Қазақстандағы электрондық банктік қызметтің дамуына талдау
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
9
1 Электрондық банктік қызметінің теориясы, түсінігі, мәні
11
1.1 Электрондық қызметтің теориялық мазмұны
11
1.2 Электронды банк қызметі: басқару мен бақылау
22
1.3 Электрондық банк қызметінің шетелдік тәжірибесі
30
2 Қазақстандағы электрондық банктік қызметтің дамуына талдау ("Каспи Банк"
Маңғыстау облыстық филиалының мысалында)
34
2.1 "Каспи банк" АҚ-ның тарихы мен қаржылық сипаттамасы
34
2.2 "Каспи Банк" АҚ Маңғыстау облыстық филиалының электрондық қызметін
сараптау
40
3 Қазақстандағы электронды нарық қызметін және банк қауіпсіздігін жетілдіру
жолдары
47
3.1 "Каспи Банк" АҚ-ның электрондық қызметін дамыту механизмдері 47
3.2 "Каспи Банк" АҚ-ның электрондық қызметін дамытуды жетілдіру
жолдары
53
3.3 Банктің дистанциялық қызмет көрсетуі
60
Қорытынды
73
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
75
Кіріспе
Тақырыпты зерттеу өзектілігі. Қазақстанда және шетелдегі даму
процесінде қарастырылатын электрондық банктік қызмет көрсету нарығында
инновациялық іскерлік инфрақұрылымдары болды. Электрондық банк қызметінің
нарықтағы несиелік ұйымның және электрондық банк қызметінің нарығындағы
есептеу механизмін жетілдіру. Банк картасының сегментінде және Интернет-
банкингте жан-жақты зерттеулер қарастырылады.
Қазақстан Республикасы Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың
Қазақстан халқына Қазақстан-2050 стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа
саяси бағыты Жолдауында: “21-ғасырдың 2010 жылдары республика
экономикасында орын алған дағдарыстың себептерін ашу, оны жеңудің жолдарын
анықтау керек” деп айтылған. Радикалдық саяси және экономикалық әлемдік
шаруашылық қатынас жүйесіне енуі дағдарыстың болуына, өндіріс көлемі мен
өнімдердің, жұмыс, қызметтің бәсекеге қабілеттілігін күрт төмендетуге
объективті жағдайлар тудырды. Бұл дәстүрлі нарықтың ығысуына, төлемге
қабілетсіздік тудыруға, шектен тыс инфляцияға және көптеген шаруашылық
жүргізуші субъектілер қызметінің тоқтауына әкеп соқтырды. Қалыптасқан
жағдайды ескеру арқылы ұзақ мерзімді жеті артықшылықтың бірі ретінде жоғары
шетелдік инвестиция мен ішкі жинақ ақша деңгейіндегі ашық нарықтық
экономикаға негізделген экономикалық өсу анықталды. Экономикалық өсу қаржы
тұрақтылығына, өндірісті әртараптандыруды қамтамасыз етуге, аса маңызды
салаларға инвесторларды тартуға, шешуші бизнес салаларының іскерлігін
арттыруға, белсенді өндіріс қолма-қолсыз есеп айырысу саясатын еңгізуге
және акценттерді шаруашылық жүргізудің макродан, микро деңгейіне жылжытуға
септігін тигізеді [1].
Әлемде қандай ел болмасын қолма-қол ақшаларға толық түрде бақылау
орната алмайды. Өз кезегінде қолма-қол ақшалар көлеңкелі экономиканың және
ақшаға байланысты қылмыстың дамуына алып келеді. Сондықтан ірі көлемдегі
төлемдерді және тағы басқа қолма-қолсыз төлемдер жүйесін қолма-қолсыз есеп
айырысудың бүгінгі таңдағы заман талабына сай жаңа формаларына өткізудің
маңызы зор болып табылады. Деректерге жүгінсек, электронды мемлекеттік
сатып алулар жүйесі бойынша ел бюджеті осы жылдың өткен жеті айында 17 млрд
теңге үнемдепті. Электронды мемлекеттік сатып алу кезінде – 20-25 пайызға
дейін, ал электронды байқаулар өткізу кезінде 5-10 пайызға дейін бюджеттік
қаражат үнемделген. Десек те, біз нақ осы электронды жүйеде тендер
өткізуді, электронды бағытта аукциондар ұйымдастыруды әлі де дұрыс меңгере
алмай отырмыз. Тендер жүйесін электронды түрде өткізу бағытының
ұсынылғанына біршама жыл болса да, оған қатысушылардың пайыздық көрсеткіші
өте төмен. Біз тендер өткізуде әлі сол бұрынғы жүйені місе тұтып келеміз.
Тендердің айналасында жең ұшынан жалғасу әлі де болса белең алуда.
Сондықтан электронды жүйеге толыққанды ену арқылы ескі жүйені ығыстыру
керек. Біз электронды мемлекеттік сатып алуға қатысушылардың легін
көбейткеніміз жөн. Бұл турасында мықты насихат қажет. Бұл жүйе жемқорлықтың
жолына тосқауыл қоя алатын болуы керек. Сонда ғана бұл жүйені барлық салаға
енгізу жеңіл әрі сауатты болмақ.
Қазақстан Республикасының қаржы жүйесінің тұрақтылығы, көбіне, банк
жүйесінің тұрақтылығымен байланысты болып келеді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банк қызметі Қазақстан Республикасының
заңымен және Конституциясымен тікелей негізделген іс-шаралар атқарады.
Тақырыпты зерттеудің мақсаты – Қазақстан Республикасының банктік
қызметтерінің негізгі талаптарына сәйкес банктің қолма-қолсыз есеп
айырысуын қалыптастыру мен басқаруының өзекті мәселелерін шешу.
Зерттеудің міндеттері:
- қолма-қолсыз есеп айырысудың қалыптасуын зерттеу;
- банктің басқару жүйесіндегі қолма-қолсыз есеп айырысу қозғалысын
зерттеу;
- қолма-қолсыз есеп айырысуын қалыптастыру мен басқарудағы
проблемаларды зерттеу.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – Каспи Банк АҚ электронды
қызметінің банк саясатында үлкен рөлі бар екенін, қолма-қолсыз есеп
айырысуының маңыздылығын дәлелдеу.
Зерттеу пәні – электронды жүйе, біріншіден, компаниялар мен
кәсіпорындар арасындағы бәсекелестікті арттырады, екіншіден, жемқорлыққа
жол бермейді. Міне, осыдан барып ел бюджетіне кіретін табыс еселене түседі,
сондықтан экономиканың негізгі құралы болып табылады.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік және теориялық негіздері:
Қазақстандағы коммерциялық банктердің электрондық қызметінің дамуы
Қазақстан Республикасының Заңы, Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.
Назарбаевтың 2014 жылғы халыққа Жолдауы, Ақша және несие, Қазақстан
банктері журналдары, Тінәсілі М.Д. Қырғыз республикасында 2007 жылы
жарыққа шыққан Банк жаршысы мақаласы.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығына мыналар жатады:
Қазақстан Республикасының қаржы жүйесінің электронды нарық тұрақтылығы
және банк жүйесінің тұрақтылығымен байланысты мүмкіндіктерді жетілдіру
бойынша ұсыныстар жасалды.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Электрондық банктік қызметінің теориясы, түсінігі, мәні
1.1 Электрондық қызметтің теориялық мазмұны
Банктің электрондық қызметі – бұл банктік карточкаларды және
электрондық ақша жүйесін пайдалану арқылы көрсетілетін қаржылық қызметтері,
сондай-ақ қор құндылықтарымен жасалатын биржалық операцияларды жүзеге
асыруда мен қаржы делдалдары ретінде көрсететін банктік мекемелердің
электрондық қызметтері.
Электрондық қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесі – Банк пен клиент
арасындағы төлем операцияларын жылдамдатуға, сондай-ақ олардың орындалысын
бақылау жасауға арналған есеп айырысу жүйесі.
Мұндағы есеп айырысу операцияларының жылдамдатылу қағаз формасындағы
құжаттардың орнын, банкке электрондық байланыс жолдары арқылы жеткізілетін
олардың электрондық үлгілерімен айырбастау және төлем құжаттарын автоматты
түрде өңдеу нәтижесінде жүзеге асады.
Ақпараттық технологияның дамуымен байланысты банк бизнесі қарыштап
дамуда. Қазіргі ақпараттық технология жаңа қаржы өнімдерін жасап шығару мен
жаһандық қаржы рыногының алғышырттары болатын шешуші фактор болып отыр.
Көрсеткіштерді цифрлық форма технологиясын көшіру қаржы дүниесінде қаржы
дүниесінде революциямен бірдей болып отыр.
Электронды банктік жүйе қазіргі банк жүйесінің дүниежүзілік
практикада стратегиялық даму бағытының бірі болып есептелінеді. Электрондық
банк қызметін кең және тар анықтамада қарастыруға болады. Кең анықтамада
(ЭБҚ) банк қызметінің бөлігі болып табылады және электрондық банк
бизнесінің жиынтығын ұсынады, банктіқ ақпараттық технологиясы, сонымен
қатар, ғылыми және аналитикалық білім болып табылады. Қазіргі қызығушылық
зерттеу алаңында электрондық банк қызметі тар мағынада жатыр, ол өзімен
кредиттік қызмет ұйымын ұсынады, клиенттерге банк қызмет ұсыныстары ара-
қашықтықта бағытталған.
Кейбір дамыған елдерде (Норвегия, Финляндия) электрондық банк қызметі
банк бөлімінің негізгі сапалық моделі ретінде қарастырылады. Дамушы елдерде
де (Бразилия, Индия, Қытай, Филиппин, Оңтүстік Африка Республикасы,
Малайзия) осындай стратегиялар сәтті іске асырылып жатыр немесе қорытынды
кезеңде енгізіліп жатыр.
Электрондық есептер интернет желісінде қолдануымен (интернет-Банк)
және жаңа Қазақстандық банк түрлеріне қатысты өзге электрондық банк
қызметін ұсынады. Сонымен қатар, инновациялық қызметті іске асыру сомасы
біздің мемлекетте тек қалыптастыру сатысында ғана, ал қазіргі кезде
электрондық есеп жүйесі басқару банк шотында банктік карталар дүниежүзілік
елдерде өшірілген құрал-жабдықтар ретінде қарастырылады, ал есептердің өзі
халықаралық мінездемеге ие болды. Қазақстан банкінің халықаралық карталық
жүйесіне қызығушылығы кездейсоқ емес. Мұндай банктік карталарды шығару
дүниежүзілік банк қызмет жүйесін интегралдайды, банктің іскерлік имиджін
көтереді және нарықты басып алу мен клиентураны іске тартуды қарастырады.
Мамандардың айтуы бойынша халықаралық карталық жүйесіне қатысу кредиттік
ұйымдарға жаңа батыс банктік технологияларымен басқаруға мүмкіндік береді,
сонымен қатар үлкен масштабты инфрақұрылымды есептеуді қолдануға мүмкіндік
береді [2].
Қазіргі кезде инновациялық несие қызмет ұйымының даму тенденциясы
нарықта электрондық банк қызметімен инфрақұрылымдық механизмдер және төлем
жүйесін дамыту қызметінен тұрады. Инновациялық несие қызметінің ҚР және
шетел нарықтарындағы электрондық банктік қызметінің процесстеріне
байланысты таңдалады, яғни экономикалық қарым-қатынастарының бірлестігінде
және ұйымдық құрылымдар, институттар және ғылыми-техникалық творчество
саласындағы инновациялық кәсіпкерліктер.
Бүгінгі таңда дүниежүзіндегі кез-келген банк 3 негізгі функцияларды
атқарады: ақшалай қаражатты жинау, олардың орын ауыстыруы және
несиелендіру. Ақшалай қаражат жинау ол банкке шығын арқылы келеді, олардың
орын ауыстыруынан табыс түсіруге болады, бірақ негізгі банк бизнесі – бұл
несие беру. Өкінішке орай, біздің республикамызда ұйымды несиелендіру
қазіргі кезде сенімсіз және әлі оған бағытталуға мүмкіндік бермейді. Ол
негізгі салада банкке табыс әкелмейді. Ұйымның электрондық есептеу жүйесі
көмегімен банктік өнімді алуға болады, қазіргі Қазақстан жағдайын ескере
отырып, банктік функцияның үшеуін біріктіріп табыс түсіруге мүмкіндік
береді: орташа жағдайлы клиенттердің арзан ресурстарын үлкен көлемде жинау,
банктік шот циклы бойынша айналымын қадағалау.
Клиент – дүкен – банктік шот – кәсіпорынды несиелендіру және өнім
құрылымдары клиентурамен байланысты болады. Бұл банкке табыс түсірудің
негізгі бір жолы болып табылады.
Бұл тақырыптың маңыздылығы айқын, себебі өмірде біз электрондық
есептеулермен жиі кездесеміз және қазіргі заманғы құрал-жабдық ақша
айналымы үздіксіз жүреді. Кейбір сәтте айналым құрал-жабдықтың ауысуына
әкеп соғады. Оған қоса біздің өмірімізде тез жылдамдықпен Internet пайда
болды, онда электрондық есептеу жаңа құралдармен есептелінеді.
Қазіргі ғылым мен техниканың даму сатысында көптеген облыстарда
көптеген жаңа техникалық мүмкіндіктер туындады. Оның көмегімен ақшалай
есептеуді және өзара есеп беруді ақшаның көмегінсіз есептеуге болады.
Коммерциялық банктер бұл заманда электрондық есептеу жүйесімен байланысты
барлық дамыған жағдайларды жасауға міндетті.
Электронды есептеу қазіргі заманғы коммерциялық банк көзқарасынан
мынандай аспектілерге бөлінеді:
- банк қызметінің қазіргі заманғы деңгейі;
- техникалық және ақпараттық базаның дамуы және олардың клиентінің
дамуы;
- электрондық банк өнімінің технологиялық жұмысы;
- есептеу жүргізудің қауіпсіздігі;
- құқықтық база;
- коммерциялық банктерді жеке қызмет көрсету мүмкіндіктері.
Қаржылық жаһанданудың ең маңызды факторлары рынокқа қатысушыларға
әсер етеді. Атап айтсақ, олар: банктер, қаржы компаниялары, биржалар,
мемлекеттер, орталық банктер, қарыз алушылар, инвесторлар. Сонымен бірге
осы топқа ақпараттық технология жасаушылар мен оған қызмет көрсетушілер
кіреді.
Қаржылық ортаға ақпараттық техниканың әсері ерекше. Жаһанданудың
секъюритизация, стандарттау, ақша тасқыны сияқты қосымша факторлары да бар
екенін естен шығармау керек [3].
Банкті басқару мен бақылау. Нольдік процент – қол жетпейтін абсолютті
мөлшер, себебі бұл жағдайда заемщиктің салғырттығын айтпағанда күнделікті
кездесіп қалатын өнімді, жұмыстан шығып қалуды, аяқ астынан кездесетін
қатерді айтсақ та жеткілікті болады. Қайтара алмаудың ең төменгі пайызы
0.5-1%-мұсылман елдеріне тән. Себебі қалыптасқан ұлттық тәрбие мен дәстүрге
байланысты олар әлі де бір-бірімен туыстық қатынасы бұзылмаған. Ал, жеке
дара өмір сүруді қалайтын христиандарда бұл көрсеткіш 3%-ға жетеді.
Ал Ресейдегі бұл көрсеткіш бұдан да төмен. Ms Kinsey компаниясының
анықтауынша Ресей банктеріндегі қайтарылмай қалған кредиттер 7 пайызды
құрайды. Нарыққа енді шықпақшы болы отырған, тәжірибесі жоқ банктердің
жағдайы бұдан да төмен болуы мүмкін. Оның себебі – банктер автоматты
сараптама жасайтын интеллектуалды жүйені пайдаланбайды және бірде-бір
кредит алушыға жоқ демей, бәріне бірден келіседі. Бұл саладағы ізденулер
мен сараптаманың негізінде математикалық модулі бар экспертті жүйенің
параметрлерін анықтауға болатынына көзіміз жетті. Бұл тәсіл бойынша жүйені
өте аз ақпаратқа сүйеніп іске қосуға әбден болады. Бұл жүйе бойынша кредит
берілгеннен кейін клиентпен қалай жұмыс істеу керектігін классификациялауға
болады. Мысалы кімге, қай клиентке меншікті ұзартуға болатынын немесе
банктің жаңа өнімін ұсынуға болатыны туралы мәлімет алуға болады. Кең
мағынасында бұл жұмыс автоматты сараптама мен оптималды шешімдерді жасай
алады [4].
Скоринг-жүйе банкке нендей қызмет көрсетеді дегенде, ол:
- кредит алу үшін жазылған арыздарды жылдамдап реттейді;
- банк персоналының қысқаруына әсер етеді;
- төменгі квалификациялы персоналды пайдалану арқылы үнемдей
алады;
- ақпараттық жүйеге сүйене отырып, арыздарды қарастырудың әрбір
мерзімін бақылай алады.
Аталған жүйенің артықшылықтары осымен бітпейді. Жүйеге жиналған
көрсеткіштер мына мақсатта қолданылуы мүмкін:
- клиенттердің түрлерін зерттеу мен классификациялауда;
- әртүрлі өнімдерді пайдаланғанда клиенттердің қайсысын көбірек
пайдаланатынын анықтау;
- кредитік портфельді және бизнестің сапасын бақылау (әр түрлі
бағыттар мен региондар бойынша);
- клиенттердің әртүрлі өнімге пікірлерін анықтай білу.
Белгілі бір деңгейге статистика тұрғысынан жеткеннен соң скоринг
жүйе мұнан да күрделі мәселелерді шешетін қабілеті бар. Мысалы: пайдасы
жағынан оптималды арыздарды таңдай білуде.
Скорингтің тағы бір түрі - кредит қайтармаған клиенттердің іс-
қимылдарының стратегиясын зерттеу. Бұл жұмыс та автоматты түрде
жүргізілетін болады. Мұнда клиенттің кім, не екеніне байланысты оның
операцияларын анықтап, банкпен қарым-қатынасын айқындайды.
Қазір көптеген қазақстандық банктер кредиті карточкалар нарығына
шығуға тырысуда (скоринг жүйесін қажет етпейтін овердрафт мүмкіндіктері бар
вип-карточкалармен шатастырмаңыз).
Біздің елімізде банктердің төлем карталарына қатысты іс-әрекеттері
толық еркіндікте. Осы мүмкіндікті пайдалана отырып, клиенттердің банк
өнімдеріне сұраныстарын қамтамасыз ету, олардың қаржы нарығындағы бәсеке
қабілеттілігін жоғарылату, жеке тұлғаларға қызмет көрсету жүйесін жаңарту
қажеттігі жөнінде мәселелер ғылыми ортаның көптен бері көңіл бөліп келе
жатқан тақырыптарының бірі. Соның ішінде, жеке тұлғаларға төлем
карталарымен банктік қызмет көрсетудің тиімді жүйесін құру күн тәртібінде
тұрған маңызды зерттеу бағыты. Осы карточкалар нарығында қалыптасқан жағдай
жөнінде мәліметтер төменде берілген. ТМД елдері пластикалық карталарды
пайдаланып қолма-қолсыз төлемдер жүйесін дамытуда түрлі ерекшеліктерді
басшылыққа алады. Осы мемлекеттерде меншікті карталық бағдарламаларды
дамытуға себепші болған фактор – 1992 жылы қолма-қол ақша тапшылығы еді.
Соның салдарынан Ресейде аймақтық және локальдық карточкалар бағдарламалары
әзірленді. Мұндағы мақсат – біріншіден, қолма-қол ақшаны қолма-қолсыз
ақшамен алмастыру, екіншіден, тауарды қолма-қол ақшаға айырбастап басқа
елдерге шығаруға шектеу жасау. Бұл үрдістерде банктер карталық
бағдарламаларды оның имиджі ретінде қызмет ету аясын кеңейтуге және
болашақта пайда әкелетін жаңа бағыт деп қарастырды.
Электронды ақшалар пластикалық карточка формасында болады. Олар екі
түрлі болып келеді:
Дебеттік (төлем) карточка – банкте арнайы карточкалық қаражаты бар,
клиент арасындағы келісімшартқа сәйкес шоттағы қаражатты пайдалануға,
банкомат арқылы қолма-қол ақша алуға, сондай-ақ тауарлар мен қызметтер үшін
төлеуге арналған төлем құралы. Төлем карточкасы оның эмитентімен анықталған
төлемдерді жүзеге асыруға, қолма-қол ақшаларды алуға, валюта айырбастау
т.б. операциялар үшін оның ұстаушысымен қолданылады. (Ақша аударымдары мен
төлемдер ҚР заңы, 29-маусым, 1998 жыл. 11-бап, 1-тармақша) [5].
Несиелік карточка – оның эмитенті мен карточка иесі арасындағы келісім-
шартқа сәйкес, несиелік көлемінде тауарлар мен қызметтер үшін төлемді
жасауға, не қолма-қол ақша алуға арналған карточка.
Пластикалық карточка – карточкалардың мағынасы бойынша, көрсететін
қызметіне байланысты түрін білдіретін жалпы термин.
Электронды есептеулер жүйесін қызметтендіру механизмі пластикалық
карточкалардың қолданылуына негізделген және өзіне банкоматтар арқылы
жүзеге асырылатын операцияларды, тұрғындардың сауда орталықтарындағы
есептеулерінің электронды жүйесін т.б. кіргізеді [2].
1 – сурет. Карточка түрлерінің классификациясы
Кәсіпорындармен, сонымен қатар жеке тұлғалар қатысуымен қолма-қолсыз
есеп айырысуды өте жылдам және тиімді жүргізу мүмкіншіліктері туралы тек
ғылыми фантастика жанры еңбектерінде ғана жазылып жүрді [6].
1-кесте − Несиелік және төлем пластикалық карточкаларының негізгі
салыстырмалы қасиеттері
Көрсеткіштер Несиелік карточкалар Төлем карточкалары
Клиент шоты Ссудалық шот Ағымдағы шот
Несиелендіру Клиенттің несиеге Клиенттің несиеге
лимиті қабілеттілігіне байланысты қабілеттілігіне байланыс-ты
пайдаланылады. пайдаланылады.
Төлем Артқа қалдырылуы мүмкін Әп сәтте жүзеге асырылады.
Жылдық төлем Жылдық төлем немесе Жылдық төлем алынады
комиссиялық төлем несие
карточкасын пайдаланғанына
байланысты алынып отырады.
Ескерту - Сейткасимов Г.С. Ақша, несие, банктер. Алматы: Экономика, 2006.
Барлық пластикалық карталардың олардың қызмет көрсету деңгейіне
байланыссыз негізгі ерекшеліктері оларда түрлі қолданбалы бағдарламаларда
қолданылатын белгілі бір ақпараттар жиынтығының сақталатындығында. Ақша
айналымы саласында пластикалық карточкалар қолма-қолсыз есеп айырысуларды
ұйымдастырудың прогрессивті құралы болып табылады.
Электронды ақшалай есеп айырысулар жүйесін түрлендіру процесінде
Батыста ISO (International Standarts of Organization) ұйымы құрылды, ол
пластикалық карточкалардың сыртқы пішіндеріне стандарттарды, шоттардың
нөмірлеу ретін, магнитті сызықтың форматын енгізді. ISO мүшелері VISA,
Master Card, American Express ірі карточка эмитенттері болып табылады.
Қазіргі кезде әлемнің 200-ден аса елдерінде пластикалық карточкалар
төлем айналымында қолданылады, бұл пластикалық карточкалардың банк ісінде
технологиялық революция деп аталатын маңызды элемент болып табылатынын
көрсетеді. Осы пластикалық карточкалар көптеген жағдайларда электронды
банктік жүйенің кілттік элементі рөлін атқарады. Олар чектер мен чек
кітапшаларын ығыстыра отырып, Батыстың өндірістік дамыған елдерінің ақша
айналымын ұйымдастыруда алдыңғы орындарға шықты [7].
Карточкаларды пайдалану ерекшеліктері мынадай:
- бір жағынан тәуекелдің төмендеуі (өзіңмен бірге көп ақша ұстаудың
керегі жоқ), ал бір жағынан саудаға сол сәтте төлеу мүмкіндігі;
- валютаны айырбастау туралы қам жемеуге болады. Бұны банк істейді;
- карточканы жоғалтқан жағдайда банкке тек қана хабарлау жеткілікті,
барлық есеп айырысуларды жауып тастайды;
- бүкіл әлем бойынша банкоматтар жүйесінің Сіз үшін тәулігіне 24
сағат, еш демалыссыз қызмет көрсетуі;
- жалақыңызды төлем карточкасы арқылы сізге ыңғайлы уақытта алу;
- Internet жүйесі арқылы сауда жасау т.б.
Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі банктер дебеттік және
кредиттік карточкалардың отандық және халықаралық түрлерін кеңінен
қолдануда. Оларға Eurocard, Master Card, VISA, Altyn, Maestro
және т.б. жатады.
Қазіргі кезде жалақы алуға арналған дебеттік карточкалар да
қолданылуда. Мұндай карточкалардың шоттары көбіне теңгемен ашылады.
Республикамыздағы төлем жүйесінің қызметі уақыт талабына сай банктер
мен қаржы нарығына қатысушылардың сұранысын қамтамасыз етуге, ақша-несие
саясатын тиімді іске асыруға, мемлекеттік бюджеттің атқарылуына септігін
тигізеді. Бүгінгі күні Қазақстанның төлем жүйелері қаржы ұйымдары дамыған
елдер қоятын барлық талаптарға сай келеді. Осы ретте төлем жүйелерінде
пайдаланылатын нормативтік база мен технологиялар үнемі жетілдіріліп
отыратынын айта кету керек.
Елімізде төлем карточкалары жүйесiн дамыту қолма-қолсыз ақша
айналысын кеңейтуге, ақша эмиссиясына жұмсалатын шығындарды азайтуға,
тиiмдiлігі аз төлем құралдарынан (мәселен, чек) оның тиiмдiрек жаңа
түрлерiне көшуге мүмкiндiк бередi.
Төлем жүйесіндегі операциялар оның құралдарын қолдану көмегімен
жүзеге асырылатыны белгілі, соның ішінде, төлем, талап тапсырмалары,
инкассалық өкімдер, карточкалар. Оны 1-ші кестедегі, ресми мәліметтермен
келтірілген, соңғы үш жылдағы төлем құралдарын пайдалану динамикасынан
көруге болады. (Төлем карточкалары рөлінің маңызды екендігін дәлелдейтін
деректер көп, айталық, 2012 жылы екінші деңгейдегі банктер және Қазпошта
АҚ төлем құралдарын пайдалана отырып, 88050,0 млрд. теңге (718,5 млрд
долл.) 132,1 млн. транзакция жүргізген).
2-кесте − Төлем құралдары мен транзакция саны
Төлем құралдары жылдар: өзгерісі
2011 2012 2013 2013 жыл 2011
жылға %-бен
Төлем тапсырмалары 30,5 30,9 35,2 115
Төлем 0,1 0,1 0,2 2,0
талап-тапсырмалары
Инкассалық өкімдер 0,3 0,3 0,5 166
Төлем карточкалары 49,8 66,8 86,7 174
Басқа да құралдар 4,3 7,9 9,5 221
Барлығы 85,0 106,0 132,1 155
Ескерту - Автор кестені Ұлттық Банк мәліметтері негізінде құрастырған
Кесте мәліметтеріне сәйкес төлем құралдарының ішінде төлем
карточкаларымен жасалатын операциялардың қолданылуы және олардың саны
жылдан жылға жоғарылап келе жатқанын байқауға болады. Төлем карточкаларымен
жасалатын транзакциялардың санының өсу қарқыны 2011 жылы 29,7%-ды, ал жалпы
төлем құралдарының өсу қарқыны 24,6% құрады. Жалпы алғаш рет төлем
карточкалары Америкада 50 жылдардың басында пайда болды. Dinners Club
International компаниясы ең алғаш болып хаалықаралық пластикалық
карточкаларын шығарды.
Қазіргі нарықтағы пластикалық карточканың жалпы көлемі бойынша
әлемнің алдыңғы қатарлы компанияларының үлесін төмендегі 2-суреттен көруге
болады:
2-сурет. Шығарылған карточкалардың жалпы көлемі бойынша әлемнің
алдыңғы қатарлы компанияларының үлесі
Көріп отырғандай қазіргі таңда әлемдегі үш ірі төлем жүйесінің үлесі
көп.Олар: Visa International, Europay-Mastercard International,
American Express.
Visa International - карточкаларының саны мен айналымы бойынша ең
ірі халықаралық төлем жүйесі болып табылады. 1972 жылы Bank of America
базасында негізі қаланған. Компанияның иелері – бүкіл әлем бойынша 21
мыңнан астам қаржы мекемелері. Басқару органы – Директорлар кеңесі, ол ең
белсенді мүшелердің арасынан таңдалады (шығарылған карточкалар саны мен
орындалатын операцияларының көлеміне байланысты). Директорлар кеңесі
президентті тағайындайды. Қазіргі кезде ол Эдмонд Дженсен (Edmond Jansen)
болып табылады. Штаб-пәтері Сан-Матеода орналасқан. Мүшелермен аймақтық
Директорлар кеңесі арқылы байланысады. Әлемдік нарықтығы үлесі – 50 %
шамасында.
Eurocard-Mastercard International– америкалық Mastercard және
европалық Europay (Europay Eurocard және Eurocheck компанияларының бірігуі
нәтижесінде пайда болды) компанияларынан тұратын 1992жылы негізі қаланған
консорциум. Әлемдік нарықтығы үлесі – 20 % шамасында. Visa сияқты,
компанияларының иелері 15 мыңнан астам мүшелер.
American Express – пластикалық карточкалар нарығында карточкалар
көлемі жағынан үшінші компания болып табылады, карточкаларының жалпы көлемі
18 % шамасында. Штаб-пәтері Нью-Йорк қаласында орналасқан. American Express
корпоративтік қаржылары автоматты түрде өз иелерін еңбекке қабілеттілігін
жоғалтқанына байланысты 50 000 долларға сақтандыру сомасымен, жалға алынған
автокөліктің жоғалуы немесе зақымдалуына байланысты сақтандырумен, American
Express жүйесіне қатысатын қонақ үйлерде шегерімдер (40%-ке дейін) алумен
қамтамасыз етеді.
Dinners Club International (DCI) – бірінші болып пластикалық
карточканы 1949 жылы шығарған американдық компания, карточкалар алғашында
Нью-Йорк ресторандарына арналған болатын. Кейіннен Dinners Club
карточкалары бүкіл әлемге тарап, American Express сияқты саяхатшыларға
қызмет көрсете бастады. Қазіргі кезде DCI Citycorp америкалық қаржылық
тобына 100 % тиесілі және штаб-пәтері Чикагода орналасқан. Dinners Club-тың
әлемдік нарықта алатын орны көп емес, шамамен 2 %.
JCB International - 1961 жылы пайда болды, бірнеше ірі Жапон
банктерімен шығарылатын карточка. Жапониядан басқа тек қана АҚШ-та және
Ұлыбританияда негізінен сол елдерде тұратын жапондықтарға арналып
шығарылады. Әлемдік нарықта алатын орны 1 % шамасында.
Соңғы 10 жылда біздің елімізде қолма-қолсыз ақша айналымын
ұйымдастыруда және оның технологиясында түбегейлі және елеулі өзгерістер
болды. Есімізге түсірсек, 1980-жылдары төлемдер кем дегенде бір апта бойы
жасалды және міндетті түрде қағаздық технология қолданылды.
Кәсіпорындармен, сонымен қатар жеке тұлғалар қатысуымен қолма-қолсыз есеп
айырысуды өте жылдам және тиімді жүргізу мүмкіншіліктері туралы тек ғылыми
фантастика жанры еңбектерінде ғана жазылып жүрді [8].
Қазіргі таңда қолма-қолсыз төлемдер негізінен қағаз түріндегі
құжаттар айнылымын және қол еңбегін ығыстыра отырып, электронды
технологияда бірнеше сағаттарда жүргізіледі. Төлем жүйелері кәсіпорындар
аралығындағы және басқа төлемдерді өте тиімді жүргізе бастағаны сондай,
төленбеген төлемдер, бартер,квази-ақшалармен есеп айырысулар сияқты ақша
айналымының жағымсыз құбылыстарын жоя отырып, ыңғайландыра бастады.
Тұрғындар үшін төлем қызметтер нарығы (пластикалық карталар, жедел
аударымдар нарығы) құрылу сатыларынан өтіп, өз жетістіктеріне жете бастады.
2009 жылдың 29-қантарында Ұлттық Банктің Басқармасы Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банктің 2011-2013 жылдардың арасындағы ақша- қолма-
қолсыз есеп айырысу саясаттың негізгі бағыттарын анықтады.
Жыл ішінде ұлттық валютадағы қолма-қолсыз ақшалар мөлшері 5,2% өсіп
484,6 млрд. тенгеге жетті, ал шетел валютасындағы қолма-қолсыз ақшалар
мөлшері 0,1% кеміп 552,1 млрд. тенге болды. Нәтижесінде тенгедегі
несиелердің үлесі 45,4%-дан 46,7%-ға дейін өсті. 2012 жылы айналыста болған
төлем карточкалардың жалпы саны 1495,9 мың дана, соның ішінде оқшауланған
төлем карточкалар – 235,7 мың дана және халықаралық төлем карточкалары – 1
260,2 мың дананы құрады (3-кесте).
Банктердің қолма-қолсыз есеп айырысу бойынша экономикаға негізгі
қарызы бір тоқсанның ішінде 2,3%-ға (жыл ішінде 6%) өсіп 1036,6 млрд. тенге
(7,46 млрд. АҚШ долл) болды. Жыл аяғында банктердегі қолма-қолсыз ақшалар
есеп айырысуы саны 35-ке жетті. Соның ішінде жеке тұлғалардың салымдарын
міндетті ұжымдық кепілдендіру (сақтандыру) жүйесінің мүшелерінің саны арта
түсті (18-ден 22-ге дейін). Коммерциялық банктердің қолма-қолсыз ақшалар
қызметтін атқаруы қолма-қолсыз ақшалар механизмді үнемі жетілдіруді,
қарыздарды берудің қарапайым техникасын қамтамасыз ететін қолма-қолсыз
ақшалардың әдістері мен формаларын енгізуді, қолма-қолсыз ақшалармен есеп
айырысу операциялардың еңбек сыйымдылығын төмендетуді білдіреді.
3-кесте − 2012-2013 жж. айналыстағы төлем карточкаларының саны туралы
мәліметтер
Карточка түрлері 2012 жыл 2013 жыл
Саны, данаҮлесі, % Саны, данаҮлесі, %
Халықаралық, соның ішінде 987,2 81 1260,2 84,2
Vіsa 851,6 70 1074,2 71,8
Europay 124,3 10 185,7 12,4
Өзгелері 11,3 1 0,3 0,02
Локальдық, соның ішінде 231,7 19 235,7 15,8
Алтын 13,6 18 207,0 13,8
Өзгелері 18,2 2 28,6 1,9
Барлығы 1218,9 100,0 1495,9 100,0
Ескерту - ҚР Ұлттық банкінің 2012-2013 жылдар есебі
Жыл ішінде ұзақ мерзімді қолма-қолсыз ақшалармен есеп айырысу
көрсеткіші 4,5% өсіп, 669,3 млрд. тенге құрады, сол уақыт ішінде қысқа
мерзімді қолма-қолсыз ақшалармен есеп айырысу мөлшері 1,4% кеміп, 367,3
млрд. тенге болды. Сонымен жыл ішінде ұзақ мерзімді қолма-қолсыз ақшалармен
есеп айырысу үлесі 63,2%-дан 64,6%-ға дейін өсті.
Электронды қызметтер нарығы қаржы секторының болашақ даму бағыттарының
бірі. Оған қызмет көрсету ассортименті мен түрлі карточкалық бағдарламалар
барынша кең түрде ұсынылып келетіні айғақ. Айталық, дүкендер мен
мейрамханаларда тауарлар мен қызмет көрсету үшін есеп айырысу, коммуналдық,
байланыс қызметтерін, салық пен кеден төлемдерін төлеу, несиелерді өтеу,
карточкадан карточкаға ақша аудару төлем карточкаларының көмегімен жүзеге
асады. Осыған байланысты халық тауар сатып алу мен қызмет көрсету кезінде
есеп айырысуды төлем карточкалары арқылы жүргізуді дұрыс көреді. Оны
статистика мәліметтері дәлелдей алады, егер 2010 жылы 4 адам 1 төлем
карточкасын иеленсе, 2011 жылы 1 адам 2 төлем карточкасын қолданған [9].
2012 жылы төлем карточкаларын пайдалану арқылы жасалған төлемдердің
саны 28724 мың соның ішінде сауда терминалдарындағы төлемдер 915 мың және
оның үлесі 3,2 %-ды құрады (4-кесте).
4-кесте − 2013 жылғы төлем жүйесінің негізгі көрсеткіштері
Төлем карточкаларын пайдалану арқылы жасалған
төлемдердің саны, мың, соның ішінде 28724
Сауда терминалдарында 915
Жалпы санына қатысты үлесі, % 3,2
4-кестенің жалғасы
Төлем карточкаларын пайдалану арқылы жасалған
төлемдердің саны, мың, соның ішінде 28724
Қолма-қол ақшаны беру бойынша 27809
Жалпы санына қатысты үлесі, % 96,8
Төлем карточкалары бойынша төлемдердің көлемі, млн 396353
теңге, соның ішінде
Сауда терминалдарында 14758
Жалпы санына қатысты үлесі, % 3,7
Қолма-қол ақшаны беру бойынша 381595
Жалпы санына қатысты үлесі, % 96,3
Айналыстағы төлем карточкаларының жалпы саны, мың, 1928
соның ішінде
Локалдық карточкалар 343
Халықаралық карточкалар 1585
Карточкаларды ұстаушылардың саны, мың, соның ішінде1895
Локалдық карточкалар 336
Халықаралық карточкалар 1559
Төлем карточкаларына арналған құрал-жабдықтардың 7072
саны, соның ішінде
Pos-терминалдар 4209
Импринтерлер 188
Банкоматтар 875
Ескерту – Ұлттық Банктің 2013 жылғы жылдық есебінен алынған
Қазақстанда электрондық банк терминалдары инфрақұрылымының
көрсеткіштері 2013 жылдың соңындағы жағдай бойынша төмендегіше:
- 33 318 POS-терминал, олардың 27 325 сауда және қызмет көрсететін
ұйымдарда орнатылған (2011 жылмен салыстырғанда өсу тиісінше 16,5% және
15,3% құрады);
- 8 652 банкомат, олардың 1 040 қолма-қол ақшаны қабылдау функциясымен
(өсу тиісінше 6,7% және 13,8%-ға);
- 1 678 банк дүңгіршектері (өсу 18,0%-ға).
3-сурет. Қазақстанда электрондық банк терминалдары
Қазақстанда 01.01.2013 жылғы жағдай бойынша 1 терминалға 483
тұрғыннан, 1 банкоматқа 1 860 тұрғыннан келеді. Салыстыру үшін Ресейде 2012
жылдың басында 1 терминалға 270 тұрғыннан, бір банкоматқа 1 007 тұрғыннан
келген болатын.
1.2 Электронды банк қызметі: басқару мен бақылау
Электронды сандық қолтаңба - банк пен клиент арасында есеп
айрысуларда қолданылатын төлем құжаттарының тұпнұсқалығын және ондағы
мәліметтердің шынайылығын растайтын, сондай-ақ берілетін ақпараттың
құпиялығына толық кепілдік беретін және есеп айырысу процессінде үшінші бір
тұлғаның араласуына жол бермейтін санмен құпияланған таңбалар. Электронды
сандық қолтаңба клиенттің банкке тапсырған қолы және мөр қою үлгісі бар
карточкаға балама болып келеді.
Банк клиенті ішкі жүйесі мынадай қызмет атқарады:
- төлем құжаттарын даярлау;
- қол қою және жіберу;
- құжаттарды және банктен берілетін шоттың көшірмесін қабылдау;
- құжаттарды қарау және мөр басу;
- құжаттардың архивін жүргізу.
Электрондық қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесінде қолданылатын
құжаттарға мыналар жатады:
- клиентің төлем тапсырмасы;
- клиенттің ағымдағы шотына ақша қаражаты түскендігі туралы
хабарлама;
- клиенттің шоттары бойынша көшірме.
Клиенттің жіберген құжаттарын қабылдай отырып, банк төлем құжатындағы
электрондық сандық қолтаңбаның сәйкестігін және құжаттың дұрыс толтырылуын
автоматты түрде тексереді.
Бақытымызға орай, Қазақстанда көптеген азаматтарымыз Интернет
мүмкіншіліктеріне таңдана қарайтын кезең өтті. Әрбір азаматтың үйінде
Интернет бар. Статистикаға сәйкес 2014 жылдың 1-ші қаңтар кезеңінде
интернетпен қолданушы қазақстандықтардың саны 1890-3220 мыңға жеткен.
Интернет-банкинг дегеніміз не? Ол негізінен банктағы клиенттерге
қызмет көрсетудің ескі жүйесінің жаңа электронды қабығы. Жойылған банкинг
(remote bankintg) немесе хоум банкинг (home banking) бүгін немесе кеше
пайда болған жоқ. Қазір бұл ұғым Интернет ұғымымен жиі ұқсастырылады, бірақ
бұл онша әділетті емес. Бұл сөздің кең мағынасында жайылған банкинг – бұл
банктік қызмет көрсетуді банктік мекемеде, не болмаса клиентпен банк
қызметшісінің байланысында емес, үйде яғни клиентке ыңғайлы жерде қызмет
көрсетудің түрі. Айта кету керек, егер жүйе толық автоматтандырылған болса,
ол, аптаның қай күні болмасын тәулік бойы жұмыс істейді.
Бүгінгі таңда жойылған банкинг ең көп таратылған танымал көрінісі
болып телефон арқылы қызмет көрсету болып табылады - ол таратылған және
қолайлы телефон терминал күшіне байланысты. Бір жағынын телефон басынан
ауызша араласудың құралы болып табылатын және де банктік операцияларды іске
асыруға ыңғайлылығы өте нашар, сондықтан интернетпен жұмыс істейтін банк
және оның клиенттері өте көп, және күннен күнге өсіп келеді.
Басында жойылған банкинг тек банк, оның атқарған операциялары,
шарттары туралы ақпарат алу көзі ғана болатын. Кейіннен банктағы есепті
басқару құралы болып табылады. Қазіргі кезде банктер жойылған клиент қызмет
көрсетудің барлық спектірін соның ішінде коммуналды қызмет көрсету және
валютаны сатып алу, сату сияқты операцияларды қарастыруда [10].
5-кесте - Төлем карточкалар нарығының инфрақұрылымы, 2013 жылғы
мәліметтер негізінде
Облыстар POS – Импринтерлер Сауда
терминалдар Банкоматтар кәсіпорындары
Кестеде берілген төрт түрлі POS – терминалдар, импринтерлер,
банкоматтар, сауда кәсіпорындары төлем карточкалармен есеп айырысу
орындарының ең көбі әрине, терминалдар (олар 55,9%), келесі 25,2%-ды
құрайтын сауда кәсіпорындары. Осы республика деңгейінде қалыптасқан жағдай
аймақтарға да тән. Тек бір ғана Алматы облысында жағдай сәл өзгеше: 568
төлем карточкалары есеп айырысатын орындардың ішінде терминалдар – 49,4%-
ды, банкоматтар - 34,1%, сауда кәсіпорындары 15,5%-ды құраған.
Айналыстағы кредиттік төлем карточкаларының негізгі үлесін
халықаралық төлем жүйелері құрайды – 95,4%, олар VISA International
(83,2%), MasterCard Worldwide (11,9%), China Union Pay (0,1%) және American
Express International (0,2%) төлем карточкаларымен ұсынылған. Жергілікті
жүйелер нарықтың 4,6% құрайды.
Қазақстандағы төлем карточкалары нарығының аймақтар бойынша бөлінісі
айналыстағы төлем карточкаларының және олардың ұстаушыларының үштен бірі
Алматы қ. тиесілі екенін көрсетеді. Қарағанды, Шығыс Қазақстан, Оңтүстік
Қазақстан облыстарына және Астана қ. айналыстағы кредиттік төлем
карточкаларының жалпы санының тиісінше 7,7%, 7,0%, 6,8% және 6,8% тиесілі.
Басқа аймақтарда осы көрсеткіш 5% аз.
4-сурет. Төлем карточкалары нарығының аймақтар бойынша бөлінісі
2012 жылдың қорытындысы бойынша Қазақстан аумағында және одан тысқары
жерлерде Қазақстан эмитенттерінің төлем карточкаларын пайдалана отырып 5,6
трлн. теңге сомаға 187,6 млн. транзакция жасалды. 2011 жылмен салыстырғанда
транзакциялардың саны 20,5%, ал сомасы 27,9% ұлғайды. Қазақстан
эмитенттерінің төлем карточкаларын пайдалана отырып қолма-қол ақша алу
бойынша операциялардың саны 2011 жылмен салыстырғанда саны бойынша 17,2%
және сомасы бойынша 27,4% ұлғая отырып, 4,7 трлн. теңге сомадағы 146,4 млн.
транзакцияны құрады (санының 97,8% және сомасының 88,6% банкоматтар арқылы
жүзеге асырылды). Тауарлар мен қызмет көрсетулер үшін Қазақстан
эмитенттерінің төлем карточкаларын пайдалана отырып қолма-қол емес төлемдер
жасау 2011 жылмен салыстырғанда саны бойынша 33,9% және сомасы бойынша
31,6% ұлғая отырып, 0,8 трлн. теңге сомадағы 41,2 млн. транзакцияны құрады.
Осылайша, Қазақстан эмитенттерінің төлем карточкаларын пайдалана
отырып жасалған төлемдердің жалпы құрылымындағы қолма-қол емес төлемдердің
үлесі санының 20,9% және сомасының 12,8% құрайды.
Қазақстан эмитенттерінің төлем карточкаларын пайдалана отырып жасалған
қолма-қол емес төлемдердің өзгеру үрдісі мынадай болды: соңғы 5 жылда қолма-
қол емес төлемдердің сомасының үлесі аса өзгермеген кезде, саны үлесінің
біртіндеп өсуі байқалды [11].
Қалыптасқан жағдай төлем карточкаларының басым бөлігінің, әдетте қолма-
қол ақшаның бүкіл сомасын алуға дағдыланған ұстаушыларға жалақы жобалары
шеңберінде берілгеніне байланысты. Осыған байланысты, аталған ұстаушылардың
жалақысының өсуі төлем карточкаларын пайдалана отырып жасалған төлемдердің
құрылымына тікелей ықпал етеді.
Бұл ретте қолма-қол емес төлемдер үлесінің ұлғаюы сондай-ақ
банкоматтардың функционалдық мүмкіндіктерінің дамуына және нарықта қолма-
қол емес төлемдердің жүзеге асыруға болатын банк дүңгіршектерінің пайда
болуына байланысты. Алайда, көрсетілген төлемдер, әдетте, шамалы сомалармен
жасалады.
Мәселен, 2012 жылы банкоматтар арқылы Қазақстан эмитенттерінің және
шетелдік эмитенттердің төлем карточкаларын пайдалана отырып жасалған барлық
қолма-қол емес төлемдер санының 42,4% және сомасының 24,2% жүзеге асырылды,
ал бастапқыда қолма-қол емес төлемдерді жүзеге асыруға арналған POS-
терминалдар арқылы көрсетілген төлемдер санының 46,1% және сомасының 66,1%
жүзеге асырылды.
Қазақстанның бүкіл аумағында 2012 жылы банктік электрондық терминалдар
және қашықтан кіру жүйелері арқылы (клиент банк жүйесін қоспағанда)
Қазақстан эмитенттерінің және шетелдік эмитенттердің төлем карточкаларын
пайдалана отырып, сондай-ақ оларды пайдаланбай 1,1 трлн. теңге (7,5 млрд.$)
сомаға 52,8 млн. транзакция жасалды.
Трансшекаралық электронды банк қызметі: басқару мен бақылау 2002
жылы жарияланған Базель комитетінің банк ісін бақылау бойынша жүргізілген
баяндамасы - электронды банкингті қамтиды. Бұл топтың баяндамасы Интернет
желісін пайдалану арқылы трансшекаралық банк қызметін бақылау мәселеріне
арналған.
Трансшекаралық интернет-банкинг қысқаша сипаттама: 90-жылдардың
екінші жартысынан бастап дүниежүзінің әртүрлі елдерінде бизнесте де, басқа
да байланыс мақсатымен ұлттық тіпті халықарлық рынокта болсын электронды
каналдарды белсенді түрде пайдалана бастады. Банк қызметінің бұл формасы е-
банкинг немесе интернет-банкинг деген атқа ие болып отыр. Ал, электронды
каналдарда ұсынылып отырған өнімдер мен қызмет түрлері бірі-бірінен
мазмұны жағынан болсын, көлемі мен құрамы жағынан болсын мүлде ұқсамайды.
Көпшілік банктер өзінің электронды өнімдері мен қызметін тек ішкі рынокқа
ұсынады немесе Интернет арқылы шетелдік рыноктарына да ұсынады. Кейбір
банктер трансшекараклық электронды қызметтерін басқа елдердің
резиденттеріне тікелей, ешбір делдалсыз ұсынуда (демек жеке тұлғаның
қатысуынсыз). Бірақ, қызметтің бұл түрі ішкі е-банкинг сияқты бірден дамып
кетпейт тұр. Оның себебі тұтынушылар әлі де трансшекаралық электронды
келісімдердің қауіпсіздігі мен сенімділігіне көз жеткізе алмай тұр.
Заңнаманың талаптарына сәйкес келмей қала ма деген де қауіп бар [8].
Дегенмен, банк басшылары мен мен бақылау органдары трансшекаралық
электронды операциялардың барынша дамып кетуіне мына екі себепті
келтірілді:
Біріншіден, е-банкингтің кейбір елдердің өз ішінде дамуына
байланысты тұтынушылар өздеріне қызмет көрсететін кредиттік-қаржылық
мекемелердің ұлтына көңіл бөлмейтін болады.
Екіншіден, технологиялық инновацияның дамуы банктің
мүмкеіндіктерін өз тұтынушыларына арнайы құрылым жасап жатпай-ақ шетел
мемлекеттеріне ұсына алады және инвестициясы да онша көп көлемде болмайды.
Жоғарыда айтылған себептерге байланысты ірі бесекелестіктің
өрбуімен трансшекаралық е-банкингті дамыту мотивтері арта түседі. Сонымен
бірге, тәуекелге баруға тура келеді. Бұл бұрыннан белгілі стратнгиялық,
репутациялық, операциялық, елдік бет-бейнені сақтаудағы тәуекел түрі.
Жаңадан қосылатын қауіптің бірі- құқықтық тәуекел, демек, ұлттық заңнамалар
мен регламентацияларды құқық қорғау, жарнама туралы, қаржылық есеп немесе
құпиялықты сақтау т.б. болуы мүмкін. Бұл істі тәуекелге барудың мәні ұлттық
құқықтық нормалар мен регламентацияларды сақтауда және банкке ие елдің
жаупкершілігі мен е-банкингті пайдаланушы резиденттердің өз міндетіне адал
болуында
Базель комитетінің шешіміне жүгінсек, банк қызметін бақылайтын
органдар даулы мәселелерді шешуге құқы жоқ болғанымен, олар трансшекаралық
е-банкинг мәселелерін ретке келтіруде бірігіп қызмет істейтін істей алады.
Сонымен бірге, бұл елдер банк бақылауын жақсартуы тиіс. Өйткені,
трансшекаралық операциялармен айналысқан олардың компетенциясына кіреді.
Олардың бақылау программасы е-банкингтің трансшекаралық қызметін
қадағалайды әрі банктің тәуекелге баруын басқарады.
Трансшекаралық е-банкингтің авторлары оның мәнін белгілі бір
елдің банк өнімдері мен қызметін on-line режимінде басқа елдің резидентіне
ұсынуында деп түсіндіреді. Европа қоғамдастығында (ЕС) европалық паспорт
деген механизм бар. Ол құқықтық нормаларды тең мойындауда, трансшекаралық
қызмет түрлеріне берілетн лицензия өте қарапайым процедура екендігіне болып
отыр.
Е-банкингтегі тәуекелді басқарудың негізгі принциптері:
Алғашқы принцип: Трансшекаралық электронды операцияларды бастамас
бұрын банк мекемесі өз қызметінде тәуекелге баратын жерлерін әбден
ойластырып, тәуеклді ретке келтіру мен басқаруды тиімді басқару прграммасын
жасауы тиіс. Банк өз еліндегі заңдар мен егламентацияларды сақтап қоймай,
өзі қызмет көрсеткісі келетін резиденттерінің де заңын мүлтіксіз орындау
тиіс.
Ең алғашқы тәуеклге бел байлаумен бірг, оның бағасын білу
тәуекелді басқаруда өте қажетті. Мына жайттарды да ескеру керек (бірақ
онымен шектеліп қалуға болмайды.): нормативті талаптар, бизнестің
жергілікті практикасы, бухгалтерлік есептің тіркелуі мен құқықтық орта,
қауінсіздік мен құпиялылықты сақтау мәселелері бар екенін есептен шығармау
керек. Бұл жағдайлар, әсіресе, шетелдік клиенттерге қызмет көрсетуде маңызы
зор.
Тәуекелге барғанда ең бір өкініштісі шетел мемлекеттеріндегі
заңнамалар мен регламенттерді аңғармай электронды саудада мән бермей
қателеседі, әр елдің өзіндік юридикциясы, банк ісін басқаруға лицензия
беруде айырмашылықтар бар екенін ескерген жөн. Олардың тұтынушылар құқын
қорғауда да қатаң есте сақтайтын жерлері бар екенін ескерген жөн. Банктер
жергілікті өкіметтің құқын, олардың бақылау жүргізу қызметінде,
резиденттермен қарым-қатынас орнатуда құқын мойындауы тиіс. Банктер
өздерінің веб-сайтында тек бепгілі бір елдердің резиденттеріне қызмет
көрсететін жазуы керек. Сонда ғана банк ісінде міндеттемелердегі талапқа
сай күдіксіз жұмыс істеуге болады [12].
Трансшекаралық е-банкингпен байланысқысы келетін банктер өз
елінің банк бақылауын жүргізетін органдардан консультация (ақыл-кеңес) алуы
керек. Алға қойған мақсатты орындаудағы талап-тілектерге сай сай өз қызмет
көрсеткелі отырған елдің банк бақылау жүйесімен де консультация алу
керектігі айтылады.
Екінші принцип: Трансшекаралық е-банкингпен айналысқысы келетін
кредитті-қаржлық мекеме өз тұтынушылары олар жөнінде түгелдей информация
алу үшін, оның қай елден, лицензиясы қандай екенін білу үшін веб-сайты ашық
түрде жұмысістеуі тиіс. Мұндай жұмыс банкқа деген сенімді арттырады,
құқықтық тәуеклді барынша болдырмауға тырысады. Сайттағы банк-информация
өзі қызмет ететін аумақтың юрисдикциясына сай. Сол елдің заңнамалары мен
регламентацияларына сай болуы тиіс.
Төменгі алты информация веб-сайттың ең керекті жеріне орналасуы
тиіс:
- банктің аты және оның орталық офисінің орналасқан жері;
- банктің орталық офисінің қызметін тексеретінін бақылау органы;
- егер тұтынушы арыз бергісі келген жағдайда кіммен, қалай
байланысу керек екені туралы мәлімет;
- тұтынушының қарыз беру үшін қандай жүйеге жүгіну керек екені
жөнінде мәлімет;
- тұтынушының депозиттері сақтандыру мен аяқтау, оны қалай
орналастыру керектігі жайлы мәлімет;
- белгілі бір юридикцияның аумағында қажетті информация.
Жоғарыда аталған элементтерден басқа трансшекаралық е-банкингпен
айналысатын банк өзінің веб-сайтының негізгі компаниясын көрсетуі тиіс
(егер ол бар болса). Сондай-ақ негізгі компанияны тексеретін бақылау
органын да атауға міндетті.
Трансшекаралық банк қызметін бақылау мәселесімен Базель комитеті
көптен бері айналасуда комитеттің негізгі қызметі Шетелдік банк
мекемелерін бақылау принциптері деп аталатын конкордатқа сүйенеді. Әрі
қарай бұл құжатты Information Flows Between Banking Supervisory
Authorities (сәуір2000ж) ``Minimum Standards for the Supervision of
Banking groups and their Cross-Border Establishmens`` (шілде, 2002); THE
supervision of Cross-Border Banking (қазан 2006ж.) алмастырды.
Конкордат және одн туындайтын құжаттар банк орналасқан ел мен
оның қызмет көрсететін елдің бақылау органдарының рөлі мен жауапкершілігін
анықтап береді. Сондай-ақ олардың ақпарат алмасуындағы принциптерін
анықтайды.
Кейбір заңды бақылау аумағындағы органдар лицензия талап етсе,
енді бір бақылау органдары өздері лицензия жасауға міндетті болды. Қалай
болғанда да тұтынушының құқық қрғау банк орналастырған елдің де банктің
заңнамасында ашық жазылуы тиіс. Бірақ, мәселе түбегейлі шешіліп кетті дей
саламыз.
Трансшекаралық е-банкинг қызметін бақылайтын органдарға
ұсынымдар. Банк орналасқан елдегі банк бақылау қызметінің мына маңызды
сәттеріне тоқтала кетейік:
1) трансшекаралық е-банкингті дамытуда бақылау органдары
бақылаумен бірге капиталды қадағалайды, тәуекелді басқарады;
2) е-банкингке байланысты тәуеклді басқаратын бақылау органдары
қол астындағы банкілердің идентификация механизмдері бар екеніне көздері
жету керек;
3) трансшекаралық электронды бақылаудың маңызды элементінің
бірі қызмет көрсететін елмен бірлесіп жұмыс істеуінде;
4) трансшекаралық электронды операцияларды орындауда банктік
қызметті қабылдап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
9
1 Электрондық банктік қызметінің теориясы, түсінігі, мәні
11
1.1 Электрондық қызметтің теориялық мазмұны
11
1.2 Электронды банк қызметі: басқару мен бақылау
22
1.3 Электрондық банк қызметінің шетелдік тәжірибесі
30
2 Қазақстандағы электрондық банктік қызметтің дамуына талдау ("Каспи Банк"
Маңғыстау облыстық филиалының мысалында)
34
2.1 "Каспи банк" АҚ-ның тарихы мен қаржылық сипаттамасы
34
2.2 "Каспи Банк" АҚ Маңғыстау облыстық филиалының электрондық қызметін
сараптау
40
3 Қазақстандағы электронды нарық қызметін және банк қауіпсіздігін жетілдіру
жолдары
47
3.1 "Каспи Банк" АҚ-ның электрондық қызметін дамыту механизмдері 47
3.2 "Каспи Банк" АҚ-ның электрондық қызметін дамытуды жетілдіру
жолдары
53
3.3 Банктің дистанциялық қызмет көрсетуі
60
Қорытынды
73
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
75
Кіріспе
Тақырыпты зерттеу өзектілігі. Қазақстанда және шетелдегі даму
процесінде қарастырылатын электрондық банктік қызмет көрсету нарығында
инновациялық іскерлік инфрақұрылымдары болды. Электрондық банк қызметінің
нарықтағы несиелік ұйымның және электрондық банк қызметінің нарығындағы
есептеу механизмін жетілдіру. Банк картасының сегментінде және Интернет-
банкингте жан-жақты зерттеулер қарастырылады.
Қазақстан Республикасы Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың
Қазақстан халқына Қазақстан-2050 стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа
саяси бағыты Жолдауында: “21-ғасырдың 2010 жылдары республика
экономикасында орын алған дағдарыстың себептерін ашу, оны жеңудің жолдарын
анықтау керек” деп айтылған. Радикалдық саяси және экономикалық әлемдік
шаруашылық қатынас жүйесіне енуі дағдарыстың болуына, өндіріс көлемі мен
өнімдердің, жұмыс, қызметтің бәсекеге қабілеттілігін күрт төмендетуге
объективті жағдайлар тудырды. Бұл дәстүрлі нарықтың ығысуына, төлемге
қабілетсіздік тудыруға, шектен тыс инфляцияға және көптеген шаруашылық
жүргізуші субъектілер қызметінің тоқтауына әкеп соқтырды. Қалыптасқан
жағдайды ескеру арқылы ұзақ мерзімді жеті артықшылықтың бірі ретінде жоғары
шетелдік инвестиция мен ішкі жинақ ақша деңгейіндегі ашық нарықтық
экономикаға негізделген экономикалық өсу анықталды. Экономикалық өсу қаржы
тұрақтылығына, өндірісті әртараптандыруды қамтамасыз етуге, аса маңызды
салаларға инвесторларды тартуға, шешуші бизнес салаларының іскерлігін
арттыруға, белсенді өндіріс қолма-қолсыз есеп айырысу саясатын еңгізуге
және акценттерді шаруашылық жүргізудің макродан, микро деңгейіне жылжытуға
септігін тигізеді [1].
Әлемде қандай ел болмасын қолма-қол ақшаларға толық түрде бақылау
орната алмайды. Өз кезегінде қолма-қол ақшалар көлеңкелі экономиканың және
ақшаға байланысты қылмыстың дамуына алып келеді. Сондықтан ірі көлемдегі
төлемдерді және тағы басқа қолма-қолсыз төлемдер жүйесін қолма-қолсыз есеп
айырысудың бүгінгі таңдағы заман талабына сай жаңа формаларына өткізудің
маңызы зор болып табылады. Деректерге жүгінсек, электронды мемлекеттік
сатып алулар жүйесі бойынша ел бюджеті осы жылдың өткен жеті айында 17 млрд
теңге үнемдепті. Электронды мемлекеттік сатып алу кезінде – 20-25 пайызға
дейін, ал электронды байқаулар өткізу кезінде 5-10 пайызға дейін бюджеттік
қаражат үнемделген. Десек те, біз нақ осы электронды жүйеде тендер
өткізуді, электронды бағытта аукциондар ұйымдастыруды әлі де дұрыс меңгере
алмай отырмыз. Тендер жүйесін электронды түрде өткізу бағытының
ұсынылғанына біршама жыл болса да, оған қатысушылардың пайыздық көрсеткіші
өте төмен. Біз тендер өткізуде әлі сол бұрынғы жүйені місе тұтып келеміз.
Тендердің айналасында жең ұшынан жалғасу әлі де болса белең алуда.
Сондықтан электронды жүйеге толыққанды ену арқылы ескі жүйені ығыстыру
керек. Біз электронды мемлекеттік сатып алуға қатысушылардың легін
көбейткеніміз жөн. Бұл турасында мықты насихат қажет. Бұл жүйе жемқорлықтың
жолына тосқауыл қоя алатын болуы керек. Сонда ғана бұл жүйені барлық салаға
енгізу жеңіл әрі сауатты болмақ.
Қазақстан Республикасының қаржы жүйесінің тұрақтылығы, көбіне, банк
жүйесінің тұрақтылығымен байланысты болып келеді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банк қызметі Қазақстан Республикасының
заңымен және Конституциясымен тікелей негізделген іс-шаралар атқарады.
Тақырыпты зерттеудің мақсаты – Қазақстан Республикасының банктік
қызметтерінің негізгі талаптарына сәйкес банктің қолма-қолсыз есеп
айырысуын қалыптастыру мен басқаруының өзекті мәселелерін шешу.
Зерттеудің міндеттері:
- қолма-қолсыз есеп айырысудың қалыптасуын зерттеу;
- банктің басқару жүйесіндегі қолма-қолсыз есеп айырысу қозғалысын
зерттеу;
- қолма-қолсыз есеп айырысуын қалыптастыру мен басқарудағы
проблемаларды зерттеу.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – Каспи Банк АҚ электронды
қызметінің банк саясатында үлкен рөлі бар екенін, қолма-қолсыз есеп
айырысуының маңыздылығын дәлелдеу.
Зерттеу пәні – электронды жүйе, біріншіден, компаниялар мен
кәсіпорындар арасындағы бәсекелестікті арттырады, екіншіден, жемқорлыққа
жол бермейді. Міне, осыдан барып ел бюджетіне кіретін табыс еселене түседі,
сондықтан экономиканың негізгі құралы болып табылады.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік және теориялық негіздері:
Қазақстандағы коммерциялық банктердің электрондық қызметінің дамуы
Қазақстан Республикасының Заңы, Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.
Назарбаевтың 2014 жылғы халыққа Жолдауы, Ақша және несие, Қазақстан
банктері журналдары, Тінәсілі М.Д. Қырғыз республикасында 2007 жылы
жарыққа шыққан Банк жаршысы мақаласы.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығына мыналар жатады:
Қазақстан Республикасының қаржы жүйесінің электронды нарық тұрақтылығы
және банк жүйесінің тұрақтылығымен байланысты мүмкіндіктерді жетілдіру
бойынша ұсыныстар жасалды.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Электрондық банктік қызметінің теориясы, түсінігі, мәні
1.1 Электрондық қызметтің теориялық мазмұны
Банктің электрондық қызметі – бұл банктік карточкаларды және
электрондық ақша жүйесін пайдалану арқылы көрсетілетін қаржылық қызметтері,
сондай-ақ қор құндылықтарымен жасалатын биржалық операцияларды жүзеге
асыруда мен қаржы делдалдары ретінде көрсететін банктік мекемелердің
электрондық қызметтері.
Электрондық қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесі – Банк пен клиент
арасындағы төлем операцияларын жылдамдатуға, сондай-ақ олардың орындалысын
бақылау жасауға арналған есеп айырысу жүйесі.
Мұндағы есеп айырысу операцияларының жылдамдатылу қағаз формасындағы
құжаттардың орнын, банкке электрондық байланыс жолдары арқылы жеткізілетін
олардың электрондық үлгілерімен айырбастау және төлем құжаттарын автоматты
түрде өңдеу нәтижесінде жүзеге асады.
Ақпараттық технологияның дамуымен байланысты банк бизнесі қарыштап
дамуда. Қазіргі ақпараттық технология жаңа қаржы өнімдерін жасап шығару мен
жаһандық қаржы рыногының алғышырттары болатын шешуші фактор болып отыр.
Көрсеткіштерді цифрлық форма технологиясын көшіру қаржы дүниесінде қаржы
дүниесінде революциямен бірдей болып отыр.
Электронды банктік жүйе қазіргі банк жүйесінің дүниежүзілік
практикада стратегиялық даму бағытының бірі болып есептелінеді. Электрондық
банк қызметін кең және тар анықтамада қарастыруға болады. Кең анықтамада
(ЭБҚ) банк қызметінің бөлігі болып табылады және электрондық банк
бизнесінің жиынтығын ұсынады, банктіқ ақпараттық технологиясы, сонымен
қатар, ғылыми және аналитикалық білім болып табылады. Қазіргі қызығушылық
зерттеу алаңында электрондық банк қызметі тар мағынада жатыр, ол өзімен
кредиттік қызмет ұйымын ұсынады, клиенттерге банк қызмет ұсыныстары ара-
қашықтықта бағытталған.
Кейбір дамыған елдерде (Норвегия, Финляндия) электрондық банк қызметі
банк бөлімінің негізгі сапалық моделі ретінде қарастырылады. Дамушы елдерде
де (Бразилия, Индия, Қытай, Филиппин, Оңтүстік Африка Республикасы,
Малайзия) осындай стратегиялар сәтті іске асырылып жатыр немесе қорытынды
кезеңде енгізіліп жатыр.
Электрондық есептер интернет желісінде қолдануымен (интернет-Банк)
және жаңа Қазақстандық банк түрлеріне қатысты өзге электрондық банк
қызметін ұсынады. Сонымен қатар, инновациялық қызметті іске асыру сомасы
біздің мемлекетте тек қалыптастыру сатысында ғана, ал қазіргі кезде
электрондық есеп жүйесі басқару банк шотында банктік карталар дүниежүзілік
елдерде өшірілген құрал-жабдықтар ретінде қарастырылады, ал есептердің өзі
халықаралық мінездемеге ие болды. Қазақстан банкінің халықаралық карталық
жүйесіне қызығушылығы кездейсоқ емес. Мұндай банктік карталарды шығару
дүниежүзілік банк қызмет жүйесін интегралдайды, банктің іскерлік имиджін
көтереді және нарықты басып алу мен клиентураны іске тартуды қарастырады.
Мамандардың айтуы бойынша халықаралық карталық жүйесіне қатысу кредиттік
ұйымдарға жаңа батыс банктік технологияларымен басқаруға мүмкіндік береді,
сонымен қатар үлкен масштабты инфрақұрылымды есептеуді қолдануға мүмкіндік
береді [2].
Қазіргі кезде инновациялық несие қызмет ұйымының даму тенденциясы
нарықта электрондық банк қызметімен инфрақұрылымдық механизмдер және төлем
жүйесін дамыту қызметінен тұрады. Инновациялық несие қызметінің ҚР және
шетел нарықтарындағы электрондық банктік қызметінің процесстеріне
байланысты таңдалады, яғни экономикалық қарым-қатынастарының бірлестігінде
және ұйымдық құрылымдар, институттар және ғылыми-техникалық творчество
саласындағы инновациялық кәсіпкерліктер.
Бүгінгі таңда дүниежүзіндегі кез-келген банк 3 негізгі функцияларды
атқарады: ақшалай қаражатты жинау, олардың орын ауыстыруы және
несиелендіру. Ақшалай қаражат жинау ол банкке шығын арқылы келеді, олардың
орын ауыстыруынан табыс түсіруге болады, бірақ негізгі банк бизнесі – бұл
несие беру. Өкінішке орай, біздің республикамызда ұйымды несиелендіру
қазіргі кезде сенімсіз және әлі оған бағытталуға мүмкіндік бермейді. Ол
негізгі салада банкке табыс әкелмейді. Ұйымның электрондық есептеу жүйесі
көмегімен банктік өнімді алуға болады, қазіргі Қазақстан жағдайын ескере
отырып, банктік функцияның үшеуін біріктіріп табыс түсіруге мүмкіндік
береді: орташа жағдайлы клиенттердің арзан ресурстарын үлкен көлемде жинау,
банктік шот циклы бойынша айналымын қадағалау.
Клиент – дүкен – банктік шот – кәсіпорынды несиелендіру және өнім
құрылымдары клиентурамен байланысты болады. Бұл банкке табыс түсірудің
негізгі бір жолы болып табылады.
Бұл тақырыптың маңыздылығы айқын, себебі өмірде біз электрондық
есептеулермен жиі кездесеміз және қазіргі заманғы құрал-жабдық ақша
айналымы үздіксіз жүреді. Кейбір сәтте айналым құрал-жабдықтың ауысуына
әкеп соғады. Оған қоса біздің өмірімізде тез жылдамдықпен Internet пайда
болды, онда электрондық есептеу жаңа құралдармен есептелінеді.
Қазіргі ғылым мен техниканың даму сатысында көптеген облыстарда
көптеген жаңа техникалық мүмкіндіктер туындады. Оның көмегімен ақшалай
есептеуді және өзара есеп беруді ақшаның көмегінсіз есептеуге болады.
Коммерциялық банктер бұл заманда электрондық есептеу жүйесімен байланысты
барлық дамыған жағдайларды жасауға міндетті.
Электронды есептеу қазіргі заманғы коммерциялық банк көзқарасынан
мынандай аспектілерге бөлінеді:
- банк қызметінің қазіргі заманғы деңгейі;
- техникалық және ақпараттық базаның дамуы және олардың клиентінің
дамуы;
- электрондық банк өнімінің технологиялық жұмысы;
- есептеу жүргізудің қауіпсіздігі;
- құқықтық база;
- коммерциялық банктерді жеке қызмет көрсету мүмкіндіктері.
Қаржылық жаһанданудың ең маңызды факторлары рынокқа қатысушыларға
әсер етеді. Атап айтсақ, олар: банктер, қаржы компаниялары, биржалар,
мемлекеттер, орталық банктер, қарыз алушылар, инвесторлар. Сонымен бірге
осы топқа ақпараттық технология жасаушылар мен оған қызмет көрсетушілер
кіреді.
Қаржылық ортаға ақпараттық техниканың әсері ерекше. Жаһанданудың
секъюритизация, стандарттау, ақша тасқыны сияқты қосымша факторлары да бар
екенін естен шығармау керек [3].
Банкті басқару мен бақылау. Нольдік процент – қол жетпейтін абсолютті
мөлшер, себебі бұл жағдайда заемщиктің салғырттығын айтпағанда күнделікті
кездесіп қалатын өнімді, жұмыстан шығып қалуды, аяқ астынан кездесетін
қатерді айтсақ та жеткілікті болады. Қайтара алмаудың ең төменгі пайызы
0.5-1%-мұсылман елдеріне тән. Себебі қалыптасқан ұлттық тәрбие мен дәстүрге
байланысты олар әлі де бір-бірімен туыстық қатынасы бұзылмаған. Ал, жеке
дара өмір сүруді қалайтын христиандарда бұл көрсеткіш 3%-ға жетеді.
Ал Ресейдегі бұл көрсеткіш бұдан да төмен. Ms Kinsey компаниясының
анықтауынша Ресей банктеріндегі қайтарылмай қалған кредиттер 7 пайызды
құрайды. Нарыққа енді шықпақшы болы отырған, тәжірибесі жоқ банктердің
жағдайы бұдан да төмен болуы мүмкін. Оның себебі – банктер автоматты
сараптама жасайтын интеллектуалды жүйені пайдаланбайды және бірде-бір
кредит алушыға жоқ демей, бәріне бірден келіседі. Бұл саладағы ізденулер
мен сараптаманың негізінде математикалық модулі бар экспертті жүйенің
параметрлерін анықтауға болатынына көзіміз жетті. Бұл тәсіл бойынша жүйені
өте аз ақпаратқа сүйеніп іске қосуға әбден болады. Бұл жүйе бойынша кредит
берілгеннен кейін клиентпен қалай жұмыс істеу керектігін классификациялауға
болады. Мысалы кімге, қай клиентке меншікті ұзартуға болатынын немесе
банктің жаңа өнімін ұсынуға болатыны туралы мәлімет алуға болады. Кең
мағынасында бұл жұмыс автоматты сараптама мен оптималды шешімдерді жасай
алады [4].
Скоринг-жүйе банкке нендей қызмет көрсетеді дегенде, ол:
- кредит алу үшін жазылған арыздарды жылдамдап реттейді;
- банк персоналының қысқаруына әсер етеді;
- төменгі квалификациялы персоналды пайдалану арқылы үнемдей
алады;
- ақпараттық жүйеге сүйене отырып, арыздарды қарастырудың әрбір
мерзімін бақылай алады.
Аталған жүйенің артықшылықтары осымен бітпейді. Жүйеге жиналған
көрсеткіштер мына мақсатта қолданылуы мүмкін:
- клиенттердің түрлерін зерттеу мен классификациялауда;
- әртүрлі өнімдерді пайдаланғанда клиенттердің қайсысын көбірек
пайдаланатынын анықтау;
- кредитік портфельді және бизнестің сапасын бақылау (әр түрлі
бағыттар мен региондар бойынша);
- клиенттердің әртүрлі өнімге пікірлерін анықтай білу.
Белгілі бір деңгейге статистика тұрғысынан жеткеннен соң скоринг
жүйе мұнан да күрделі мәселелерді шешетін қабілеті бар. Мысалы: пайдасы
жағынан оптималды арыздарды таңдай білуде.
Скорингтің тағы бір түрі - кредит қайтармаған клиенттердің іс-
қимылдарының стратегиясын зерттеу. Бұл жұмыс та автоматты түрде
жүргізілетін болады. Мұнда клиенттің кім, не екеніне байланысты оның
операцияларын анықтап, банкпен қарым-қатынасын айқындайды.
Қазір көптеген қазақстандық банктер кредиті карточкалар нарығына
шығуға тырысуда (скоринг жүйесін қажет етпейтін овердрафт мүмкіндіктері бар
вип-карточкалармен шатастырмаңыз).
Біздің елімізде банктердің төлем карталарына қатысты іс-әрекеттері
толық еркіндікте. Осы мүмкіндікті пайдалана отырып, клиенттердің банк
өнімдеріне сұраныстарын қамтамасыз ету, олардың қаржы нарығындағы бәсеке
қабілеттілігін жоғарылату, жеке тұлғаларға қызмет көрсету жүйесін жаңарту
қажеттігі жөнінде мәселелер ғылыми ортаның көптен бері көңіл бөліп келе
жатқан тақырыптарының бірі. Соның ішінде, жеке тұлғаларға төлем
карталарымен банктік қызмет көрсетудің тиімді жүйесін құру күн тәртібінде
тұрған маңызды зерттеу бағыты. Осы карточкалар нарығында қалыптасқан жағдай
жөнінде мәліметтер төменде берілген. ТМД елдері пластикалық карталарды
пайдаланып қолма-қолсыз төлемдер жүйесін дамытуда түрлі ерекшеліктерді
басшылыққа алады. Осы мемлекеттерде меншікті карталық бағдарламаларды
дамытуға себепші болған фактор – 1992 жылы қолма-қол ақша тапшылығы еді.
Соның салдарынан Ресейде аймақтық және локальдық карточкалар бағдарламалары
әзірленді. Мұндағы мақсат – біріншіден, қолма-қол ақшаны қолма-қолсыз
ақшамен алмастыру, екіншіден, тауарды қолма-қол ақшаға айырбастап басқа
елдерге шығаруға шектеу жасау. Бұл үрдістерде банктер карталық
бағдарламаларды оның имиджі ретінде қызмет ету аясын кеңейтуге және
болашақта пайда әкелетін жаңа бағыт деп қарастырды.
Электронды ақшалар пластикалық карточка формасында болады. Олар екі
түрлі болып келеді:
Дебеттік (төлем) карточка – банкте арнайы карточкалық қаражаты бар,
клиент арасындағы келісімшартқа сәйкес шоттағы қаражатты пайдалануға,
банкомат арқылы қолма-қол ақша алуға, сондай-ақ тауарлар мен қызметтер үшін
төлеуге арналған төлем құралы. Төлем карточкасы оның эмитентімен анықталған
төлемдерді жүзеге асыруға, қолма-қол ақшаларды алуға, валюта айырбастау
т.б. операциялар үшін оның ұстаушысымен қолданылады. (Ақша аударымдары мен
төлемдер ҚР заңы, 29-маусым, 1998 жыл. 11-бап, 1-тармақша) [5].
Несиелік карточка – оның эмитенті мен карточка иесі арасындағы келісім-
шартқа сәйкес, несиелік көлемінде тауарлар мен қызметтер үшін төлемді
жасауға, не қолма-қол ақша алуға арналған карточка.
Пластикалық карточка – карточкалардың мағынасы бойынша, көрсететін
қызметіне байланысты түрін білдіретін жалпы термин.
Электронды есептеулер жүйесін қызметтендіру механизмі пластикалық
карточкалардың қолданылуына негізделген және өзіне банкоматтар арқылы
жүзеге асырылатын операцияларды, тұрғындардың сауда орталықтарындағы
есептеулерінің электронды жүйесін т.б. кіргізеді [2].
1 – сурет. Карточка түрлерінің классификациясы
Кәсіпорындармен, сонымен қатар жеке тұлғалар қатысуымен қолма-қолсыз
есеп айырысуды өте жылдам және тиімді жүргізу мүмкіншіліктері туралы тек
ғылыми фантастика жанры еңбектерінде ғана жазылып жүрді [6].
1-кесте − Несиелік және төлем пластикалық карточкаларының негізгі
салыстырмалы қасиеттері
Көрсеткіштер Несиелік карточкалар Төлем карточкалары
Клиент шоты Ссудалық шот Ағымдағы шот
Несиелендіру Клиенттің несиеге Клиенттің несиеге
лимиті қабілеттілігіне байланысты қабілеттілігіне байланыс-ты
пайдаланылады. пайдаланылады.
Төлем Артқа қалдырылуы мүмкін Әп сәтте жүзеге асырылады.
Жылдық төлем Жылдық төлем немесе Жылдық төлем алынады
комиссиялық төлем несие
карточкасын пайдаланғанына
байланысты алынып отырады.
Ескерту - Сейткасимов Г.С. Ақша, несие, банктер. Алматы: Экономика, 2006.
Барлық пластикалық карталардың олардың қызмет көрсету деңгейіне
байланыссыз негізгі ерекшеліктері оларда түрлі қолданбалы бағдарламаларда
қолданылатын белгілі бір ақпараттар жиынтығының сақталатындығында. Ақша
айналымы саласында пластикалық карточкалар қолма-қолсыз есеп айырысуларды
ұйымдастырудың прогрессивті құралы болып табылады.
Электронды ақшалай есеп айырысулар жүйесін түрлендіру процесінде
Батыста ISO (International Standarts of Organization) ұйымы құрылды, ол
пластикалық карточкалардың сыртқы пішіндеріне стандарттарды, шоттардың
нөмірлеу ретін, магнитті сызықтың форматын енгізді. ISO мүшелері VISA,
Master Card, American Express ірі карточка эмитенттері болып табылады.
Қазіргі кезде әлемнің 200-ден аса елдерінде пластикалық карточкалар
төлем айналымында қолданылады, бұл пластикалық карточкалардың банк ісінде
технологиялық революция деп аталатын маңызды элемент болып табылатынын
көрсетеді. Осы пластикалық карточкалар көптеген жағдайларда электронды
банктік жүйенің кілттік элементі рөлін атқарады. Олар чектер мен чек
кітапшаларын ығыстыра отырып, Батыстың өндірістік дамыған елдерінің ақша
айналымын ұйымдастыруда алдыңғы орындарға шықты [7].
Карточкаларды пайдалану ерекшеліктері мынадай:
- бір жағынан тәуекелдің төмендеуі (өзіңмен бірге көп ақша ұстаудың
керегі жоқ), ал бір жағынан саудаға сол сәтте төлеу мүмкіндігі;
- валютаны айырбастау туралы қам жемеуге болады. Бұны банк істейді;
- карточканы жоғалтқан жағдайда банкке тек қана хабарлау жеткілікті,
барлық есеп айырысуларды жауып тастайды;
- бүкіл әлем бойынша банкоматтар жүйесінің Сіз үшін тәулігіне 24
сағат, еш демалыссыз қызмет көрсетуі;
- жалақыңызды төлем карточкасы арқылы сізге ыңғайлы уақытта алу;
- Internet жүйесі арқылы сауда жасау т.б.
Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі банктер дебеттік және
кредиттік карточкалардың отандық және халықаралық түрлерін кеңінен
қолдануда. Оларға Eurocard, Master Card, VISA, Altyn, Maestro
және т.б. жатады.
Қазіргі кезде жалақы алуға арналған дебеттік карточкалар да
қолданылуда. Мұндай карточкалардың шоттары көбіне теңгемен ашылады.
Республикамыздағы төлем жүйесінің қызметі уақыт талабына сай банктер
мен қаржы нарығына қатысушылардың сұранысын қамтамасыз етуге, ақша-несие
саясатын тиімді іске асыруға, мемлекеттік бюджеттің атқарылуына септігін
тигізеді. Бүгінгі күні Қазақстанның төлем жүйелері қаржы ұйымдары дамыған
елдер қоятын барлық талаптарға сай келеді. Осы ретте төлем жүйелерінде
пайдаланылатын нормативтік база мен технологиялар үнемі жетілдіріліп
отыратынын айта кету керек.
Елімізде төлем карточкалары жүйесiн дамыту қолма-қолсыз ақша
айналысын кеңейтуге, ақша эмиссиясына жұмсалатын шығындарды азайтуға,
тиiмдiлігі аз төлем құралдарынан (мәселен, чек) оның тиiмдiрек жаңа
түрлерiне көшуге мүмкiндiк бередi.
Төлем жүйесіндегі операциялар оның құралдарын қолдану көмегімен
жүзеге асырылатыны белгілі, соның ішінде, төлем, талап тапсырмалары,
инкассалық өкімдер, карточкалар. Оны 1-ші кестедегі, ресми мәліметтермен
келтірілген, соңғы үш жылдағы төлем құралдарын пайдалану динамикасынан
көруге болады. (Төлем карточкалары рөлінің маңызды екендігін дәлелдейтін
деректер көп, айталық, 2012 жылы екінші деңгейдегі банктер және Қазпошта
АҚ төлем құралдарын пайдалана отырып, 88050,0 млрд. теңге (718,5 млрд
долл.) 132,1 млн. транзакция жүргізген).
2-кесте − Төлем құралдары мен транзакция саны
Төлем құралдары жылдар: өзгерісі
2011 2012 2013 2013 жыл 2011
жылға %-бен
Төлем тапсырмалары 30,5 30,9 35,2 115
Төлем 0,1 0,1 0,2 2,0
талап-тапсырмалары
Инкассалық өкімдер 0,3 0,3 0,5 166
Төлем карточкалары 49,8 66,8 86,7 174
Басқа да құралдар 4,3 7,9 9,5 221
Барлығы 85,0 106,0 132,1 155
Ескерту - Автор кестені Ұлттық Банк мәліметтері негізінде құрастырған
Кесте мәліметтеріне сәйкес төлем құралдарының ішінде төлем
карточкаларымен жасалатын операциялардың қолданылуы және олардың саны
жылдан жылға жоғарылап келе жатқанын байқауға болады. Төлем карточкаларымен
жасалатын транзакциялардың санының өсу қарқыны 2011 жылы 29,7%-ды, ал жалпы
төлем құралдарының өсу қарқыны 24,6% құрады. Жалпы алғаш рет төлем
карточкалары Америкада 50 жылдардың басында пайда болды. Dinners Club
International компаниясы ең алғаш болып хаалықаралық пластикалық
карточкаларын шығарды.
Қазіргі нарықтағы пластикалық карточканың жалпы көлемі бойынша
әлемнің алдыңғы қатарлы компанияларының үлесін төмендегі 2-суреттен көруге
болады:
2-сурет. Шығарылған карточкалардың жалпы көлемі бойынша әлемнің
алдыңғы қатарлы компанияларының үлесі
Көріп отырғандай қазіргі таңда әлемдегі үш ірі төлем жүйесінің үлесі
көп.Олар: Visa International, Europay-Mastercard International,
American Express.
Visa International - карточкаларының саны мен айналымы бойынша ең
ірі халықаралық төлем жүйесі болып табылады. 1972 жылы Bank of America
базасында негізі қаланған. Компанияның иелері – бүкіл әлем бойынша 21
мыңнан астам қаржы мекемелері. Басқару органы – Директорлар кеңесі, ол ең
белсенді мүшелердің арасынан таңдалады (шығарылған карточкалар саны мен
орындалатын операцияларының көлеміне байланысты). Директорлар кеңесі
президентті тағайындайды. Қазіргі кезде ол Эдмонд Дженсен (Edmond Jansen)
болып табылады. Штаб-пәтері Сан-Матеода орналасқан. Мүшелермен аймақтық
Директорлар кеңесі арқылы байланысады. Әлемдік нарықтығы үлесі – 50 %
шамасында.
Eurocard-Mastercard International– америкалық Mastercard және
европалық Europay (Europay Eurocard және Eurocheck компанияларының бірігуі
нәтижесінде пайда болды) компанияларынан тұратын 1992жылы негізі қаланған
консорциум. Әлемдік нарықтығы үлесі – 20 % шамасында. Visa сияқты,
компанияларының иелері 15 мыңнан астам мүшелер.
American Express – пластикалық карточкалар нарығында карточкалар
көлемі жағынан үшінші компания болып табылады, карточкаларының жалпы көлемі
18 % шамасында. Штаб-пәтері Нью-Йорк қаласында орналасқан. American Express
корпоративтік қаржылары автоматты түрде өз иелерін еңбекке қабілеттілігін
жоғалтқанына байланысты 50 000 долларға сақтандыру сомасымен, жалға алынған
автокөліктің жоғалуы немесе зақымдалуына байланысты сақтандырумен, American
Express жүйесіне қатысатын қонақ үйлерде шегерімдер (40%-ке дейін) алумен
қамтамасыз етеді.
Dinners Club International (DCI) – бірінші болып пластикалық
карточканы 1949 жылы шығарған американдық компания, карточкалар алғашында
Нью-Йорк ресторандарына арналған болатын. Кейіннен Dinners Club
карточкалары бүкіл әлемге тарап, American Express сияқты саяхатшыларға
қызмет көрсете бастады. Қазіргі кезде DCI Citycorp америкалық қаржылық
тобына 100 % тиесілі және штаб-пәтері Чикагода орналасқан. Dinners Club-тың
әлемдік нарықта алатын орны көп емес, шамамен 2 %.
JCB International - 1961 жылы пайда болды, бірнеше ірі Жапон
банктерімен шығарылатын карточка. Жапониядан басқа тек қана АҚШ-та және
Ұлыбританияда негізінен сол елдерде тұратын жапондықтарға арналып
шығарылады. Әлемдік нарықта алатын орны 1 % шамасында.
Соңғы 10 жылда біздің елімізде қолма-қолсыз ақша айналымын
ұйымдастыруда және оның технологиясында түбегейлі және елеулі өзгерістер
болды. Есімізге түсірсек, 1980-жылдары төлемдер кем дегенде бір апта бойы
жасалды және міндетті түрде қағаздық технология қолданылды.
Кәсіпорындармен, сонымен қатар жеке тұлғалар қатысуымен қолма-қолсыз есеп
айырысуды өте жылдам және тиімді жүргізу мүмкіншіліктері туралы тек ғылыми
фантастика жанры еңбектерінде ғана жазылып жүрді [8].
Қазіргі таңда қолма-қолсыз төлемдер негізінен қағаз түріндегі
құжаттар айнылымын және қол еңбегін ығыстыра отырып, электронды
технологияда бірнеше сағаттарда жүргізіледі. Төлем жүйелері кәсіпорындар
аралығындағы және басқа төлемдерді өте тиімді жүргізе бастағаны сондай,
төленбеген төлемдер, бартер,квази-ақшалармен есеп айырысулар сияқты ақша
айналымының жағымсыз құбылыстарын жоя отырып, ыңғайландыра бастады.
Тұрғындар үшін төлем қызметтер нарығы (пластикалық карталар, жедел
аударымдар нарығы) құрылу сатыларынан өтіп, өз жетістіктеріне жете бастады.
2009 жылдың 29-қантарында Ұлттық Банктің Басқармасы Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банктің 2011-2013 жылдардың арасындағы ақша- қолма-
қолсыз есеп айырысу саясаттың негізгі бағыттарын анықтады.
Жыл ішінде ұлттық валютадағы қолма-қолсыз ақшалар мөлшері 5,2% өсіп
484,6 млрд. тенгеге жетті, ал шетел валютасындағы қолма-қолсыз ақшалар
мөлшері 0,1% кеміп 552,1 млрд. тенге болды. Нәтижесінде тенгедегі
несиелердің үлесі 45,4%-дан 46,7%-ға дейін өсті. 2012 жылы айналыста болған
төлем карточкалардың жалпы саны 1495,9 мың дана, соның ішінде оқшауланған
төлем карточкалар – 235,7 мың дана және халықаралық төлем карточкалары – 1
260,2 мың дананы құрады (3-кесте).
Банктердің қолма-қолсыз есеп айырысу бойынша экономикаға негізгі
қарызы бір тоқсанның ішінде 2,3%-ға (жыл ішінде 6%) өсіп 1036,6 млрд. тенге
(7,46 млрд. АҚШ долл) болды. Жыл аяғында банктердегі қолма-қолсыз ақшалар
есеп айырысуы саны 35-ке жетті. Соның ішінде жеке тұлғалардың салымдарын
міндетті ұжымдық кепілдендіру (сақтандыру) жүйесінің мүшелерінің саны арта
түсті (18-ден 22-ге дейін). Коммерциялық банктердің қолма-қолсыз ақшалар
қызметтін атқаруы қолма-қолсыз ақшалар механизмді үнемі жетілдіруді,
қарыздарды берудің қарапайым техникасын қамтамасыз ететін қолма-қолсыз
ақшалардың әдістері мен формаларын енгізуді, қолма-қолсыз ақшалармен есеп
айырысу операциялардың еңбек сыйымдылығын төмендетуді білдіреді.
3-кесте − 2012-2013 жж. айналыстағы төлем карточкаларының саны туралы
мәліметтер
Карточка түрлері 2012 жыл 2013 жыл
Саны, данаҮлесі, % Саны, данаҮлесі, %
Халықаралық, соның ішінде 987,2 81 1260,2 84,2
Vіsa 851,6 70 1074,2 71,8
Europay 124,3 10 185,7 12,4
Өзгелері 11,3 1 0,3 0,02
Локальдық, соның ішінде 231,7 19 235,7 15,8
Алтын 13,6 18 207,0 13,8
Өзгелері 18,2 2 28,6 1,9
Барлығы 1218,9 100,0 1495,9 100,0
Ескерту - ҚР Ұлттық банкінің 2012-2013 жылдар есебі
Жыл ішінде ұзақ мерзімді қолма-қолсыз ақшалармен есеп айырысу
көрсеткіші 4,5% өсіп, 669,3 млрд. тенге құрады, сол уақыт ішінде қысқа
мерзімді қолма-қолсыз ақшалармен есеп айырысу мөлшері 1,4% кеміп, 367,3
млрд. тенге болды. Сонымен жыл ішінде ұзақ мерзімді қолма-қолсыз ақшалармен
есеп айырысу үлесі 63,2%-дан 64,6%-ға дейін өсті.
Электронды қызметтер нарығы қаржы секторының болашақ даму бағыттарының
бірі. Оған қызмет көрсету ассортименті мен түрлі карточкалық бағдарламалар
барынша кең түрде ұсынылып келетіні айғақ. Айталық, дүкендер мен
мейрамханаларда тауарлар мен қызмет көрсету үшін есеп айырысу, коммуналдық,
байланыс қызметтерін, салық пен кеден төлемдерін төлеу, несиелерді өтеу,
карточкадан карточкаға ақша аудару төлем карточкаларының көмегімен жүзеге
асады. Осыған байланысты халық тауар сатып алу мен қызмет көрсету кезінде
есеп айырысуды төлем карточкалары арқылы жүргізуді дұрыс көреді. Оны
статистика мәліметтері дәлелдей алады, егер 2010 жылы 4 адам 1 төлем
карточкасын иеленсе, 2011 жылы 1 адам 2 төлем карточкасын қолданған [9].
2012 жылы төлем карточкаларын пайдалану арқылы жасалған төлемдердің
саны 28724 мың соның ішінде сауда терминалдарындағы төлемдер 915 мың және
оның үлесі 3,2 %-ды құрады (4-кесте).
4-кесте − 2013 жылғы төлем жүйесінің негізгі көрсеткіштері
Төлем карточкаларын пайдалану арқылы жасалған
төлемдердің саны, мың, соның ішінде 28724
Сауда терминалдарында 915
Жалпы санына қатысты үлесі, % 3,2
4-кестенің жалғасы
Төлем карточкаларын пайдалану арқылы жасалған
төлемдердің саны, мың, соның ішінде 28724
Қолма-қол ақшаны беру бойынша 27809
Жалпы санына қатысты үлесі, % 96,8
Төлем карточкалары бойынша төлемдердің көлемі, млн 396353
теңге, соның ішінде
Сауда терминалдарында 14758
Жалпы санына қатысты үлесі, % 3,7
Қолма-қол ақшаны беру бойынша 381595
Жалпы санына қатысты үлесі, % 96,3
Айналыстағы төлем карточкаларының жалпы саны, мың, 1928
соның ішінде
Локалдық карточкалар 343
Халықаралық карточкалар 1585
Карточкаларды ұстаушылардың саны, мың, соның ішінде1895
Локалдық карточкалар 336
Халықаралық карточкалар 1559
Төлем карточкаларына арналған құрал-жабдықтардың 7072
саны, соның ішінде
Pos-терминалдар 4209
Импринтерлер 188
Банкоматтар 875
Ескерту – Ұлттық Банктің 2013 жылғы жылдық есебінен алынған
Қазақстанда электрондық банк терминалдары инфрақұрылымының
көрсеткіштері 2013 жылдың соңындағы жағдай бойынша төмендегіше:
- 33 318 POS-терминал, олардың 27 325 сауда және қызмет көрсететін
ұйымдарда орнатылған (2011 жылмен салыстырғанда өсу тиісінше 16,5% және
15,3% құрады);
- 8 652 банкомат, олардың 1 040 қолма-қол ақшаны қабылдау функциясымен
(өсу тиісінше 6,7% және 13,8%-ға);
- 1 678 банк дүңгіршектері (өсу 18,0%-ға).
3-сурет. Қазақстанда электрондық банк терминалдары
Қазақстанда 01.01.2013 жылғы жағдай бойынша 1 терминалға 483
тұрғыннан, 1 банкоматқа 1 860 тұрғыннан келеді. Салыстыру үшін Ресейде 2012
жылдың басында 1 терминалға 270 тұрғыннан, бір банкоматқа 1 007 тұрғыннан
келген болатын.
1.2 Электронды банк қызметі: басқару мен бақылау
Электронды сандық қолтаңба - банк пен клиент арасында есеп
айрысуларда қолданылатын төлем құжаттарының тұпнұсқалығын және ондағы
мәліметтердің шынайылығын растайтын, сондай-ақ берілетін ақпараттың
құпиялығына толық кепілдік беретін және есеп айырысу процессінде үшінші бір
тұлғаның араласуына жол бермейтін санмен құпияланған таңбалар. Электронды
сандық қолтаңба клиенттің банкке тапсырған қолы және мөр қою үлгісі бар
карточкаға балама болып келеді.
Банк клиенті ішкі жүйесі мынадай қызмет атқарады:
- төлем құжаттарын даярлау;
- қол қою және жіберу;
- құжаттарды және банктен берілетін шоттың көшірмесін қабылдау;
- құжаттарды қарау және мөр басу;
- құжаттардың архивін жүргізу.
Электрондық қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесінде қолданылатын
құжаттарға мыналар жатады:
- клиентің төлем тапсырмасы;
- клиенттің ағымдағы шотына ақша қаражаты түскендігі туралы
хабарлама;
- клиенттің шоттары бойынша көшірме.
Клиенттің жіберген құжаттарын қабылдай отырып, банк төлем құжатындағы
электрондық сандық қолтаңбаның сәйкестігін және құжаттың дұрыс толтырылуын
автоматты түрде тексереді.
Бақытымызға орай, Қазақстанда көптеген азаматтарымыз Интернет
мүмкіншіліктеріне таңдана қарайтын кезең өтті. Әрбір азаматтың үйінде
Интернет бар. Статистикаға сәйкес 2014 жылдың 1-ші қаңтар кезеңінде
интернетпен қолданушы қазақстандықтардың саны 1890-3220 мыңға жеткен.
Интернет-банкинг дегеніміз не? Ол негізінен банктағы клиенттерге
қызмет көрсетудің ескі жүйесінің жаңа электронды қабығы. Жойылған банкинг
(remote bankintg) немесе хоум банкинг (home banking) бүгін немесе кеше
пайда болған жоқ. Қазір бұл ұғым Интернет ұғымымен жиі ұқсастырылады, бірақ
бұл онша әділетті емес. Бұл сөздің кең мағынасында жайылған банкинг – бұл
банктік қызмет көрсетуді банктік мекемеде, не болмаса клиентпен банк
қызметшісінің байланысында емес, үйде яғни клиентке ыңғайлы жерде қызмет
көрсетудің түрі. Айта кету керек, егер жүйе толық автоматтандырылған болса,
ол, аптаның қай күні болмасын тәулік бойы жұмыс істейді.
Бүгінгі таңда жойылған банкинг ең көп таратылған танымал көрінісі
болып телефон арқылы қызмет көрсету болып табылады - ол таратылған және
қолайлы телефон терминал күшіне байланысты. Бір жағынын телефон басынан
ауызша араласудың құралы болып табылатын және де банктік операцияларды іске
асыруға ыңғайлылығы өте нашар, сондықтан интернетпен жұмыс істейтін банк
және оның клиенттері өте көп, және күннен күнге өсіп келеді.
Басында жойылған банкинг тек банк, оның атқарған операциялары,
шарттары туралы ақпарат алу көзі ғана болатын. Кейіннен банктағы есепті
басқару құралы болып табылады. Қазіргі кезде банктер жойылған клиент қызмет
көрсетудің барлық спектірін соның ішінде коммуналды қызмет көрсету және
валютаны сатып алу, сату сияқты операцияларды қарастыруда [10].
5-кесте - Төлем карточкалар нарығының инфрақұрылымы, 2013 жылғы
мәліметтер негізінде
Облыстар POS – Импринтерлер Сауда
терминалдар Банкоматтар кәсіпорындары
Кестеде берілген төрт түрлі POS – терминалдар, импринтерлер,
банкоматтар, сауда кәсіпорындары төлем карточкалармен есеп айырысу
орындарының ең көбі әрине, терминалдар (олар 55,9%), келесі 25,2%-ды
құрайтын сауда кәсіпорындары. Осы республика деңгейінде қалыптасқан жағдай
аймақтарға да тән. Тек бір ғана Алматы облысында жағдай сәл өзгеше: 568
төлем карточкалары есеп айырысатын орындардың ішінде терминалдар – 49,4%-
ды, банкоматтар - 34,1%, сауда кәсіпорындары 15,5%-ды құраған.
Айналыстағы кредиттік төлем карточкаларының негізгі үлесін
халықаралық төлем жүйелері құрайды – 95,4%, олар VISA International
(83,2%), MasterCard Worldwide (11,9%), China Union Pay (0,1%) және American
Express International (0,2%) төлем карточкаларымен ұсынылған. Жергілікті
жүйелер нарықтың 4,6% құрайды.
Қазақстандағы төлем карточкалары нарығының аймақтар бойынша бөлінісі
айналыстағы төлем карточкаларының және олардың ұстаушыларының үштен бірі
Алматы қ. тиесілі екенін көрсетеді. Қарағанды, Шығыс Қазақстан, Оңтүстік
Қазақстан облыстарына және Астана қ. айналыстағы кредиттік төлем
карточкаларының жалпы санының тиісінше 7,7%, 7,0%, 6,8% және 6,8% тиесілі.
Басқа аймақтарда осы көрсеткіш 5% аз.
4-сурет. Төлем карточкалары нарығының аймақтар бойынша бөлінісі
2012 жылдың қорытындысы бойынша Қазақстан аумағында және одан тысқары
жерлерде Қазақстан эмитенттерінің төлем карточкаларын пайдалана отырып 5,6
трлн. теңге сомаға 187,6 млн. транзакция жасалды. 2011 жылмен салыстырғанда
транзакциялардың саны 20,5%, ал сомасы 27,9% ұлғайды. Қазақстан
эмитенттерінің төлем карточкаларын пайдалана отырып қолма-қол ақша алу
бойынша операциялардың саны 2011 жылмен салыстырғанда саны бойынша 17,2%
және сомасы бойынша 27,4% ұлғая отырып, 4,7 трлн. теңге сомадағы 146,4 млн.
транзакцияны құрады (санының 97,8% және сомасының 88,6% банкоматтар арқылы
жүзеге асырылды). Тауарлар мен қызмет көрсетулер үшін Қазақстан
эмитенттерінің төлем карточкаларын пайдалана отырып қолма-қол емес төлемдер
жасау 2011 жылмен салыстырғанда саны бойынша 33,9% және сомасы бойынша
31,6% ұлғая отырып, 0,8 трлн. теңге сомадағы 41,2 млн. транзакцияны құрады.
Осылайша, Қазақстан эмитенттерінің төлем карточкаларын пайдалана
отырып жасалған төлемдердің жалпы құрылымындағы қолма-қол емес төлемдердің
үлесі санының 20,9% және сомасының 12,8% құрайды.
Қазақстан эмитенттерінің төлем карточкаларын пайдалана отырып жасалған
қолма-қол емес төлемдердің өзгеру үрдісі мынадай болды: соңғы 5 жылда қолма-
қол емес төлемдердің сомасының үлесі аса өзгермеген кезде, саны үлесінің
біртіндеп өсуі байқалды [11].
Қалыптасқан жағдай төлем карточкаларының басым бөлігінің, әдетте қолма-
қол ақшаның бүкіл сомасын алуға дағдыланған ұстаушыларға жалақы жобалары
шеңберінде берілгеніне байланысты. Осыған байланысты, аталған ұстаушылардың
жалақысының өсуі төлем карточкаларын пайдалана отырып жасалған төлемдердің
құрылымына тікелей ықпал етеді.
Бұл ретте қолма-қол емес төлемдер үлесінің ұлғаюы сондай-ақ
банкоматтардың функционалдық мүмкіндіктерінің дамуына және нарықта қолма-
қол емес төлемдердің жүзеге асыруға болатын банк дүңгіршектерінің пайда
болуына байланысты. Алайда, көрсетілген төлемдер, әдетте, шамалы сомалармен
жасалады.
Мәселен, 2012 жылы банкоматтар арқылы Қазақстан эмитенттерінің және
шетелдік эмитенттердің төлем карточкаларын пайдалана отырып жасалған барлық
қолма-қол емес төлемдер санының 42,4% және сомасының 24,2% жүзеге асырылды,
ал бастапқыда қолма-қол емес төлемдерді жүзеге асыруға арналған POS-
терминалдар арқылы көрсетілген төлемдер санының 46,1% және сомасының 66,1%
жүзеге асырылды.
Қазақстанның бүкіл аумағында 2012 жылы банктік электрондық терминалдар
және қашықтан кіру жүйелері арқылы (клиент банк жүйесін қоспағанда)
Қазақстан эмитенттерінің және шетелдік эмитенттердің төлем карточкаларын
пайдалана отырып, сондай-ақ оларды пайдаланбай 1,1 трлн. теңге (7,5 млрд.$)
сомаға 52,8 млн. транзакция жасалды.
Трансшекаралық электронды банк қызметі: басқару мен бақылау 2002
жылы жарияланған Базель комитетінің банк ісін бақылау бойынша жүргізілген
баяндамасы - электронды банкингті қамтиды. Бұл топтың баяндамасы Интернет
желісін пайдалану арқылы трансшекаралық банк қызметін бақылау мәселеріне
арналған.
Трансшекаралық интернет-банкинг қысқаша сипаттама: 90-жылдардың
екінші жартысынан бастап дүниежүзінің әртүрлі елдерінде бизнесте де, басқа
да байланыс мақсатымен ұлттық тіпті халықарлық рынокта болсын электронды
каналдарды белсенді түрде пайдалана бастады. Банк қызметінің бұл формасы е-
банкинг немесе интернет-банкинг деген атқа ие болып отыр. Ал, электронды
каналдарда ұсынылып отырған өнімдер мен қызмет түрлері бірі-бірінен
мазмұны жағынан болсын, көлемі мен құрамы жағынан болсын мүлде ұқсамайды.
Көпшілік банктер өзінің электронды өнімдері мен қызметін тек ішкі рынокқа
ұсынады немесе Интернет арқылы шетелдік рыноктарына да ұсынады. Кейбір
банктер трансшекараклық электронды қызметтерін басқа елдердің
резиденттеріне тікелей, ешбір делдалсыз ұсынуда (демек жеке тұлғаның
қатысуынсыз). Бірақ, қызметтің бұл түрі ішкі е-банкинг сияқты бірден дамып
кетпейт тұр. Оның себебі тұтынушылар әлі де трансшекаралық электронды
келісімдердің қауіпсіздігі мен сенімділігіне көз жеткізе алмай тұр.
Заңнаманың талаптарына сәйкес келмей қала ма деген де қауіп бар [8].
Дегенмен, банк басшылары мен мен бақылау органдары трансшекаралық
электронды операциялардың барынша дамып кетуіне мына екі себепті
келтірілді:
Біріншіден, е-банкингтің кейбір елдердің өз ішінде дамуына
байланысты тұтынушылар өздеріне қызмет көрсететін кредиттік-қаржылық
мекемелердің ұлтына көңіл бөлмейтін болады.
Екіншіден, технологиялық инновацияның дамуы банктің
мүмкеіндіктерін өз тұтынушыларына арнайы құрылым жасап жатпай-ақ шетел
мемлекеттеріне ұсына алады және инвестициясы да онша көп көлемде болмайды.
Жоғарыда айтылған себептерге байланысты ірі бесекелестіктің
өрбуімен трансшекаралық е-банкингті дамыту мотивтері арта түседі. Сонымен
бірге, тәуекелге баруға тура келеді. Бұл бұрыннан белгілі стратнгиялық,
репутациялық, операциялық, елдік бет-бейнені сақтаудағы тәуекел түрі.
Жаңадан қосылатын қауіптің бірі- құқықтық тәуекел, демек, ұлттық заңнамалар
мен регламентацияларды құқық қорғау, жарнама туралы, қаржылық есеп немесе
құпиялықты сақтау т.б. болуы мүмкін. Бұл істі тәуекелге барудың мәні ұлттық
құқықтық нормалар мен регламентацияларды сақтауда және банкке ие елдің
жаупкершілігі мен е-банкингті пайдаланушы резиденттердің өз міндетіне адал
болуында
Базель комитетінің шешіміне жүгінсек, банк қызметін бақылайтын
органдар даулы мәселелерді шешуге құқы жоқ болғанымен, олар трансшекаралық
е-банкинг мәселелерін ретке келтіруде бірігіп қызмет істейтін істей алады.
Сонымен бірге, бұл елдер банк бақылауын жақсартуы тиіс. Өйткені,
трансшекаралық операциялармен айналысқан олардың компетенциясына кіреді.
Олардың бақылау программасы е-банкингтің трансшекаралық қызметін
қадағалайды әрі банктің тәуекелге баруын басқарады.
Трансшекаралық е-банкингтің авторлары оның мәнін белгілі бір
елдің банк өнімдері мен қызметін on-line режимінде басқа елдің резидентіне
ұсынуында деп түсіндіреді. Европа қоғамдастығында (ЕС) европалық паспорт
деген механизм бар. Ол құқықтық нормаларды тең мойындауда, трансшекаралық
қызмет түрлеріне берілетн лицензия өте қарапайым процедура екендігіне болып
отыр.
Е-банкингтегі тәуекелді басқарудың негізгі принциптері:
Алғашқы принцип: Трансшекаралық электронды операцияларды бастамас
бұрын банк мекемесі өз қызметінде тәуекелге баратын жерлерін әбден
ойластырып, тәуеклді ретке келтіру мен басқаруды тиімді басқару прграммасын
жасауы тиіс. Банк өз еліндегі заңдар мен егламентацияларды сақтап қоймай,
өзі қызмет көрсеткісі келетін резиденттерінің де заңын мүлтіксіз орындау
тиіс.
Ең алғашқы тәуеклге бел байлаумен бірг, оның бағасын білу
тәуекелді басқаруда өте қажетті. Мына жайттарды да ескеру керек (бірақ
онымен шектеліп қалуға болмайды.): нормативті талаптар, бизнестің
жергілікті практикасы, бухгалтерлік есептің тіркелуі мен құқықтық орта,
қауінсіздік мен құпиялылықты сақтау мәселелері бар екенін есептен шығармау
керек. Бұл жағдайлар, әсіресе, шетелдік клиенттерге қызмет көрсетуде маңызы
зор.
Тәуекелге барғанда ең бір өкініштісі шетел мемлекеттеріндегі
заңнамалар мен регламенттерді аңғармай электронды саудада мән бермей
қателеседі, әр елдің өзіндік юридикциясы, банк ісін басқаруға лицензия
беруде айырмашылықтар бар екенін ескерген жөн. Олардың тұтынушылар құқын
қорғауда да қатаң есте сақтайтын жерлері бар екенін ескерген жөн. Банктер
жергілікті өкіметтің құқын, олардың бақылау жүргізу қызметінде,
резиденттермен қарым-қатынас орнатуда құқын мойындауы тиіс. Банктер
өздерінің веб-сайтында тек бепгілі бір елдердің резиденттеріне қызмет
көрсететін жазуы керек. Сонда ғана банк ісінде міндеттемелердегі талапқа
сай күдіксіз жұмыс істеуге болады [12].
Трансшекаралық е-банкингпен байланысқысы келетін банктер өз
елінің банк бақылауын жүргізетін органдардан консультация (ақыл-кеңес) алуы
керек. Алға қойған мақсатты орындаудағы талап-тілектерге сай сай өз қызмет
көрсеткелі отырған елдің банк бақылау жүйесімен де консультация алу
керектігі айтылады.
Екінші принцип: Трансшекаралық е-банкингпен айналысқысы келетін
кредитті-қаржлық мекеме өз тұтынушылары олар жөнінде түгелдей информация
алу үшін, оның қай елден, лицензиясы қандай екенін білу үшін веб-сайты ашық
түрде жұмысістеуі тиіс. Мұндай жұмыс банкқа деген сенімді арттырады,
құқықтық тәуеклді барынша болдырмауға тырысады. Сайттағы банк-информация
өзі қызмет ететін аумақтың юрисдикциясына сай. Сол елдің заңнамалары мен
регламентацияларына сай болуы тиіс.
Төменгі алты информация веб-сайттың ең керекті жеріне орналасуы
тиіс:
- банктің аты және оның орталық офисінің орналасқан жері;
- банктің орталық офисінің қызметін тексеретінін бақылау органы;
- егер тұтынушы арыз бергісі келген жағдайда кіммен, қалай
байланысу керек екені туралы мәлімет;
- тұтынушының қарыз беру үшін қандай жүйеге жүгіну керек екені
жөнінде мәлімет;
- тұтынушының депозиттері сақтандыру мен аяқтау, оны қалай
орналастыру керектігі жайлы мәлімет;
- белгілі бір юридикцияның аумағында қажетті информация.
Жоғарыда аталған элементтерден басқа трансшекаралық е-банкингпен
айналысатын банк өзінің веб-сайтының негізгі компаниясын көрсетуі тиіс
(егер ол бар болса). Сондай-ақ негізгі компанияны тексеретін бақылау
органын да атауға міндетті.
Трансшекаралық банк қызметін бақылау мәселесімен Базель комитеті
көптен бері айналасуда комитеттің негізгі қызметі Шетелдік банк
мекемелерін бақылау принциптері деп аталатын конкордатқа сүйенеді. Әрі
қарай бұл құжатты Information Flows Between Banking Supervisory
Authorities (сәуір2000ж) ``Minimum Standards for the Supervision of
Banking groups and their Cross-Border Establishmens`` (шілде, 2002); THE
supervision of Cross-Border Banking (қазан 2006ж.) алмастырды.
Конкордат және одн туындайтын құжаттар банк орналасқан ел мен
оның қызмет көрсететін елдің бақылау органдарының рөлі мен жауапкершілігін
анықтап береді. Сондай-ақ олардың ақпарат алмасуындағы принциптерін
анықтайды.
Кейбір заңды бақылау аумағындағы органдар лицензия талап етсе,
енді бір бақылау органдары өздері лицензия жасауға міндетті болды. Қалай
болғанда да тұтынушының құқық қрғау банк орналастырған елдің де банктің
заңнамасында ашық жазылуы тиіс. Бірақ, мәселе түбегейлі шешіліп кетті дей
саламыз.
Трансшекаралық е-банкинг қызметін бақылайтын органдарға
ұсынымдар. Банк орналасқан елдегі банк бақылау қызметінің мына маңызды
сәттеріне тоқтала кетейік:
1) трансшекаралық е-банкингті дамытуда бақылау органдары
бақылаумен бірге капиталды қадағалайды, тәуекелді басқарады;
2) е-банкингке байланысты тәуеклді басқаратын бақылау органдары
қол астындағы банкілердің идентификация механизмдері бар екеніне көздері
жету керек;
3) трансшекаралық электронды бақылаудың маңызды элементінің
бірі қызмет көрсететін елмен бірлесіп жұмыс істеуінде;
4) трансшекаралық электронды операцияларды орындауда банктік
қызметті қабылдап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz