ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МҰНАЙ НАРЫҒЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ - ӘДІСТЕМЕЛІК ТӘСІЛДЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 2
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МҰНАЙ НАРЫҒЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІН ЗЕРТТЕУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ - ӘДІСТЕМЕЛІК ТӘСІЛДЕРІ 4
1.1 Мұнай нарығының дамыту бағыттарын зерттеудің теориялық негіздері 4
1.2 Нарықтық экономика жағдайындағы мұнай кешенін қалыптастыру мен дамыту
ерекшеліктері 10
2 ҚР МҰНАЙ НАРЫҒЫН ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАҒАЛАУ 18
2.1 Мұнай нарығының дамуының ағымдық жағдайын талдау 18
2.2 Қазақстан мұнайының ресурстық потенциалын экономикалық бағалау 35
3 ҚР МҰНАЙ НАРЫҒЫН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ 48
3.1 Мұнай нарығына инвестиция тарту - оның тиімділігін арттырудың басты
факторы 48
3.2 Қазақстанның мұнай нарығын дамыту перспективаларын негіздеу 54
ҚОРЫТЫНДЫ 63
ҚОЛДАНҒАН АҚПАРАТ ТІЗІМІ 65
КІРІСПЕ
Зерттеудің тақырыбының өзектілігі. Саяси және экономикалық тәуелсіздігін
алған елдің негізгі ғылыми және практикалық қажеттіліктерінің бірі өзінің
минералды-шикізат ресурстарын тиімді пайдалануы болып табылады. Осы
ресурстардың қорлары бойынша әлемдегі жетекші орынды иелене отырып,
Қазақстанның мұнай ресурстарының өндірісін экспортты және республиканың
ішкі қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін өсіріп жетілдіруге жағдайы келеді.
Қазақстан Республикасының мұнай нарығы ұлттық экономиканың құрылымында
анықтаушы орынға ие, оның негізгі басымдықтары болып табылады: ұлттық
энергетикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, шикізатты тиімді пайдалану,
республика экономикасының тұрақты өсуіне мүмкіндік беретін экспорттық және
ішкі құбыр желілерінің құрылысы.
Көмірсутек шикізатының едәуір қорлары, мұнайды өндіру көлемін арттыру
болашақта мұнай нарығы Қазақстан Республикасының экономикасында жетекші
орындарды иеленетінін куәландырады және оның дамуының елдің әлеуметтік-
экономикалық дамуымен тікелей байланысы айқындалып отыр.
Әрқайсының шешімі, нақтылап айтқанда, өз кезегінде ірі инвестициялармен
байланысты арнайы шаралардың жүйесін жасауды талап ететін, мұнай
өндірісіндегі пайда болған мәселелердің әр алуандығы, ұзақ жылдық дамудың
нәтижесі болып табылады. Игеріліп жатқан жоғары сапалы көмірсутекті
шикізаттардың басым бөлігі Қазақстанның аумағынан тысқары шығарылады.
Бірақ, әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешудегі көзге түсерліктей
жақсарулар әлі күнге бола қойған жоқ.
Аталмыш жағдайларды ескере келгенде, дипломдық жұмыстың өзектілігі
Қазақстанның мұнай нарығы шикізатын ұтымды және кешенді пайдалану жолдарын
ұсыну, оның шикізаттық бағытталуының алдын - алу оның дамуын тепе-теңдікке
келтірілген дамудың арнасына қарай бұруға мүмкіндік беретіндігімен ашылады.
Осы диплом жұмысы мұнай нарығының дамуының және тиімді қызмет атқаруын
арттырудың жолдарын негіздеуге арналған.
Зерттеудің мақсаты және міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан
Республикасының мұнай нарығының тиімді қызмет атқаруын арттырудың жолдарын
жасауды зерттеуінде болып табылады.
Қойылған мақсаттарға сәйкес келесі міндеттерді шешуге ұмтылыс жүзеге
асырылған:
1. әртүрлі кен орындарындағы өндірілетін шикізат ресурстарының
ерекшеліктерін ескере отырып, мұнай ресурстарын кешенді пайдаланудың
теориялық негіздерін зерттеу;
2. Қазақстанның мұнай нарығының экономикалык әлеуетін бағалау;
3. мұнайды өндіруші және өңдеуші кәсіпорындарының игерілетін шикізаттың
көлемдерімен қамтамасыз етілуінің дәрежесін талдау;
4. қазақстанның көмірсутек ресурстарының әлемдік нарықтарға шығуының
неғұрлым пайдалы жолдарын анықтау.
Зерттеудің мәні отандық мұнай нарығының тиімді қызмет атқаруының
мәселесі болып табылады.
Зерттеудің объектісі Қазақстан Республикасының мұнай нарығы қүрылымдық
бөлімшелері болып табылады.
Дипломдық жұмыстың қүрылымы. Диплом кіріспеден, 3 тараудан, қорытынды
және қолданылған ақпар көздерінің тізімінен тұрады. Жұмыс 66бет компьютерде
теріліп, 12 кесте, 2 сурет, 37 әдебиет атауларын қамтиды.
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МҰНАЙ НАРЫҒЫНЫҢ
ҚЫЗМЕТІН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ - ӘДІСТЕМЕЛІК ТӘСІЛДЕРІ
1.1 Мұнай нарығының дамыту бағыттарын зерттеудің теориялық негіздері
Шикізаттық ресурстардың қорларын құндық бағалау мәселелері экономикалық
әдебиеттерде ертеден көрініс тауып келеді. Осы мәселе бойынша зерттеулер
мен ұсыныстар көп жағдайда қатты пайдалы қазбалармен байланысты ашылады.
Пайдалы қазбалардың қорларын құндық бағалау бағытындағы зерттеулермен
А.С. Астахов, К.Г. Гофман, С.Я. Каганович, Е.Л. Кантор, В.И. Назаров, Н.А.
Хрущев айналысты. Тәжірибелік тұрғыдан мұнай қорларын құндық бағалау
мәселесін шешуге Л.П. Гужновский, Ф.Ф. Дунаев, З.К. Каргажанов, Н.К.
Надиров секілді мамандар айналысты.
Мұнай нарығы ресурстарын экономикалық бағалауға қызығушылық Қазақстан
Республикасының нарықтық шаруашылықтық жүйесіне ену кезеңінде күшейді,
мұның өзі дүниежүзілік мұнай компанияларының мұнай, кен орындарын игеруге
қарқынды қызығуымен және келісім - шарттарға сай жаңа қожайындардың
меншігі болып табылатын көмірсутектер көлемінің потенциалдық құндылығын
анықтауға ұмтылуымен түсіндіріледі.
К.Л. Пожарицкий [1] мұнай ресурстарын экономикалық бағалау үшін пайдалы
қазбаның кен орнындағы игерілген көлемінің құндылығы мен оларды өндіру және
өңдеу процестеріндегі барлық шығынның айырымы түріндегі тәсілді пайдалануды
ұсынды. Табиғи ресурстарды құндық бағалау тәсілдерінің ішінде таулы кен
орындарының өніміне тағайындалған кадастрлық бағаларды қолдану негізіндегі
тәсіл кеңінен қолданылады. Кадастрлық бағаларды отынға, мұнай қорларына
пайдалануды И.Е. Минц [2], ал газ қорларына пайдалануды -И.Я. Файнштейн [3]
ұсынды.
Көптеген маманның пікірінше, мұнайлық ресурстардың тұйықталған
көздерінің барлық талабына теңіз кен орындарын игеруден алынған өнімдер
ғана жауап береді.
Қорларды бағалау үшін мұнайдың өндірістік құндылығының шамасын қолдану
объективтік нәтижелерге қол жеткізеді. Мұнайдың өндірістік құндылығының
шамасы - нақты тағайындалған кезеңдегі 1 тонна шикі мұнай өнімдерінің
орташа дүниежүзілік бағалар деңгейіндегі құндарының қосындысы.
Шетел экономистері соңғы мұнай өнімдері формасында тұтынушыларға
сатылған мұнайды өткізу бағасы мен нақты өндірістік шығындар арасындағы
айырмашылықты мұнайлық пайда өсімі деп атайды. Олардың пікірінше, әрбір
мұнай сорты үшін мұнайдың өндіру мен өңдеудегі техникалық құны мен оны
өткізу құнының арасында айырмашылық бар. Осы айырмашылық тұтынушы
елдер мен өндіруші елдерде салық формасында, ал мұнай компанияларында
пайда өсімі формасында көрініс табады [4].
Мұнайлық пайда өсімінің болуы мұнайдың бірлік өнім болмауымен
түсіндіріледі. Әрбір кен орны өзінің дифференциалдық рентасының деңгейімен
ерекшеленеді [6].
Мұнайлық пайда өсімі мұнай нарығы әрбір өндірістік бірлігіндегі қосымша
пайда мен рента қосындысы ретінде көрініс табады. Пайда өсімінің шамасы
мұнай өнімдерінің отынның бәсекелестік түрлерімен салыстырғандағы алмастыру
деңгейімен анықталады [7].
Осы анықтама мұнай кешенінің арнайы ерекшеліктерін сипаттайды. Әр түрлі
кен орындарында өндірілген көмірсутектік ресурстардың сапалық ерекшеліктері
дүниежүзілік нарықтарда тағайындалған сұраныс деңгейлерін анықтап бере
алады.
Мұнайлы шикізатты сатып алуға келісім санының артуы сапалық
параметрлермен өлшенеді, жоғары сапаға төмен деңгейлі өндіріс шығындары сай
келеді.
Мұнайдың өндірістік құндылығының шамасы табиғи шикізаттың физикалық-
химиялық қасиеттері, өңдеу бағыты, өңдеу тереңділігі сияқты факторларға
тәуелді. Мұнайдың сапалық айырмашылықтары өңдеудің экономикалық
көрсеткіштері мен технологиясына шешуші әсерін тигізе отырып, алынатын
өнімдердің спектрін шектейді [8].
Мұнай сапасы оның құрамындағы жеңіл мұнай өнімдерімен, олардың
потенциалдық мазмұнымен анықталады. Мұның өзі, дүниежүзінің барлық еліндегі
отынды қарқынды пайдалану жағдайларында мұнай ресурстарын иеленуде басты
назарда, ол құрамында отындық фракциялардың жоғарғы үлестік салмағы бар
(70%) сорттарына аударылумен байланысты. Сонымен қатар, 1 тонна мұнайдың
өндірістік құндылығының шамасы оны өңдеу бағытына тәуелді өзгеріп отырады.
Отындық - майлы бағытта өңделген көмірсутектік шикізаттан неғұрлым құнды
соңғы өнімдер алынады және эксплуатациялық шығындардың жоғарғы деңгейіне
қарамастан өңделінетін әрбір тоннадан пайда жоғары болады.
Осындай нәтижеге өңдеу тереңділігін арттырған жағдайда да қол жетеді,
мұның өзі отындық және майлы өнімдермен бірге аралық фракциялардың
алынуымен байланысты. Аралық фракциялар жаңа өнім түрлерінің кең
ассортиментін алуға негіз болады [9].
Сонымен, мұнайдың өндірістік құндылығы - өндірісі экономиканың ағымдық
және перспективтік мұқтаждықтарымен, ішкі тұтыну құрылымымен тығыз
байланысты мұнай өнімдерінің құндарының қосындысы. Басқаша айтқанда,
мұнайдың өндірістік құндылығын құраушы мұнай өнімдерінің түрлері мен
олардың өндірістегі үлестік салмағы экономикалық жағдайлармен, мұнайдың
қасиеттерімен, технологиялық мүмкіндіктермен анықталады.
Мұнайдың өндірістік құндылығымен бірге потенциалдық құндылығы да
қарастырылады. Экономикалық потенциал жағымды техникалық, технологиялық,
үйымдық - басқарушылық, экономикалық, экологиялық, сыртқы саяси
жағдайлармен сипатталатын экономика салаларындағы өндірілген өнім мен
көрсетілген қызметтер жиынтығымен анықталады. Экономикалық потенциал ғылым
мен техниканың жетістіктерімен, өндірістік қуаттың көлемдерімен, тасымалдау
қүралдарының бірлігімен, еңбек ресурстарының профессионалдық дайындығының
сапасымен, өндірістік емес сфера салаларына даму деңгейімен анықталып,
экспорттық потенциалдың құрылуына жағдайлар жасайды.
Экономикалық потенциал біртұтас жүйе болып табылады, шаруашылықты
үйымдастыру барысында туындайтын мәселелердің шешімі өндіріс құралдарымен
және ғылыми-техникалық жаңалықтармен қамтамасыз етілген жағдайда ғана әрбір
құраушы кіші жүйені дамудың жоғарғы деңгейіне жеткізеді. Барлық құраушы
жүйе тығыз байланыста әрекет етеді.
Табиғи - шикізаттық ресурстар экономикалық потенциалдың құрама бөлігі
және айналым қорларының негізі бола отырып, өндірістік потенциалды
арттыруға жағдай жасайды, елдің жер, минералдық - шикізаттық және басқа да
ресурстарын тиімді пайдаланудың даму мүмкіндіктерін сипаттайды.
Табиғи - ресурстық потенциал ресурстық қорлардың саны мен сапасы, оларды
өндіру мен тасымалдау жағдайларымен анықталады.
Қазақстанның мұнай қорлары экономикалық потенциалдың басты бөлігі
болғандықтан мұнай потенциалын тиімді пайдалану мәселесі республика
экономикасын дамытудағы басымдылық мәселелердің бірі болып отыр.
Мұнай потенциалы мынадай құрылымдардан тұрады:
1) көмірсутек қорлары, қабаттардан игерілуі тиіс ішкі мұнай саны;
2) көмірсутектерді өндіру - қорлардың саны мен сапасымен, оларды өндіру
жағдайымен анықталады;
3) мұнайды өңдеу - мемлекеттің өндірілген шикізатты өңдеу мен мұнай
өнімдеріне мұқтаждықтарын қанағаттандыру мүмкіндіктерімен анықталады;
4) Тасымалдау - мұнай құбырларының өткізу қабілетінің жағдайлары мен
резервтерімен, шикізаттық және ресурстық көздерге жақын
орналасу
жағдайларымен анықталады;
5) мұнай өндіруге инвестиция салу - Қазақстан Республикасының
мұнай саласындағы инвестициялық ресурстарды толық пайдалануымен
сипатталады;
6) мұнайхимиялық потенциал - елдің соңғы өнімді өндіру
мүмкіндіктерімен анықталады.
Сонымен қатар, экспорттық потенциал ретінде ұлттық шаруашылықтьң сыртқы
нарыққа өткізуге бағытталған бәсекелес қабілетті өнімнің қажет көлемін
өндіру қабілеттілігімен танылады. Мұнай потенциалы ретінде А+В+Сі
категориясы бойынша тағайындалған перспективалық құрылымдардағы жүргізілген
геофизикалық және геологиялық - барлау жүмыстарының нәтижесінде анықталған
және пайдаланылатын кен орындарының мемлекет иелігіндегі игерілген
көмірсутектік ресурстардың (мұнай, газконденсаты, табиғи және ілеспе газ)
қорлары танылады.
Мұнай нарығы ресурстары - құрамында басқа да химиялық қоспалары бар
күрделі ресурс. Физикалық-химиялық қүрамы бойынша көмірсутектер метандық
топқа (90% және одан жоғары СИН), этандық, пропандық, бутандық және жоғары
ауыр топтарға бөлінеді.
Ауыр фракциялы көмірсутектерден фракциялы алуан түрлі технологиялық
сызбаларды қолдану мен терең өңдеу нәтижесінде өнімнің кең ассортиментіне
қол жеткізуге болады.
Өндірістің тиімділігін арттырудың тәжірибелік жолдарын анықтау
мәселелерін шешу - экономиканың басты кірпіші. Осы құбылыспен тікелей
байланыс теоретикалық өңдеулердің пайда болуымен, соның ішінде нарықтық
экономика жағдайына бейімделген өсу теориясының, экономикалық өсу
теориясының ұсынылуымен көрініс тапты. Жаңа теоретикалық идеяларды жүзеге
асырудың негізгі нәтижесі ұлттық шаруашылықтьщ барлық жүйесі шеңберінде
тепе-теңдік жағдайды табу, пропорционалды және дағдарыссыз даму, еңбекпен
толық қамту және т.б. болуы тиіс. Осыған байланысты, экономистер
микроэкономикалық процестерді зерттеуден ұлттық кіріс, жалпы ішкі өнім,
жинақтау, түтыну және т.б. категорияларды қамтитын макроэкономикалық
процестерді зерттеуге көшті [4].
Осындай стратегиялық маңызды экономикалық категориялардың сандық шамасын
анықтау алгоритмін іздеуге бағытталған теоретикалық және әдістемелік
өңдеулер қажеттілігі нақты жағдайлармен сипатталатыны белгілі. Сонымен
қатар, микроэкономикалық процесс үғымымен тікелей байланысты шешімі
табылмаған мәселелердің макроэкономикалық категорияға енуі таң
қалдырмайтын жағдай.
Осындай қорытындыны дәлелдеуші нақты мысалға мұнай кешені, оған тән
мәселелер, оларды шешу жолдары, оны құраушы бірліктердің ұлттық экономикаға
әсер ету деңгейі жатады. Мұнай нарығы макроэкономикалық қүрылым ретінде
көптеген мұнай өндіруші елдер үшін экономиканың жалғыз ғана секторы болып
табылады. Біріккен Араб Эмираты, Кувейт, Венесуэль, Нигерия және басқа да
бөлек мемлекеттердің экономикасы. Мұнай нарығы бірліктеріне негізделген,
сол бірліктердің даму деңгейіне сай жалпы мемлекеттік көрсеткіштер мен
бюджетке валюталық түсімдер, әлеуметтік ортаның немесе саланың даму
деңгейі, инфрақүрылымдық өндірістер деңгейі, жалпы ішкі өнім, ұлттық табыс,
түсімдер шамасы тағайындалады.
Пайдалы қазба қорларын экономикалық бағалау тәсілдері мен оларды
қолданудың дүниежүзілік тәжірибесі отандық зерттеулер жүргізуде ортақ
көзқарастарды біріктіруде. Осы бағыттағы кең көлемді жұмыстар Америка
Құрама Штаттарында жүргізілді. Кәсіпқор геологтардың Американдық институты
Минералдық ресурстарды пайдалану бойынша жетекші тақырыбында жұмысын
жариялады [10]. Жұмыстың мақсаты - қабаттық ресурстардың кен орындарын
өңдеу жағдайындағы басты шаруашылықтың қарым-қатынастарын сипаттау үшін
экономикалық, саяси, техникалық, әлеуметтік және экологиялық факторлардың
минералдық-шикізаттық базаға әсерін бейнелеу. Жетекшілікте авторлар АҚШ-
да қабылданған терминологиялық базаға сүйенеді және құжатқа сай резервтерге
жалпы
минералдық-шикізаттық, отындық-энергетикалық және басқа да қабаттық
ресурстардың сенімді барланған, қазіргі өндіріс жағдайларында тиімді
игеріліп, қолданылатын бөлігі жатқызылады. Құжатқа сай пайдалы қазбаларды
пайдалануға қатысты берделер мыналар:
1. кез келген жыныс немесе минерал нақты техникалық, мэдени және
экономикалық жағдайларға сай потенциалдық құндылыққа ие, яғни жер
қабатының барлық пайдалы бөлігі потенциалдық қүндылыққа ие;
2. әрбір ірі, концентрацияланған және пайдалы жыныс ықтимал
құндылыққа ие;
3. нақты техникалық және әлеуметтік - экономикалық жағдайларда
игеруге мүмкін минералдық шикізат қорлары шектеулі;
4. игерілуі мүмкін шикізат қорлары кез келген мезетте жер қабатындағы
нақты минералдық ресурстың жалпы көлемінің аз ғана үлесін құрайды;
5. нарықтық экономикалы елдердегі минералдық шикізаттың көптеген
түрінің резервтері оларға тағайындалған бағаның өсуіне сай артады [10].
Жоғарыда аталғандай, құжаттың авторлары ұсынған көмірсутектік
ресурстарды экономикалық бағалауға концепциялық тәсілдер мынандай қорытынды
береді: көпкомпонентті шикізат ресурстар қожайынының мақсаттары мен
міндеттерін жүзеге асыруда қандай өнім ассортиментін игеру керектігіне
тәуелді жеке қарастырылуы тиіс.
Нарықтық экономика жағдайында мұнайгаз кен орындарын экономикалық
бағалау үшін қолданылатын алуан түрлі әдістемелік тәсілдер шаруашылықтың
жоспарланған жүйесі жағдайындағы тәсілдерден ерекше. Осыған байланысты
жұмысты орындау барысында қолданылатын анықтамалар енгізу керек.
Барлық есептік ақпараттар негізінде дүниежүзілік тэжірибеде жалпы
қабылданған мынандай терминдер қолданылады:
6. ақша ағымы, қаржылық ресурстардың қозғалысы, құралдардың алмасуы
немесе тауарлар мен қызметтердің ақша түріндегі құны;
7. дисконттық немесе игерілген инвестицияларды ағымдық кезеңге
келтіру, дисконтталған ақша ағымы - нақты кезеңге келтірілген болашақ
күтілінетін ақшалай түсімдер мен шығындар шамасы;
1. ақша ағымының таза жаңа құны (ТЖҚ);
- пайданың ішкі нормасы (ШН) - инвестицияның өтелу нормасы.
Нарықты экономикалы елдерде қолданылатын талдау тәсілдері мынадай
қағидаға негізделген: жетілген инвестициялық шешімдер, яғни оларды
таңдаудың экономикалық белгілеріне жауап беретін шешімдер экономикалық өсу
мен қоғам өмірінің сапасын жақсартуға жол ашады. Осыған сай,
инвестициялардың тиімділігін талдау мақсаты шектеулерді ескере отырып,
қоғамдық және жеке жағымды жағдайларды арттыруға бағытталған.
Инвестицияның тиімділігін талдау бойынша шетелдерде қабылданған әдістемелік
тәсілдер оларды меншіктік құралдар есебінен ғана емес, сонымен қатар қарыз
көмегімен қаржыландыру мүмкіндіктерін қарастырады. Бұл жағдайда
инвестициялық салымдардың тиімділігін анықтауда қарыздың негізгі саласынан
төлемдер мен қарызды өтеу бойынша өсімдер ескеріледі.
Сонымен, инвестициялық төлемдердің тиімділігін бағалау үшін бірнеше
көрсеткіш жүйесі қолданылады, бірақ оларды таңдау жобаның сипатына тәуелді
жүзеге асырылады. Капиталдық салымдар мен инвестициялық шешімдердің
тиімділігін бағалау тәсілдерін таңдауды сипаттайтын маңызды факторларға
мыналар жатады:
1. салым көлемі: шағын, орта, ірі;
2. инвестициялау ұзақтығы: қысқамерзімдік, ортамерзімдік және
ұзақмерзімдік варианттар;
3. дисконт деңгейі;
4. инвестициялық жобалардың типтері: тәуелді және тәуелсіз, стандарттық
және стандарттан тыс;
Инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалауда мынадай тиімділік түрлері
қолданылады:
2. коммерциялық (қаржылық) тиімділік - жобаға қатынасушылар үшін
жобаны жүзеге асырудағы қаржылық салдарды анықтайды;
3. бюджеттік тиімділік - аймақтық және жергілікті бюджет үшін жобаны
жүзеге асырудағы қаржылық салдарды анықтайды;
4. экономикалық тиімділік - инвестициялық жоба қатынасушыларының
тікелей қаржылық қызығушылықтарынан тыс жобаны жүзеге асырудағы
шығындар мен нәтижелерді анықтайды.
Қалпына келтірілмейтін ресурстарды пайдаланудағы өндірістің кез келген
түрінің тиімділігін бағалаудың дәстүрлі тәсілі - өндірілген шикізатты
өткізуден түскен кіріс есебінен күрделі салымдардың жүзеге асырылу кезеңі
мен деңгейі туралы ақпар беретін алуан түрлі экономикалық көрсеткіштерді
есептеу.
Сонымен қатар, күрделі экономикалық зерттеулерді жүргізу барысында
есептеулерді бірнеше рентабельділіктің көрсеткіштерімен толықтыру керек:
инвестицияның нақты тиімділік коэффициенті, дисконттық инвестициялардың
нақты өтелу коэффициенті және т.б.
Шикізатты кешенді пайдаланудан экономикалық тиімділік - материал
сыйымдылықты азайту және өнім өндірісіндегі еңбек және қаржылық ресурстарды
үнемдеу. Мұнайды кешенді қолдану - аз қалдықты және қалдықсыз технологияның
басты шарты. Оның негізгі принциптерін жүзеге асыру үшін бір шикізат
түрінен жан-жақты мақсатты бірнеше жаңа өнім түрлерін алуға мүмкіндік
беретін қосымша шығындар қажеттілігі ашылады.
Қабаттық, соның ішінде мұнайлы ресурстарды пайдаланудан тиімділікті
арттырудың негізгі мәселелерінің бірі - пайдалылық коэффициентін арттыруға
мүмкіндік беретін алуан түрлі өнім алу.
Ескере кететін жайт, аймақты деңгейде инвестицияларды игеруден нақты
нэтижелерді есептеу барысында көмірсутектік шикізатты өндіру мен
пайдалануға байланысты жеке кешендердің қызметіне тән ерекшеліктер
туындауын ұмытпау керек. Осыған байланысты бірнеше салыстырмалы шамаларды
есептеу қажеттілігі туындайды, мұның өзі зерттелетін аймақтың экономикасы
салаларының өндірістік-шаруашылықтық қызметінің көрсеткіштерін
республикалық деңгеймен салыстыруға мүмкіндік береді [11].
Салыстыру процесіндегі нақты экономикалық тиімділікті сипаттау үшін
қолданылатын көрсеткіштер жүйесіне мынадай талаптар қойылады:
8. көрсеткіштер нақты және дәл ақпарға сүйеніп, саланың даму деңгейін
толық аша білуі керек.
5. көрсеткіштердің мәні нақты сандық бағалауға ие болуы тиіс.
6. қолданылатын ақпарлардың талдауы серпіндік деңгейде берілуі тиіс.
9. жеке салалар немесе уақытша құрылған өндіріс топтарын
салыстырудағы аналитикалық жүмыс барысында бірыңғай көрсеткіштер
қолдануы тиіс.
Шаруашылықтың нақты саласының деңгейі, біздің мысалымызда, мұнайгаз
кешені, оның қүрамына енетін мекемелердің өндірген өнімдерінің көлемімен
анықталады. Сондықтан мекеме қызметінің негізгі көрсеткіштерінің қосымша
шамаларын да талдау қажет. Мұндай шамаларға өндірілген өнімнің энергиялық
және еңбексыйымдылығы, энергиямен және қормен жабдықталу, қорқайтарымы
жатады. Мұндай көрсеткіштер жүйесі зерттелінетін өндірістің техникалық
жарақтану жағдайы мен оның экономикалық нәтижелерін анықтауға жол ашады.
Сонымен қатар, әрбір құраушы жүйені бір-бірімен салыстыру өндірістік-
шаруашылық қызметтің болашақ бағытына себебін тигізетін мәселелерді
анықтауға мүмкіндік береді.
Талдау процесі барысында еңбек өнімділігін арттыру, үлестік күрделі
салымдарды азайту бойынша нақты факторларға басты назар аударылады, мұның
өзі мынадай жағдайларымен байланысты:
10. Шикізаттық ресурстардың пайдаланылуын жақсартумен (шикізаттық
ресурстарды пайдаланудың барлық кезеңдеріндегі шығындарды қысқарту);
11. Қондырғыларды толық іске қосу, жарылыстардың алдын-алу
нәтижесінде өндірістік қуаттарды пайдалану коэффициентін арттыру;
7. Жұмыс уақытыньщ құрылымдық сапасын жақсарту;
- Объектілер қүрылысының ұзақтығын, аяқталмаған құрылыс көлемін
қысқарту, қуатты өнімді өндірудің жоспарланған көлемін өз уақытында
енгізуге бағытталған инвестициялық ресурстарды тиімді пайдалану.
Капиталдық салымдар мен өндірістің экономикалық тиімділігін арттыру
бойынша факторларды талдау көптеген мэселелердің көрсеткіш деңгейінің әсер
етуін бейнелеп берді. Экономикалық тиімділікті арттырудың басты бағыттары
мыналар:
Мұнай нарығы ің өндірістік объектілерін тарату, тиімді өндірістік
және элеуметтік инфрақұрылымды құруды оптимизациялауды көздейтін
аймақтық факторларды пайдалану;
Салааралық сипаттағы міндеттерді шешуді көздейтін өндіріс
қүрылымын пайдалану;
Отын-энергетикалық, минералдық-шикізаттық ресурстарды кешенді
пайдалануға негізделген шикізаттық ресурстарды үнемдеудің басты бағыты
болып табылатын материал сыйымдылықты азайту.
Республика территориясында мұнай мен газдың ірі кеніштерінің ашылуы
дүниежүзілік нарықтағы елдің болашағын анықтап берді. Бірак, жаңа
экономикалық жағдайларда көмірсутектік ресурстарды игеру жағымсыз факторлар
әсерінен тежелуде.
1.2 Нарықтық экономика жағдайындағы мұнай кешенін қалыптастыру мен дамыту
ерекшеліктері
Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейінгі даму стратегиясында
өндірістің мұнайгаз саласына ерекше назар аударылған. Отын-энергетикалық
ресурстардың потенциалын күшейте отырып, ұзақ мерзімдік басымдылықтар
ретінде бағдарлама барлық мұнай кешеніне қатысты маңызды мәселелерді ешуді
көздейді [12].
Бағдарламаның басты шарттарына сай бірнеше мемлекеттік бағдарламалар
жүзеге асырылуда, соның ішінде атап өтетініміз, Мемлекеттің жақын
мерзімдегі қызметі бойынша бағдарлама. Бұл бағдарламада экономиканың мұнай
кешенін сауықтыру, инвесторлар алдындағы міндеттемелер мен келісімде
көрсетілген шарттарды қатаң сақтау, дүниежүзілік нарықтарға энергия
тасымалдау кескіндерін анықтау, тасымалдау мен коммуникацияның маңызды
объектілерінің құрылысы мен реконструкциясын аяқтау және т.б. шаралар
көрсетілген.
Ең алдымен, басты міндет - әрекет етуші кен орындарын өңдеуді
қарқындандыру және Каспий теңізінің қайраңдық зонасы мен құрлықтағы
перспективтік құрылымдарды іске қосу есебінен мұнайгаздық шикізатты өндіру
көлемін түрақты арттыруға қол жеткізу керек.
Республиканың мұнай саласының туындаған мәселелерінің алуан түрлілігіне
сай, мұнайгаз кешенін сыртқы және ішкі ортада әрекет етуші алпауыт жүйе
ретінде елестетуге болады, мұндағы ішкі орта - мемлекеттің ішкі нарығы, ал
сыртқы орта - дүниежүзілік нарық. Экономиканы дүниежүзілік шаруашылыққа
интеграциялау жағдайларында сыртқы ортаның ішкі ортаға, ал ішкі ортаның
мұнай жүйесіне әсері айқын байқалады [13].
Осыдан келіп, мемлекеттік деңгейде мұнай жүйесі ұлттық экономиканың
құраушы жүйелерінің бірі болса, ал дүниежүзілік масштабта елдің экономикасы
- дүниежүзілік экономиканың құраушы жүйесі болатындығын көреміз.
Кез келген құраушы жүйенің дүниежүзілік экономикаға әсер ету деңгейі
сол жүйенің даму деңгейімен бағаланады. Республиканың мұнай жүйесі
мемлекеттік экономиканың құраушы жүйесі бола отырьш, өзінің құраушы
жүйелеріне ие. Әрбір құраушы жүйенің даму дәрежесі жүйенің даму
стратегиясының басымдылықтарына тәуелді. Республиканың мұнай өндірісі
құраушы жүйелерінің басты міндеті ретінде бір ғана звеноның - мұнай
өндіруін арттыруды қарастыратын ұлттық кешеннің экономикалық
артықшылықтарын жүзеге асыру мүмкіндіктерін жоққа шығарады [27].
Мұнай саласы қүраушы жүйелерінің ең маңызды мэселелерін жүзеге асыру
экономиканың осы секторда қабылданған даму стратегиясының оң нэтижелерге
әкелетініне сенімсіз. Мұнай нарығышикізаты көп мақсатты қолданылатын ресурс
статусын иеленгені белгілі, мұның өзі - бұл ресурстан жанғыш-майлы
материалдармен қатар, табиғи ресурстарды алмастырушы өнімдердің кең
ассортиментінің алынатындығының кепілі.
Айта кетерлік жайт, соңғы он жылдықтағы дүниежүзілік экономиканың
қарқынды дамуы жаңа қоғамның алдына мынандай факторлардан туындайтын
күрделі мәселелерді қойып отыр: энергетикалық және шикізаттық дағдарыс,
дүниежүзінің әр түрлі елдеріндегі технологиялық потенциалдың тұрақсыз дамуы
және т.б.
Осындай маңызды мәселелерді шешу алғашқы энергия таратушылармен
жабдықталу, оларды өндіру тәсілдерін жетілдірумен тығыз байланысты. Осыған
байланысты мұнай және газ дүниежүзілік шаруашылықтық механизмді құру және
экономика мүқтаждықтарының өсуімен, қоғамдық өндірістің минералдық-
шикізаттық базасына салмақтың күшеюі мен арадағы қарама-қайшылықтардың
өршуі жағдайында ерекше рөлге ие.
Республикадағы мұнай шикізатын кешенді қолдану ретінде энергетикалық
схема бойынша шикізатты өңдеу түсіндіріледі. Атап өтерлік жайт, мұнайды
химиялық мұқтаждықтарға тұтыну дүниежүзі бойынша оны өңдеудің 10-15%
артпайды, бірақ мұнайхимиялық синтездің соңғы өнімдерін пайдалану
тиімділігі қалған мұнайдың 90% энергетикалық мақсаттарға тұынуынан кем
түспейді [14].
Мысалы, Румынияда энергетикалық схема бойынша мұнайды өндеу процесінде
алынған мұнай өнімдерінің толық құны шикізат құнынан 4 есе артса,
мұнайхимиялық схема бойынша 40 есе артады. Егер көмірсутектік ресурстардың
соңғы мұнайхимиялық өнімдер өндірісіне дейінгі потенциалдық құндылығын
салыстырмалы талдасақ, онда олардың құны ішкі мұнайды өткізуден түскен
кірістен 100 есе артады.
Қазақстанның нақты кен орындарының көмірсутектік шикізатына қатысты
мәліметтер мұнай ресурстарын терең өңдеудің жоғары тиімділігін
куәландырады. Мысалы, өңдеуге дейін 1 тонна мұнайдың бағасы - 100-120 $
болса, өңдеуден алынған 1 тонна полиэтилен - 550 $, 1 тонна полипропилен
-1000 $, 1 тонна полиэтилендік қапшықтар - 900 $ қүрайды.
Кез келген мұнай компаниясының қызметінің маңызды белгісі - тиімділік
деңгейі. Бүл көрсеткіш - саланың барлық құраушы жүйелерінің нәтижелерінің
қосындысы, осы көрсеткіш шеңберінде мұнай өндірудің үлестік салмағы төмен.
Сондықтан мұнай компанияларының қызметін кеңістіктегі күрделі жүйені
қүру түрінде елестету қажет, жүйенің жағдайын, оның дамуын және болашағын
болжау көптеген бір-бірімен байланысты параметрлер көмегімен жүзеге
асырылады.
Дамыған елдердегі мұнайхимия өндірісінің капитал сыйымдылығы тік және
көлденең интеграциялау сызықтары бойынша өндірістің аталмыш саласын
қаржыландыру ерекшеліктерін бейнелейді. Мұнайхимия өнімінің қуатты өндірісі
мұнай және химия мекемелерін біріктіреді, және мұнай фирмалары қоғамды
көмірсутектік шикізатпен, энергиямен, ал химия өндірісі технологиямен,
ғылыми-іздестірушілік өңдеулермен жабдықтайды.
Кез келген жүйе интеграциялық сипатқа ие болуы тиіс. Жүйе тағайындалған
функцияны орындауға қабілетті, бір-бірімен тығыз байланысты элементтерді
біріктіретін біртұтас кешен болуы мүмкін. Жүйе - нақты қасиеттер мен
байланыстарды қамтитын объектілердің қүрылымдық-ұйымдық кешені.
Бірнеше белгілері бойынша саланьң мекемелерін тарату мен дамытудың
маңызды нұсқасы - әрекет етуші объектілерді кеңейту немесе модернизациялау,
жаңа өндірістік (шаруашылықтық) объектілерді құру, өндірілетін және
өткізілетін өнімнің ассортименті мен көлемін, өндірістің технологиялық
тәсілдерін талдау, өнімді пайдалану мен тасымалдау тәсілдерін таңдау.
Жалпы айтқанда, оптимизациялық есептерді жүзеге асыру қарастырылып
отырған саланың болашағын анықтап, мынадай нәтижелерді сипаттайды:
8. мекеменің көлемін, мамандану деңгейін, таратылуын дәлелдеу;
9. саланың және оның жеке объектілерінің даму қарқынын анықтау;
10. өндірістің үсынылған технологиясы;
11. өндірілген өнім ассортименті мен оның әрқайсының көлемі;
12. алуан-түрлі тұтынушылардың сүранысын қанағаттандыру дәрежесін
тағайындау;
13. тасымалдау байланыстарын дамыту (шикізаттарды, жартылай өнімдер
мен дайын өнімді тасымалдау көлемі мен бағыты);
14. есепке алынған ресурстар мен өндірілген өнім тиімділігін салыстырмалы
бағалауды жүргізу.
Осындай міндеттерді шешу барысында тасымалдау шығындары мекеменің
мамандану деңгейін анықтауға, жаңа өндірістерді тарату орындарын таңдауға,
шикізат пен дайын өнімдерді тұтынушылардың өндірушілерге бекітілуін
талдауға әсерін тигізіп отырғанда, тек өндірістік және тасымалдау шығындары
ғана емес, сонымен бірге инфрақүрылымдық звеноларды қүру қажеттілігін
дэлелдеуші шығындар да ескерілуі тиіс.
Мұнай нарығыресурстарын кешенді пайдалану дэрежесі экологиялық
жағдайлармен тікелей байланысты анықталады, оларды өндіру, тасымалдау
барысында экологиялық ластанулар айқын байқалады. Осыған байланысты
экологиялық түрақтылықты сақтау мәселелерін шешудегі неғұрлым күрделі және
нашар өңделген сұрақ - аймақтық экологиялық жүйенің қызметін нормалау,
өндірістік объектілерді орналастырудағы мүмкін норманы анықтау, сызықтық
қондырғыларды құру, жергілікті құрылыс материалдарын жолдар мен дамбалар
салуға қолдану нормалары [15].
Сонымен, мұнай өндірісі толықтай және оның жеке құраушы жүйелерін
дамытудың тиімді нәтижелерше қол жеткізудеп нақты перспективалар
мынандай жағдайларда жүзеге асырылуы мүмкін:
12. алғашқы шикізаттық ресурстар өңдеу процесіне тауарлық өнімдерді
терең алу схемасы бойынша тартылса;
13. құбырлық трассалардың тиімді жүйесі құрылса;
14. саланың дамуының техникалық-экономикалық және әлеуметтік
параметрлермен бірге қоршаған ортаны қорғауға да басты назар аударылса.
Республиканың мұнайгаз ресурстарын кешенді пайдалану жоғары экономикалық
нәтижелерге әкелуге қабілетті. Салыстыру үшін мынандай мәліметтер ұсынуға
болады: кейбір кен орындарынан алынған мұнай мен газды терең өңдеудің толық
бағасы 1 тонна шикізаттан 930-940 долларды құрауы мүмкін, мұның өзі
өңделген ресурсты өткізуден 4-4,5 есе жоғары. Мұның өзі күні бүгінге дейін
фракциялары Ресей мен Украинадан келіп түсетін Батыс Қазақстанның
мұнайхимиялық және газ өңдеу зауыттарының қуатын толық қамтуға жол ашар еді
[16].
Шетел әдебиеттерінде мұнайхимияның жартылай өнімдерін эспорттаушы ірі
елдер дамушы елдер болады деген пікір қалыптасқан. Өндірістік дамушы
елдерде ғылыми тұрғыдан сыйымдылығы жоғары өнім өндіруді көздейтін ғылыми-
өндірістік экономикалық құрылым қүрылады. Осындай мемлекеттердің ғылыми-
өндірістік стратегиясы өз территорияларынан материалсыйымдылығы,
еңбексыйымдылығы жоғары, экологиялық лас өндірістерді аластату. Бүгінгі
күні жаңа экономикалық қарым-қатынастардьщ қалыптасуы жағдайларында
республикадағы Мұнай нарығыдаму стратегияларының концепциялық аспектілерін
шешу мұнайгаз ресурстарын пайдаланудың жан-жақты және көпвариантты
есептеулерінің негізіне тауарлық өнімнің неғүрлым мүмкін және экономикалық
тиімді шығуы сай келген жағдайда маңызды сипатқа ие болады.
¥зақ жылдар бойы Қазақстанның мұнайгаз өндірісі Кеңестер Одағының
м^найгаз саласындағы біртұтас жүйенің құрамында болды. Мұнай нарығы
өндірісінің қальптасуы социалистік заңдар бойынша жүзеге асырылды, ол
нарықтық экономиканың талаптарына жауап бермейді және шектеулі ресурстық
экономикалық жүйе шеңберінде дамуға бағытталды.
Кеңестер Одағы таралып, Республика тәуелсіздік туын қолға алған кезде,
алғашқы жылдары, экономикалық жағдай шиеленісіп кетті, өндіріс құлдырап, ол
мұнайгаз саласын басқарудың жаңа формалары мен құрылымын іздеуге мәжбүр
етті.
Мұнай саласын қайта құру нарықтық талаптарға жауап беретін, соның
ішінде тікелей интеграцияланған мұнай компанияларын дамытуды көздеді.
Өндірістік мекемелердің ұйымдық қүрылымдарының негізгі түрлеріне мыналар
жатады: иерархиялық, функционалдық, дивизионалдық және матрицалық [17].
60-жылдардың басында көптеген компаниялар неғұрлым икемді, сыртқы
жағдайлардың тез алмасуы мен жаңа ғылыми сыйымды технологиялардың пайда
болуына қабілетті үйымдық құрылымдарды жасап, оны енгізуге бет бұрды.
Мұндай кұрылымдар компанияның мұқтаждықтары мен сыртқы ортаның
өзгерістеріне сай модификацияланатын болғандықтан, адаптациялық құрылым
деген атқа ие болды. Адаптациялық қүрылымдардың негізгі типтері: жобалық,
матрицалық және конгломератгық.
Жобалық ұйым уақытша сипатқа ие. Бұл ұйымның мақсаты - бір топқа
неғұрлым квалификацияланған мамандарды жинау арқылы күрделі жобаны
тағайындалған смета, мерзім шеңберінде жүзеге асыру.
Матрицалық үйымда жобалық топ жобаның жетекшісіне және функционалдық
бөлімдердің жетекшілеріне бағынады. Жобаның жетекшісі тек жобалық
өкілеттілікке ие.
Конгломераттық үйым нақты жағдайды жүзеге асыру бойынша форманы
иеленеді. Мысалы, компанияның бір бөлімшесі дивизионалдық құрылымды,
екіншісі функционалдық, үшіншісі жобалық немесе матрицалық құрылымды
пайдалануы мүмкін. Конгломерат ұйымының артықшылыгы - қалыптасқан
байланыстарды сақтай отырып, эр түрлі облыстардағы белсенділігін күшейту
немесе өз уақытында азайту.
Тәжірибеде барлық өндірістік-шаруашылықтық бірліктер үшін бірдей ұйымдық
құрылым болмайды. Көптеген ірі компаниялар күрделі құраушы ұйымдық
құрылымды пайдаланады. Кез келген құрылым шеңберінде тікелей қарым-
қатынасты жақсарту жергілікті өкілеттілікпен қамтамасыз етіледі. Жергілікті
басқару қүрылымдары диверсификациялық өндіріс, қатігез бэселекестік
жағдайында қолданылады [18].
Стратегияны таңдауға сыртқы экономикалық ортадағы өзгерістер мен қатар,
басқа да факторлар, соның ішінде үйымдық қүрылым да эсер етеді.
Шаруашылықтық қызметті диверсификациялау мен операцияларды глобализациялау
масштабын арттыруға тэуелді компанияның үйымдық құрылымының эволюциясы 1-
кестеде берілген.
Тікелей интеграцияланған компаниялардың дамуының басты бағыты -фирманың
жеке бөлімдерінің қүрылуының функционалдық принципінен дивизионалдық
принципке алмасу. Дивизионалдық принциптің негізі географиялық немесе
өнімдік принцип болып табылады (1-сурет).
Дивизионалдық аймақтық қүрылымның артықшылықтары мыналармен байланысты:
1. біріншіден, компанияның даму стратегиясын жасауға күштерді біріктіру
мүмкіндіктері пайда болады;
2. екіншіден, компанияның жеке бөлімшелерінің арасындағы
инвестициялық ресурстарды тарату тиімділігі артады;
3. үшіншіден, өнім өндіруші бөлімдердің қызметінің нэтижелерімен
еңбекті салыстыруға дәлел табылады.
Тікелей интеграцияланған мұнай компаниялары мамандандырылған
компаниялар алдында бәсекелестік артықшылықтарға ие. Осындай жағдай
мұнайдық шикізатқа баға төмендеген кезеңде интеграцияланган компанияларды
дамудың шығындық концепцияларын өзгертіп, тиімділікті есептеу
концепцияларына көшуге мәжбүр етеді. Мұның өзі интеграциялық компаниялардың
көптеген мамандандырылмаған бөлімдерді қаржыландырудан бас тартуынан
көрінеді. Осыған байланысты, мамандандырылған компаниялар үшін өткізу
нарықтарында қуыстардың артуы байқалады.
Мұнай бизнесіне алуан түрлі қызмет салаларының комбинациясы тэн. Мысалы,
мұнайгазды барлау - өндіру, тасымалдау - мұнайдың көтерме саудасы, мұнайгаз
өңдеу - мұнайхимия, мұнай өнімдерінің көтерме саудасы -мұнай өнімдерінің
бөлшек саудасы.
1-кесте - Компанияның міндеттерін кезеңдер бойынша шешу
Компанияның Шешілетін міндеттер
даму кезеңдері
1 Өнімді өндіру мен өткізу
2 ішкі нарықты жаулап алу. Өз өнімімен дүниежүзілік нарыққа
шығу немесе ішкі нарық шеңберінде өнім номенклатурасын
кеңейту
3 Дүниежүзілік нарыққа шығу. Географиялық белгі бойынша
бөлімшелердің құрылуы
4 ішкі нарықтағы компанияның қызметін диверсификациялау
5 Бірнеше өнім түрлерімен дүниежүзілік нарықка шығу арқылы
стратегиялық міндеттерді жүзеге асыру. Өнімдік және
географиялық принциптерді біріктіру
6 Дүниежүзілік нарықта жетістікке ие болса, шетелдік
бөлімшелердің санын өсіру.
Мұнай бизнесі қатынасушылардың қандай бағытта және қандай үйымдық
формаларда әрекет етуіне тэуелсіз күрделі капиталдық шығындармен
сипатталады. Осыған сай интеграцияланған компаниялардың екі типі белгілі.
Бірінші типке қаржылық белгі бойынша интеграцияланған компаниялар жатады,
мүндай компаниялар холдингтер деп аталады.Екінші типке өндірістік белгі
бойынша интеграцияланған компаниялар жатады: олар барлау, өндіру,
тасымалдау және өңдеу, шикізат немесе дайын өнімді өткізуді жүзеге асырады.
Мұнай бизнесінде негізінен екінші типті интеграцияланған компаниялар әрекет
етеді.
ірі мұнай компанияларын басқаруды салыстырмалы талдау барысында мынадай
жағдайлар байқалады:
1. қазіргі кезде компанияларда сызықтық-функционалдық құрылым емес
дивизионалдық басқару құрылымы қолданылады;
2. жеке өндірістерді интеграциялау капитал ағымы есебінен олардың өмір
сүру қабілетін арттыруға жол ашады;
3. тікелей интеграцияланған басқару құрылымы формасындағы өндірісті
ұйымдастыру неғүрлым тиімді;
8. тікелей интеграциялау жүйесі көпсатылы сипатқа ие;
4. мұнай бизнесіндегі экономикалық және саяси пікірлердің шиеленісуі -
тікелей интеграциялаудың салдары;
5. трансферттік бағаларды анықтауда интеграцияланған компаниялардың
қызметінде еркін нарық бағалары әрекет етеді;
6. мұнай компанияларының дамуы толық интеграциялау жолымен
жүзеге асырылады.
Барлық елдерде мұнай кешені мемлекеттің қатаң бақылауында болып,
нарықтық экономика жағдайларында күшейеді.
Қазақстанның мұнай өндірісінің ұйымдық өзгерістерінің бағыттарын анықтау
мақсатындағы мұнай саласын қайта құру шешімдерін қабылдауын Казақойл
ұлттық мұнай компаниясын құру мысалымен талдаймыз.
Отандық мұнайгаз саласындағы ұйымдық-экономикалық өзгерістердің алғашқы
кезеңінде мемлекеттік мекемелерді акционерлік қоғамдарға айналдыру туралы
шешім қабылданды. Нарықтық экономика жағдайларындағы мұнай саласындағы
шаруашылық байланыстарды жетілдірудегі екінші кезең - 1993 жылдың 9
қыркүйегінде қабылданған Қазақстан Республикасының Министрлер кабинетінің №
852 қаулысы негізінде Мұнай мемлекеттік холдингтік компанияның қүрылуы.
Мұнай нарығысаласына кең масштабты шетел инвестицияларын тарту
жағдайларында мемлекеттік міндеттерді жүзеге асыру үшін министрліктер мен
ведомстволармен қатар аралық звено құру керек болды.
Осыған байланысты Қазақстан Республикасының Президентінің 1997 жылғы 4
наурызындағы № 3378 бүйрығына сай көмірсутектерді барлау, өндіру және өңдеу
туралы келісімдегі Қазақстан Республикасының пікірлерін қорғау және мұнай
операциялары бойынша қабаттарды пайдалануды неғұрлым тиімді басқару жүйесін
қүру мақсатында Қазақстан Республикасының үкіметінің 1997 жылғы 24 наурызда
қабылдаған № 410 қаулысына сай Казақойл ұлттық мұнай компаниясы құрылды.
Мұнай нарығы басқарудағы мемлекеттің орнын анықтау, мұнай шикізатын
пайдаланудың тиімділігш арттыру мақсатында мұнайгаз саласын кері
құрудағы шешуші қадам - интеграцияланған акционерлік мұнай
компанияларын құру туралы идеяның өмірге келуі.
Казақойл ¥МК жоғарыдан ұйымдастыру принципі бойынша қүрылды. Қазіргі
кезде Казақойл ¥МК дүниежүзілік нарықтарда бәсеке қабілетті тікелей
интеграцияланған мұнайгаз компаниясы ретінде әрекет етуге ұмтылады.
Қазақстандағы тікелей интеграцияланған мұнай компанияларын құрудың
әрекет етуші алғы шарттарын қарастырайық. Республиканың мұнайгаз
кешеніндегі құрылымдық сипатының кемшіліктері бүрынғы Кеңестер Одағы
үкіметтік органдарының Қазақстанды ірі ресурстарды жеткізуші елге айналдыра
отырып, көмірсутектік ресурстарды тек өндіруге бағытталған саясатын жүзеге
асырғандығымен түсіндіріледі.
Кеңестер Одағы ыдыраған соң одақтас мемлекеттер, республикалар
арасындағы шаруашылық байланыстар үзіліп, біртұтас экономикалық кеңістік
пайда болды, өндірістік-технологиялық шынжырлардың бұзылу процестері өршіп
кетті. Қазақстан экономикасына бүл процесс көптеген жағымсыз салдарын
тигізді, себебі мұнай өндіру мекемелері Ресей Федерациясының өңдеу
мекемелерімен байланысты болды.
Қазақстанның мұнай өңдеу мекемелері, өз кезегінде, Батыс Сібір
аймақтарынан келетін шикізатпен қамтамасыз етілді.
Мұнай өнімдерінің ішкі нарығының сыйымдылығы өндірістің технологиялық
артта қалуынан, отандық мұнай өңдеу мекемелерінің отынға сүранысты
қанағаттандыра алмағандығынан тапшылыққа душар болды. Осы себептер аз
күкіртті дизельдік отынның, жоғары сапалы майлардың, жоғары октанды
бензиндердің үлестік шығарылуының төмен болуына экелді. Отандық мұнай өңдеу
саласындағы көптеген жағымсыз факторлар күні бүгінге дейін шешімін таппай
отыр.
Көмірсутектік шикізат, сұйық немесе газ тэрізді физикалық жағдайға
тәуелсіз жоғары дамыған мұнайгаз өңдеу және мұнайхимия салалары жағдайында
пайдалы қазбалардың ерекше түрі ретінде танылады, олардың пайдалылығы қоғам
үшін жеке фракциялардан алынатын өнімдердің кең спектрімен бағаланады.
Көмірсутектің алуан түрлі фракцияларына бай шикізатқа деген кең сүраныс
мұнай кешенінің алдына мұнайгаз ресурстарын өндіру аудандарында мұнай өңдеу
және мұнайхимия мекемелерінің қүрылысын салу міндетін тағайындап бергеніне
көп жыл өтті. Осыған байланысты Маңғыстаудағы кешен құрылысының, Батыс
Қазақстан облысындағы сұйық және газ тэрізді көмірсутектерді өңдеу
зауытының, Құлсарыдағы мұнай химия кешенінің қүжаттары дайындалған болатын.
Бәрімізге белгілі, маркетинг негізін ұзақ мерзімдік нәтижеге
мекемелерді бағыттау, нарық конъюктурасын жүйелі зерттеу, өндірісті
тұтынушылардың сұранысына бағыттау, бэсекелестердің қызметін зерттеу,
шығын-нәтиже белгісі бойынша қызметті тұрақты бақылау принциптері
құрайды. Сондықтан осындай принциптерді жүзеге асыру, ең алдымен,
өндірілген тауарлардың жалпы конъюктурасының өзгерісі бойынша әрекет ете
алатын шаруашылық қызметінің механизміне ие өндіріспен тікелей байланысты
[19].
Аталған шаралардың барлығы мұнай өңдеу және мұнайхимия мекемелерінің өз
қуаттарын қалдық принципі бойынша жабдықтау жагдайларымен бетпе-бет
келгенін бейнелейді. Сонымен қатар, мұнайхимиясына қажет шикізаттың
альтернативтік түрлері технологиялық сипаттағы меншіктік жаңалықтардың
болмауынан терең өңдеуге жатқызылмай отыр. Көмірсутектік газдардың
фракцияларға бөліну процесін жүзеге асырушы қүралдар, ойпаттар,
қондырғылармен жабдықталудың төмен деңгейі -өндірілген газдьщ жоғары
көлемінің экспортқа шығарылуының бірден-бір себебі.
Мұнай өндіруді интенсификациялау бойынша қызметтердің жалғасуы Маңғыстау
кен орындарынан көмірсутектер игеру туралы тарихты еріксіз еске түсіреді:
60-жылдарындағы Маңғыстаудың мұнай байлығын игеруге бағытталған ірі күрделі
салымдар, барлық өндірілген шикізат Қазақстан территориясынан тыс
өңделінгендіктен, сала құрылымына өзгерістер экелмеді. Ол кезде
Республикада 20 мұнайхимия және мұнай әңдеу өндірістері эрекет етсе,
бүгінгі күні тек 9 мекеме ғана қызметін жалғастыруда.
Осыларды қорыта келе, мынандай шешімге келеміз: ұлттық экономиканың
мұнай өндіру саласы мен өңдеу секторы терең қайта құруды талап етіп отыр,
және осы бағыттағы басты шара - ұлттық тікелей интеграцияланған
компанияларды құру болуы тиіс. Осындай жағдайларды жүзеге асыруға қажет
елдегі қағидалар мыналар:
1) табиғи, технологиялық және экономикалық факторлармен негізделген
өндіру мен өткізуді үйымдастыруды тиімді басқару жүйесін құру;
2) мұнай компанияларының өнімді өткізу нарықтарына бақылау орнатуға
үмтылысы;
3) өндіріс деңгейінде қаржылық және материалдық ресурстарды үнемдеу
мүмкіндіктері. Капитал мен өндірісті үйлестіру, біртұтас инфрақүрылымның
болуы, өндірістегі үлестік шығындарды қысқартуға жағдай жасап, өткізу
қызметінің тиімділігін және пайданы арттыруға жол ашады;
4) тікелей-интеграцияланған құрылымдар шеңберінде шикізаттық
түсімдердің бақыланатын көздерін қамту;
2 ҚР МҰНАЙ НАРЫҒЫН ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАҒАЛАУ
2.1 Мұнай нарығының дамуының ағымдық жағдайын талдау
Қазақстан Республикасының элеуметтік-экономикалық дамуы үшін қажет
қүралдарды иеленудің жеке елдің өмір сүру деңгейінің өсуін қамтамасыз
етудің басты көзі қабаттық байлықтар, соның ішінде көмірсутектік ресурстар.
Қазақстан Республикасы күрделі мұнай өндіруші елдердің бірі бола отырып,
көмірсутектік шикізат қорлары бойынша дүниежүзінде 9-орынды иеленіп отыр.
Республиканың эрекет етуші және перспективті мұнайгаз аймақтарының жалпы
ауданы - 1700 мың шаршы км., немесе барлық территорияның 62%-н құрайды.
Қазақстан Республикасының көмірсутектік потенциалының үлесіне
дүниежүзілік барланған қорлардың жалпы көлемінің 1,5%-ы келеді. Бүгінгі
күні Қазақстанның дэлелденген игерілген қорлары (құрғақтағы) мұнай мен
конденсат - 21 млрд. баррель (2,9 млрд. тонна), газ - 1,3 трлн. м3 қүрайды
екен.
Қазақстанда мемлекеттік баланста 212 мұнай мен газ орындары бар, олардың
көбі республиканың батыс аймағында орналасқан. Атап айтқанда, Теңіз кен
орнының игерілген қорлары - 7,9 млрд. баррель (1,14 млрд. тонна) мұнайлы
газды конденсаттық Қарашығанақ кен орнының газдық қорлары - 1,3 млрд. м3
және конденсаттық қорлары - 5,1 млрд. баррель (700 млн. тонна) (2-кесте).
2-кесте - Қазақстанның маңызды мұнайлы кенорындары
Кенорны Өндірудегі үлестік салмағы, %
Тенгиз 31,1
Өзен 20,8
Қарашығанақ 10,5
Қаламқас 6,8
Жетыбай 6,1
Жаңажол 5,0
Қаражанбас 4,1
Құмкөл 3,8
Басқалары 11,5
- Қазақстан Республикасының статистикалық мәліметтеріне негізделіп
жасалған.
2006 жылы Қазақстанда газдық конденсатты мұнайды өндіру 15,4% артып,
59 млн. 400 мың тоннаны қүрады. Мұнай өндіру 50 млн. 582 мың тоннаны
қүрап, өткен жылмен салыстырғанда 11,5% артты, газдық концентрат 4%
артып, 8 млн. 810 мың тоннаны қүрады.
2006 жылы қаңтар - май аралығында мұнай мен конденсатты өндіру 12,3%
артып, 26,129 млн.тоннаны қүрады. 2006 жылы Қазақстаннан экспортталатын
мұнай мен газдық конденсаттың көлемі 2005 жылмен салыстырғанда 18% артып,
52 млн. 419,3 мың тоннаны құраса, мұнай өнімдерінің көлемі 22,5% артып, 2
млн. 315,6 мың тоннаны қүрады. 2007 жылдың бірінші тоқсанында Қазақстаннан
экспортталатын мұнайдың көлемі 5,3% артып, 13,4 млн. тоннаны құрады. 2007
жылдың қаңтар - наурыз аралығында мұнай мен газдық конденсатты экспорттау
көлемінің құндық сипаты 3,4 млрд. долларға тең. Қазақстандық экспортталатын
мұнайдың орташа бағасы 2004 жылы Брент мұнайының бағасының 80%
теңестірілген (1 тонна үшін 280 АҚШ доллары) (4-кесте).
3-кесте - Қазақстандағы шикі мұнайды өндіру мен экспорттау жағдайы
Жылдар Мұнай өндіру Мұнайды
экспорттау, млн.
баррель тэулікке
млн. т млн.баррель
тэулікке
1995 26,6 0,53 0,12
1996 25,8 0,52 0,12
1997 20,5 0,67 0,23
1998 23,0 0,75 0,25
1999 23,4 0,76 0,3
2000 23,7 0,77 0,52
2001 26,7 0,87 0,53
2002 30,6 0,99 0,78
2003 40,1 1,2 0,97
2004 47,2 1,42 1,18
2005 51,3 1,54 1,28
2006 59,4 1,8 1,5
- Қазақстан Республикасының статистикалық мәліметтеріне негізделіп
жасалған.
Құрғақтағы болжанып игерілген қорлар 7,8 млрд. тоннаға бағаланып
отырса, оның 2Л бөлігі Батыс Қазақстанда орналасқан. Мұнайдың батыс
қазақстандық қорларының 80%-дан астамы 5 км тереңдікте орналасқан, ілеспе
газ құрамында көмірқышқылдық газ бен күкіртсутектің жоғарғы деңгейімен
сипатталады.
Қазақстандық мұнай кен орындары геологиялық қүрылысы және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 2
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МҰНАЙ НАРЫҒЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІН ЗЕРТТЕУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ - ӘДІСТЕМЕЛІК ТӘСІЛДЕРІ 4
1.1 Мұнай нарығының дамыту бағыттарын зерттеудің теориялық негіздері 4
1.2 Нарықтық экономика жағдайындағы мұнай кешенін қалыптастыру мен дамыту
ерекшеліктері 10
2 ҚР МҰНАЙ НАРЫҒЫН ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАҒАЛАУ 18
2.1 Мұнай нарығының дамуының ағымдық жағдайын талдау 18
2.2 Қазақстан мұнайының ресурстық потенциалын экономикалық бағалау 35
3 ҚР МҰНАЙ НАРЫҒЫН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ 48
3.1 Мұнай нарығына инвестиция тарту - оның тиімділігін арттырудың басты
факторы 48
3.2 Қазақстанның мұнай нарығын дамыту перспективаларын негіздеу 54
ҚОРЫТЫНДЫ 63
ҚОЛДАНҒАН АҚПАРАТ ТІЗІМІ 65
КІРІСПЕ
Зерттеудің тақырыбының өзектілігі. Саяси және экономикалық тәуелсіздігін
алған елдің негізгі ғылыми және практикалық қажеттіліктерінің бірі өзінің
минералды-шикізат ресурстарын тиімді пайдалануы болып табылады. Осы
ресурстардың қорлары бойынша әлемдегі жетекші орынды иелене отырып,
Қазақстанның мұнай ресурстарының өндірісін экспортты және республиканың
ішкі қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін өсіріп жетілдіруге жағдайы келеді.
Қазақстан Республикасының мұнай нарығы ұлттық экономиканың құрылымында
анықтаушы орынға ие, оның негізгі басымдықтары болып табылады: ұлттық
энергетикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, шикізатты тиімді пайдалану,
республика экономикасының тұрақты өсуіне мүмкіндік беретін экспорттық және
ішкі құбыр желілерінің құрылысы.
Көмірсутек шикізатының едәуір қорлары, мұнайды өндіру көлемін арттыру
болашақта мұнай нарығы Қазақстан Республикасының экономикасында жетекші
орындарды иеленетінін куәландырады және оның дамуының елдің әлеуметтік-
экономикалық дамуымен тікелей байланысы айқындалып отыр.
Әрқайсының шешімі, нақтылап айтқанда, өз кезегінде ірі инвестициялармен
байланысты арнайы шаралардың жүйесін жасауды талап ететін, мұнай
өндірісіндегі пайда болған мәселелердің әр алуандығы, ұзақ жылдық дамудың
нәтижесі болып табылады. Игеріліп жатқан жоғары сапалы көмірсутекті
шикізаттардың басым бөлігі Қазақстанның аумағынан тысқары шығарылады.
Бірақ, әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешудегі көзге түсерліктей
жақсарулар әлі күнге бола қойған жоқ.
Аталмыш жағдайларды ескере келгенде, дипломдық жұмыстың өзектілігі
Қазақстанның мұнай нарығы шикізатын ұтымды және кешенді пайдалану жолдарын
ұсыну, оның шикізаттық бағытталуының алдын - алу оның дамуын тепе-теңдікке
келтірілген дамудың арнасына қарай бұруға мүмкіндік беретіндігімен ашылады.
Осы диплом жұмысы мұнай нарығының дамуының және тиімді қызмет атқаруын
арттырудың жолдарын негіздеуге арналған.
Зерттеудің мақсаты және міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан
Республикасының мұнай нарығының тиімді қызмет атқаруын арттырудың жолдарын
жасауды зерттеуінде болып табылады.
Қойылған мақсаттарға сәйкес келесі міндеттерді шешуге ұмтылыс жүзеге
асырылған:
1. әртүрлі кен орындарындағы өндірілетін шикізат ресурстарының
ерекшеліктерін ескере отырып, мұнай ресурстарын кешенді пайдаланудың
теориялық негіздерін зерттеу;
2. Қазақстанның мұнай нарығының экономикалык әлеуетін бағалау;
3. мұнайды өндіруші және өңдеуші кәсіпорындарының игерілетін шикізаттың
көлемдерімен қамтамасыз етілуінің дәрежесін талдау;
4. қазақстанның көмірсутек ресурстарының әлемдік нарықтарға шығуының
неғұрлым пайдалы жолдарын анықтау.
Зерттеудің мәні отандық мұнай нарығының тиімді қызмет атқаруының
мәселесі болып табылады.
Зерттеудің объектісі Қазақстан Республикасының мұнай нарығы қүрылымдық
бөлімшелері болып табылады.
Дипломдық жұмыстың қүрылымы. Диплом кіріспеден, 3 тараудан, қорытынды
және қолданылған ақпар көздерінің тізімінен тұрады. Жұмыс 66бет компьютерде
теріліп, 12 кесте, 2 сурет, 37 әдебиет атауларын қамтиды.
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МҰНАЙ НАРЫҒЫНЫҢ
ҚЫЗМЕТІН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ - ӘДІСТЕМЕЛІК ТӘСІЛДЕРІ
1.1 Мұнай нарығының дамыту бағыттарын зерттеудің теориялық негіздері
Шикізаттық ресурстардың қорларын құндық бағалау мәселелері экономикалық
әдебиеттерде ертеден көрініс тауып келеді. Осы мәселе бойынша зерттеулер
мен ұсыныстар көп жағдайда қатты пайдалы қазбалармен байланысты ашылады.
Пайдалы қазбалардың қорларын құндық бағалау бағытындағы зерттеулермен
А.С. Астахов, К.Г. Гофман, С.Я. Каганович, Е.Л. Кантор, В.И. Назаров, Н.А.
Хрущев айналысты. Тәжірибелік тұрғыдан мұнай қорларын құндық бағалау
мәселесін шешуге Л.П. Гужновский, Ф.Ф. Дунаев, З.К. Каргажанов, Н.К.
Надиров секілді мамандар айналысты.
Мұнай нарығы ресурстарын экономикалық бағалауға қызығушылық Қазақстан
Республикасының нарықтық шаруашылықтық жүйесіне ену кезеңінде күшейді,
мұның өзі дүниежүзілік мұнай компанияларының мұнай, кен орындарын игеруге
қарқынды қызығуымен және келісім - шарттарға сай жаңа қожайындардың
меншігі болып табылатын көмірсутектер көлемінің потенциалдық құндылығын
анықтауға ұмтылуымен түсіндіріледі.
К.Л. Пожарицкий [1] мұнай ресурстарын экономикалық бағалау үшін пайдалы
қазбаның кен орнындағы игерілген көлемінің құндылығы мен оларды өндіру және
өңдеу процестеріндегі барлық шығынның айырымы түріндегі тәсілді пайдалануды
ұсынды. Табиғи ресурстарды құндық бағалау тәсілдерінің ішінде таулы кен
орындарының өніміне тағайындалған кадастрлық бағаларды қолдану негізіндегі
тәсіл кеңінен қолданылады. Кадастрлық бағаларды отынға, мұнай қорларына
пайдалануды И.Е. Минц [2], ал газ қорларына пайдалануды -И.Я. Файнштейн [3]
ұсынды.
Көптеген маманның пікірінше, мұнайлық ресурстардың тұйықталған
көздерінің барлық талабына теңіз кен орындарын игеруден алынған өнімдер
ғана жауап береді.
Қорларды бағалау үшін мұнайдың өндірістік құндылығының шамасын қолдану
объективтік нәтижелерге қол жеткізеді. Мұнайдың өндірістік құндылығының
шамасы - нақты тағайындалған кезеңдегі 1 тонна шикі мұнай өнімдерінің
орташа дүниежүзілік бағалар деңгейіндегі құндарының қосындысы.
Шетел экономистері соңғы мұнай өнімдері формасында тұтынушыларға
сатылған мұнайды өткізу бағасы мен нақты өндірістік шығындар арасындағы
айырмашылықты мұнайлық пайда өсімі деп атайды. Олардың пікірінше, әрбір
мұнай сорты үшін мұнайдың өндіру мен өңдеудегі техникалық құны мен оны
өткізу құнының арасында айырмашылық бар. Осы айырмашылық тұтынушы
елдер мен өндіруші елдерде салық формасында, ал мұнай компанияларында
пайда өсімі формасында көрініс табады [4].
Мұнайлық пайда өсімінің болуы мұнайдың бірлік өнім болмауымен
түсіндіріледі. Әрбір кен орны өзінің дифференциалдық рентасының деңгейімен
ерекшеленеді [6].
Мұнайлық пайда өсімі мұнай нарығы әрбір өндірістік бірлігіндегі қосымша
пайда мен рента қосындысы ретінде көрініс табады. Пайда өсімінің шамасы
мұнай өнімдерінің отынның бәсекелестік түрлерімен салыстырғандағы алмастыру
деңгейімен анықталады [7].
Осы анықтама мұнай кешенінің арнайы ерекшеліктерін сипаттайды. Әр түрлі
кен орындарында өндірілген көмірсутектік ресурстардың сапалық ерекшеліктері
дүниежүзілік нарықтарда тағайындалған сұраныс деңгейлерін анықтап бере
алады.
Мұнайлы шикізатты сатып алуға келісім санының артуы сапалық
параметрлермен өлшенеді, жоғары сапаға төмен деңгейлі өндіріс шығындары сай
келеді.
Мұнайдың өндірістік құндылығының шамасы табиғи шикізаттың физикалық-
химиялық қасиеттері, өңдеу бағыты, өңдеу тереңділігі сияқты факторларға
тәуелді. Мұнайдың сапалық айырмашылықтары өңдеудің экономикалық
көрсеткіштері мен технологиясына шешуші әсерін тигізе отырып, алынатын
өнімдердің спектрін шектейді [8].
Мұнай сапасы оның құрамындағы жеңіл мұнай өнімдерімен, олардың
потенциалдық мазмұнымен анықталады. Мұның өзі, дүниежүзінің барлық еліндегі
отынды қарқынды пайдалану жағдайларында мұнай ресурстарын иеленуде басты
назарда, ол құрамында отындық фракциялардың жоғарғы үлестік салмағы бар
(70%) сорттарына аударылумен байланысты. Сонымен қатар, 1 тонна мұнайдың
өндірістік құндылығының шамасы оны өңдеу бағытына тәуелді өзгеріп отырады.
Отындық - майлы бағытта өңделген көмірсутектік шикізаттан неғұрлым құнды
соңғы өнімдер алынады және эксплуатациялық шығындардың жоғарғы деңгейіне
қарамастан өңделінетін әрбір тоннадан пайда жоғары болады.
Осындай нәтижеге өңдеу тереңділігін арттырған жағдайда да қол жетеді,
мұның өзі отындық және майлы өнімдермен бірге аралық фракциялардың
алынуымен байланысты. Аралық фракциялар жаңа өнім түрлерінің кең
ассортиментін алуға негіз болады [9].
Сонымен, мұнайдың өндірістік құндылығы - өндірісі экономиканың ағымдық
және перспективтік мұқтаждықтарымен, ішкі тұтыну құрылымымен тығыз
байланысты мұнай өнімдерінің құндарының қосындысы. Басқаша айтқанда,
мұнайдың өндірістік құндылығын құраушы мұнай өнімдерінің түрлері мен
олардың өндірістегі үлестік салмағы экономикалық жағдайлармен, мұнайдың
қасиеттерімен, технологиялық мүмкіндіктермен анықталады.
Мұнайдың өндірістік құндылығымен бірге потенциалдық құндылығы да
қарастырылады. Экономикалық потенциал жағымды техникалық, технологиялық,
үйымдық - басқарушылық, экономикалық, экологиялық, сыртқы саяси
жағдайлармен сипатталатын экономика салаларындағы өндірілген өнім мен
көрсетілген қызметтер жиынтығымен анықталады. Экономикалық потенциал ғылым
мен техниканың жетістіктерімен, өндірістік қуаттың көлемдерімен, тасымалдау
қүралдарының бірлігімен, еңбек ресурстарының профессионалдық дайындығының
сапасымен, өндірістік емес сфера салаларына даму деңгейімен анықталып,
экспорттық потенциалдың құрылуына жағдайлар жасайды.
Экономикалық потенциал біртұтас жүйе болып табылады, шаруашылықты
үйымдастыру барысында туындайтын мәселелердің шешімі өндіріс құралдарымен
және ғылыми-техникалық жаңалықтармен қамтамасыз етілген жағдайда ғана әрбір
құраушы кіші жүйені дамудың жоғарғы деңгейіне жеткізеді. Барлық құраушы
жүйе тығыз байланыста әрекет етеді.
Табиғи - шикізаттық ресурстар экономикалық потенциалдың құрама бөлігі
және айналым қорларының негізі бола отырып, өндірістік потенциалды
арттыруға жағдай жасайды, елдің жер, минералдық - шикізаттық және басқа да
ресурстарын тиімді пайдаланудың даму мүмкіндіктерін сипаттайды.
Табиғи - ресурстық потенциал ресурстық қорлардың саны мен сапасы, оларды
өндіру мен тасымалдау жағдайларымен анықталады.
Қазақстанның мұнай қорлары экономикалық потенциалдың басты бөлігі
болғандықтан мұнай потенциалын тиімді пайдалану мәселесі республика
экономикасын дамытудағы басымдылық мәселелердің бірі болып отыр.
Мұнай потенциалы мынадай құрылымдардан тұрады:
1) көмірсутек қорлары, қабаттардан игерілуі тиіс ішкі мұнай саны;
2) көмірсутектерді өндіру - қорлардың саны мен сапасымен, оларды өндіру
жағдайымен анықталады;
3) мұнайды өңдеу - мемлекеттің өндірілген шикізатты өңдеу мен мұнай
өнімдеріне мұқтаждықтарын қанағаттандыру мүмкіндіктерімен анықталады;
4) Тасымалдау - мұнай құбырларының өткізу қабілетінің жағдайлары мен
резервтерімен, шикізаттық және ресурстық көздерге жақын
орналасу
жағдайларымен анықталады;
5) мұнай өндіруге инвестиция салу - Қазақстан Республикасының
мұнай саласындағы инвестициялық ресурстарды толық пайдалануымен
сипатталады;
6) мұнайхимиялық потенциал - елдің соңғы өнімді өндіру
мүмкіндіктерімен анықталады.
Сонымен қатар, экспорттық потенциал ретінде ұлттық шаруашылықтьң сыртқы
нарыққа өткізуге бағытталған бәсекелес қабілетті өнімнің қажет көлемін
өндіру қабілеттілігімен танылады. Мұнай потенциалы ретінде А+В+Сі
категориясы бойынша тағайындалған перспективалық құрылымдардағы жүргізілген
геофизикалық және геологиялық - барлау жүмыстарының нәтижесінде анықталған
және пайдаланылатын кен орындарының мемлекет иелігіндегі игерілген
көмірсутектік ресурстардың (мұнай, газконденсаты, табиғи және ілеспе газ)
қорлары танылады.
Мұнай нарығы ресурстары - құрамында басқа да химиялық қоспалары бар
күрделі ресурс. Физикалық-химиялық қүрамы бойынша көмірсутектер метандық
топқа (90% және одан жоғары СИН), этандық, пропандық, бутандық және жоғары
ауыр топтарға бөлінеді.
Ауыр фракциялы көмірсутектерден фракциялы алуан түрлі технологиялық
сызбаларды қолдану мен терең өңдеу нәтижесінде өнімнің кең ассортиментіне
қол жеткізуге болады.
Өндірістің тиімділігін арттырудың тәжірибелік жолдарын анықтау
мәселелерін шешу - экономиканың басты кірпіші. Осы құбылыспен тікелей
байланыс теоретикалық өңдеулердің пайда болуымен, соның ішінде нарықтық
экономика жағдайына бейімделген өсу теориясының, экономикалық өсу
теориясының ұсынылуымен көрініс тапты. Жаңа теоретикалық идеяларды жүзеге
асырудың негізгі нәтижесі ұлттық шаруашылықтьщ барлық жүйесі шеңберінде
тепе-теңдік жағдайды табу, пропорционалды және дағдарыссыз даму, еңбекпен
толық қамту және т.б. болуы тиіс. Осыған байланысты, экономистер
микроэкономикалық процестерді зерттеуден ұлттық кіріс, жалпы ішкі өнім,
жинақтау, түтыну және т.б. категорияларды қамтитын макроэкономикалық
процестерді зерттеуге көшті [4].
Осындай стратегиялық маңызды экономикалық категориялардың сандық шамасын
анықтау алгоритмін іздеуге бағытталған теоретикалық және әдістемелік
өңдеулер қажеттілігі нақты жағдайлармен сипатталатыны белгілі. Сонымен
қатар, микроэкономикалық процесс үғымымен тікелей байланысты шешімі
табылмаған мәселелердің макроэкономикалық категорияға енуі таң
қалдырмайтын жағдай.
Осындай қорытындыны дәлелдеуші нақты мысалға мұнай кешені, оған тән
мәселелер, оларды шешу жолдары, оны құраушы бірліктердің ұлттық экономикаға
әсер ету деңгейі жатады. Мұнай нарығы макроэкономикалық қүрылым ретінде
көптеген мұнай өндіруші елдер үшін экономиканың жалғыз ғана секторы болып
табылады. Біріккен Араб Эмираты, Кувейт, Венесуэль, Нигерия және басқа да
бөлек мемлекеттердің экономикасы. Мұнай нарығы бірліктеріне негізделген,
сол бірліктердің даму деңгейіне сай жалпы мемлекеттік көрсеткіштер мен
бюджетке валюталық түсімдер, әлеуметтік ортаның немесе саланың даму
деңгейі, инфрақүрылымдық өндірістер деңгейі, жалпы ішкі өнім, ұлттық табыс,
түсімдер шамасы тағайындалады.
Пайдалы қазба қорларын экономикалық бағалау тәсілдері мен оларды
қолданудың дүниежүзілік тәжірибесі отандық зерттеулер жүргізуде ортақ
көзқарастарды біріктіруде. Осы бағыттағы кең көлемді жұмыстар Америка
Құрама Штаттарында жүргізілді. Кәсіпқор геологтардың Американдық институты
Минералдық ресурстарды пайдалану бойынша жетекші тақырыбында жұмысын
жариялады [10]. Жұмыстың мақсаты - қабаттық ресурстардың кен орындарын
өңдеу жағдайындағы басты шаруашылықтың қарым-қатынастарын сипаттау үшін
экономикалық, саяси, техникалық, әлеуметтік және экологиялық факторлардың
минералдық-шикізаттық базаға әсерін бейнелеу. Жетекшілікте авторлар АҚШ-
да қабылданған терминологиялық базаға сүйенеді және құжатқа сай резервтерге
жалпы
минералдық-шикізаттық, отындық-энергетикалық және басқа да қабаттық
ресурстардың сенімді барланған, қазіргі өндіріс жағдайларында тиімді
игеріліп, қолданылатын бөлігі жатқызылады. Құжатқа сай пайдалы қазбаларды
пайдалануға қатысты берделер мыналар:
1. кез келген жыныс немесе минерал нақты техникалық, мэдени және
экономикалық жағдайларға сай потенциалдық құндылыққа ие, яғни жер
қабатының барлық пайдалы бөлігі потенциалдық қүндылыққа ие;
2. әрбір ірі, концентрацияланған және пайдалы жыныс ықтимал
құндылыққа ие;
3. нақты техникалық және әлеуметтік - экономикалық жағдайларда
игеруге мүмкін минералдық шикізат қорлары шектеулі;
4. игерілуі мүмкін шикізат қорлары кез келген мезетте жер қабатындағы
нақты минералдық ресурстың жалпы көлемінің аз ғана үлесін құрайды;
5. нарықтық экономикалы елдердегі минералдық шикізаттың көптеген
түрінің резервтері оларға тағайындалған бағаның өсуіне сай артады [10].
Жоғарыда аталғандай, құжаттың авторлары ұсынған көмірсутектік
ресурстарды экономикалық бағалауға концепциялық тәсілдер мынандай қорытынды
береді: көпкомпонентті шикізат ресурстар қожайынының мақсаттары мен
міндеттерін жүзеге асыруда қандай өнім ассортиментін игеру керектігіне
тәуелді жеке қарастырылуы тиіс.
Нарықтық экономика жағдайында мұнайгаз кен орындарын экономикалық
бағалау үшін қолданылатын алуан түрлі әдістемелік тәсілдер шаруашылықтың
жоспарланған жүйесі жағдайындағы тәсілдерден ерекше. Осыған байланысты
жұмысты орындау барысында қолданылатын анықтамалар енгізу керек.
Барлық есептік ақпараттар негізінде дүниежүзілік тэжірибеде жалпы
қабылданған мынандай терминдер қолданылады:
6. ақша ағымы, қаржылық ресурстардың қозғалысы, құралдардың алмасуы
немесе тауарлар мен қызметтердің ақша түріндегі құны;
7. дисконттық немесе игерілген инвестицияларды ағымдық кезеңге
келтіру, дисконтталған ақша ағымы - нақты кезеңге келтірілген болашақ
күтілінетін ақшалай түсімдер мен шығындар шамасы;
1. ақша ағымының таза жаңа құны (ТЖҚ);
- пайданың ішкі нормасы (ШН) - инвестицияның өтелу нормасы.
Нарықты экономикалы елдерде қолданылатын талдау тәсілдері мынадай
қағидаға негізделген: жетілген инвестициялық шешімдер, яғни оларды
таңдаудың экономикалық белгілеріне жауап беретін шешімдер экономикалық өсу
мен қоғам өмірінің сапасын жақсартуға жол ашады. Осыған сай,
инвестициялардың тиімділігін талдау мақсаты шектеулерді ескере отырып,
қоғамдық және жеке жағымды жағдайларды арттыруға бағытталған.
Инвестицияның тиімділігін талдау бойынша шетелдерде қабылданған әдістемелік
тәсілдер оларды меншіктік құралдар есебінен ғана емес, сонымен қатар қарыз
көмегімен қаржыландыру мүмкіндіктерін қарастырады. Бұл жағдайда
инвестициялық салымдардың тиімділігін анықтауда қарыздың негізгі саласынан
төлемдер мен қарызды өтеу бойынша өсімдер ескеріледі.
Сонымен, инвестициялық төлемдердің тиімділігін бағалау үшін бірнеше
көрсеткіш жүйесі қолданылады, бірақ оларды таңдау жобаның сипатына тәуелді
жүзеге асырылады. Капиталдық салымдар мен инвестициялық шешімдердің
тиімділігін бағалау тәсілдерін таңдауды сипаттайтын маңызды факторларға
мыналар жатады:
1. салым көлемі: шағын, орта, ірі;
2. инвестициялау ұзақтығы: қысқамерзімдік, ортамерзімдік және
ұзақмерзімдік варианттар;
3. дисконт деңгейі;
4. инвестициялық жобалардың типтері: тәуелді және тәуелсіз, стандарттық
және стандарттан тыс;
Инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалауда мынадай тиімділік түрлері
қолданылады:
2. коммерциялық (қаржылық) тиімділік - жобаға қатынасушылар үшін
жобаны жүзеге асырудағы қаржылық салдарды анықтайды;
3. бюджеттік тиімділік - аймақтық және жергілікті бюджет үшін жобаны
жүзеге асырудағы қаржылық салдарды анықтайды;
4. экономикалық тиімділік - инвестициялық жоба қатынасушыларының
тікелей қаржылық қызығушылықтарынан тыс жобаны жүзеге асырудағы
шығындар мен нәтижелерді анықтайды.
Қалпына келтірілмейтін ресурстарды пайдаланудағы өндірістің кез келген
түрінің тиімділігін бағалаудың дәстүрлі тәсілі - өндірілген шикізатты
өткізуден түскен кіріс есебінен күрделі салымдардың жүзеге асырылу кезеңі
мен деңгейі туралы ақпар беретін алуан түрлі экономикалық көрсеткіштерді
есептеу.
Сонымен қатар, күрделі экономикалық зерттеулерді жүргізу барысында
есептеулерді бірнеше рентабельділіктің көрсеткіштерімен толықтыру керек:
инвестицияның нақты тиімділік коэффициенті, дисконттық инвестициялардың
нақты өтелу коэффициенті және т.б.
Шикізатты кешенді пайдаланудан экономикалық тиімділік - материал
сыйымдылықты азайту және өнім өндірісіндегі еңбек және қаржылық ресурстарды
үнемдеу. Мұнайды кешенді қолдану - аз қалдықты және қалдықсыз технологияның
басты шарты. Оның негізгі принциптерін жүзеге асыру үшін бір шикізат
түрінен жан-жақты мақсатты бірнеше жаңа өнім түрлерін алуға мүмкіндік
беретін қосымша шығындар қажеттілігі ашылады.
Қабаттық, соның ішінде мұнайлы ресурстарды пайдаланудан тиімділікті
арттырудың негізгі мәселелерінің бірі - пайдалылық коэффициентін арттыруға
мүмкіндік беретін алуан түрлі өнім алу.
Ескере кететін жайт, аймақты деңгейде инвестицияларды игеруден нақты
нэтижелерді есептеу барысында көмірсутектік шикізатты өндіру мен
пайдалануға байланысты жеке кешендердің қызметіне тән ерекшеліктер
туындауын ұмытпау керек. Осыған байланысты бірнеше салыстырмалы шамаларды
есептеу қажеттілігі туындайды, мұның өзі зерттелетін аймақтың экономикасы
салаларының өндірістік-шаруашылықтық қызметінің көрсеткіштерін
республикалық деңгеймен салыстыруға мүмкіндік береді [11].
Салыстыру процесіндегі нақты экономикалық тиімділікті сипаттау үшін
қолданылатын көрсеткіштер жүйесіне мынадай талаптар қойылады:
8. көрсеткіштер нақты және дәл ақпарға сүйеніп, саланың даму деңгейін
толық аша білуі керек.
5. көрсеткіштердің мәні нақты сандық бағалауға ие болуы тиіс.
6. қолданылатын ақпарлардың талдауы серпіндік деңгейде берілуі тиіс.
9. жеке салалар немесе уақытша құрылған өндіріс топтарын
салыстырудағы аналитикалық жүмыс барысында бірыңғай көрсеткіштер
қолдануы тиіс.
Шаруашылықтың нақты саласының деңгейі, біздің мысалымызда, мұнайгаз
кешені, оның қүрамына енетін мекемелердің өндірген өнімдерінің көлемімен
анықталады. Сондықтан мекеме қызметінің негізгі көрсеткіштерінің қосымша
шамаларын да талдау қажет. Мұндай шамаларға өндірілген өнімнің энергиялық
және еңбексыйымдылығы, энергиямен және қормен жабдықталу, қорқайтарымы
жатады. Мұндай көрсеткіштер жүйесі зерттелінетін өндірістің техникалық
жарақтану жағдайы мен оның экономикалық нәтижелерін анықтауға жол ашады.
Сонымен қатар, әрбір құраушы жүйені бір-бірімен салыстыру өндірістік-
шаруашылық қызметтің болашақ бағытына себебін тигізетін мәселелерді
анықтауға мүмкіндік береді.
Талдау процесі барысында еңбек өнімділігін арттыру, үлестік күрделі
салымдарды азайту бойынша нақты факторларға басты назар аударылады, мұның
өзі мынадай жағдайларымен байланысты:
10. Шикізаттық ресурстардың пайдаланылуын жақсартумен (шикізаттық
ресурстарды пайдаланудың барлық кезеңдеріндегі шығындарды қысқарту);
11. Қондырғыларды толық іске қосу, жарылыстардың алдын-алу
нәтижесінде өндірістік қуаттарды пайдалану коэффициентін арттыру;
7. Жұмыс уақытыньщ құрылымдық сапасын жақсарту;
- Объектілер қүрылысының ұзақтығын, аяқталмаған құрылыс көлемін
қысқарту, қуатты өнімді өндірудің жоспарланған көлемін өз уақытында
енгізуге бағытталған инвестициялық ресурстарды тиімді пайдалану.
Капиталдық салымдар мен өндірістің экономикалық тиімділігін арттыру
бойынша факторларды талдау көптеген мэселелердің көрсеткіш деңгейінің әсер
етуін бейнелеп берді. Экономикалық тиімділікті арттырудың басты бағыттары
мыналар:
Мұнай нарығы ің өндірістік объектілерін тарату, тиімді өндірістік
және элеуметтік инфрақұрылымды құруды оптимизациялауды көздейтін
аймақтық факторларды пайдалану;
Салааралық сипаттағы міндеттерді шешуді көздейтін өндіріс
қүрылымын пайдалану;
Отын-энергетикалық, минералдық-шикізаттық ресурстарды кешенді
пайдалануға негізделген шикізаттық ресурстарды үнемдеудің басты бағыты
болып табылатын материал сыйымдылықты азайту.
Республика территориясында мұнай мен газдың ірі кеніштерінің ашылуы
дүниежүзілік нарықтағы елдің болашағын анықтап берді. Бірак, жаңа
экономикалық жағдайларда көмірсутектік ресурстарды игеру жағымсыз факторлар
әсерінен тежелуде.
1.2 Нарықтық экономика жағдайындағы мұнай кешенін қалыптастыру мен дамыту
ерекшеліктері
Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейінгі даму стратегиясында
өндірістің мұнайгаз саласына ерекше назар аударылған. Отын-энергетикалық
ресурстардың потенциалын күшейте отырып, ұзақ мерзімдік басымдылықтар
ретінде бағдарлама барлық мұнай кешеніне қатысты маңызды мәселелерді ешуді
көздейді [12].
Бағдарламаның басты шарттарына сай бірнеше мемлекеттік бағдарламалар
жүзеге асырылуда, соның ішінде атап өтетініміз, Мемлекеттің жақын
мерзімдегі қызметі бойынша бағдарлама. Бұл бағдарламада экономиканың мұнай
кешенін сауықтыру, инвесторлар алдындағы міндеттемелер мен келісімде
көрсетілген шарттарды қатаң сақтау, дүниежүзілік нарықтарға энергия
тасымалдау кескіндерін анықтау, тасымалдау мен коммуникацияның маңызды
объектілерінің құрылысы мен реконструкциясын аяқтау және т.б. шаралар
көрсетілген.
Ең алдымен, басты міндет - әрекет етуші кен орындарын өңдеуді
қарқындандыру және Каспий теңізінің қайраңдық зонасы мен құрлықтағы
перспективтік құрылымдарды іске қосу есебінен мұнайгаздық шикізатты өндіру
көлемін түрақты арттыруға қол жеткізу керек.
Республиканың мұнай саласының туындаған мәселелерінің алуан түрлілігіне
сай, мұнайгаз кешенін сыртқы және ішкі ортада әрекет етуші алпауыт жүйе
ретінде елестетуге болады, мұндағы ішкі орта - мемлекеттің ішкі нарығы, ал
сыртқы орта - дүниежүзілік нарық. Экономиканы дүниежүзілік шаруашылыққа
интеграциялау жағдайларында сыртқы ортаның ішкі ортаға, ал ішкі ортаның
мұнай жүйесіне әсері айқын байқалады [13].
Осыдан келіп, мемлекеттік деңгейде мұнай жүйесі ұлттық экономиканың
құраушы жүйелерінің бірі болса, ал дүниежүзілік масштабта елдің экономикасы
- дүниежүзілік экономиканың құраушы жүйесі болатындығын көреміз.
Кез келген құраушы жүйенің дүниежүзілік экономикаға әсер ету деңгейі
сол жүйенің даму деңгейімен бағаланады. Республиканың мұнай жүйесі
мемлекеттік экономиканың құраушы жүйесі бола отырьш, өзінің құраушы
жүйелеріне ие. Әрбір құраушы жүйенің даму дәрежесі жүйенің даму
стратегиясының басымдылықтарына тәуелді. Республиканың мұнай өндірісі
құраушы жүйелерінің басты міндеті ретінде бір ғана звеноның - мұнай
өндіруін арттыруды қарастыратын ұлттық кешеннің экономикалық
артықшылықтарын жүзеге асыру мүмкіндіктерін жоққа шығарады [27].
Мұнай саласы қүраушы жүйелерінің ең маңызды мэселелерін жүзеге асыру
экономиканың осы секторда қабылданған даму стратегиясының оң нэтижелерге
әкелетініне сенімсіз. Мұнай нарығышикізаты көп мақсатты қолданылатын ресурс
статусын иеленгені белгілі, мұның өзі - бұл ресурстан жанғыш-майлы
материалдармен қатар, табиғи ресурстарды алмастырушы өнімдердің кең
ассортиментінің алынатындығының кепілі.
Айта кетерлік жайт, соңғы он жылдықтағы дүниежүзілік экономиканың
қарқынды дамуы жаңа қоғамның алдына мынандай факторлардан туындайтын
күрделі мәселелерді қойып отыр: энергетикалық және шикізаттық дағдарыс,
дүниежүзінің әр түрлі елдеріндегі технологиялық потенциалдың тұрақсыз дамуы
және т.б.
Осындай маңызды мәселелерді шешу алғашқы энергия таратушылармен
жабдықталу, оларды өндіру тәсілдерін жетілдірумен тығыз байланысты. Осыған
байланысты мұнай және газ дүниежүзілік шаруашылықтық механизмді құру және
экономика мүқтаждықтарының өсуімен, қоғамдық өндірістің минералдық-
шикізаттық базасына салмақтың күшеюі мен арадағы қарама-қайшылықтардың
өршуі жағдайында ерекше рөлге ие.
Республикадағы мұнай шикізатын кешенді қолдану ретінде энергетикалық
схема бойынша шикізатты өңдеу түсіндіріледі. Атап өтерлік жайт, мұнайды
химиялық мұқтаждықтарға тұтыну дүниежүзі бойынша оны өңдеудің 10-15%
артпайды, бірақ мұнайхимиялық синтездің соңғы өнімдерін пайдалану
тиімділігі қалған мұнайдың 90% энергетикалық мақсаттарға тұынуынан кем
түспейді [14].
Мысалы, Румынияда энергетикалық схема бойынша мұнайды өндеу процесінде
алынған мұнай өнімдерінің толық құны шикізат құнынан 4 есе артса,
мұнайхимиялық схема бойынша 40 есе артады. Егер көмірсутектік ресурстардың
соңғы мұнайхимиялық өнімдер өндірісіне дейінгі потенциалдық құндылығын
салыстырмалы талдасақ, онда олардың құны ішкі мұнайды өткізуден түскен
кірістен 100 есе артады.
Қазақстанның нақты кен орындарының көмірсутектік шикізатына қатысты
мәліметтер мұнай ресурстарын терең өңдеудің жоғары тиімділігін
куәландырады. Мысалы, өңдеуге дейін 1 тонна мұнайдың бағасы - 100-120 $
болса, өңдеуден алынған 1 тонна полиэтилен - 550 $, 1 тонна полипропилен
-1000 $, 1 тонна полиэтилендік қапшықтар - 900 $ қүрайды.
Кез келген мұнай компаниясының қызметінің маңызды белгісі - тиімділік
деңгейі. Бүл көрсеткіш - саланың барлық құраушы жүйелерінің нәтижелерінің
қосындысы, осы көрсеткіш шеңберінде мұнай өндірудің үлестік салмағы төмен.
Сондықтан мұнай компанияларының қызметін кеңістіктегі күрделі жүйені
қүру түрінде елестету қажет, жүйенің жағдайын, оның дамуын және болашағын
болжау көптеген бір-бірімен байланысты параметрлер көмегімен жүзеге
асырылады.
Дамыған елдердегі мұнайхимия өндірісінің капитал сыйымдылығы тік және
көлденең интеграциялау сызықтары бойынша өндірістің аталмыш саласын
қаржыландыру ерекшеліктерін бейнелейді. Мұнайхимия өнімінің қуатты өндірісі
мұнай және химия мекемелерін біріктіреді, және мұнай фирмалары қоғамды
көмірсутектік шикізатпен, энергиямен, ал химия өндірісі технологиямен,
ғылыми-іздестірушілік өңдеулермен жабдықтайды.
Кез келген жүйе интеграциялық сипатқа ие болуы тиіс. Жүйе тағайындалған
функцияны орындауға қабілетті, бір-бірімен тығыз байланысты элементтерді
біріктіретін біртұтас кешен болуы мүмкін. Жүйе - нақты қасиеттер мен
байланыстарды қамтитын объектілердің қүрылымдық-ұйымдық кешені.
Бірнеше белгілері бойынша саланьң мекемелерін тарату мен дамытудың
маңызды нұсқасы - әрекет етуші объектілерді кеңейту немесе модернизациялау,
жаңа өндірістік (шаруашылықтық) объектілерді құру, өндірілетін және
өткізілетін өнімнің ассортименті мен көлемін, өндірістің технологиялық
тәсілдерін талдау, өнімді пайдалану мен тасымалдау тәсілдерін таңдау.
Жалпы айтқанда, оптимизациялық есептерді жүзеге асыру қарастырылып
отырған саланың болашағын анықтап, мынадай нәтижелерді сипаттайды:
8. мекеменің көлемін, мамандану деңгейін, таратылуын дәлелдеу;
9. саланың және оның жеке объектілерінің даму қарқынын анықтау;
10. өндірістің үсынылған технологиясы;
11. өндірілген өнім ассортименті мен оның әрқайсының көлемі;
12. алуан-түрлі тұтынушылардың сүранысын қанағаттандыру дәрежесін
тағайындау;
13. тасымалдау байланыстарын дамыту (шикізаттарды, жартылай өнімдер
мен дайын өнімді тасымалдау көлемі мен бағыты);
14. есепке алынған ресурстар мен өндірілген өнім тиімділігін салыстырмалы
бағалауды жүргізу.
Осындай міндеттерді шешу барысында тасымалдау шығындары мекеменің
мамандану деңгейін анықтауға, жаңа өндірістерді тарату орындарын таңдауға,
шикізат пен дайын өнімдерді тұтынушылардың өндірушілерге бекітілуін
талдауға әсерін тигізіп отырғанда, тек өндірістік және тасымалдау шығындары
ғана емес, сонымен бірге инфрақүрылымдық звеноларды қүру қажеттілігін
дэлелдеуші шығындар да ескерілуі тиіс.
Мұнай нарығыресурстарын кешенді пайдалану дэрежесі экологиялық
жағдайлармен тікелей байланысты анықталады, оларды өндіру, тасымалдау
барысында экологиялық ластанулар айқын байқалады. Осыған байланысты
экологиялық түрақтылықты сақтау мәселелерін шешудегі неғұрлым күрделі және
нашар өңделген сұрақ - аймақтық экологиялық жүйенің қызметін нормалау,
өндірістік объектілерді орналастырудағы мүмкін норманы анықтау, сызықтық
қондырғыларды құру, жергілікті құрылыс материалдарын жолдар мен дамбалар
салуға қолдану нормалары [15].
Сонымен, мұнай өндірісі толықтай және оның жеке құраушы жүйелерін
дамытудың тиімді нәтижелерше қол жеткізудеп нақты перспективалар
мынандай жағдайларда жүзеге асырылуы мүмкін:
12. алғашқы шикізаттық ресурстар өңдеу процесіне тауарлық өнімдерді
терең алу схемасы бойынша тартылса;
13. құбырлық трассалардың тиімді жүйесі құрылса;
14. саланың дамуының техникалық-экономикалық және әлеуметтік
параметрлермен бірге қоршаған ортаны қорғауға да басты назар аударылса.
Республиканың мұнайгаз ресурстарын кешенді пайдалану жоғары экономикалық
нәтижелерге әкелуге қабілетті. Салыстыру үшін мынандай мәліметтер ұсынуға
болады: кейбір кен орындарынан алынған мұнай мен газды терең өңдеудің толық
бағасы 1 тонна шикізаттан 930-940 долларды құрауы мүмкін, мұның өзі
өңделген ресурсты өткізуден 4-4,5 есе жоғары. Мұның өзі күні бүгінге дейін
фракциялары Ресей мен Украинадан келіп түсетін Батыс Қазақстанның
мұнайхимиялық және газ өңдеу зауыттарының қуатын толық қамтуға жол ашар еді
[16].
Шетел әдебиеттерінде мұнайхимияның жартылай өнімдерін эспорттаушы ірі
елдер дамушы елдер болады деген пікір қалыптасқан. Өндірістік дамушы
елдерде ғылыми тұрғыдан сыйымдылығы жоғары өнім өндіруді көздейтін ғылыми-
өндірістік экономикалық құрылым қүрылады. Осындай мемлекеттердің ғылыми-
өндірістік стратегиясы өз территорияларынан материалсыйымдылығы,
еңбексыйымдылығы жоғары, экологиялық лас өндірістерді аластату. Бүгінгі
күні жаңа экономикалық қарым-қатынастардьщ қалыптасуы жағдайларында
республикадағы Мұнай нарығыдаму стратегияларының концепциялық аспектілерін
шешу мұнайгаз ресурстарын пайдаланудың жан-жақты және көпвариантты
есептеулерінің негізіне тауарлық өнімнің неғүрлым мүмкін және экономикалық
тиімді шығуы сай келген жағдайда маңызды сипатқа ие болады.
¥зақ жылдар бойы Қазақстанның мұнайгаз өндірісі Кеңестер Одағының
м^найгаз саласындағы біртұтас жүйенің құрамында болды. Мұнай нарығы
өндірісінің қальптасуы социалистік заңдар бойынша жүзеге асырылды, ол
нарықтық экономиканың талаптарына жауап бермейді және шектеулі ресурстық
экономикалық жүйе шеңберінде дамуға бағытталды.
Кеңестер Одағы таралып, Республика тәуелсіздік туын қолға алған кезде,
алғашқы жылдары, экономикалық жағдай шиеленісіп кетті, өндіріс құлдырап, ол
мұнайгаз саласын басқарудың жаңа формалары мен құрылымын іздеуге мәжбүр
етті.
Мұнай саласын қайта құру нарықтық талаптарға жауап беретін, соның
ішінде тікелей интеграцияланған мұнай компанияларын дамытуды көздеді.
Өндірістік мекемелердің ұйымдық қүрылымдарының негізгі түрлеріне мыналар
жатады: иерархиялық, функционалдық, дивизионалдық және матрицалық [17].
60-жылдардың басында көптеген компаниялар неғұрлым икемді, сыртқы
жағдайлардың тез алмасуы мен жаңа ғылыми сыйымды технологиялардың пайда
болуына қабілетті үйымдық құрылымдарды жасап, оны енгізуге бет бұрды.
Мұндай кұрылымдар компанияның мұқтаждықтары мен сыртқы ортаның
өзгерістеріне сай модификацияланатын болғандықтан, адаптациялық құрылым
деген атқа ие болды. Адаптациялық қүрылымдардың негізгі типтері: жобалық,
матрицалық және конгломератгық.
Жобалық ұйым уақытша сипатқа ие. Бұл ұйымның мақсаты - бір топқа
неғұрлым квалификацияланған мамандарды жинау арқылы күрделі жобаны
тағайындалған смета, мерзім шеңберінде жүзеге асыру.
Матрицалық үйымда жобалық топ жобаның жетекшісіне және функционалдық
бөлімдердің жетекшілеріне бағынады. Жобаның жетекшісі тек жобалық
өкілеттілікке ие.
Конгломераттық үйым нақты жағдайды жүзеге асыру бойынша форманы
иеленеді. Мысалы, компанияның бір бөлімшесі дивизионалдық құрылымды,
екіншісі функционалдық, үшіншісі жобалық немесе матрицалық құрылымды
пайдалануы мүмкін. Конгломерат ұйымының артықшылыгы - қалыптасқан
байланыстарды сақтай отырып, эр түрлі облыстардағы белсенділігін күшейту
немесе өз уақытында азайту.
Тәжірибеде барлық өндірістік-шаруашылықтық бірліктер үшін бірдей ұйымдық
құрылым болмайды. Көптеген ірі компаниялар күрделі құраушы ұйымдық
құрылымды пайдаланады. Кез келген құрылым шеңберінде тікелей қарым-
қатынасты жақсарту жергілікті өкілеттілікпен қамтамасыз етіледі. Жергілікті
басқару қүрылымдары диверсификациялық өндіріс, қатігез бэселекестік
жағдайында қолданылады [18].
Стратегияны таңдауға сыртқы экономикалық ортадағы өзгерістер мен қатар,
басқа да факторлар, соның ішінде үйымдық қүрылым да эсер етеді.
Шаруашылықтық қызметті диверсификациялау мен операцияларды глобализациялау
масштабын арттыруға тэуелді компанияның үйымдық құрылымының эволюциясы 1-
кестеде берілген.
Тікелей интеграцияланған компаниялардың дамуының басты бағыты -фирманың
жеке бөлімдерінің қүрылуының функционалдық принципінен дивизионалдық
принципке алмасу. Дивизионалдық принциптің негізі географиялық немесе
өнімдік принцип болып табылады (1-сурет).
Дивизионалдық аймақтық қүрылымның артықшылықтары мыналармен байланысты:
1. біріншіден, компанияның даму стратегиясын жасауға күштерді біріктіру
мүмкіндіктері пайда болады;
2. екіншіден, компанияның жеке бөлімшелерінің арасындағы
инвестициялық ресурстарды тарату тиімділігі артады;
3. үшіншіден, өнім өндіруші бөлімдердің қызметінің нэтижелерімен
еңбекті салыстыруға дәлел табылады.
Тікелей интеграцияланған мұнай компаниялары мамандандырылған
компаниялар алдында бәсекелестік артықшылықтарға ие. Осындай жағдай
мұнайдық шикізатқа баға төмендеген кезеңде интеграцияланган компанияларды
дамудың шығындық концепцияларын өзгертіп, тиімділікті есептеу
концепцияларына көшуге мәжбүр етеді. Мұның өзі интеграциялық компаниялардың
көптеген мамандандырылмаған бөлімдерді қаржыландырудан бас тартуынан
көрінеді. Осыған байланысты, мамандандырылған компаниялар үшін өткізу
нарықтарында қуыстардың артуы байқалады.
Мұнай бизнесіне алуан түрлі қызмет салаларының комбинациясы тэн. Мысалы,
мұнайгазды барлау - өндіру, тасымалдау - мұнайдың көтерме саудасы, мұнайгаз
өңдеу - мұнайхимия, мұнай өнімдерінің көтерме саудасы -мұнай өнімдерінің
бөлшек саудасы.
1-кесте - Компанияның міндеттерін кезеңдер бойынша шешу
Компанияның Шешілетін міндеттер
даму кезеңдері
1 Өнімді өндіру мен өткізу
2 ішкі нарықты жаулап алу. Өз өнімімен дүниежүзілік нарыққа
шығу немесе ішкі нарық шеңберінде өнім номенклатурасын
кеңейту
3 Дүниежүзілік нарыққа шығу. Географиялық белгі бойынша
бөлімшелердің құрылуы
4 ішкі нарықтағы компанияның қызметін диверсификациялау
5 Бірнеше өнім түрлерімен дүниежүзілік нарықка шығу арқылы
стратегиялық міндеттерді жүзеге асыру. Өнімдік және
географиялық принциптерді біріктіру
6 Дүниежүзілік нарықта жетістікке ие болса, шетелдік
бөлімшелердің санын өсіру.
Мұнай бизнесі қатынасушылардың қандай бағытта және қандай үйымдық
формаларда әрекет етуіне тэуелсіз күрделі капиталдық шығындармен
сипатталады. Осыған сай интеграцияланған компаниялардың екі типі белгілі.
Бірінші типке қаржылық белгі бойынша интеграцияланған компаниялар жатады,
мүндай компаниялар холдингтер деп аталады.Екінші типке өндірістік белгі
бойынша интеграцияланған компаниялар жатады: олар барлау, өндіру,
тасымалдау және өңдеу, шикізат немесе дайын өнімді өткізуді жүзеге асырады.
Мұнай бизнесінде негізінен екінші типті интеграцияланған компаниялар әрекет
етеді.
ірі мұнай компанияларын басқаруды салыстырмалы талдау барысында мынадай
жағдайлар байқалады:
1. қазіргі кезде компанияларда сызықтық-функционалдық құрылым емес
дивизионалдық басқару құрылымы қолданылады;
2. жеке өндірістерді интеграциялау капитал ағымы есебінен олардың өмір
сүру қабілетін арттыруға жол ашады;
3. тікелей интеграцияланған басқару құрылымы формасындағы өндірісті
ұйымдастыру неғүрлым тиімді;
8. тікелей интеграциялау жүйесі көпсатылы сипатқа ие;
4. мұнай бизнесіндегі экономикалық және саяси пікірлердің шиеленісуі -
тікелей интеграциялаудың салдары;
5. трансферттік бағаларды анықтауда интеграцияланған компаниялардың
қызметінде еркін нарық бағалары әрекет етеді;
6. мұнай компанияларының дамуы толық интеграциялау жолымен
жүзеге асырылады.
Барлық елдерде мұнай кешені мемлекеттің қатаң бақылауында болып,
нарықтық экономика жағдайларында күшейеді.
Қазақстанның мұнай өндірісінің ұйымдық өзгерістерінің бағыттарын анықтау
мақсатындағы мұнай саласын қайта құру шешімдерін қабылдауын Казақойл
ұлттық мұнай компаниясын құру мысалымен талдаймыз.
Отандық мұнайгаз саласындағы ұйымдық-экономикалық өзгерістердің алғашқы
кезеңінде мемлекеттік мекемелерді акционерлік қоғамдарға айналдыру туралы
шешім қабылданды. Нарықтық экономика жағдайларындағы мұнай саласындағы
шаруашылық байланыстарды жетілдірудегі екінші кезең - 1993 жылдың 9
қыркүйегінде қабылданған Қазақстан Республикасының Министрлер кабинетінің №
852 қаулысы негізінде Мұнай мемлекеттік холдингтік компанияның қүрылуы.
Мұнай нарығысаласына кең масштабты шетел инвестицияларын тарту
жағдайларында мемлекеттік міндеттерді жүзеге асыру үшін министрліктер мен
ведомстволармен қатар аралық звено құру керек болды.
Осыған байланысты Қазақстан Республикасының Президентінің 1997 жылғы 4
наурызындағы № 3378 бүйрығына сай көмірсутектерді барлау, өндіру және өңдеу
туралы келісімдегі Қазақстан Республикасының пікірлерін қорғау және мұнай
операциялары бойынша қабаттарды пайдалануды неғұрлым тиімді басқару жүйесін
қүру мақсатында Қазақстан Республикасының үкіметінің 1997 жылғы 24 наурызда
қабылдаған № 410 қаулысына сай Казақойл ұлттық мұнай компаниясы құрылды.
Мұнай нарығы басқарудағы мемлекеттің орнын анықтау, мұнай шикізатын
пайдаланудың тиімділігш арттыру мақсатында мұнайгаз саласын кері
құрудағы шешуші қадам - интеграцияланған акционерлік мұнай
компанияларын құру туралы идеяның өмірге келуі.
Казақойл ¥МК жоғарыдан ұйымдастыру принципі бойынша қүрылды. Қазіргі
кезде Казақойл ¥МК дүниежүзілік нарықтарда бәсеке қабілетті тікелей
интеграцияланған мұнайгаз компаниясы ретінде әрекет етуге ұмтылады.
Қазақстандағы тікелей интеграцияланған мұнай компанияларын құрудың
әрекет етуші алғы шарттарын қарастырайық. Республиканың мұнайгаз
кешеніндегі құрылымдық сипатының кемшіліктері бүрынғы Кеңестер Одағы
үкіметтік органдарының Қазақстанды ірі ресурстарды жеткізуші елге айналдыра
отырып, көмірсутектік ресурстарды тек өндіруге бағытталған саясатын жүзеге
асырғандығымен түсіндіріледі.
Кеңестер Одағы ыдыраған соң одақтас мемлекеттер, республикалар
арасындағы шаруашылық байланыстар үзіліп, біртұтас экономикалық кеңістік
пайда болды, өндірістік-технологиялық шынжырлардың бұзылу процестері өршіп
кетті. Қазақстан экономикасына бүл процесс көптеген жағымсыз салдарын
тигізді, себебі мұнай өндіру мекемелері Ресей Федерациясының өңдеу
мекемелерімен байланысты болды.
Қазақстанның мұнай өңдеу мекемелері, өз кезегінде, Батыс Сібір
аймақтарынан келетін шикізатпен қамтамасыз етілді.
Мұнай өнімдерінің ішкі нарығының сыйымдылығы өндірістің технологиялық
артта қалуынан, отандық мұнай өңдеу мекемелерінің отынға сүранысты
қанағаттандыра алмағандығынан тапшылыққа душар болды. Осы себептер аз
күкіртті дизельдік отынның, жоғары сапалы майлардың, жоғары октанды
бензиндердің үлестік шығарылуының төмен болуына экелді. Отандық мұнай өңдеу
саласындағы көптеген жағымсыз факторлар күні бүгінге дейін шешімін таппай
отыр.
Көмірсутектік шикізат, сұйық немесе газ тэрізді физикалық жағдайға
тәуелсіз жоғары дамыған мұнайгаз өңдеу және мұнайхимия салалары жағдайында
пайдалы қазбалардың ерекше түрі ретінде танылады, олардың пайдалылығы қоғам
үшін жеке фракциялардан алынатын өнімдердің кең спектрімен бағаланады.
Көмірсутектің алуан түрлі фракцияларына бай шикізатқа деген кең сүраныс
мұнай кешенінің алдына мұнайгаз ресурстарын өндіру аудандарында мұнай өңдеу
және мұнайхимия мекемелерінің қүрылысын салу міндетін тағайындап бергеніне
көп жыл өтті. Осыған байланысты Маңғыстаудағы кешен құрылысының, Батыс
Қазақстан облысындағы сұйық және газ тэрізді көмірсутектерді өңдеу
зауытының, Құлсарыдағы мұнай химия кешенінің қүжаттары дайындалған болатын.
Бәрімізге белгілі, маркетинг негізін ұзақ мерзімдік нәтижеге
мекемелерді бағыттау, нарық конъюктурасын жүйелі зерттеу, өндірісті
тұтынушылардың сұранысына бағыттау, бэсекелестердің қызметін зерттеу,
шығын-нәтиже белгісі бойынша қызметті тұрақты бақылау принциптері
құрайды. Сондықтан осындай принциптерді жүзеге асыру, ең алдымен,
өндірілген тауарлардың жалпы конъюктурасының өзгерісі бойынша әрекет ете
алатын шаруашылық қызметінің механизміне ие өндіріспен тікелей байланысты
[19].
Аталған шаралардың барлығы мұнай өңдеу және мұнайхимия мекемелерінің өз
қуаттарын қалдық принципі бойынша жабдықтау жагдайларымен бетпе-бет
келгенін бейнелейді. Сонымен қатар, мұнайхимиясына қажет шикізаттың
альтернативтік түрлері технологиялық сипаттағы меншіктік жаңалықтардың
болмауынан терең өңдеуге жатқызылмай отыр. Көмірсутектік газдардың
фракцияларға бөліну процесін жүзеге асырушы қүралдар, ойпаттар,
қондырғылармен жабдықталудың төмен деңгейі -өндірілген газдьщ жоғары
көлемінің экспортқа шығарылуының бірден-бір себебі.
Мұнай өндіруді интенсификациялау бойынша қызметтердің жалғасуы Маңғыстау
кен орындарынан көмірсутектер игеру туралы тарихты еріксіз еске түсіреді:
60-жылдарындағы Маңғыстаудың мұнай байлығын игеруге бағытталған ірі күрделі
салымдар, барлық өндірілген шикізат Қазақстан территориясынан тыс
өңделінгендіктен, сала құрылымына өзгерістер экелмеді. Ол кезде
Республикада 20 мұнайхимия және мұнай әңдеу өндірістері эрекет етсе,
бүгінгі күні тек 9 мекеме ғана қызметін жалғастыруда.
Осыларды қорыта келе, мынандай шешімге келеміз: ұлттық экономиканың
мұнай өндіру саласы мен өңдеу секторы терең қайта құруды талап етіп отыр,
және осы бағыттағы басты шара - ұлттық тікелей интеграцияланған
компанияларды құру болуы тиіс. Осындай жағдайларды жүзеге асыруға қажет
елдегі қағидалар мыналар:
1) табиғи, технологиялық және экономикалық факторлармен негізделген
өндіру мен өткізуді үйымдастыруды тиімді басқару жүйесін құру;
2) мұнай компанияларының өнімді өткізу нарықтарына бақылау орнатуға
үмтылысы;
3) өндіріс деңгейінде қаржылық және материалдық ресурстарды үнемдеу
мүмкіндіктері. Капитал мен өндірісті үйлестіру, біртұтас инфрақүрылымның
болуы, өндірістегі үлестік шығындарды қысқартуға жағдай жасап, өткізу
қызметінің тиімділігін және пайданы арттыруға жол ашады;
4) тікелей-интеграцияланған құрылымдар шеңберінде шикізаттық
түсімдердің бақыланатын көздерін қамту;
2 ҚР МҰНАЙ НАРЫҒЫН ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАҒАЛАУ
2.1 Мұнай нарығының дамуының ағымдық жағдайын талдау
Қазақстан Республикасының элеуметтік-экономикалық дамуы үшін қажет
қүралдарды иеленудің жеке елдің өмір сүру деңгейінің өсуін қамтамасыз
етудің басты көзі қабаттық байлықтар, соның ішінде көмірсутектік ресурстар.
Қазақстан Республикасы күрделі мұнай өндіруші елдердің бірі бола отырып,
көмірсутектік шикізат қорлары бойынша дүниежүзінде 9-орынды иеленіп отыр.
Республиканың эрекет етуші және перспективті мұнайгаз аймақтарының жалпы
ауданы - 1700 мың шаршы км., немесе барлық территорияның 62%-н құрайды.
Қазақстан Республикасының көмірсутектік потенциалының үлесіне
дүниежүзілік барланған қорлардың жалпы көлемінің 1,5%-ы келеді. Бүгінгі
күні Қазақстанның дэлелденген игерілген қорлары (құрғақтағы) мұнай мен
конденсат - 21 млрд. баррель (2,9 млрд. тонна), газ - 1,3 трлн. м3 қүрайды
екен.
Қазақстанда мемлекеттік баланста 212 мұнай мен газ орындары бар, олардың
көбі республиканың батыс аймағында орналасқан. Атап айтқанда, Теңіз кен
орнының игерілген қорлары - 7,9 млрд. баррель (1,14 млрд. тонна) мұнайлы
газды конденсаттық Қарашығанақ кен орнының газдық қорлары - 1,3 млрд. м3
және конденсаттық қорлары - 5,1 млрд. баррель (700 млн. тонна) (2-кесте).
2-кесте - Қазақстанның маңызды мұнайлы кенорындары
Кенорны Өндірудегі үлестік салмағы, %
Тенгиз 31,1
Өзен 20,8
Қарашығанақ 10,5
Қаламқас 6,8
Жетыбай 6,1
Жаңажол 5,0
Қаражанбас 4,1
Құмкөл 3,8
Басқалары 11,5
- Қазақстан Республикасының статистикалық мәліметтеріне негізделіп
жасалған.
2006 жылы Қазақстанда газдық конденсатты мұнайды өндіру 15,4% артып,
59 млн. 400 мың тоннаны қүрады. Мұнай өндіру 50 млн. 582 мың тоннаны
қүрап, өткен жылмен салыстырғанда 11,5% артты, газдық концентрат 4%
артып, 8 млн. 810 мың тоннаны қүрады.
2006 жылы қаңтар - май аралығында мұнай мен конденсатты өндіру 12,3%
артып, 26,129 млн.тоннаны қүрады. 2006 жылы Қазақстаннан экспортталатын
мұнай мен газдық конденсаттың көлемі 2005 жылмен салыстырғанда 18% артып,
52 млн. 419,3 мың тоннаны құраса, мұнай өнімдерінің көлемі 22,5% артып, 2
млн. 315,6 мың тоннаны қүрады. 2007 жылдың бірінші тоқсанында Қазақстаннан
экспортталатын мұнайдың көлемі 5,3% артып, 13,4 млн. тоннаны құрады. 2007
жылдың қаңтар - наурыз аралығында мұнай мен газдық конденсатты экспорттау
көлемінің құндық сипаты 3,4 млрд. долларға тең. Қазақстандық экспортталатын
мұнайдың орташа бағасы 2004 жылы Брент мұнайының бағасының 80%
теңестірілген (1 тонна үшін 280 АҚШ доллары) (4-кесте).
3-кесте - Қазақстандағы шикі мұнайды өндіру мен экспорттау жағдайы
Жылдар Мұнай өндіру Мұнайды
экспорттау, млн.
баррель тэулікке
млн. т млн.баррель
тэулікке
1995 26,6 0,53 0,12
1996 25,8 0,52 0,12
1997 20,5 0,67 0,23
1998 23,0 0,75 0,25
1999 23,4 0,76 0,3
2000 23,7 0,77 0,52
2001 26,7 0,87 0,53
2002 30,6 0,99 0,78
2003 40,1 1,2 0,97
2004 47,2 1,42 1,18
2005 51,3 1,54 1,28
2006 59,4 1,8 1,5
- Қазақстан Республикасының статистикалық мәліметтеріне негізделіп
жасалған.
Құрғақтағы болжанып игерілген қорлар 7,8 млрд. тоннаға бағаланып
отырса, оның 2Л бөлігі Батыс Қазақстанда орналасқан. Мұнайдың батыс
қазақстандық қорларының 80%-дан астамы 5 км тереңдікте орналасқан, ілеспе
газ құрамында көмірқышқылдық газ бен күкіртсутектің жоғарғы деңгейімен
сипатталады.
Қазақстандық мұнай кен орындары геологиялық қүрылысы және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz