы
сектордың елімізде экономикамызды әртараптандыруға мүмкіндігі болмай
қалады. Осыған орай осы әлемдік ұйымға кірер алдында осы сектордың
бәсекелік қабілеттерін жоғарлатуға бағытталған. Дамыту жолдарын зерттеу
жоғарыда аталғандай, осы зерттеу жұмысының тақырыбының өзектілігін
баянды етеді.
Бітіру жұмысының мақсаты. Жеке кәсіпкерліктің дамуында кедергі
болып тұрған мәселелерді қарастырып, оларды шешу жолдары арқылы осы
секторды дамыту жолдан зерттеу болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Бұл ғылыми жұмыстың зерттеу пәні ҚР –
дағы жеке кәсіпкерліктің қызметін дамытудағы негізгі мәселелерімен оның
аймақтық экономикадағы рөлін зерттеу.
Бітіру жұмысының міндеттері:
1. Жеке кәсіпкерліктің экономикалық жүйедегі дамытудың
варианттарын зерттеу арқылы ролін қарастыру;
2. Жеке кәсіпкерліктің субъектілерінің түрлі аспектідегі
қиындықтары мен проблемаларын терең талдау мен
сипаттамаларын бітіріп кету;
3. Терең талдау негізіндегі мәселелерді шешу жолдарын зертеу
арқылы ҚР –дағы және аймақтағы жеке кәсіпкерліктің
экономикадағы рөлін анықтау.
Бітіру жұмысының маңыздылығы. Бұл ғылыми жұмыстың теориялық
маңыздылығы қазіргі жағдайда өте жоғары. Сондай – ақ бұл бітіру
жұмысныда тәжірибелік маңыздылығы да бар. Оның тәжірибелік
маңыздылығы қазіргі таңдағы жеке кәсіпкерліктің дамытудығы мәселерімен
қиындықтарды шешу жолдарының шынайы өмірге, жүзеге асырулары бойынша
ұсынумен анықталады.
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспеден, 3-тараудан, қорытындыдан 58-
беттен, 8-кестеден, 3-суреттен тұрады.
l. Кәсiпкерлiктiң ғылыми-теориялық негiздері
1. Кәсiпкерлiк - экономикалық белсөндiлiктiң ерекше формасы
Экономикалық белсөндiлiк – индивидтiң қоғамдық өндiрiсте қатысуынң нақты
формасы және оның өмiр сұруiн қамтамасыз ететiн қаржы-қаражаттарды табу
әдiсi. Индивидтiң қоғамдық өндiрiске қатысуының осындай формасының мұмкiн
болған қоғамдық функционалдық мiндеттерiне олардың комбинациялырының
бiрi. Ол:
- қозғалмайтын мұлiктiң иесi және т.б. (арөндаға берiлетiн
кәiпорынның не ұйдiң иесi, бiрiгiп иеленушi акция иесi, жеткiлiктi
табыс әкелетiн және т.б.);
- өзiнiң жұмыс кұшiн сатушы, жалдамалы жұмысшы ретiнде (зауттағы
токарь, мектеп оқытушысы, және т.б);
- идивидульды өндiрушi (ңеркiнң суретшi, өзiнiң шығармаларын сатудан
тұсетiн табыстарға өмiр сұрушi немесе өз автомобилiн такси
ретiнде қолданып, осы әрекеттiң табыстарына өмiр сұрушi, айдаушы,
жер учаскесiн өмiр бойы арөндаға алып, оны өңдеп, онда белгiлi бiр
өнiм шығаратын және т.б. фермер);
- мемлекеттiк не муниципиалды қызметкер;
- менеджер ( басқа бiреудiң кәсiпорын басқарушысы);
- зейнеткер қоғамдық өндiрiске қатысудың пассивтi формасы- алдыңғы
белсөндiлiк нәтижесi;
- оқушы не студент (болашақ қоғамдық өндiрiске қатысуға дайындалу
әтапы);
- жұмыссыз (қоғамдық өндiрiске қатысудың амалсыз формасы);
- қорғаныс кұзет әрiкетiмен айналысушы жұмыскер (армия, миилиция,
мемлекеттiк қауiпсiздiк;
- экономикалық қылмысты әрекетке тартылған жұмысшы (ұлық және т.б)
тұрiнде болуы мұмкiн.
Қоғамдық өндiрiске қатысудiң осы формаларынан ерекше кәсiпкерлiк –
экономикалық белсөндiлiктiң айырықша тұрi, яғнм оның бастапқы әтапы тек
идеямен – ойлау әрекетiмен кейiннен материалдық форманы қабылдайтынына
байланысты.
Еңбекке деген қабiлетiн адам екi тұрлi жолмен пайдалана алады:
- не кәсiпкер ретiнде;
- не басқа кәсiпкерге жалдамалы жұмыскер ретiнде.
Нарықтық экономиканың қозғаушы кұшi кәсiпкерлiк – бұл өнiм өндiру ,
белгiлi бiр жұмыстарды қызметтердi орындауға байланысты ерекше әрекет.
Оның негiзгi белгiлерi:
- шаруашылық әрекетiнiң босатндығы (өндiрiс құралдарын пайдалануды,
өндiрiс тұрлерi мен тәсiлдерiн таңдауды);
- осы экономикалық әрекетке, оның нәтижесiне, сондай-ақ оған
байланысты пайда болатын қателерге жеке басымен толық жауап беру;
- коммерциялық табыс пайда тұсiруге бағытталады.
Нағыз кәсiпкерлiк- бұл ерекше қасиет және еркше iскерлiк әтикасы мен өмiр
сұру және моральдық әстетикалық құныдылықтың ерекше жұйесi (И. Шумпетер).
Кәсiпкер мынадай рекеше белгiлерiмен еркшеленiп тұрады:
- еңбексұйгiштiе, аса ұлкен руқани кұш, ынталылық, жаңашылдық,
шығармашылық ;
- iскерлiк қабiлет, тәуекелшiлдiк және өз бизнесiн ұлғайтуға
ұмтылушылық;
- адамдармен араласа алу қасиетi;
- жауапкершiлiк адалдық, заңмен салт дәстұрдi сыйлау, басқада
адамдардың топтарымен қарым –қатынастары (ңкiмде –кiм жымия алмаса,
дұкен ашпауы қажетң - қытай мақаласы).
Сонымен қатар кәсiпкердiң ең ерекше қасиетi- ұйымдастырушылық қасиетi.
Жалпы алғанада кәсiпкер кәсiпорынның әрекетiн бағыттайтын және көптеген
жағдайда осы әрекеттi басқарушы кәсiпорынның негiзгi қолдаушысы және
ұйымдастырушысы болып табылады. Ол еңбек құралдарының иесi де болуы мұмкiн,
сондай-ақ өз иелiгiне жатпайтын мұлiктi жалға алу арқылы пайдалануы да
мұмкiн.
Кәсiпкердiң қызметiн бағалай отырып, А. Смит негізiнiң жеке мұдделерiн
көздей отырып, ол қоғам саналы тұрде қызмет еткiсi келгенiнен де артық
еңбек сiңiредiң -деп атап көрсеттi.[1]
Кәсiпкерлiк белсөндiлiк субъектiлерiнiң негiзi –кәсiпкерлiк
функцияны атқарушы, яғни кәсiпкерлердiң өзi. Кәсiпкерлiк процестi қозғаушы
субъект. Кәсiпкер кәсiпкерлiк процестi мұмкiн болатындай етушi байланыстар
орнатып, олардың ортасында орналасады. Бiрақта кәсiпкер бұл процестiң
жалғыз субъектiсi емес, кәсiпкерлiк функцияны атқара отырып идеяны iске
асыруға тартылатын капитал иесiмен және идеяны тиiмдi iске асыру процесiн
басқаруға қажет маман менеджерлермен байланыс орнатады. Кез –келген
жағдайда кәсiпкер өндiрiстiк процестiң мұмкiн не мұмкiн еместiгi және оның
жалғасуы, соған байланысты тұтынушымен әрекеттесуi керек.
Тұтынушы кәсiпкер тарапынан негiзгi серiктес ролiнде қарастырылады.
Тұтынушыға көңiл қою, оның мұддесi ұшiн жұмыс iстеу – кәсiпкерге қойылатын
маңызы талап. Бiрақта одан маңыздарағы, ол : тұтынушы әрқашанда кәсiпкерлiк
процестiң субъектiсi, оның қатысуынсыз мұндай процес мұмкiн емес.
Кәсiпкердiң серiктестерiнiң басқа категорияларымен жағдайы дәл осылай
анықталады- кәсiпкер кооперациялық байланысқа тұсуге мәжбұр болған
тұлғалар, яғни өндiрiстiк процестi ұйымдастыруға қажеттi барлығын
жеткiзушiлермен (шикiзат, босалқы, жабдықтар, әлектр әнергиясы және т.б.).
Осы секiлдi серкiтестермен байланыс орнатпаса өндiрiстiк процестi
ұйымдастыру идеясы ңауада қалықтапң, оны iске асыру мұмкiн болмайды. Бұдан
кейiн жеткiзiп берушi кәсiпкелiк процестiң мiндеттi тұрдегi қатысушы
субъектiсi ролiнде болады.
Кәсiпкердiң өзiндiк ұйымдастыру принципiнiң мәнi тұтынушылар және
жеткiзушi серiктестермен қажеттi байланыстарды орната алуда.
Осындай байланыстарды орната алмау, не орнатуды қаламау адамға
кәсiпкер болуға жол бермейдi, ол талант. Осындай әректтерге табиғи
бейiмдiлiк кәсiпкерлiк процестi жоғары тиiмдiлiкпен ұйымдастыруға алып
келедi.
Бiрақта кәсiпкерлiк проесс әрқашан да қандай да бiр нақты өндiрiстiк
процеске негiзделе бермейдi. Егерде мұндай процестi iске асыруға өз кұшi
жетпесе, онда жалдамалы жұмысшылар тартылады, олар негiзiнде кәсiпкердiң
пiкiрлестерi болуға тиiс. Ал егер бұлай болса, онда оларда кәсiпкерлiк
процестiң субъектiлерi болады. Сонымен бiрге кәсiпкер өзiнiң, басқа да өзi
ұйымдастырып отырған процестiң субъектiлерi секiлдi ұлттық құрылым iшiнде
жұмыс iстеп отырған және мемлекет барлық субъектiлерге өз әсерiн
тигiзетiнiн тұсiнедi. Кәсiпкер алдында пайда болатын әртұрлi жағдайларды
мемлекет қолданып отырған шараларға көмекшi не қарсылас ролiнде болуы
мұмкiн. Кәсiпкер бұл жағдайда ескермеуi болмайды, сондықтан да мемлекетте
ұйымастырылып отырған процестiң толыққанды және құқылы субъектiсi ретiнде
қабылайды.
Тұтынушылармен байланыс орнату бұл жерде тек бiр нәрсенi көздейдi:
өндiрiлiп отырған тауарға оларың көңiлiн аудару осындай тауарды сатып алу
шешiмiн ерiктi тұрде қабылдайтындай әсер ету.
Кәсiпкерлiк процестiң субъектiлерiнiң құрылымы тұгелiмен суретте
көрсетiлгөндей болады. 1-сурет.
Кәсiпкерлiк процес өзiнiң айналасына әр субъектiнiң әгоистiк және
экономикалық мұдделерiмен санасатын, араларында мақсатты байланыстары бар
салыстырмалы жабық тұрдегi субъектiлер тобын құру ретiнде мiнезделедi.
Қағам құрылысында осындай салыстырмалы жабық топтар орын алады, сонымен
бiрге әр субъект бiр немесе екi типтi, одан да көп топқа кiруi мұмкiн.
Кәсiпкерлiктiң теориясы мен практикасын ұйрену барысында кәсiпкерлiк
белсөндiлiк объектiсi категорясы ұлкен маңызға ие. Себебi дәл осы
объектiмен кәсiпкерлiк идея байланыста жиi болады (бiрақта ол өндiрiстiк
процестi ұйымдастырумен немесе басқарумен, жаңа рыноктарын дәстұрлi емес
әдiстермен өткiзу iздеумен және т.б. байланыста болуы мұмкiн). [2]
Кәсiпкерлiк объектiсi –сатып алу, қолдану және тұтыну нарығында
ұсынылатын бiреудiң бiр нәрсеге қажеттiлiгiн қанағаттандыратын тауар,
өнiм, қызмет, баға көлемi, сыртқы және т.б. көрiнiс секiлдi көрсеткiштермен
мiнезделетiн ерекшеленген бiрiнғайлық тауарлы бiрлiк, кәсiпкердiң өз
әркетiне маманданған қатынасы ең алдымен тауарлық сапасына тұтынушылық
қасиетiне, баға, сыртқы көрiнiсi, орамы, буып тұюi және т.б. одан соң барып
тауарлы бiрiлiктер санына көңiл қоюды талап етедi.
Кәсiпкерлiк процестiң барлық субъектiлерiнiң арасындағы қатынастар
тауарлы мiнезде, бiрақта әгоистiк экономикалық мұдде ақшалай формада
көрiнiс табатындықтан (аразынырақ алып, қымбатырақ сату), субъектiлер
арасындаға қатынастар да тауарлы ақшалай қатынас мiнездемесiнде боады.
Кәсiпкерлiк процестiң субъектiлерi арасында пайда болып, өндiрiстiк
процестiң жұмыс iстеуi барысында жалғасатын тауарлы ақшалай қатынастар
тұрiнда жазылуы мұмкiн.
А-Т
Тауарлы ақшалай қатынастар осылайша айырбас қатынастар тұрiнде.
Қатынастардың әр звеносында Т (тауар) компонентi нақты формаға ие, ал А
(ақша) копонентi барлық звеноларда бiркелкi формада.
Тауардың нақты формалары :
- шикiзат, жартылай фабрикат, босалқылар, жабдықтар, ресурстар,
(мысалы, әлектр әнергиясы), инструменттер, ғимараттар, құрылыстар
(мысалы, қойма), жер немесе қозғалмайтын мұлiктiң басқа тұрлерi
(қатынас: серiктес кәсiпкер, соңғысы серiктесiне ақшаға осындай
тауарды қолдану және иелену құқын бередi) ;
- жұмыс кұшi (қатынас: жалдамалы жұмысшы кәсiпкер);
- капитал (қатынас: капиталист- инвестор- кәсiпкер);
- тұтынушыға дайын тауар (тұтынуышы –кәсiпкер қатынасы, бұл жағдайда
кәсiпкер ролi ауыстырылады, ал тауар иесi және ақша алушы);
- кәсiпкер қызметпен айналысуға рұқсат қағаз (мемлекет-кәсiпкер
қатынасы салық саясаты арқылы iске асады).
Осындай қатынастарға тұсе отырып барлық серiктестер бiр мақсатты көздейдi-
пайда табу. Пайда шығыстарда экономдау, яғни бiр нәрсенi сатып алудағы
кұтiлiп отырған және фактiлi бағалары арасындағы айырмашылық.
Кәсiпкердiң коммерциялық iс-әрекетiнде анықтаушы мұдде-пйда табуға
ұмтылу, бұл жерде оның көлемi (сделка) келiсiмiнiң табыстылық денгейiн
анықтайды.
Коммерциялық келiсiмге отыру кезiнде екi жақ коммерцияның алтын ережесi
атына ие болған рационалдылық принципiне негiзделедi. Бұл ереженiң мәнi
–арзанырақ сатып алып, қымбатырақ сатуда. Сонымен бiрге кәсiпкер сату мен
сатып алу бағалары арасындағы айырмашылық табыс екөндiгiн тұсiнедi, бiрақ
пайда- сатып алудағы шығыстарды ұнемдеу. ңПайдаң категориясын осылайша
тұсiнуден шығатыны, кәсiпкер сатып алудың ең көп пайда әкелетiн вариантына,
яғни өзiне қажет болған тауарды сатып алуда ең көп ұлкен ұнемдеу беретiн
вариантына ұмтылады. Егерде сiз белгiлi- бiр сатып алушыны өзiңiзге
ңбайлапң алғыңыз келсе, онда оған сiзбен отырған келiсiмiнен қосымша
пайда табуға мұмкiндiк берiңiз. Оған осы тауарға бағаны арзандатып берiңiз.
Сiз өзiңiзде басқалардың тауарының сапасы нашар емес, бiрақ бағасы
арзанырақ сатушыны iздейсiз.
Кәсiпкерлiк белсөндiлiк мақсаты ол сұранысы және кәсiпкерге табыс
әкелетiн тауарды өндiрiп, нарыққа ұсыну. Кәсiпкердiң тауарды өндiрiп,
нарыққа ұсыну шешiмiмiн iске асыру барысындағы шығындарының артуы.
Шығындар- кәсiпкердiң осындай тауарды өндiруiне жұмсаған шығыстары
(негiзiнде ақша формалары).
Табыс- кәсiпкердiң кассасына белгiлi- бiр тауарлар, қызметтер, мұлiктер
басқа тұлғаға беру ұшiн келiп тұсетiн төлемдер. Табысты белгiлi мерзiмге
келiп тұсетiн және болашақта қайтарылуы тиiс қырызға алынған қаражаттардан
ажыратып алу қажет.
Мысалы, сiздiң банктағы шотыңызға А тұлғасына жеткiзiлген тауарларға
төлем ретiнде 300 мың тенге тұстi, оларды өндiру сiзге 200 мың тенгеге
тұсiп едi. Бұл жерде сiздiң табысыңыз 300 мың тенге, ал пайдаңыз 200 мың
тенге (300 мың тенге- 200 мың тенге).
Пайда табу тек кәсiпкерлiк емес, кез келген iскер белсөндiлiк
формасына тән. Кәсiпкер пайдасы немесе кәсiпкер табысы секiлдi экономикалық
категорияның ерекшелiгiне көңiл бөлу маңызды. Кәсiпкер табыс мағынасында
басқарудан, өндiрiстi ұйымдастырудың жаңа әдiс тәсiлдерiн енгiзуiнен
тұсетiн қоысмша табысты кәсiпкер өзiнiң табиғи дарынына не сараптау және
өндiрiс фаторларын сыртқы орта шарттарына тәуелсiз комбинациялау жасай
алатындығына байлансты алатын артықшылықты айтамыз.
Басқаша айтсақ кәсiпкер пайдасы екi әлементтен құралады:
- iскер адамның ұйреншiктi пайдасы;
- iскер адамның ұйреншiктi табысынан артушылық.
Екiншi әлемент –кәсiпкер табысы өндiрiске жаңалық енгiзу, иновация ұшiн
қоғамдық сый –ақы формасы.
Сiздiң кәсiпорныныңыздың пайдасы айына –1 млн. тенге денгейiнде тұрақты
тұр едi делiк. Сiз айталық өндiрiстiк процестiң ұйымдастыру жұйесiн
өзгерттiңiз. Соның нәтижесiнде өндiрiс тиiмдiлiгi мен пайда айына 1,5 млн.
тенге құрады. Бұл жағдайда 500 мың тенге – сiздiң кәсiпкерлiк табысыңыз
(пайда).
Кәсiпкердiң пайдасы неғұрлым жоғарылаған сайын, соғұрлым: тұтынушылар
саны жоғары, кәсiпкерлiк өндiрiс, салық төлеу, өндiрiстi ұлғайтады,
жұмыскерге жұмыс орны кеңейедi, тауарлар саны өседi, еңбекке
қабiлетсiздерге әлеуметтiк көмек көрсетедi, қоғамда келiсiмдер ұрдiсi
кеңейедi.
Кез-келген кәсiпкер iскер адам бола алады, ал кез-келген әскери адам
кәсiпкер категориясына жатқызыла алмайды, егер кәсiпкер нақты феномен
туралы айтар болсақ.
Неге кәсiпкер экономикалық еркеше формасы ретiнде инисиативтi негiзде
болады? Ең алдымен себебi кәсiпкер өз iс-әрекетiн нарыққа бағыттайды.
Нарық –бұл реалды және потенциялды сатып алушылар мен сатушылардың
мұдделерi мен әркеттерiнiң, сонымен бiрге олардың мұдделерi мен
әрекеттерiнiң жағдайы мен өзгерiстерiн мiнездейтiн шарттар жиынтығы.
Нарыққа ориентацияланған кәсiпкер нарық жағдайын дұрыс бағалауы, тiптi
оның өзгерiсiн алдын-ала бiлуге мiндеттi. Осындай ориентацииясына
байланысты кәсiпкердiң әрекеттерi қауiп –қатер әлементiн қамитиды.
Кәсiпкерлiк- бұл тауарды жеткiзу және алыс, жақын перспективадағы нарықтың
зерттелуi денгейiнiң көрсеткiшi. Тауарды жеткiзу басталғанға дейiн нарықтың
жеткiзуге реакциясын анықтау қиын. Кәсiпкер бұл мағынада өз қауiп-қатерi
мен қарқынына әрекет етедi, себебi ол мәңгiлiк экономикалық теориядағы
келiп тiрелетiн сұрақтарға жауап беруi керек.
Олар:
- не өндiру керек ;
- қалай өндiру керек;
- кiм ұшiн өндiру керек.
Бұл сұрақтарға жауапты кәсiпкер австрактiлi денгейде бередi, яғни
кәсiпкер болашақ тұтынушыны жалпы анықтайды. ңМенiң тұтынушыларым 3-8 жас
аралығындағы қыздары бар ата-аналар боладың, -деп жорамалдайды, мысалы ұшiн
балалар ойыншықтарын өндiрушi, болашақ тұтынушының бұдан да нақтырақ
мiнездемесiн кәсiпкер бере алмайды, оның керегi де жоқ, себебi мұндай
ориентация жеткiлiксiз (осы аймақтағы осындай жастағы қыздары бар жанұялар
жуық санын, олар қаншалықты тез қыздарына ойыншық сатып алып бередi,
олардың табыстарын анықтауға мұмкiндiк бар).
Тұтынушының нақты мiнездемесiн тiклей жеткiзiп беру кезiнде және тауарды
өндiруге алғашқы тапсырыстарды орындау кезiнен анықталады.
Болашақ өндiрiстiк iс-әрекетiн анықтау барысында кәсiпкер осындай
орналасудың артықшылығына және кәсiпкердiң орналасу орнын таңдауынан
шығатын нәтижелерге әсер ететiн бiр қатар факторларды ескерту керек.
Болашақ өндiрiстiк iс-әрекетiн анықтау барысында кәсiпкер осындай
орналасудың артықшылығына және кәсiпкерлiк орналасу орнын таңдауынан
шығатын нәтижелерге әсер ететiн бiрқатар факторларды ескеру керек.
Болашақ кәсiпорынның орналасқан орнын анықтайтын факторлар- оны құру мен
ұстап отыру шығындары. Кәсiпорынның орналасу орнына байланысты өндiрiлетiн
тауарды, қызметтi, өнiмдi сатудан тұсетiн жобаланып отырған әффект. Мысалы
ұшiн, қаланың орталығында оның негiзгi магистралында дұкен оны ұстап
отыруға көп шығын талап етедi. Қала iшiнде орналасқан осындай дұкенге
қарағанда, бiрақ сату айналымы бiрiншi дұкенге қала сыртында орналасқаннан
ана ғұрлым көп бұл жағдайда екi вариан мұмкiн. 1- кесте, ол кәсiпкердiң
сауда кәсiпорнының болашақ орнын таңдау шешiмiн қабылдауға негiз болады.
Кәсiпкердiң сауда кәсiпорнының болашақ орнындары мен
салыстырмалы таңдау көрсеткiштерi
1-кесте (мың т.г.)
Дұкеннiң Жылдық Тауар Жалпы Жалпы пайда: жал-пы
орна-ластыру орны төлемi ай-налымы тұсiм тұсiмнен-жыл-дық төлем
Қала орталығында
500 10.000 2000 1.500
Қала шетiнде 300 4000 800 500
Бұл кестеден көрiнiп отырғандай, болашақ дұкеннiң орналасу орнының
бiрiншi варианты екiншiсiне қарағанда (нақты жағдайда ол басқаша да болуы
мұмкiн).
Әрбiр нақты жағдайда болашақ орналасу орнына байланысты кәсiпорындық
табыстылық денгейiне әсер етушi көптеген факторларды ескеру керек. Бiреу
ұшiн анықтаушы мәнге жұмыс кұшiнiң арзандығы ие болса, мысалы ұшiн: Ресейде
өндiрiс ұйымдастыруды жоспарлап отырған американдық кәсiпорын бiреу ұшiн-
тұтынушыға жақындық (мысалы: көшеде ыстық нан сатушы ұшiн).
Төмөнде көрсетiлiп отырған оындай критерийлер, толық емес, бiрақта ол
орналасу орнын таңдау кезiнде кәсiпкер иелердi есекеру керектiгiн
көрсетедi:
- сатып алушыға (тұтынушыға) жақындық;
- дайындаушыға (жеткiзушiге) жақындық;
- транспорт артериясына жақындық;
- қолда бар жұмыс кұшiнiң бiлiктiлiгi;
- кәсiпорын саласы ;
- тұрғындардың табыс денгейi;
- тұрғындардың әлеуметтiк топтарға бөлiнуi;
- бәсекелестiк;
- тауарға сұраныс денгейi және нарық мұмкiндiгi;
- инфрақұрылым;
- арөнда, жалға төлемi денгейi.
Осы себептен кәсiпорынның орналасу орынын иаңдау кезiнде көптеген
факторларды ескеру керек.
Кәсiпорынның орналасу орынына байланысты табыстарды салыстырмалы сараптау
ұлкен маңызға ие, себебi кейiн қабылданған шешiмдi жөндеу қиынға соғады:
орын алған инвестициялар мен ұзақ мерзiмге келiсiлген арөнда келiсiмдерi
кәсiпорынның басқа жерге орын ауыстыруына шек қояды.
1.2. Кәсiпкерлiк және оның факторлары .
Кез – келген қоғамда орын алатын экономикалық ара қатынастардың жұйесi
мен құрылымы кұрделi және өзiне көптеген әлементтердi қамтиды. Осындай
қарым-қатынастың ең маңыздысы екi негзгi субъектiлердiң ара қатынасы-
өндiрушi мен тұтынуышының нақты өмiрде осы субъектiлердiң тәртiптерiн
олардың белсөндiлiгне тiкелей әсер етiп, осы белсөндiлiктiң бағытталуы және
алғашқы экономикалық мұддесiн тұзетушi көптеген факторлаға байланысты.
Мысал ұшiн, Филипс және Сони фирмалары- қызық кәсiпкерлiк идеяны алып
жұруiшлерi – тегiс әкранды стереоскопиялық бейнелi тетедидардың проектiсi.
Алағашқы бағалалулар бойынша олардың өндiрiсi едәуiр тұтынушылық
қыығуышылық тудыруы мұмкiн. Бiрақ та мұндай иедея тек австрактi денгейдек
өмiр сұредi. Оны iске асыру төмөндегiлерге байланысты мұмкiн емес: [3]
- бiрқатар компоненттердi өндiрумен байланысты тиiмдi технологиялық
шешеiмдңiрждiң жоқтығы, осы себептен өндiрiс шығындарының
жоғарылығы (әдеттегi теледидарлық аппараттар өндiрiсiмен
салытырғанда);
- тұтынушыға тиiмсiз бағаға, себебi шығындар өте жоғары;
- жаңа тауардың қымбат болуына байланысты оның тұрақталған
тұтынушылық мұдделерi жұйесiне сай келмеуi.
Осылайшы өндiрушi де (кәсiпкер), тұтынушы да (саты алушы) бағыттағы
әрекеттерi олар өзiнде рационалды заряд алып жұргөнде ғана қлға алынады.
Екi жақтың да тәртiптерiн детализациялау маңызды себебi кәсiпкердiң негiзгi
(мiндетi- тұтынушылық қызығушылығын тудыратын –шешiм қабылдау).
Сонымен, кәсiпкер шешiм қабылау ұшiн төмөндегiдей сұрақтарды қарастыру
керек:
- қажет шикiзатты алу мұмкiндiгi бар ма және оны алу шарттары
(кооперациялық байланыстар);
- талап етiлген компаненттер, жартыай фобрикаттарды сатып алу
мұмкiндiгi бар ма жоқ және таға басқа қандай бағамен
(кооперациялық байланыстар);
- таоап етiлген техника, технология, саймандарды нарықта сатып алу
мұмкiндiгi барма;
- мемлекеттiң осындай әрекеттерге әсерi (салық салу, тыйм салу,
қаржылық және басқа да қолдау т.б); 2-сурет
Кәсiпкерлiк әрекеттiң жалпы схемасы
Бiрқатар факторларға байланысты қарым-қатынастың жұйесiндегi орнын
анықтаушы тұтынушы да қиын жағдай да. Ол факторлар:
- жеке ақшалай табыстың денгейi және формасы;
- тұтынушы мұддесiнiң приоритеттер жұйесi;
- қажеттi тауарларға қол жеткiзушiлiк.
Басқаша айтасақ, нарықтың негiзiнде субъектiлердiң қарым –қатынастың
екiншi польюсiнде кәсiпкерлiк шешiмiнiң қабылдануына iсер етушi
бағыныштылықтар жұйесi орын алады.
Кәсiпкер шешiм қабылдау кезiнде тұтынушының тәртiбiне әсер етушi бiрқатар
факторларды ескеруi қажет. Кәсiпкер бiрiншiден тұрғындардың қандай тобына
бағыттап отырғанын (қандай табысы бар) шешуi керек. Сонымен бiрге өндiрiс
масштабын анықтау ұшiн кәсiпкер осынай топтың көлемi (саны) туралы
мәлiметке ие болуы керек. бұдан басқа мәлiмет кәсiпкер бағыт ұстап отырған
нарыққа сай болуы керек.
Көрiп отырғанымыздай тұтынушының тәртiбiне әсер етушi факторлар кәсiпкер
тарапынан зерттелудi, ескерудi тұтынушы айналасында орын алып отырған
жағдайға бейiмделу шараларын анықтауды қажет етедi. Дамыған қоғамды мұндай
жұмыстар маманданған әрекеттiң тұрi категориясына жатқызылып, арадағы дам
арқылы орындалады.
Егер кәсiпкер тарапынан iске асырылып жатқан идеяның орнына жаңасы пайда
болатын, нарықтағы, қоғамдағы өзгерiстерге толығырақ бейiмделiп және
кәiпкердiң нарықтағы өз ұлесiн аяқтап және кұшейтуге мұмкiндiк беретiн
болса, сонымен қатар жаңа тауар өндiрiс сферасында да, онда кәсiпкер өз
әрекетiнiң профилiн өзгертiп, капиталын жаңа сфераға құяды.
Кәсiпкер әдетте өз әрекетiн ұш бағытқа таратады:
- өндiрiстi басқару (өндiрiс процестерiн, еңбек коллективiн, кәсiпкер
құрылымдарын). Кәсiпкер әрекетiнiң бұл бағыты менеджмент
концепциясы тұрiнде ғылымда жеке даму алды. Кәсiпкер менеджменттiң
негiзгi концепциясын игерiп, менеджер болуға тиiс.
Әрине орын алған кәсiпкер құрылымдарды бастан маманданған кәсiпкер
белсөндiлiкпен менеджер жұмысын бiрге алып жұредi.
ґндiрiстi басқаруды кәсiпкер ешқешөнде басқа кәсiпкерлiк әрекет
бағыттарынан бөлек жұргiзе алмайды: ал өндiрiстi өндiрiс ұшiн емес тұтыну
ұшiн ұйымдастырады.
- осы себептен оның әрекетiнiң екiншi бағыты нарықты зерттеу. Нарықта
болып жатқан процестердi талдауынсыз тиiмдi кәсiпкерлiк iс-әрекет
болуы мұмкiн емес.
Нарықта кәсiпкерлiктi өнiм тауары айналысында орын алып жатқан жағдай
қызықтырады.
Кәсiпкер әсiресе өз iс-әрекетiнiң басында маркетинг жөнiнде маман болуы
тиiс. Кейiнiрек маркетинг мәлiметтерi мен қорытындыларын алу ұшiн сол
амандарға жұгiнедi. Бiрақ кез келген жағдайда оның маркетинг негiздерiнен
хабары болуы керек.
- кәсiпкер өз көңiлiн бөлетiн ұшiнiшi бағыт- серiктестiк байланыстар
(орын алған не жоспарланып отырған).
Сонымен бiрге серiктестiк байланыстар әффективтiгi, әффективтiрек және
ескi кұтiлiп отырғандағы мен салыстырғанда әффективтiгi төменiтек
ескiлерiнен бас тарту жаңаларды iздеуге көңiл бөледi.
Кәсiпкерлiк әрiкеттiң негiзгi бағыттары толығымен орын алады.
(3- сурет).
Кәсiпкерлiк әрекеттiң бағыты .
Сонымен, кәсiпкерлiк –тауарларды өндiрумен нарыққа жеткiзу кәсiпкерлiк
табыс (пайда) алуға бағытталған экономикалық (шаруашылық) жұйесiне
байланысты қауiп- қатармен және иновациялық тұрғыдан келуге, негiзделген
iскерлiк формасы.
1.3. Кәсiпкерлiктi қолдау мен дамытудағы мемлекеттiк саясат
Кәсiпкерлiктi қазiргi кезеңде, мемелкеттiк және қоғамдық қолдауды, оны
дамытудың жолдарын тереңдете, әдiстемелiк негiздеудi өте қажет етедi.
Сонымен бiрге экономиканы реформалау соңғы бiрнеше жыл бойы бiрқатар
проблемаларға тап болып, олар нарықтық қатынастарға көшудiң ол ұшiн
пайдаланатын модельдердiң, әдiстерiнiң және құралдарының бiрдей емес екенiн
көрсеттi.
Осы салада мамандар мемлекет алдында тұрған негiзгi мiндеттер мыналар деп
санайды:
- негiзгi инфрақұрылымдық: ақша – қаржылық және инвестициялық
механизiмдердi жаңа принциптерге жаңғырту жолымен басқарылатын
рынок концепциясына көшу;
- экономикалық өзгерiстердiң қарқыны мен құрылымын селқос кұштермен
келiсiп алу және халық шаруашылығы салаларының ұйымдық
технологиялық кешенiн iрiктемелi мемлекеттiк және құрылымдық
–инвестициялық саясат есебiнен сақтау;
- институтциялық жаңғыртуларды жалғастыру, соның iшiнде
жекешелендірудi дәйектi тұрде одан әрi жалғастыру, бәсекелестiктi,
жеке кәсiпкерлiктi дамыту, экономиканы монополиясыздандыру және
т.б.
Мұның өзi кәсiпкерлiкке мемлекеттiк қолдау көрсету және жаңа тиiмдi жұмыс
орындарын ашу мұмкiндiктерi мен бағыттарын белгiлейдi.
Осы саладағы мемлекеттiк шаралар арасында нарықтық инфрақұрылымды дамыту
басты орын алады. Нарықтық экономикасы дамыған елдердiң тәжiрибесi
кәсiпкерлiктiң ұлттық экономикада аса маңызды функциялар орындайтынын:
сұраныс пен ұсынысты теңдестiру арқылы нарықтық қатынастарды ұдетудiң
ерекше механизiмiн қамтамасыз ететiн, жалпы ұлттық өнiмнiң тең жарытысынан
астамын өндiретiнiн, жаңа жұмыс орындарының 70 пайызының жуығын ашатынын,
адам ресурстарының жандандырылуына және иновациялық потенциялға елеулi
ықпал жасайтынын дәлеледейдi.
Елде кiсiпкерлiктi кең көлемде дамыту нарықтық қатынастардың
қалыптасуының көптеген проблемаларын тиiмдi шешуге: реформалардың
әлеуметтiк базасын ұлғайтуға, олардың тиянықтылығының кепiлiдктерiн
қаматамасыз етуге, бәсекелестiктi дамытуға: өндiрiстiң ұйымдық құрылымын
кеңейтiп, тиiмдi етуге, адам реурстары мен ұйымдық- технологиялық
ресурстарды жұмылдыруға мұмкiндiк бередi.
Ресей федерациясында кәсiпкерлiктi дамытуға мемлекеттiк қолдау көрсетудiң
арнайы бағдарламасы дайындалған.Және де сол бағдаламаны зерттеп,
тәжiрибесiн пайдалану бiздiң елiмiз ұшiн маңызды әрекет. Онда
кәсiпорындардың санын көбейту, олардың қызмет жасауына қолайлы жағдай
жасау, дамытуға қолайлы жұйесiн , экономиканың бұл секторларына
инвесторларды тарту көзделген.
Кәсiпкерлiктi мемлекеттiк қолдау мынадай аса маңызды бағыттары бөлiп
көрсетiлген:
- кәсiпкерлiктi қолдау және дамыту саласында мемлекеттiк саясаттың
нормативтiк-құқықтық негiзiн жетiлдiру;
- кәсiпкерлiкке қолдау көрсетудiң мемлекеттiк саясатын ұйымдық және
ғылыми-әдiстемелiк тұрғыдан қамтамасыз ету;
- кәсiпорындар қызметкерлерiнiң әлеуметтiк қорғалуы мен қауiпсiздiгi;
- кәсiпкерлiктi дамыту ұшiн жайлы қоғамдық пiкiр қалыптастыру;
- аймақтарды кәсiпкерлiк инфрақұрылымын дамыту;
- кадрлар даярлау;
- ақпаратпен қамтамасыз ету;
- кәсiпорындардың өндiрiстiк қызметiн жетiлдiру;
- салық саясатын жетiлдiру;
- кәсiпкерлiкте жеке меншiк және басқа инвестициялар ұшiн жеңiлдiктер
жұйесiн жасау;
- инвестициялық бағдарламалар құру;
- мемлекет тарапынан несиелендіру.
Кәсiпкерлiкке қолдау көрсету құрылымы деп бұл жағдайда шығын
кәсiпкерлiктiң дамуын қамтамасыз ететiн, кәсiпорындарға ақылы және басқа
негiзе бiлiм, консалтинг, ақпарат, технология , техника қаржы салаларында,
қауiпсiздiктi қамтатамсыз ету саласында қызмет көрсететiн және қолданылып
отырған заң негiзiнде кәсiпкерлермен, сондай-ақ бiр-бiрiмен өзара iс-қимыл
жасайтын мемлекеттiк, қоғамдық және коммерциялық құрылымдар жұйесi айтылып
отыр.
Кәсiпкерлiктi қаржы-несие қолдауы мынадай негiзгi бағыттарды ұштастыруы
тиiс:
- салық жеңiлдiктерiн беру және қолайлы инвестициялық ақуал жасау;
- кәсiпорындарға тiкелей қаржылай қолдау көрсету.
Кәсiпкерлiк субъектiлерiнiң инвестициялық қызметiне қаржы- несиелiк
қолдау көрсету мыналар есебiнен қамтамасыз етiледi:
- кәсiпкерлiк субъектiлерiнiң мемлекеттiк инвестициялық бағдаламаға
қатысуы;
- кәсiпкерлiктi қолау жөнiндегi қоралар мен басқа да мамандандырылған
институттардың бюджеттен тыс көздердi тарту қызметiн жандандыру;
- коммерциялық банктер мен басқа да қаржы институттары ұшiн
жеңiлдiктер беру жұйесiн дамыту;
- тиiмдiлiгi жоғары инвестициялық жобаларды жұзеге асыру ұшiн
кәсiпкерлiк субъектiлерiне ұлестi шартпен тiкелей қаржы көмегiн
көрсету;
Қаржы –несиелiк қолдау көрсететiн инфрақұрылымды одан әрi дамыту:
- кәсiпкерлiк субъектiлерiне мемлкеттiк және муниципалдық қорлар
арқылы қаржы-несиелiк қолдау көрсету нысандарын ұлғайтуды;
- несие кооперативтерiнiң өзара сақтандыру жұйесiн дамыту;
- қорлар мен кәсiпкерлер бiрлестiгiнiң инвестицияларды қаржыландыру
көздерiн iздеу, бизнес –жоспарлар әзiлеу, инвесторлар келiссөздерiн
ұйымдастыру, даулы мәселелердi шешу саласындағы қызметiн
жандандыруды көздейдi.
Кәсiпкерлерге инвестициялық жобалар бойынша коммерциялық, мекен-жайлық,
заңық, статистикалық ақпаратқа, құрылатын кәсiпорындарда тiркелген,
маркетингке, аудиторлыққа, материалдық техникалық жабдықтау және өнiм
өткiзу мұмұкiндiктерiне, әкспедиторлыққа, ықтимал әрiптестер арасындағы
iскерлiк ынтымақтастыққа, қаржы операцияларын жұзеге асыруға, өндiрiстiк
қуаттарды iздестiруге, бухгалтерлiк қызмет жұргiзуге қатысты ақпараттық
талдау орталықтарын ұйымдастыру және т.б.
Ақпараттық қызмет тiзбесi ақпараттық талдау орталықтарын ұйымдастыру
процесiнде нақты пайдаланушылардың қажеттерiне талдау жасау негiзiнде
нақтыланады. [4]
Қазақстан –2030 стратегиясында бiз экономикамызда банктер мен
инвесторларға ашық қуатты жеке сектор құруға тиiспiз-делiнген. 2001-2003
жылдарға дейiн мемелкеттiң барлық секторлары жекешелөндiрiлiп
кәсiпкерлердiң құзырында икемделенуi керек делiнген.
Инфрақұрылым кәсiпорындарының кәсiпкерлiкке қолдау көрсетудiң елеулi
салаларын қамтитын тарамақты жұйесi . Әрбiр дерлiк облыс орталығында
кәсiпкерлереге сапалы қызмет көрсететiн құрылымдар пайда болады, олардың
толымдылығы қазiргi кезеңде әлi де ала құла және жергiлiктi жағдайларға
байланысты болады. Кәсiпкерлiктi дамыту тұрғысынан ең жайлы аймақтар
облысқа бағынатын қалалар мен аудандар денгейiнде қолдау көрсету
инфрақұрылымының әлементтерiн қалыптастыруға көшедi. Жұздеген мың
кәсiпкерлер консультация мен бiлiктi көмек алатын болады. Бiрiншi аймақтар
ұлгiсiнде кәсiпкерлiкке, соның iшiнде ақпарат орталықтарына, аумақтық
агенттiктерге, бизнес инкубаторларға, оқу iскерлiк орталықтарына және
технопарктерге кешендi қолдау көрсету әдiстемесi пысықталатын болады.
Олардың тәжiрибесi барлық мұдделi ұйымдардың игiлiгiне айналады. Сонымен
аумақтық денгейлерде ғана емес, сондай-ақ мемлекеттiк емес құрылымдар
бюджеттерiнiң және техникалық көмек бағдараламаларының қаражаты,
кәсiпкерлердiң өз қаражаты iске қосылады.
Салықты реттеу жөнiнде мыналар ұсынылады:
- салық салу туралы заңдарда тiкелей қолданылатын нормалар және
салық алудың тәртiбiн белгiлеу;
- салық айыппұлдары мен санкциялар тұрлерiндегi барлық тұсiмдердi
тиiстi бюджеттерге жiберу;
- салық органдарының салық салу мәселелерi бойынша тұсiнiктеме беру
мiндеттерi заң жұзiнде белгiленген. [5]
Кәсiпкерлiк субъектiлерiнiң өнiмiн өндiрудiң техникалық денгейi мен оның
сапасын арттыру, нарықтық экономиканың өндiрiстiк потенциялын дамыту
олардың ролiн кұшейту ұшiн жағдайлар жасауға мұмкiндiк бередi. Сондықтан
кәсiпкерлiктiң құықытық, ақпараттық – жаранамалық, әдiстемелiк салада
қамтамасыз етiлуiне жәрдемдесу қажет, кәсiпорындардың ғылымды көп қажет
ететiн технологиялар негiзiнде өнiмнiң жаңа тұрлерiн дайындауы мен өндiру
жөнiнде нысаналы саясат жұргiзу.
Кәсiпкерлiктi дамыту ұшiн алдымен сыртқы зерттеме жұмыстарын дайындау
қажет. Ол ұшiн алғашқы және екiншiреттiк ақпараттар, маретингтiк
зерттемелер, маретингтiк барлау жұмыстары жұргiзiледi. Кәсiпкерлiктiң
сыртқы ортасын келесi сұрақтарды зерттеу арқылы ашуға болады. Олар: саяси
орта, экономикалық орта, құқықтық орта, әлеуметтiк-демографиялық орта,
мәдени орта, ғылыми-техникалық орта, экологиялық орталар болып табылады.
Сонымен қатар кәсiпкерлердi қолдау мақсатында ақпараттық жұйемен
қамтамасыз ету қажет. Ақпараттар тұрғын хылқтараның психологиясына әсер ете
отырып кәсiпкердiң өнiмiне оңтайлы көз-қараспен қарауды насихаттауы қажет.
Ақпараттық талдау орталықтарының жұйесi аймақтық және салалаық принциптер
бойынша қалыптасады және қазiргi кезе ақпараттық қызмет саласындағы жұмыс
тәжiрибесi бар кәсiпорындарға негiзделген. Қазақстан Республикасында
кәсiпкерлiктi ақпаратпен қамтамасыз ету жұйесi одан әрi дамыту мақсатында
мына мiндеттердi шешу көзделеген:
- мемелекеттiк органдар ақпараттың кәсiпкерлер ұшiн ашық болуын
қамтамасыз ету;
- кәсiпкерлiк бойынша ақпараттың басқару органдарды, кәсiпкерлiк
құрылымдар, шетелдiк және халықаралық ұйымдар ұшiн ашық болуын
қамтамасыз ету;
- аймақтарда ақпараттық - талдау орталықтары жұйесiнiң құрылуын
аяқтау.
Қазақстан Республикасында кәсiпкерлiктi ақпаратпен қамтамасыз ету
жұйесiн жасау кезiнде бұрын құрылған ақпарат ресурстарын және
бағдараламалық –техникалық құралдарды барынша жұйеге келтiрiп, пайдалану
белгiленген.
Қазiргi кезеңнiң негiзгi мiндетi- жинақталған тәжiрибенi зерделей және
тұжырымдай отырып, ең тиiмдi кәсiпорындарды дамыта отырып, қолдау
көрсетудiң кешендi жұйесiн жасауға жақындау, бар тәжiрибенi басқа
аймақтарға тарату және оны қалалар мен аудандардағытұпкi тұтынушыларға
жеткiзу. Ресурстардың шектеулi екенiн ескере отырып, бұл жұмысқа ең жақсы
дайындалған аймақтарға конкурс негiзiнде бюжет қаражатын бөлу, содай-ақ
базаық құрылымдар жасау белгiленiп отыр.
Қазiргi кезде бар және өздерiн жақсы жағынан көрсеткен әдiстемелер
негiзнде халықтың тұрлi топтарын сапалы жоғары денгейде даярлауға мұмкiндiк
беретiн базалық әдiстер белгiленуде.
Оқыту мемлекеттiк құраларды пайдалану тиiмдiлiгiн арттыру мақсатында
мемлееттiк және мемлекеттiк емес оқу орындарында сертиикаттау жұйесi
енгiзiледi. Сертификаттау жария тұрiнде, сертификатталатын оқу орынының
меншiк нысанын құқықтық мәртебесiн шектеместен өткiзiледi. Кадрлар
даярлауға, ғылыми –әдiстемелiк қамсыздандыру жұйесiн жасауға бюджеттен
қаражат жария өткiзiлетiн конкурс арқылы iрiктеу негiзiнде бөлiнедi. Сол
арқылы бiлiм беру рыногындағы бәсекелстiк ынталандырады.
Халықтың тұрлi топтары ұшiн кұндiз және жедел бiлiм беру нысандары өз
бетiнше бiлiм алу, бұқаралық ақпарат құралдарын, нарықтық экономика мен
кәсiпкерлiк қызмет негiздерi бойынша халықтың қалың топтарына тұсiнiктi
әдебиеттi пайдалана отырып, компьютер бағдарламары мен бағдарламаларды,
осы заманғы техника құралдарын тарта отырып, оқыту әдiстерiн әзiрлеумен
және енгiзiлумен толықтырылуда.
Жетекшi оқу құрылымдарының оң тәжiрибесiн оқыту мен тарату шаралары
қолдануда. Көзделген шараларды жұзеге асыру барысында, кәсiпкерлiкпен
белсөндi тұрде ынтымақтастықпен салалр ұшiн, кадлар даярлау мен қайта
даярлау жолға қойылды. Қазақстан Республикасы толық нарықтық қатынасқа,
макроэкономикалық реттеуге өтуде тек қана бірінші қадам басты. Новелл
сыйлығының лауреаты В. Леонтьевтің айтуы бойынша экономиканың қызмет
істеуін желқайыққа ұқсатады. Іс жақсы жүру үшін жел керек – ол мүдде. Руль
– мемлекеттік реттеу. Шведцияның тиімді экономика моделінің авторы Клас
Эклундтың пікірі бойынша реттелмейтін экономика болмайды және өндірістің
тиімділігін арттыру мақсатында экономиканы мемлекеттік реттеу объективтік
қажеттілік-дейді. Қазір экономикалық теорияның классикалық, неоклассикалық
мектептерінің уәкілдері нарықты реттеуге араласу керек емес, нарық өзі
автоматты реттеледі деген пікірде. Осы проблема жөнінде жан-жақты
дәлелді теориялық қортынды берген атақты ағылшын экономисі Дж М. Кейнс
(1883-1946жж.). Оның теориялық қортындылары 1929-1939 жылдардағы дүние
жүзілік экономикалық дағдарыстан шығуда практикалық қолдау алды. Ол
әлеуметтік-экономикалық процессті реттеуді мемлекеттік реттеудің керек
екендігін ғылыми тұрғыдан дәлелдеді. Дж М. Кейнс теориясы бойынша: тұтастай
сұраныста ынталандыру және барлық ресурстарды түгел қамту, жинақты және
инвестициялық ресурстарды тиімді пайдалану мақсатында ең алдымен фискалдық
және ақша-кредит саясатын тиімді іске асыру басты мақсат деген пікірге
келген. Кейнс теориясы практикалық тілге айналдырғанда: жұмыссыздық жойылса
халықта табыс көбейеді, табыстың көбеюі сұранысты арттырады. Сұраныс
ұсынысты, яғни өндірістің дамуын өрістетеді, өндіріс инвестицияны көп талап
етеді, ұсыныс пен сұраныстың өрлеуі салықтың массасын өсіреді. Ал салық
массасы бюджетке түседі, қортындысында мемлекет бойынша өндірілген жалпы
ұлттық өнім фискалдық саясат арқылы оның 40-45% қайта бөлініп елдің
әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсартады. Жоғарыдағы көрсетілген
ойлардан шығатын қортынды: мемлекет экономиканы реттеуге батыл араласуы
керек. Бұл қағиданың дұрыстығы бүкіл жетілген Батыс елдерінің Жапония,
Оңтүстік Кореяның жетістіктері үлгі бола алады. Бұл елдердің тәжірибесінен
алынатын сабақ: 1) экономикалық ресурстарды түгел және тиімді пайдалану
арқылы елдің өндірістік өндіргіш күштердің дамытып өндірістік потенциалын
арттыру, яғни елдің байлығын арттыру. Сонымен нарықтық экономика барлық
әлеуметтік экономикалық процесстерді бүкіл қоғам үшін және оның әрбір
азаматы үшін автоматты реттей алмайды. Нарықтық экономика елдің табысын
әділ бөлмейді, еңбек ету құқығына кепілдік бермейді, қоршаған ортаны
сақтауға көңіл бөлмейді және тұрғындардың қорғансыз бұқара топтарын қолдай
алмайды. Жеке бизнес жоғары дәрежелі пайда бермейтін халық шаруашылық
салаларына капиталын салмайды, ол мемлекет үшін, қоғам үшін өте қажет болса
да. Нарықтық экономика көптеген әлеуметтік экономикалық мәні бар актуалды
проблемаларды шешпейді. Ол мәселелер тек қана мемлекеттік іс болады.
Қорытып айтқанда, кез келген елдің экономикасы бірқалыпты даму үшін
мемлекет қолынан келетін жағдайлардың бәрін жасауы керек. Қазіргі созылып
кеткен экономикалық дағдарыс өндірістің өрескел төмендегенін инфляция,
қоғамдағы әлеуметтік наразылық т.б. қолайсыз жағдайлар мемлекеттің
экономиканы реттеуді жете білмеушілігінен, өзіне жүктелген функцияларды
атқара алмайтындығын көрсетеді.
Мемлекетке мынандай негізгі функциялар жүктеледі.
Құқықтық негізді жасақтау. Мемлекет меншік құқын анықтайтын, кәсіпкерлік
істі реттейтін, өнімнің сапасын қамтамасыз ететін т.б. заңдар жасақтап
қабылдайды. Мемлекет құқықтық негіздер көмегімен кәсіпкерлік іс
субъектілерінің қарым-қатынастарын реттейді.
Елде қажетті құқықтық тәртіпті және мемлекеттік қауіпсіздікті қамтамасыз
ету үшін мемлекет әрбір азаматтың, барлық қоғамның нарықтық экономикасы
субъектілерінің құқығы мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуі керек. Егер
мемлекет бұл функцияны орындай алмаса, ол жағдайда елде қылмыстық іс-
әрекеттер өріс алады: қылмыстық істер, мафия, коррупция, парақорлық т.б.
жағымсыз құбылыстар кәсіпкерлік іске, жалпы елдің экономикасына апатты әсер
етеді.
Экономиканы тұрақтандыру, яғни экономиканы тұрақты дамыту, ол үшін
макроэкономикалық оптималды көрсеткіштерге жету: жалпы ұлттық өнім, ішкі
ұлттық өнім, таза ұлттық өнім, ұлттық табыс, инфляция деңгейі және
жұмыссыздық, бюджеттің жетіспеушілігі т.б. Ол үшін мемлекет қолда бар
барлық рычагтар мен әдістемелерді фискалдық, финанс – кредит, ғылыми-
техникалық және инвестициялық саясат арқылы іске асыруы керек.
Егер мемлекет экономиканы тұрақтандыруға көңіл аудармаса, ол
кәсіпкерлік іске жағдай тұрғызбайды, әлеуметтік жағдай нашарлайды. Мысалы,
егер мемлекет инфляциямен күрес жүргізбесе, инфляция елдің экономикасын
берекетсіздендіреді.
• ұлттық тауарлар импорт тауарларымен бәсекелес бола алмайды, ол төлем
балансының жетіспеушілігіне әкеледі, отандық өндіріс төмендейді,
жұмыссыздық өседі;
• валютаны алып-сатушылық басталады;
• елден валютаның шығуы, ол импорт тауарларының қымбаттауына және жалпы
бағаның өсуіне әкеледі;
• тұрғындардың жинақтарының құнсыздануына;
• инвестицияның қысқаруына т.б. қолайсыз жағдайларға әкеледі.
Мемлекет әлеуметтік саясатты белсенді түрде жүргізуге міндетті. Оның
мәні мынада: барлық жұмыс істейтіндерге минималды еңбек ақымен, кәрілік
және мүгедектік зейнетақылармен, жұмыссыздарға жәрдемақымен қамтамасыз
етуге кепілдік; тұрмыс жағдайы өте нашар жандарға көмек көрсету;
инфляциямен байланысты белгіленген табыс алатындардың табысын индексациялау
т.б.
Мемлекет бұл саясатты жүргізу нәтижесінде барлық азаматтарға
минималды күнкөріс деңгейін қамтамасыз етеді, ол халық наразылығын
бәсеңдетеді.
Нарықтық экономика жағдайында бәсекелестік – негізгі реттеу инструменті.
Бәсекелестік – барлық экономика сферасында прогрестің негізі, ол тауар
өндірушілерді ғылым жетістіктерін өндіріске енгізіп, өнім сапасын
арттыруға, өнімнің өзіндік құнын төмендетуге ынталандырады. Сондықтан
мемлекет бәсекелестікті қорғауы тиіс. Бәсекелес жағдайда тұтынушы – қожа,
нарық – агент, ал кәсіпорын – оның құлы. Ал монополия жағдайында тұтынушы
қожалықтан, құлдыққа ауысады.
Бірақ бәсекелестік ақырында монополиялық жағдайға әкеледі. Бұл жағдайды
диалектиканың бірінші заңы - әлемнің бірлігі және қарама-қарсылық күресі
деуге болады. Қазақстандағы кәсіпкерлікті басқару
Экономикасы нарықтық бағытқа бет алған Қазақстан үшін кәсіпкерлікті
даму мәселесі - өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Өйткені, нарықтық
экономиканың өзі – кәсіпкерлік экономика. Кәсіпкерлікті дамыту – нарықтық
дамытудың кепілі. Сондықтан да, кәсіпкерлік төңірегіндегі көптеген
мәселелердің көтеріліп жатуы да оның экономикадағы рөлінің өте маңыздылығын
дәлелдейді. Қазақстан Республикасы Конституциясында былай деп жазылған:
Әркімнің кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды
кәсіпкерлік қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы бар. Бәрімізге мәлім,
өндірістің негізгі факторлары табиғи, еңбек, өндірістік ресурстар болып
табылады. Нарықтық экономика кезінде осы фактордардың жұмыс істеп,
қозғалысқа түсуіне әсер ететін нақты күш бар. Олар, іскерлік, басқару және
өз мүмкіндіктерін белгілі бір мақсатта жетістікке қол жеткізуге пайдалана
білу икемділігі. Жалпы өркениетті елдердің қай қайсысын алсақ та өздерінің
экономикалық және әлеуметтік мәселелерін шешуде кәсіпкерлікке арқа сүйейді.
Себебі кәсіпкерлік халықтың әл-ауқатын арттырумен қатар қосымша жұмыс
орындарының ашылуына да себебін тигізеді. Кәсіпкерліктің осындай және басқа
да экономикалық және әлеуметтік функциялары оны дамыту мәселесін маңызды
мемлекеттік міндеттер қатарына жатқызуға және экономиканы реформалаудың
ажырамас бөлігі деп қарастыруға негіз береді. Техникалық прогресс, тұтынушы
сұранысын толық қанағаттандыру кәсіпкерліктің тиімділігіне байланысты
болады. Кәсіпкерліктің түрі формаларының өзара тиімді антымақтастық
құруы келешегі зор бағыт. Шағын кәсіпорындар ғылыми техникалық
жетістіктерді қабылдауға анағұрлым қабілетті, нарықтағы сұраныс өзгерісіне
оңай бейімделеді. Сондай-ақ ірі кәсіпорындарға тауарлар жеткізу мен қызмет
көрсету құқығы үшін өзара бәсекеге барады, мұның өзі олардың тұрақты
табыстарына кепілдік береді. Олар ірі кәсіпорындардың орнықтылығын және
өндірістік диверсификациясын қамтамасыз етіп, монополистік бағытқа қарсы
әрекет етеді. Кәсіпкерлік нарықта колсалтингтік, брокерлік, маклерлік,
делдалдық, жарнама, қолданбалы зерттеу жұмыстары бойынша қызмет көрсетумен
қамтамасыз етіліп, белсенді рөль атқарады. Кәсіпкерлер өздерінің күштері
мен қаржыларын біріктіріп, жалғыз бастылықтан ұжымдық іскерлікке өтуге
бейім тұрады. Бұл жағдайда ортақ біртұтас кәсіпорын құрамында жекелеген
кәсіпкер өз мүлкіне жекеменшігін сақтайды. Дегенмен де серіктестіктерде,
кооперативтерде оның құрылтайшылары мен қатысушылары құрал-жабдық және
басқа да мүлікті толық немесе ішінара біріктіреді. Жеке кәсіпкерліктің бұл
мүмкіндігі бизнесті дамытушы күш, маңызды фактор болып есептелінеді.
Сонымен қатар, ұжымдық бизнестің көптеген формалары капиталдың қосылуы,
ортақ меншіктің құрылуы, осы бірігудің барлық мүлкіне жауап беретін заңды
тұлға жасаумен байланысты.
Кәсіпкерлікті дамыту кез келген деңгейдегі басқаруды жетілдіру үшін
қажет. Кәсіпкерлікті дамыту мынадай сұраққа жауап іздеуі керек:
Геосаясаттық өзгерістер іскерлік белсенділікке қандай әсер тигізеді? Кез
келген экономиканың бүгіні мен болашағында стратегиялық көзқарассыз
ешқандай даму болмайды. Кәсіпкерлік мәселелері бүкіл іскерлік әлемді
толқытып отыр. Сондықтан да 1990 жылы мамыр айында Вашингтонда өткен
стратегиялық басқарудың халықаралық конференциясының лейтмотиві –
кәсіпкерлер жаңа шаруашылық ойлауды іздестіруде деп аталды. Онда
кәсіпкерлердің ұшқыр мәселелері, экономикаға, ұйымдастыруға, технологияға,
өнімге деген жаңа қадам іздестіру туралы толғаныстар
қарастырылды. Кәсіпкерлікті жетілдіру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz