Еліміздің экономика және қаржы саласындағы банктердің алатын ролі мен орнының маңызы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1. Банк қызметін реттеу және қадағалаудың теориялық
аспектілері ... ... ... ... 11
1. Банктерді ашу және олардың қызметін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2. Банк қызметін пруденциалдық реттеу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... 15
1.3 Банктік қадағалау
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 32
2. ҚР Екінші деңгейлі банктерінің қызметін қадағалау және реттеу жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
2.1 ҚР Екінші деңгейлі банктерінің қызметін пруденциалдық нормативтерін
қадағалау жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...43
2.2 ХоумКредитБанкі АҚ пруденциалдық нормативтерді орындау жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
3. ҚР -да банк қызметін реттеу мен қадағалауды жетілдіру
жолдары ... ... ... ..52
1. Банк қызметін рейтингтік бағалау және CAMEL
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . .52
3.2 ҚР банк қызметін реттеу және қадағалауды ұйымдастырудың шет елдік
тәжірибесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .62
3.3 Базель ІІІ келісімін Қазақстан Республикасында банк қызметін қадағалау
тәжірбиесіне енгізу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдалынылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстанда банк жүйесі екi деңгейлi жүйеде
қалыптасқан. Еліміздің экономика және қаржы саласындағы банктердің алатын
ролі мен орнының маңызы зор, сондықтан да банк жүйесін мемлекеттік органдар
тарапынан қадағалау олардың қызметтерін реттеуді қажет етеді. Себебі
банкілік қызмет белгілі бір тәуекелге барумен тығыз байланысты. Банк әр
түрлі операцияларды тәуекелге бара отырып іске асырады, банктер өз іс-
әрекетін жүзеге асыру мақсатында жеке және заңды тұлғалардан ақша-қаражатын
тартып, өз акционерлері мен клиенттеріне, салымшылары мен қарыз
берушілеріне дивиденттер төлеп отырғандықтан, банк қызметінде жеке және
заңды тұлғалардың әр түрлі мүдделері тоғысады. Банк қызметінде осы
жағдайлардың бәрін қадағалауды қажет етеді.
Республикада банкілерді қадағалау ҚР банктік және басқа да заң норм
аларымен реттеледі. Республикада банктердің қызметін бақылау мен қадағалау
кешенді әдіс-тәсілдермен жүзеге асырылады. Олар ҚР банктік және басқа да
заңдылықтарының сақталуына, сондай-ақ банктердің ұйымдастыру және қаржылық
- шаруашылық іс-әрекеттерін бақылап отыруға бағытталған.
Қаржылық қадағалау және банк қызметтерін реттеу ҚР-ның Банк заңдарымен, ҚР
ҰБ-нің Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалу жөніндегі
комитеттің тарапынан қабылданған нормативтер мен ережелер арқылы жүзеге
асырылады. Нарықтық қатынастар кеңістігінде банктың өз орнын тауып, даму
жолына түсуі оның қызметін халықаралық стандарттарды реттейтін нормативтер
мен нормативтік құжаттарждың талаптарын бойына сіңіріп, қаржы-шаруашылық
қызметінде олардың орындалуын қамтамасыз ететін кешенді мәселелерді шешумен
тығыз байланысты.
Банк қызметіне бақылау мен қадағалауды сондай-ақ халықаралық ұйымдар,
мемлекет, аудиторлық және құрылтайшылар тарапынан жүзеге асырылады. Банктік
қадағалаудың негізгі мақсаты банк клиенттерін әр түрлі тәуекелден құтқару,
салымшылардың салымдарын қорғау және банк салымдарын қорғау үшін құрылған
сақтандыру қорлары мен үкіметтің жеке қорларын жойылудан қорғау, сондай-ақ
мемлекеттің ақша-несие саясатын жүргізуіне және экономиканың дамуына қолдау
жасау. Сонымен қатар банктік қадағалаудың міндеті халықтың, мемлекеттің,
клиенттер мен банк құрылтайшыларының мүддесі үшін банк қызметіндегі заңдар
мен ережелердің сақталуын қамтамасыз ету, банк жүйесі мен жекелеген
банктердің жұмысын жетілдіру, дамыту болып табылады.
Банк секторының қаржылық тұрақтылығы қадағалаудың пәрменділігімен
тікелей байланысты болғандықтан, диплом жұмысының тақырыбы бүгінгі күні
өзекті мәселе болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты банк қызметін реттеу және қадағалаудың
теориялық негіздерін бере отырып, реттеу және қадағалауды жетілдіру
жолдарын ұсыну болып табылады.
Аталған мақсатқа жету үшін келесідей нақты міндеттер қойылды:
- банк қызметін пруденциалдық реттеу ерекшеліктері қарастыру;
- банктік қадағалау әдістері анықтау;
- ҚР ЕДБ қызметтерін реттеу және қадағалау жағдайын талдау;
- ХоумКредитБанкі АҚ пруденциалдық нормативтерді орындауын талдау;
- банк қызметін рейтингтік бағалау және CAMEL жүйесін ұсыну;
- банк қызметін реттеу және қадағалаудың шетелдік тәжірбиесін
қарастыру;
- Базель ІІІ келісімін Қазақстанда қаржылық қадағалауда енгізу
жолдарын ұсыну.
Диплом жұмысының зерттеу объектісі ретінде Қазақстандық республиасы
екінші деңгейлі банктерінің және ХоумКредитБанк АҚ - ның қызметтері болып
табылады.
Зерттеу пәні ретінде банк қызметін реттеу және қадағалау әдістері мен
реттеу және қадағалау қызметіне қатысушылардың өзара қарым-қатынасы болып
табылады.
Әдістемелік негіздері ретінде келесі отандық авторлардың еңбектері
қолданылды: Шаяхметова К.О., Мақыш С.Б., Аникеева Л.В., Бисенова М., Бораш
Қ., Досымов Б.С., Жумабаева З.С., Иванов М.М., М.Ж., Мыргыясова М.М.,
Наурызбаева М., Салихова А.Р., Сағындықова М.О., Сейтқасымов Г.С.,
Шыныбеков Н.С.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығына мыналар жатады:
Экономикасы дамыған елдердің тәжірибесі, банктік қадағалаудың
ерекшеліктерін анықтап, оларды шешу жолдарын іздеу мүмкіндіктерін
жетілдіру бойынша ұсыныстар жасалды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Бірінші бөлімде – банктерді ашу және олардың қызметін ұйымдастыру,
банк қызметін пруденциалдық реттеу ерекшеліктерін атап, банктік қадағалау
әдістері қарастырылды.
Екінші бөлімде – Қазақстан Республикасы Екінші деңгейдегі банктердің
пруденциалдық нормативтерін орындау жағдайына баға беріп, ХоумКредитБанк
АҚ-ның қаржылық жағдайы мен пруденциалдық нормативтерін орындауына талдау
жасалды.
Үшінші бөлімде – банк қызметін рейтингтік бағалау және CAMEL жүйесін
қарастырып, банк қызметін реттеу және қадағалаудың шетелдік тәжірбиесін
талданып, Базель ІІІ келісімі жағдайларын Қазақстанға енгізу ұсынылды.
1 Банк қызметін реттеу және қадағалаудың теориялық аспектілері
1.1 Банктерді ашу және олардың қызметін ұйымдастыру
ҚР-ғы коммерциялық банктер өз қызметінде 1995 жылы 30 наурызда
қабылданған “ҚР Ұлттық банкі” және 1995 жылдың 31 тамызында қабылданған “ҚР-
ғы банктер және банктік қызмет туралы” ҚР заңдарын басшылыққа алады.
Коммерциялық банктер - банктік жүйенің екінші деңгейін немесе екінші
деңгейдегі банктерді білдіреді. Олар банктік ресурстарды шоғырландыра
отырып, заңды және жеке тұлғаларға кең көлемде банктік операциялар мен
қаржылық қызметтерді жүзеге асырады.
Қазіргі коммерциялық банктер жүйесі 1990 жылдың аяғынан бастап
қалыптасты, яғни отандық банктік жүйенің небары 23 жылдық тарихы бар.
Коммерциялық банктердің соңғы он бір жылдағы сандық құрамы 1-кестеде
берілген.
1- кесте
ҚР -ғы банктік сектордың құрылымы кезеңнің басына
Банктік сектордың құрылымы 2009 2010 2011 2012 2013
ж. ж. ж. ж. ж.
Екінші деңгейдегі банктердің
саны, о.і: 37 38 39 38 38
- мемлекеттік 1 1 1 1 1
ЕДБ-дің филиалдарының саны 379 374 365 378 324
ЕДБ Қосымша үй жайларының саны 2167 1925 1881 1893 1489
ҚР-ғы бейрезидент-банктердің 31 32 29 14 23
өкілдіктерінің саны
Жеке тұлғалардың салымдарын 35 36 34 35 35
міндетті ұжымдық кепілдендіру
жүйесінің қатысушы-банктерінің
саны
Кастодиандық қызметті жүргізуге10 11 10 10 10
арналаған лицензиясы банр
банктер саны
Ескерту - Сандық мәліметтер ҚР Ұлттық банктің 2009-2012 жж.
статистикалық бюллетенінен алынған.
90-шы жылдың басында банктердің саны 200-ден асты, әрине бұл, олардың
экстенсивті жағынан дамуын сипаттаса, сол жылдың орта кезінен бастап, күні
бүгінге дейін банктеріміздің саны біртіндеп азаюда, әрине бұл құбылысты,
олардың интенсивттік немесе сапалық өсуімен байланыстыруға болады [1].
2012 жылдың 1 қаңтарына Қазақстандағы жұмыс жасайтын банктер саны 38
құрады, соның ішінде Алматы қаласында 30 банк, 31 филиал және 284 есеп-
айрысу-кассалық бөлімдер қызмет етеді. Жалпы банктердің 90%-ның бір ірі
қалада болуы банк капиталының республиканың өзге аймақтарында дұрыс
бөлінбеуіне ықпал етуін көрсетеді. Банктердің тек Алматы қаласында
шоғырлануы, оның бұрынғы астана, қазіргі қаржы орталағына айналу себебіне
байланысты болып отыр.
2004 жылдың қаңтар айынан бастап, ҚР екінші деңгейдегі банктері қаржы
нарығын және қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау жөніндегі ҚР
Агенттігінің (Қаржылық қадағалау агенттігі) лицензиясы негізінде қызмет
етсе, 2009 жылдың сәуір айынан бастап, ҚР ҰБ Қаржылық қадағалау Комитетінің
қадағалауында.
Лицензияның өзіндік стандартты формасы бар және онда коммерциялық
банктердің айналысатын қызмет түрі жазылады. Қазақстандағы берілетін
лицензияның дамыған шет елдерден айырмашылығы әмбебаптығы болып табылады.
ҚР-ғы банк қызметінде мемлекеттік органдар банктердің мамандануын
белгілемейді, мысалға, инвестициялық, ипотекалық қызметтерді жүзеге асырады
және т.б. Қазақстандық банктер бағалы қағаздар нарығында да тікелей
қатысуға толық құқылы.
ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктер банктік операцияларды жүзеге асыруға
алатын лицензиядан басқа валюталық операцияларды жүргізуге үшін арнайы
лицензия алады. Мұндай лицензия оларға өз қызметін жүзеге асыруы үшін
қажетті саналатын банктер қатарымен корреспонденттік қатынастар орнатуға,
сондай-ақ дамыған шет елдерде өз филиалдары мен өкілеттігін ашуға құқық
береді.
Сонымен қатар, екінші деңгейдегі банктер бағалы металдармен
операцияларды жүзеге асыруға арналған лицензия алады.
1995 жылдың 31 тамызында қабылданған “ҚР-ғы банктер және банктік қызмет
туралы” ҚР-ның заңына сәйкес Қазақстан Республикасында банкті ашу немесе
оның қызметін ұйымдастыру мынадай үш кезеңнен тұрады:
1) банк ашуға рұқсат алу;
2) Әділет Министрлігінде мемлекеттік тіркеуден өту;
3) банк операцияларын жүргізуге лицензия алу.
Аталған заңға сәйкес, банкті заңды және жеке тұлға ашуға құқылы.
Бірінші кезеңде, банк ашушы банк ашуға рұқсат алу өтінішін береді және
оған қоса төмендегідей құжаттарды тапсырады:
- рұқсат алу үшін беретін өтініші;
- құрылтайшылық шарт (түп нұсқа);
- банктің жарғысы (түп нұсқа);
- банк жарғысын қабылдау және банк органын сайлау туралы хаттама;
- құрылтайшылар туралы мәліметтер;
- құрылтайшылардың соңғы екі есептік жылдағы бухгалтерлік балансы
(заңды тұлғалар үшін);
- құрылтайшылардың қаржылық жағдайлары туралы аудиторлық қорытынды;
- егер бір немесе одан да көп құрылтайшылары ҚР-ның резиденті болмаса,
ондай жағдайда сол мемлекеттегі тиісті мемлекеттік немесе қадағалау
органынан жазбаша келісім қажет;
- егер банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйым
банк ретінде қайта құрылса, онда: оның жарғысы, құрылтайшылық шарты, соңғы
есептік мерзімге жасалған бухгалтерлік балансы, ұйымның қаржылық жағдайы
туралы аудиторлық қорытынды;
- банктің жетекшілік қызметіне тағайындалатын тұлғалар туралы
мәліметтер, оның ішінде: банк төрағасы мен бас бухгалтерінің банк жүйесінде
кемінде - үш жыл, ал олардың орынбасарларының кемінде екі жыл, банк
филиалының бірінші жетекшісі мен бас бухгалтерінің кемінде – бір жылдық
еңбек тәжірибесі болуы және т.с.с.;
- жаңадан құрылатын банктің толық ұйымдастырылу құрылымы (банктің
өкілетті органымен бектілуі тиіс);
- жаңадан құрылатын банктің ішкі аудит қызметі туралы ережесі (банктің
өкілетті органымен бектілуі тиіс);
- жаңадан құрылатын банктің несиелік комитеті туралы ережесі (банктің
өкілетті органымен бектілуі тиіс);
- жаңадан құрылатын банктің бизнес-жоспары, оның ішінде болу керек,
оның ішінде: банк қызметінің стратегиясы, бағыттары мен ауқымы, қаржылық
болашағы (есеп айырысу балансы, бастапқы қаржылық (операциондық) үш жылға
арналған пайда және зиян туралы есебі, маркетинг жоспары (банк клиенттерін
қалыптастыру), еңбек ресурстарын қалыптастыру жоспары;
- тапсырылған бизнес-жоспарына сәйкес дайындық шаралары туралы
құрылтайшылардың есебі;
- нотариалды түрде куәландырылған, құрылтайшылардың атынан өтініш
беруге құзіретінің барлығын растайтын құжаты;
- басқа банктің жарғылық капиталына қатысуы туралы мәліметтер.
Банк ашу үшін рұқсат алуға берілген өтініш үш ай әрі кеткенде алты ай
мерзімі ішінде өкілетті органда қаралады [2].
Қаржылық қадағалау агенттігі банк ашуға рұқсат беру өтініштердің есебін
жүргізеді.
Екінші кезеңде жаңадан құралатын банк Қаржылық қадағалау агенттігі
рұқсат берген күннен бастап, бір ай ішінде ҚР Әділет Министрлігінде банк
мемлекеттік тіркеуге алынады. Оған, Қаржылық қадағалау агенттігінің банк
ашуға берген рұқсатын және оның келісімімен расталған құрылтайшылық
құжаттарын тапсырады.
Үшінші кезеңде банктік операцияларын жүзеге асыру үшін Қаржылық
қадағалау агенттігінен лицензия алады. Лицензия алу үшін мемлекеттік
тіркеуден өткен күннен бастап, бір жылға дейін мыналарды орындауға тиіс:
- ұйымдастырушылық-техникалық шараларды орындау, оның ішінде: Ұлттық
банктің нормативтік талаптарына сәйкес бөлмелерді және құрал-
жабдықтарды дайындау, тиісті біліктілігі бар қызметкерлерді
қабылдау;
- жарияланған жарғылық капиталды төлеу.
Лицензия алуға өтінішпен бірге жоғарыда аталған талаптарды
орындағандығын растайтын құжатты беруге тиіс. Өтінішті берген уақыттан
бастап, бір ай ішінде Қаржылық қадағалау агенттігі қарайды. Лицензияның
мерзімі шектелмейді және онда банктің жүргізетін барлық операциялар тізімі
көрсетіледі.
Банктер бағалы қағаздар нарығында басқа да кәсіби қызмет түрлерін
жүзеге асыра алады. Оларға мыналар жатады:
- брокерлік – мемлекеттің бағалы қағаздарымен;
- дилерлік - мемлекеттің және өзге де бағалы қағаздармен;
- кастодиандық;
- клирингтік.
Осы аталған қызмет түрлеріне Қаржылық қадағалау агенттігінен жекелеген
және кешенді (бірнеше қызметке) лицензиялар беріледі.
Сонымен қатар, ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктер өз қызметін жүзеге асыру
барысында филиалдарын, өкілдіктерін, жинақ-кассаларын, сондай-ақ еншілес
банктерін аша алады.
Банктің филиалы – филиал туралы ережеде немесе лицензияда көрсетілетін
банктік операцияларды жүзеге асыруға құқылы және өзінің дербес бухгалтерлік
балансы бар, заңды тұлға болып табылмайтын банктік мекеме.
Заңға сәйкес, банктер өздерінің филиалын ашу үшін Қаржылық қадағалау
агенттігінiң келісімін алуға тиіс. Ол үшін мынадай құжаттарды тапсырады:
- филиал ашуға рұқсат алу өтініші;
- банк операцияларының тізімі көрсетілген банк филиалы туралы ереже;
- бірінші жетекші және бас бухгалтер қызметіне кандидаттар туралы
мәліметтер.
Шетелдік банктердің ҚР аумағында филиалдарын ашуға заңмен тиым
салынады.
Банктің өкілдігі – банктік операцияларды жүзеге асырмайтын, яғни
банктің тапсырмасымен және оның атынан әрекет ететін банктің орналасқан
жерінен тыс орналасқан, заңды тұлға болып табылмайтын банктің құрылымдық
бөлімшесі.
Банк өкілдігі де Қаржылық қадағалау агенттігінің келісімімен ашалады.
Шетелдік банктер өкілдіктерін ашу үшін мынадай құжаттарын тапсырады:
- өкілдік ашуға рұқсат алу өтініші;
- өтініш жасаушы банктің құрылтайшылық құжаттары;
- ҚР аумағында өкілдік ашу туралы өтініш жасаушы банктің шешімі;
- өтініш жасаушы банктің банктік қызметті жүргізуге арналған
лицензиясының барлығын растайтын сол мемлекеттегі банктік қадағалау
органының жазбаша расталымы;
- аудиторлық ұйым куәландырған өтініш жасаушы банктің соңғы қаржылық
жылға жасалған жылдық есебі;
- өтініш жасаушы банктің ҚР аумағында өкілдігін ашуға қарсы еместігін
куәландыратын сол мемлекеттегі банктік қадағалау органының жазбаша
хабарламасы;
- өкілдікте жұмыс жасайтын қызметкерлердің саны және жетекшісі туралы
мәліметтер.
Еншілес банк – жарғылық капиталдың елу пайыздан астамы бас банкке
тиесілі және өзінің дербес бухгалтерлік балансы бар заңды тұлға.
Есеп айырысу-кассалық бөлімі (жинақ кассасы) - ҚР аумағында банктік
операциялардың жекелеген түрлерін орындайтын, филиал немесе өкілеттік
мәртебесі жоқ, заңды тұлға емес, ҚР Қаржылық қадағалау агенттігінің
келісімі негізінде құрылатын бантің аумақтық бөлімшесі.
ҚР Қаржылық қадағалау агенттігінің екінші деңгейдегі банктерді ашуға
берген рұқсаты мынадай негіздерге байланысты қайтарып алуы мүмкін:
- банк тарпынан өз еркімен қайта құрылу немесе таралуы туралы шешім
қабылдау;
- банк қызметінің тоқтатылуы туралы сот шешімінің қабылдануы;
- мемлекеттік тіркеуге алған күннен бастап, бір жыл ішінде банк
қызметіне байланысты жалған мәліметтердің болуы;
- мемлекеттік тіркеуге алған күннен бастап, бір жылдан астам уақытқа
дейін банк операцияларын жүргізу лицензиясын алмаған жағдайда;
- банк заңдылықтарында, сол сияқты жарғысында көрсетілмеген
операцияларды жүзеге асыруы;
- мемлекеттік тіркеуге алған күннен бастап, бір жылға дейін
жарияланған жарғылық қордың сомасын төлемеуі7
Қазақстандық тәжірибеде басқа дамыған шетелдік тәжірибелер сияқты
жарияланған жарғылық капиталдың төленген жарғылық төленген капиталдан
айырмашылығы болады. Қазақстандағы банктік заңдарға сәйкес банкті тіркеуге
алу үшін жарияланған жарғылық қордың 50 %-дан кем емес бөлігі акция,
облигация, ақшалай қаражат, бағалы металдар немесе басқа да материалды
бағалылықтар мен (ғимарат, техникалар, автокөлік) төленуге тиіс. Ал қалған
сомасы, яғни 50 %-ға жуығы жыл бойына салынуға тиіс.
Жарияланған жарғылық қордың 50 %-ның ақшалай түрдегі сомасы сол банктің
корреспонденттік шотына түсіріліп, ал материалдық бағалықтары бірлескен
түрде бағалануына байланысты банкті құрушы акционерлердің жалпы
жиналысындағы акті бойынша қабылданады [3].
1.2 Банк қызметін пруденциалдық реттеу ерекшеліктері
Қазақстан Республикасы екінші деңгейдегі банктердің қызметін реттеу
механизмінің тәртібі ҚР Ұлттық банкінің екінші деңгейдегі банктердің
қызметін реттеу және қадағалау бойынша нормативтік құқықтық актілермен
анықталады.
1995 жылы 31 тамызда қабылданған “Банктер және банктік қызмет туралы”
ҚР заңының 41-бабына сәйкес, ҚР Қаржылық қадағалау агенттігі екінші
деңгейдегі банктердің қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында
аталған банктердің қызметін реттеуді мынадай жолдармен жүзеге асырады:
- пруденциялық нормативтер белгілеу;
- банктердің орындауына міндетті нормативтік құқықтық актілер шығару;
- банктердің қызметін тексеру;
- банктің қаржылық жағдайын сауықтандыруға байланысты ұсыныстар беру;
- банктерге ықпал ететін шектеу шараларын қолдану;
- банктерге немесе олардың лауазымды тұлғаларына санкциялар беру.
ҚР Ұлттық банкі халықаралық банктік тәжірибеде қолданылатын
пруденциялық нормативтер мен орындауға міндетті басқа да нормалар мен
лимиттерді белгілеуге құқылы. Ол, сонымен қатар банктердің пруденциялық
нормативтерді және орындауға міндетті басқа да нормалар мен міндеттерді
бұзғаны үшін жауапкершілікті белгілейді.
Қойылған талаптарға банктің қаржылық жағдайының сәйкестігі туралы
мәселені шешу мақсатында ҚР Ұлттық банкі белгілі мөлшерде банктің
капиталының көлемін анықтауға құқылы.
Пруденциялық нормативтер немесе орындауға міндетті басқа да нормалар
мен лимиттердің нормативтік белгілері мен есептеу әдістемесін, белгіленген
күнге банктің капиталының көлемін, ашық валюта позициясының лимиттерін және
оларды есептеу тәртібін, резервтік талаптар нормасын және оларды есептеу
әдісін, есеп берудің сәйкес формалары мен оны тапсыру мерзімін Ұлттық банк
белгілейді.
Банктік қызметті жүзеге асырумен байланысты шығындарды табу мақсатында
банктер резервтік қор құруға міндетті. Резервтік қорлар банктердің
дивиденттерді төлеуге дейінгі табысының есебінен құрылады. Банктер
резервтік қорларының көлемін ҚР Ұлттық банкі белгілейді.
Банктер жүргізетін операцияларының түрлері мен көлеміне байланысты
өздерінің қызметінің сенімділігіне бақылауды қамтамасыз ету үшін олар
Қазақстан Республикасындағы банктер туралы заңға сәйкес, ҚР Ұлттық банкі
бекіткен тәртіпте күмәнді және үмітсіз қарыздарға қарсы арнайы провизиялар
құру арқылы берілген несиелер мен басқа да активтерді жіктеуге міндетті.
Банк қызметін реттеу шараларының ішіндегі ең маңыздысы пруденциялық
нормативтер. 2005 жылы 30 қыркүйектегі Қаржылық қадағалау агенттігінің
Басқармасының № 358 қаулысымен бекітілген “Екінші деңгейдегі банктерге
арналған пруденциялық нормативтерді есептеу әдістемесі және нормативтік
мәндері туралы” нұсқаулыққа енгізілген өзгерістер мен толықтыруларға сәйкес
оларға мыналар жатады:
- жарғылық қордың ең төменгі мөлшері;
- меншікті қаражаттардың жеткілікті коэффициенті;
- бір қарыз алушыға келетін тәуекелдің ең жоғары мөлшері;
- өтімділік коэффициенті;
- ашық валюталық позиция лимиті;
- негізгі қорларға және басқа қаржылай емес активтерге жұмсалынған банк
инвестициясының ең жоғары мөлшерінің коэффициенті;
- ҚР-ның бейрезиденттерінің алдындағы міндеттемелерге қатысты банктердің
капиталдануы.
1) Банктің жарғылық капиталының ең төменгі мөлшері
Банктің жарғылық капиталының ең төменгі мөлшерін Ұлттық банк Басқармасы
бекітеді. Банк акционерлерден өзінің акцияларын номиналдық бағадан төменгі
деңгейде ғана, сондай-ақ ондай сатып алу кез келген пруденициялық
нормативтер мен орындауға міндетті басқа да нормалар және лимиттерді
бұзбаған жағдайда ғана сатып ала алады.
Банктің жарғылық капиталының ең аз мөлшері мынадай тәртіппен
белгіленеді:
жаңадан құрылатын банктер үшін 5 000 000 000 (бес миллиард) теңге
мөлшерде;
тұрғын үй құрылыс жинақ банктері үшін 3 000 000 000 (үш миллиард)
теңге мөлшерде.
Бір филиалдан көп емес филиалы бар банктің меншікті капиталының ең аз
мөлшері мынадай тәртіппен белгіленеді:
- банктер, оның ішінде жаңадан құрылатын банктер үшін 10 000 000 000
(он миллиард) теңге мөлшерде;
- 2009 жылғы 1 қазанда меншікті капиталының мөлшері 10 000 000 000 (он
миллиард) теңгеден аз болған банктер үшін - 4 000 000 000 (төрт миллиард)
теңге мөлшерде, мынадай талаптармен:
а) банктің Астана және Алматы қалаларынан тыс қайта тіркелу;
ә) банк міндеттемелерінің 50% (елу пайызынан) кем емес мөлшерде Астана
және Алматы қалаларынан тыс тіркелген жеке және заңды тұлғалардан
қабылданған депозиттер сомасының болуы (банктің арнайы мақсаттағы еншілес
ұйымдардың салымдарын және банкаралық салымдарды қоспағанда);
б) Астана және Алматы қалаларынан тыс тіркелген жеке және заңды
тұлғалардан қабылданған депозиттер мен банктің жарғылық капиталы сомасының
50% (елу пайызынан) кем емес мөлшерде Астана және Алматы қалаларынан тыс
тіркелген банкпен үлестес емес қарыз алушыларға берілген кредиттердің
(банкаралық кредиттерді және кері РЕПО операцияларын қоспағанда) болуы;
- Меншікті капитал мөлшері осы тармақтың екінші бөлігінің екінші
абзацында көзделген мөлшерге дейін ұлғайтылған жағдайда осы тармақтың
екінші бөлігінің төртінші, бесінші, алтыншы абзацтарында көзделген
талаптарды орындау талап етілмейді;
- тұрғын үй құрылыс жинақ банктері үшін 5 000 000 000 (бес миллиард)
теңге мөлшерде.
Бір филиалдан көп филиалы бар банктің меншікті капиталының ең аз
мөлшері осы тармақтың бірінші бөлігінде көрсетілген банктің меншікті
капиталының ең аз мөлшері мен:
- облыстың әкімшілік орталығында, сондай-ақ Алматы және Астана
қалаларында орналасқан әрбір филиал үшін 30 000 000 (отыз миллион) теңге;
- басқа қалаларда орналасқан әрбір филиал үшін 15 000 000 (он бес
миллион) теңге;
- басқа елді мекендерде орналасқан әрбір филиал үшін 10 000 000 (он
миллион) теңге сомасы ретінде белгіленеді.
2) Меншікті қаражаттардың жеткілікті коэффициенті
Меншікті капитал (К) – бұл І деңгейлі капитал, ІІ деңгейлі капитал
және ІІІ деңгейлі капиталдардың қосындысынан банктің инвестицияларын шегеру
арқылы есептеледі.
Меншікті капитал (К) бұл І деңгейлі капитал мен ІІ деңгейлі капитал (І
деңгейлі капиталдан аспайтын мөлшерде) және ІІІ деңгейлі капиталдардың
(нарықтық тәуекелдерді жабуға арналған бірінші деңгейлі капиталдың
бөлігінің екі жүз елу пайызынан аспайтын мөлшерде) қосындысынан банктің
инвестицияларын шегеру арқылы есептеледі.
Банк инвестициясы бұл заңды тұлғаның акцияларына жұмсалымдары (жарғылық
капиталда қатысу үлесі), сондай-ақ жиынтық мөлшері бірінші деңгейлі капитал
мен екінші деңгейлі капиталдың 10 пайызан асатын көлемдегі заңды тұлғаның
субординирленген қарызы.
Нарықтық тәуекелдерді жабуға арналған бірінші деңгейлі капиталдың бір
бөлігі бірінші деңгейлі капиталдың нақты мөлшері мен банктің меншікті
капиталының жеткіліктігі нормативтін орындауға үшін қажетті бірінші
деңгейлі капиталдың ең төмегі мөлшері арасында айырманы білдіреді.
Бірінші деңгейлі капитал (КІ) мыналардан құралады:
- сатып алынған акциялардың сомасын шегергенде қалатын төленген
жарғылық капитал ;
- қосымша капитал;
- өткен жылдардағы бөлінбеген таза табыс (өткен жылдардағы таза табыс
есебінен құрылған қорлар, резервтер);
- мерзімсіз келісім-шарттар нәтижесінде туындайтын қаржылық активтер
мен қаржылық міндеттемелер (мерзімсіз қаржылық құралдар).
шегерілген (-):
- материалдық емес активтер (Халықаралық қаржы есебіне Халықаралық
стандартына сәйкес банктің негізгі қызметінің мақсатына алынған
лицензияланған бағдарламалық қамсыздандыру басқалары);
- өткен жылдардағы зиян;
- ағымдық жылдағы шығыстардың ағымдық жылдағы табыстардан артық сомасы.
Мерзімсіз қаржылық құралдар мынадай шарттарға сәйкес келуі қажет:
- айналыс мерзімі белгісіз және депозит болып табылмайды;
- мерзімсіз қаржылық құралды шығарушы банктің инициативасы бойынша
ғана кемінде бес жылдан кейін өтелуге тиіс;
- мерзімсіз қаржы құрал бойынша негізгі қарызды және пайызды өтеу үшін
жоғарыда аталған Нұсқаулыққа сәйкес банк меншікті капитал
жеткіліктігі мен өтімділігіне қатысты нормативті орындауы қажет;
- мерзімсіз қаржы құралы қамтамасыз етілмеуге тиіс;
- қаржы құралы бойынша пайыз мөлшерлемесін өзгерту келісім-шарт
жасаған күнен бастап немесе мерзімсіз қаржы құралы шыққан күннен
бастап он жылдан кейін ғана мүмкін болады.
Екінші деңгейлі капитал (КІІ) мыналардан құралады:
- ағымдық жылдағы табыстардан ағымдық жылдағы шығыстардың артық сомасы;
- бағалы қағаздар мен негізгі құралдарды қайта бағалау мөлшері;
- тәуекелді есепке алып өлшенген активтер сомасының 1,25%-нан аспайтын
сомадағы жалпы резервтер (провизиялар) мөлшері;
- бірінші деңгейлі капитал сомасының 50%-нан аспайтын сомадағы банктің
субординарлық қарызы;
Банктің екінші деңгейлі субординарлық қарызы бұл банктің меншікті
капиталына жататын қайтару мерзімі бес жылдан асатын қамтамасыз етілмеген
міндеттеме.
Облигация субординарлық қарызға және меншікті капиталға жатуы мүмкін
егер, ол ҚР-ның заңдылықтарына сәйкес шығарылса.
Банктің субординарлық қарызы меншікті капитал ретінде есепке алынады
және бес жыл ішінде мынадай мөлшерде қалып, қалғаны қайтарылады:
1-ші жылы - субординарлық қарыздың 100( сомасы;
2-ші жылы - субординарлық қарыздың 80( сомасы;
3-ші жылы - субординарлық қарыздың 60( сомасы;
4-ші жылы - субординарлық қарыздың 40( сомасы;
5-ші жылы - субординарлық қарыздың 20( сомасы,
Банктердің субординирленген қарызына Еуропа қайта құру және даму
банкісінен немесе Азия даму банкісінен, не Халықаралық қаржы
корпорациясынан тартқан заемдары жатуы мүмкін.
Меншікті қаражаттардың (меншікті капиталдың) жеткіліктігі төмендегідей
екі коэффициенттің көмегімен есептеледі:
Банктің бірінші деңгейлі капиталының барлық активтер сомасына қатынасы
0,06 –дан кем болмауға тиіс:
K І – ИК
к1 = (((( (1)
A
мұндағы, К І – бірінші деңгейлі меншікті капитал;
ИК - банктің акцияға жұмсаған инвестициялары және басқа да заңды
тұлғалардың субординарлық қарызы;
А – банктің жиынтық балансына сәйкес барлық активтерінің сомасы.
Банктің меншік капиталының тәуекел дәрежесіне қарай топтасқан
активтерге қатынасы 0,12 -ден кем болмауы тиіс.
K
к2 = (((( , (2)
Ат – Па
мұндағы , К – банктің меншік капиталы;
Ат - тәуекел дәрежесіне қарай топтасқан активтер және баланстан тыс
міндеттемелер сомасы. Тәуекел дәрежесіне байланысты өлшенген активтерді
есепке алу барысында кастодиандық келісім-шарт негізінде банкке қабылданған
ақшалар есепке алынбайды;
Па - арнайы резервтер (күмәнді және үмітсіз активтер бойынша құрылған
провизиялар) қосылған меншікті капиталға қосылмаған, құрылған жалпы
резервтер сомасы (яғни, тәуекел дәрежесіне қарай топтасқан активтер
сомасының 1,25, % асатын сомасында).
Үшінші деңгейлі капитал (КІІІ) үшінші дегейлі субординирленген қарызды
білдіреді және мынадай шартқа сай болуға тиіс:
- қамтамасыз етілмейді:
- депозит немесе ұсынылатын міндетеме болып табылмайды;
- нұсқаулыққа сәйкес нормативтерді орындаған жағдайда банкпен алдын ала
өтелуі мүмкін;
- бастапқы қайтару мерзімі екі жылдан жоғары болуға тиіс.
Меншікті капиталға жатпайтын екінші деңгейлі субординирленген қарызы
банктің үшінші деңгейлі капиталына жатады [4].
Екінші деңгейдегі банктердің субординарлық қарызы – бұл мынадай
талаптарға сәйкес келетін, банктің қамтамасыз етілмеген міндеттемесі:
1) депозит немесе міндеттеме болып табылмауға тиіс;
2) банктің немесе онымен байланысты аффилиирленген тұлғалар талаптары
бойынша кепілдік ретінде қамтамасыз етуілмеуге тиіс;
3) алдын ала (толық немесе жартылай) өтелмеуге тиіс;
4) банктің таратылуы барысында соңғы кезекте қанағаттандырылуға тиіс
(акционерлер арасында қалған мүлікті бөлу алдында).
Банктің субординарлық қарызы - бастапқы қайтару мерзімі 5 жылдан
жоғары болып келетін, меншікті капиталға жататын субординарлық қарыз.
Облигация субординарлық қарызға және меншікті капиталға жатуы мүмкін
егер, ол ҚР-ның заңдылықтарына сәйкес шығарылса.
Банктің ІІ деңгейлі субординарлық қарызы меншікті капитал ретінде
есепке алынады:
қарыздың толық сомасын қайтару мерзімінің басталуы бес жылдан жоғары
болса, және бес жыл ішінде мынадай мөлшерде қалып, қалғаны қайтарылады:
1-ші жыл - субординарлық қарыздың 100( сомасы;
2-ші жыл - субординарлық қарыздың 80( сомасы;
3-ші жыл - субординарлық қарыздың 60( сомасы;
4-ші жыл - субординарлық қарыздың 40( сомасы;
5-ші жыл - субординарлық қарыздың 20( сомасы,
3) Бір қарыз алушыға келетін тәуекелдің жоғарғы мөлшері
Бір қарыз алушы - ҚР-ның заңдарында немесе жасалған келісімшартта
көзделген негізде қарыз алушы немесе үшінші бір тұлғаның алдында алдағы 2
айдың ішінде не белгісіз мерзімге несиелік тәуекелге баратын банк тарапынан
туындайтын талаптары бар әрбір жеке және заңды тұлға.
Бір қарыз алушыға келетін, тәуекелдің мөлшері мыналардың сомасынан
тұрады:
1) банк балансында есепке алынатын, қарыз алушыға қатысты банк талабы;
2) соңғы бес жыл ішінде банк балансынан шегерілген, қарыз алушыға
қатысты банк талаптары;
3) ҚР заңдарында немесе жасалған келісімшартта көзделген негізде қарыз
алушы немесе үшінші бір тұлғаның алдында алдағы 2 айдың ішінде не
белгісіз мерзімге несиелік тәуекелге баратын банк тарапынан
туындайтын (несиелік тәуекелмен байланысты) талаптар;
(-) шегерілген,
қарыз алушының міндеттемелері бойынша қамтамасыз ету сомалары, оның
ішінде:
- банк қарамағына берілген депозиттегі ақшасы, ҚР Үкіметі және Ұлттық
банктің шығарған мемлекеттік бағалы қағздары, құйма бағалы
металдары, Standard & Poors және басқа халықаралық рейтингтік
агенттіктердің “А” рейтингін иеленетін банк кепіл-хаттары;
- ҚР Үкіметі және Ұлттық банкіне қатысты талаптары;
- Standard & Poors және басқа халықаралық рейтингтік агенттіктердің
“ВВВ” рейтингінен төмен емес ұзақмерзімді қарыздық рейтингі бар
банктердің ашқан корреспонденттік шоттарына қатысты талаптары.
Бір қарыз алушыға келетін тәуекел мөлшері қарыз алушының міндеттемелері
бойынша тәуекел мөлшерінің (Т) банктің меншікті капиталына (К) қатынасы
арқылы есептеледі:
Т
к3 = (((( , (3)
К
мұндағы, Т - тәуекел мөлшері (несие лимиті);
К – банктің меншік капиталы.
к3 –тің мәні мынадай екі жағдайда қарастырылады:
- банкпен ерекше қарым-қатынастағы қарыз алушылар үшін, - 0,10-ден
аспауға тиіс;
- басқа да қарыз алушылар үшін – 0,25-ден аспауы тиіс (соның ішінде
0,10 – баланстан тыс міндеттемелермен қамтамасыз етілмеген бланктік
несиелер, сондай-ақ оффшорлық аймақ аумағында тіркелген Қазақстан
Республикасының бейрезиденттерге берілген несиелер бойынша).
4) Ағымдағы өтімділік коэффициенті.
Өтімділікті бақылап отыру мақсатында банктер ағымдағы өтімділік
коэффициенттерінің есебін береді.
Өтімділік коэффициенті мынадай коэффициенттер және лимиттер көмегімен
анықталады:
- банктің ағымдағы өтімділік коэффициенті (к4);
- банктің өтімділік коэффициенті жеті күнге дейін (к 4.1);
- банктің өтімділік коэффициенті 1 айға дейін (k4-2);
- банктің өтімділік коэффициенті 3 айға дейін дейін (k4-3);
- мерзімді валюталық өтімділік коэффициентін (к4.4);
- мерзімді валюталық өтімділік коэффициентін (k4-5);
- мерзімді валюталық өтімділік коэффициентін (k4-6)
- Қазақстан Республикасының резиденті еместер алдындағы
міндеттемелерге банктердің капиталдандырылуы к7, к8 және к9
коэффициенттерімен сипатталады.
Ағымдағы өтімділік коэффициентінің ең төменгі мәні мәні 0,3-тен кем
болмауға тиіс.
Ағымдағы өтімділік коэффициенті (к4) өтімділігі жоғары активтердің
орташа айлық шамасының талап етілетін міндеттемелердің орташа айлық
шамасына қатынасы арқылы есептеледі және Банктің ағымдағы өтімділігі
коэффициентінің барынша төмен мәні (k4) 0,3 мөлшерінде белгіленеді.
Аор
к4 = (((( , (4)
Мор
мұндағы, Аор- өтімді активтердің орташа айлық шамасы;
Мор – талап етілетін міндеттемелердің орташа айлық шамасы;
к4– ағымдағы өтімділік коэффициенті.
Өтімділігі жоғары активтерді есептеуге мыналар жатады:
- қолма-қол ақшалар;
- мемлекеттің бағалы қағаздары және Қазақстан ипотекалық компаниясы
АҚ-ның борыштық бағалы қағаздары, сондай-ақ өтімділігі жоғары басқа да
бағалы қағаздар;
- құйма қымбат бағалы металдар;
- Ұлттық банктегі, ҚР-ғы банктердегі;
- Ұлттық банктегі Standard & Poors және басқа рейтингтік
агенттіктердің “ВВВ-” төмен емес ұзақ мерзімді рейтингі бар бейрезидент-
банктердегі талап етуге дейінгі депозиттер;
- Standard & Poors және басқа рейтингтік агенттіктердің “ВВВ-” төмен
емес ұзақ мерзімді рейтингі бар ҚР банктерге мен бейрезидент-банктерге
берген “овернайт” займдары;
- Standard & Poors және басқа рейтингтік агенттіктердің “ВВВ-” төмен
емес ұзақ мерзімді рейтингі бар ҚР банктер мен бейрезидент-банктерге
орналастырылған бір түндік салымдары;
- ҚР ҰБ қаржылық қадағалау комитеті тарапынан бекітілген деңгейден
төмен емес ұзақ мерзімді рейтингі бар елдердің шетел валютасындағы
мемелекеттік бағалы қағаздары;
- ҚР ҰБ қаржылық қадағалау комитетінің тізіміне жататын халықаралық
ұйымдардың облигациялары;
- ҚР ҰБ қаржылық қадағалау комитеті тарапынан бекітілген рейтингтік
агенттіктердің бірінің ең төменгі талап етілетін рейтингін иеленетін
шетелдік эмитенттердің облигациялары.
Ағымдағы және қысқа мерзімді өтімділік коэффициенттерді есептеуде талап
етілуге дейінгі міндеттемелерге мыналар жатады:
- барлық талап етуге дейінгі міндеттемелер;
- “овернайт” банкаралық несиелері;
- банктерден бір түнге тартқан салымдар;
- есеп айырысу мерзімі көрсетілмеген басқа да талап етуге дейінгі
міндеттемелер.
Банктердің қысқа мерзімді өтімділік коэффициенті (к5) үш ай мерзімнен
аспайтын өтелу мерзімі бар активтердің орташа айлық шамасының үш ай
мерзімге дейін тартылған талап етілетін міндеттемелердің орташа айлық
шамасына қатынасы арқылы есептеледі.
Ағымдағы өтімділік коэффициентінің ең төменгі мәні 0,5-тен кем болмауға
тиіс.
Аор
к 5 = (((( , (5)
Мор
мұндағы, Аор- өтелу мерзімі үш айдан аспайтын активтердің орташа айлық
шамасы;
Мор – үш ай мерзімге дейін тартылған талап етілетін міндеттемелердің
орташа айлық шамасы;
к5 – қысқа мерзімді өтімділік коэффициенті.
Банктердің ағымдағы валюталық өтімділік лимиті (к7.1) шетел
валютасындағы жоғары өтімді активтердің орташа айлық шамасының сол шетел
валютасында тартылған тартылған талап етілетін міндеттемелердің орташа
айлық шамасына қатынасы арқылы есептеледі және оның нормативтік мәні 0,9-
дан кем болмауы тиіс [5].
Бұл жерде өтімділігі жоғары активтерге жоғарыда аталғандардың құйма
қымбат бағалы металдардан басқалар жатады.
Банктердің қысқамерзімді валюталық өтімділік лимиті (к7.2) шетел
валютасындағы үш айға дейін өтелу мерзімі қалған активтердің орташа айлық
шамасының сол шетел валютасында үш айға дейінгі өтелу мерзімі бар тартылған
талап етілетін міндеттемелердің орташа айлық шамасына қатынасы арқылы
есептеледі және оның нормативтік мәні 0,8-дан кем болмауы тиіс.
Банктердің ортамерзімді валюталық өтімділік лимиті (к7.2) шетел
валютасындағы бір жылға дейін өтелу мерзімі қалған активтердің орташа айлық
шамасының сол шетел валютасында бір жылға дейінгі өтелу мерзімі бар
тартылған талап етілетін міндеттемелердің орташа айлық шамасына қатынасы
арқылы есептеледі және оның нормативтік мәні 0,6-дан кем болмауы тиіс.
Қысқа мерзімді және ортамерзімді валюталық өтімділікті есептеген кезде
ағымдағы валюталық өтімділік лимитін есептеуде қолданылатын активтерден
басқа активтер есепке алынады.
Ағымдағы, қысқамерзімді және ортамерзімді валюталық өтімділік лимитін
есептеуде міндеттемелерге барлық талап етілетін міндеттемелер, соның
ішінде: есеп айрысу мерзімі белгіленбеген, банктерден алынған овернайт
займдары, бір түнге тартылған талап ету салымдары, жеке және заңды
тұлғалардың мерзімді және шартты депозитерінен басқа алдын ала өтелуін
талап ету құқығы бар кредиторлардың мерзімді міндеттемелері, банктердің
мерзімді және шартты депозиттері жатады.
Сонымен қатар ҚР бейрезиденттер алдындағы талап етілетін міндеттемелер
бойынша ең жоғары лимит мөлшері 1-ге тең және ол, бейрезидент алдындағы
міндеттемелердің банктің меншікті капиталына қатысты есептеледі.
ҚР бейрезидент алдындағы міндеттемелердің сомасына мыналар жатады:
- ҚР бейрезидент алдындағы талап етілетін міндеттемелер, соның ішінде
есеп айрысу мерзімі белгіленбеген міндеттемелер;
- бір жылға дейінгі қайтару мерзімі бар ҚР бейрезидент алдындағы
талап етілетін мерзімді міндеттемелер;
жеке және заңды тұлғалардың мерзімді және шартты депозитерінен
басқа алдын ала өтелуін талап ету құқығы бар кредиторлардың, яғни ҚР-ның
бейрезиденттерінің мерзімді міндеттемелері, банктердің мерзімді және шартты
депозиттері жатады.
Банктер ағымдағы өтімділік коэффициентін есебімен қатар активтер мен
міндеттемелердің мерзімдері бойынша салыстыру кестесінде беруге міндетті.
Аталған активтер мен міндеттемелерді мерзімдеріне қарай салыстыру
кестесін толтырғанда әрбір активтер (міндеттемелер) үшін ең аз мерзім
қарастырылады және сол мерзім ішінде банк дебиторлар мен
корреспонденттерінің міндеттемелерді орындауын талап етуге құқы бар. Бұл
жерде активтер банктің қызметіне байланысты зияндарды жабуға арналған
резервтерді (провизияларды) шегермей-ақ қамтиды.
Активтердің, міндеттемелердің және шартты міндеттемелердің графаларының
барлық мәліметтері 1 мен 5-жолдар бойынша өсу нәтижелеріне қарай
толтырылады. 5 және 6-жолдардың сомалары “Барлығы” деген жолға жазылып
баланстың мәліметтерімен салыстырылады. “Барлығы” деген графа мен жіктелген
активтер (стандарты активтерден басқасы) бөлігінің нәтижесінің алшақтығы
банктің құрған резервтерінің (провизияларының) сомасына сәйкес келуге тиіс.
Өтімділік коэффициентін есептеуде мынадай баптар есепке алынбайды:
1) стандартты активтерден басқа активтер;
2) сенім туралы келісім-шартына сәйкес және кастодиандық келісім-шарт
негізінде банктің сақтауға қабылдаған инвестицияланбаған қаражат
қалдықтары;
3) Ұлттық банктің офшорлық аймақ тізіміне енбеген, офшорлық аймақта
тұратын бейрезиденттерге қатысты талаптар.
Есептік мерзім ішінде банкте кредиторлар мен депозиторлар алдында
мерзімі өткен міндеттемелері болса, өтімділік нормативі орындалмаған болып
саналады.
5) Ашық валюталық позиция лимиті.
Ұлттық банк Басқармасы Standard & Poors және басқа рейтингтік
агенттіктердің “А” төмен емес ұзақ мерзімді рейтингін иеленетін шетел
валюталары бойынша ашық валюталық позиция (ұзын немесе қысқа) лимитін
белгіленеді.
Ашық валюталық позиция – осы уақытта немесе алдағы уақыттарда жекелеген
валюталарда қаражат алу талабы мен беру міндеттемесін бейнелейтін, сол
валюталардағы сандық жағынан сәйкес келмейтін активтер мен міндеттемелердің
(баланстан тыс талаптар мен міндеттемелерді есепке алғандағы) арасындағы
шетел валютасындағы қаражаттар қалдықтарының айырмасы.
Ұзын валюталық позиция – белгілі бір шетел валютасында бейнеленетін
міндеттемелер мен баланстан тыс міндеттемелердің, активтер мен баланстан
тыс талаптардан артық болып келетін сол шетел валютасындағы ашық валюталық
позициясы.
Қысқа валюталық позиция – белгілі бір шетел валютасында бейнеленетін
активтер мен баланстан тыс талаптардың міндеттемелер мен баланстан тыс
міндеттемелерден артық болып келетін сол шетел валютасындағы ашық валюталық
позициясы.
Әрбір шетел валютасы бойынша ашық валюталық позиция жеке-жеке
анықталады.
Шетел валюталарына қатысты ашық валюталық позиция лимиті талаптар
шотындағы абсолюттік сома мен баланстық шоттар бойынша шетел валютасындағы
міндеттемелердің арасындағы айырма жолымен есептелінеді.
Жекелеген шетел валюталарына қатысты ашық валюталық позиция лимитін
есептегенде, бірінші кезекте банктің активтік және міндеттемелік баланстық
шоттарында ашылған әрбір шетел валютасы бойынша шоттар қалдығы
есептелінеді. Содан кейін, осы валюта бойынша шартты талаптар мен
міндеттемелерді есепке алатын баланстық шоттарға ашылған шоттардың
қалдықтарының сомасы анықталады [6].
Банктің валюталық нетто-позициясы барлық шетел валютасындағы банктің
ұзын позициясының жиынтық сомасы мен барлық шетел валютасындағы банктің
қысқа позициясының жиынтық сомасы арасындағы айырма негізінде есептеледі.
Шетел валютасында бейнеленген талаптар мен міндеттемелер сондай
талаптар мен міндеттемелер есепке алынған шетел валютасындағы валюталық
позицияның бір бөлігіндегі есепке кіреді.
Ашық валюталық позиция лимитінің нормативтік мәндері төмендегідей болып
келеді:
1) ашық валюталық позиция (ұзын және қысқа) лимиті Standard & Poors
және басқа рейтингтік агенттіктердің “А” төмен емес рейтингі бар елдердің
шетел валюталарында және Евро валютасы, сондай-ақ құма бағалы металлдар
бойынша банктің меншікті капиталының 12,5 пайыз мөлшерінен аспайтын шамада
белгіленген;
2) ашық валюталық позиция (ұзын және қысқа) лимиті Standard & Poors
және басқа рейтингтік агенттіктердің “А” төмен рейтингі бар елдердің шетел
валюталары бойынша банктің меншікті капиталының 5 пайыз мөлшерінен аспайтын
шамада белгіленген;
3)валюталық нетто-позициясының мөлшері банктің меншікті капиталының 25
пайыз мөлшерінен аспайтын шамада белгіленген.
Шетел валютасында операциялар жүргізуге лицензиясы бар банктер, аптаның
әр жүмыс күні үшін, аптаның үшінші күнінде, әрбір шетел валютасы бойынша
валюталық позиция туралы және валюталық нетто-позициясы туралы есебін
арнайы бекітілген формада тапсыруға тиіс (3-қосымшаны қараңыз).
6) Негізгі қорларға және басқа қаржылай емес активтерге жұмсалған банк
инвестициясының жоғарғы мөлшерінің коэффициенті
Негізгі қорларға және басқа да қаржылай емес активтерге жұмсалынған
банк инвестициясының мөлшерінің меншікті капиталға қатынасының (к6) мәні
0,5-тен аспауы тиіс:
И
к6 = (((( , (6)
К
мұндағы, И - негізгі қорларға және басқа да қаржылай емес активтерге
жұмсалынған инвестицияның сомасы, оған мыналар жатады:
1) ғимарат және құрылғылар;
2) салынып жатқан негізгі құралдар;
3) банктің жалға алған ғимараттары бойынша капитал шығындары;
4) компьютерлік жабдықтар;
5) көлік құралдары;
6) жалға беруге арналған негізгі құралдар;
7) қаржылық лизингке қабылданған негізгі құралдар;
8) басқа негізгі құралдар;
9) Қаржылық есептің №38 халықаралық стандартына сәйкес банктің
негізгі қызметінің мақсатына сай сатып алынған, лицензиялық
бағдарламалық құралдар;
10) басқа материалдық запастар;
11) капитал жұмсалымдары бойынша дебиторлық қарыздар.
7) ҚР-ның бейрезиденттерінің алдындағы міндеттемелерге қатысты
банктердің капиталдану.
Бұл норматив 2007 жылы 1 сәуірден бастап енгізілді.
ҚР-ның бейрезиденттерінің алдындағы міндеттемелерге қатысты банктердің
капиталдануы к7, к8 және к9 коффициенттерімен сипатталады.
к7 коэффициенті - Қазақстан Республикасының резиденті еместер алдындағы
қысқа мерзімді міндеттемелердің ең жоғары лимиті 1 мөлшерде белгіленеді
және Қазақстан Республикасының резиденті еместер алдындағы міндеттемелер
сомасының банктің меншікті капиталына қатынасы ретінде есептеледі.
Осы коэффициентті есептеу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1. Банк қызметін реттеу және қадағалаудың теориялық
аспектілері ... ... ... ... 11
1. Банктерді ашу және олардың қызметін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2. Банк қызметін пруденциалдық реттеу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... 15
1.3 Банктік қадағалау
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 32
2. ҚР Екінші деңгейлі банктерінің қызметін қадағалау және реттеу жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
2.1 ҚР Екінші деңгейлі банктерінің қызметін пруденциалдық нормативтерін
қадағалау жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...43
2.2 ХоумКредитБанкі АҚ пруденциалдық нормативтерді орындау жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
3. ҚР -да банк қызметін реттеу мен қадағалауды жетілдіру
жолдары ... ... ... ..52
1. Банк қызметін рейтингтік бағалау және CAMEL
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . .52
3.2 ҚР банк қызметін реттеу және қадағалауды ұйымдастырудың шет елдік
тәжірибесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .62
3.3 Базель ІІІ келісімін Қазақстан Республикасында банк қызметін қадағалау
тәжірбиесіне енгізу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдалынылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстанда банк жүйесі екi деңгейлi жүйеде
қалыптасқан. Еліміздің экономика және қаржы саласындағы банктердің алатын
ролі мен орнының маңызы зор, сондықтан да банк жүйесін мемлекеттік органдар
тарапынан қадағалау олардың қызметтерін реттеуді қажет етеді. Себебі
банкілік қызмет белгілі бір тәуекелге барумен тығыз байланысты. Банк әр
түрлі операцияларды тәуекелге бара отырып іске асырады, банктер өз іс-
әрекетін жүзеге асыру мақсатында жеке және заңды тұлғалардан ақша-қаражатын
тартып, өз акционерлері мен клиенттеріне, салымшылары мен қарыз
берушілеріне дивиденттер төлеп отырғандықтан, банк қызметінде жеке және
заңды тұлғалардың әр түрлі мүдделері тоғысады. Банк қызметінде осы
жағдайлардың бәрін қадағалауды қажет етеді.
Республикада банкілерді қадағалау ҚР банктік және басқа да заң норм
аларымен реттеледі. Республикада банктердің қызметін бақылау мен қадағалау
кешенді әдіс-тәсілдермен жүзеге асырылады. Олар ҚР банктік және басқа да
заңдылықтарының сақталуына, сондай-ақ банктердің ұйымдастыру және қаржылық
- шаруашылық іс-әрекеттерін бақылап отыруға бағытталған.
Қаржылық қадағалау және банк қызметтерін реттеу ҚР-ның Банк заңдарымен, ҚР
ҰБ-нің Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалу жөніндегі
комитеттің тарапынан қабылданған нормативтер мен ережелер арқылы жүзеге
асырылады. Нарықтық қатынастар кеңістігінде банктың өз орнын тауып, даму
жолына түсуі оның қызметін халықаралық стандарттарды реттейтін нормативтер
мен нормативтік құжаттарждың талаптарын бойына сіңіріп, қаржы-шаруашылық
қызметінде олардың орындалуын қамтамасыз ететін кешенді мәселелерді шешумен
тығыз байланысты.
Банк қызметіне бақылау мен қадағалауды сондай-ақ халықаралық ұйымдар,
мемлекет, аудиторлық және құрылтайшылар тарапынан жүзеге асырылады. Банктік
қадағалаудың негізгі мақсаты банк клиенттерін әр түрлі тәуекелден құтқару,
салымшылардың салымдарын қорғау және банк салымдарын қорғау үшін құрылған
сақтандыру қорлары мен үкіметтің жеке қорларын жойылудан қорғау, сондай-ақ
мемлекеттің ақша-несие саясатын жүргізуіне және экономиканың дамуына қолдау
жасау. Сонымен қатар банктік қадағалаудың міндеті халықтың, мемлекеттің,
клиенттер мен банк құрылтайшыларының мүддесі үшін банк қызметіндегі заңдар
мен ережелердің сақталуын қамтамасыз ету, банк жүйесі мен жекелеген
банктердің жұмысын жетілдіру, дамыту болып табылады.
Банк секторының қаржылық тұрақтылығы қадағалаудың пәрменділігімен
тікелей байланысты болғандықтан, диплом жұмысының тақырыбы бүгінгі күні
өзекті мәселе болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты банк қызметін реттеу және қадағалаудың
теориялық негіздерін бере отырып, реттеу және қадағалауды жетілдіру
жолдарын ұсыну болып табылады.
Аталған мақсатқа жету үшін келесідей нақты міндеттер қойылды:
- банк қызметін пруденциалдық реттеу ерекшеліктері қарастыру;
- банктік қадағалау әдістері анықтау;
- ҚР ЕДБ қызметтерін реттеу және қадағалау жағдайын талдау;
- ХоумКредитБанкі АҚ пруденциалдық нормативтерді орындауын талдау;
- банк қызметін рейтингтік бағалау және CAMEL жүйесін ұсыну;
- банк қызметін реттеу және қадағалаудың шетелдік тәжірбиесін
қарастыру;
- Базель ІІІ келісімін Қазақстанда қаржылық қадағалауда енгізу
жолдарын ұсыну.
Диплом жұмысының зерттеу объектісі ретінде Қазақстандық республиасы
екінші деңгейлі банктерінің және ХоумКредитБанк АҚ - ның қызметтері болып
табылады.
Зерттеу пәні ретінде банк қызметін реттеу және қадағалау әдістері мен
реттеу және қадағалау қызметіне қатысушылардың өзара қарым-қатынасы болып
табылады.
Әдістемелік негіздері ретінде келесі отандық авторлардың еңбектері
қолданылды: Шаяхметова К.О., Мақыш С.Б., Аникеева Л.В., Бисенова М., Бораш
Қ., Досымов Б.С., Жумабаева З.С., Иванов М.М., М.Ж., Мыргыясова М.М.,
Наурызбаева М., Салихова А.Р., Сағындықова М.О., Сейтқасымов Г.С.,
Шыныбеков Н.С.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығына мыналар жатады:
Экономикасы дамыған елдердің тәжірибесі, банктік қадағалаудың
ерекшеліктерін анықтап, оларды шешу жолдарын іздеу мүмкіндіктерін
жетілдіру бойынша ұсыныстар жасалды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Бірінші бөлімде – банктерді ашу және олардың қызметін ұйымдастыру,
банк қызметін пруденциалдық реттеу ерекшеліктерін атап, банктік қадағалау
әдістері қарастырылды.
Екінші бөлімде – Қазақстан Республикасы Екінші деңгейдегі банктердің
пруденциалдық нормативтерін орындау жағдайына баға беріп, ХоумКредитБанк
АҚ-ның қаржылық жағдайы мен пруденциалдық нормативтерін орындауына талдау
жасалды.
Үшінші бөлімде – банк қызметін рейтингтік бағалау және CAMEL жүйесін
қарастырып, банк қызметін реттеу және қадағалаудың шетелдік тәжірбиесін
талданып, Базель ІІІ келісімі жағдайларын Қазақстанға енгізу ұсынылды.
1 Банк қызметін реттеу және қадағалаудың теориялық аспектілері
1.1 Банктерді ашу және олардың қызметін ұйымдастыру
ҚР-ғы коммерциялық банктер өз қызметінде 1995 жылы 30 наурызда
қабылданған “ҚР Ұлттық банкі” және 1995 жылдың 31 тамызында қабылданған “ҚР-
ғы банктер және банктік қызмет туралы” ҚР заңдарын басшылыққа алады.
Коммерциялық банктер - банктік жүйенің екінші деңгейін немесе екінші
деңгейдегі банктерді білдіреді. Олар банктік ресурстарды шоғырландыра
отырып, заңды және жеке тұлғаларға кең көлемде банктік операциялар мен
қаржылық қызметтерді жүзеге асырады.
Қазіргі коммерциялық банктер жүйесі 1990 жылдың аяғынан бастап
қалыптасты, яғни отандық банктік жүйенің небары 23 жылдық тарихы бар.
Коммерциялық банктердің соңғы он бір жылдағы сандық құрамы 1-кестеде
берілген.
1- кесте
ҚР -ғы банктік сектордың құрылымы кезеңнің басына
Банктік сектордың құрылымы 2009 2010 2011 2012 2013
ж. ж. ж. ж. ж.
Екінші деңгейдегі банктердің
саны, о.і: 37 38 39 38 38
- мемлекеттік 1 1 1 1 1
ЕДБ-дің филиалдарының саны 379 374 365 378 324
ЕДБ Қосымша үй жайларының саны 2167 1925 1881 1893 1489
ҚР-ғы бейрезидент-банктердің 31 32 29 14 23
өкілдіктерінің саны
Жеке тұлғалардың салымдарын 35 36 34 35 35
міндетті ұжымдық кепілдендіру
жүйесінің қатысушы-банктерінің
саны
Кастодиандық қызметті жүргізуге10 11 10 10 10
арналаған лицензиясы банр
банктер саны
Ескерту - Сандық мәліметтер ҚР Ұлттық банктің 2009-2012 жж.
статистикалық бюллетенінен алынған.
90-шы жылдың басында банктердің саны 200-ден асты, әрине бұл, олардың
экстенсивті жағынан дамуын сипаттаса, сол жылдың орта кезінен бастап, күні
бүгінге дейін банктеріміздің саны біртіндеп азаюда, әрине бұл құбылысты,
олардың интенсивттік немесе сапалық өсуімен байланыстыруға болады [1].
2012 жылдың 1 қаңтарына Қазақстандағы жұмыс жасайтын банктер саны 38
құрады, соның ішінде Алматы қаласында 30 банк, 31 филиал және 284 есеп-
айрысу-кассалық бөлімдер қызмет етеді. Жалпы банктердің 90%-ның бір ірі
қалада болуы банк капиталының республиканың өзге аймақтарында дұрыс
бөлінбеуіне ықпал етуін көрсетеді. Банктердің тек Алматы қаласында
шоғырлануы, оның бұрынғы астана, қазіргі қаржы орталағына айналу себебіне
байланысты болып отыр.
2004 жылдың қаңтар айынан бастап, ҚР екінші деңгейдегі банктері қаржы
нарығын және қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау жөніндегі ҚР
Агенттігінің (Қаржылық қадағалау агенттігі) лицензиясы негізінде қызмет
етсе, 2009 жылдың сәуір айынан бастап, ҚР ҰБ Қаржылық қадағалау Комитетінің
қадағалауында.
Лицензияның өзіндік стандартты формасы бар және онда коммерциялық
банктердің айналысатын қызмет түрі жазылады. Қазақстандағы берілетін
лицензияның дамыған шет елдерден айырмашылығы әмбебаптығы болып табылады.
ҚР-ғы банк қызметінде мемлекеттік органдар банктердің мамандануын
белгілемейді, мысалға, инвестициялық, ипотекалық қызметтерді жүзеге асырады
және т.б. Қазақстандық банктер бағалы қағаздар нарығында да тікелей
қатысуға толық құқылы.
ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктер банктік операцияларды жүзеге асыруға
алатын лицензиядан басқа валюталық операцияларды жүргізуге үшін арнайы
лицензия алады. Мұндай лицензия оларға өз қызметін жүзеге асыруы үшін
қажетті саналатын банктер қатарымен корреспонденттік қатынастар орнатуға,
сондай-ақ дамыған шет елдерде өз филиалдары мен өкілеттігін ашуға құқық
береді.
Сонымен қатар, екінші деңгейдегі банктер бағалы металдармен
операцияларды жүзеге асыруға арналған лицензия алады.
1995 жылдың 31 тамызында қабылданған “ҚР-ғы банктер және банктік қызмет
туралы” ҚР-ның заңына сәйкес Қазақстан Республикасында банкті ашу немесе
оның қызметін ұйымдастыру мынадай үш кезеңнен тұрады:
1) банк ашуға рұқсат алу;
2) Әділет Министрлігінде мемлекеттік тіркеуден өту;
3) банк операцияларын жүргізуге лицензия алу.
Аталған заңға сәйкес, банкті заңды және жеке тұлға ашуға құқылы.
Бірінші кезеңде, банк ашушы банк ашуға рұқсат алу өтінішін береді және
оған қоса төмендегідей құжаттарды тапсырады:
- рұқсат алу үшін беретін өтініші;
- құрылтайшылық шарт (түп нұсқа);
- банктің жарғысы (түп нұсқа);
- банк жарғысын қабылдау және банк органын сайлау туралы хаттама;
- құрылтайшылар туралы мәліметтер;
- құрылтайшылардың соңғы екі есептік жылдағы бухгалтерлік балансы
(заңды тұлғалар үшін);
- құрылтайшылардың қаржылық жағдайлары туралы аудиторлық қорытынды;
- егер бір немесе одан да көп құрылтайшылары ҚР-ның резиденті болмаса,
ондай жағдайда сол мемлекеттегі тиісті мемлекеттік немесе қадағалау
органынан жазбаша келісім қажет;
- егер банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйым
банк ретінде қайта құрылса, онда: оның жарғысы, құрылтайшылық шарты, соңғы
есептік мерзімге жасалған бухгалтерлік балансы, ұйымның қаржылық жағдайы
туралы аудиторлық қорытынды;
- банктің жетекшілік қызметіне тағайындалатын тұлғалар туралы
мәліметтер, оның ішінде: банк төрағасы мен бас бухгалтерінің банк жүйесінде
кемінде - үш жыл, ал олардың орынбасарларының кемінде екі жыл, банк
филиалының бірінші жетекшісі мен бас бухгалтерінің кемінде – бір жылдық
еңбек тәжірибесі болуы және т.с.с.;
- жаңадан құрылатын банктің толық ұйымдастырылу құрылымы (банктің
өкілетті органымен бектілуі тиіс);
- жаңадан құрылатын банктің ішкі аудит қызметі туралы ережесі (банктің
өкілетті органымен бектілуі тиіс);
- жаңадан құрылатын банктің несиелік комитеті туралы ережесі (банктің
өкілетті органымен бектілуі тиіс);
- жаңадан құрылатын банктің бизнес-жоспары, оның ішінде болу керек,
оның ішінде: банк қызметінің стратегиясы, бағыттары мен ауқымы, қаржылық
болашағы (есеп айырысу балансы, бастапқы қаржылық (операциондық) үш жылға
арналған пайда және зиян туралы есебі, маркетинг жоспары (банк клиенттерін
қалыптастыру), еңбек ресурстарын қалыптастыру жоспары;
- тапсырылған бизнес-жоспарына сәйкес дайындық шаралары туралы
құрылтайшылардың есебі;
- нотариалды түрде куәландырылған, құрылтайшылардың атынан өтініш
беруге құзіретінің барлығын растайтын құжаты;
- басқа банктің жарғылық капиталына қатысуы туралы мәліметтер.
Банк ашу үшін рұқсат алуға берілген өтініш үш ай әрі кеткенде алты ай
мерзімі ішінде өкілетті органда қаралады [2].
Қаржылық қадағалау агенттігі банк ашуға рұқсат беру өтініштердің есебін
жүргізеді.
Екінші кезеңде жаңадан құралатын банк Қаржылық қадағалау агенттігі
рұқсат берген күннен бастап, бір ай ішінде ҚР Әділет Министрлігінде банк
мемлекеттік тіркеуге алынады. Оған, Қаржылық қадағалау агенттігінің банк
ашуға берген рұқсатын және оның келісімімен расталған құрылтайшылық
құжаттарын тапсырады.
Үшінші кезеңде банктік операцияларын жүзеге асыру үшін Қаржылық
қадағалау агенттігінен лицензия алады. Лицензия алу үшін мемлекеттік
тіркеуден өткен күннен бастап, бір жылға дейін мыналарды орындауға тиіс:
- ұйымдастырушылық-техникалық шараларды орындау, оның ішінде: Ұлттық
банктің нормативтік талаптарына сәйкес бөлмелерді және құрал-
жабдықтарды дайындау, тиісті біліктілігі бар қызметкерлерді
қабылдау;
- жарияланған жарғылық капиталды төлеу.
Лицензия алуға өтінішпен бірге жоғарыда аталған талаптарды
орындағандығын растайтын құжатты беруге тиіс. Өтінішті берген уақыттан
бастап, бір ай ішінде Қаржылық қадағалау агенттігі қарайды. Лицензияның
мерзімі шектелмейді және онда банктің жүргізетін барлық операциялар тізімі
көрсетіледі.
Банктер бағалы қағаздар нарығында басқа да кәсіби қызмет түрлерін
жүзеге асыра алады. Оларға мыналар жатады:
- брокерлік – мемлекеттің бағалы қағаздарымен;
- дилерлік - мемлекеттің және өзге де бағалы қағаздармен;
- кастодиандық;
- клирингтік.
Осы аталған қызмет түрлеріне Қаржылық қадағалау агенттігінен жекелеген
және кешенді (бірнеше қызметке) лицензиялар беріледі.
Сонымен қатар, ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктер өз қызметін жүзеге асыру
барысында филиалдарын, өкілдіктерін, жинақ-кассаларын, сондай-ақ еншілес
банктерін аша алады.
Банктің филиалы – филиал туралы ережеде немесе лицензияда көрсетілетін
банктік операцияларды жүзеге асыруға құқылы және өзінің дербес бухгалтерлік
балансы бар, заңды тұлға болып табылмайтын банктік мекеме.
Заңға сәйкес, банктер өздерінің филиалын ашу үшін Қаржылық қадағалау
агенттігінiң келісімін алуға тиіс. Ол үшін мынадай құжаттарды тапсырады:
- филиал ашуға рұқсат алу өтініші;
- банк операцияларының тізімі көрсетілген банк филиалы туралы ереже;
- бірінші жетекші және бас бухгалтер қызметіне кандидаттар туралы
мәліметтер.
Шетелдік банктердің ҚР аумағында филиалдарын ашуға заңмен тиым
салынады.
Банктің өкілдігі – банктік операцияларды жүзеге асырмайтын, яғни
банктің тапсырмасымен және оның атынан әрекет ететін банктің орналасқан
жерінен тыс орналасқан, заңды тұлға болып табылмайтын банктің құрылымдық
бөлімшесі.
Банк өкілдігі де Қаржылық қадағалау агенттігінің келісімімен ашалады.
Шетелдік банктер өкілдіктерін ашу үшін мынадай құжаттарын тапсырады:
- өкілдік ашуға рұқсат алу өтініші;
- өтініш жасаушы банктің құрылтайшылық құжаттары;
- ҚР аумағында өкілдік ашу туралы өтініш жасаушы банктің шешімі;
- өтініш жасаушы банктің банктік қызметті жүргізуге арналған
лицензиясының барлығын растайтын сол мемлекеттегі банктік қадағалау
органының жазбаша расталымы;
- аудиторлық ұйым куәландырған өтініш жасаушы банктің соңғы қаржылық
жылға жасалған жылдық есебі;
- өтініш жасаушы банктің ҚР аумағында өкілдігін ашуға қарсы еместігін
куәландыратын сол мемлекеттегі банктік қадағалау органының жазбаша
хабарламасы;
- өкілдікте жұмыс жасайтын қызметкерлердің саны және жетекшісі туралы
мәліметтер.
Еншілес банк – жарғылық капиталдың елу пайыздан астамы бас банкке
тиесілі және өзінің дербес бухгалтерлік балансы бар заңды тұлға.
Есеп айырысу-кассалық бөлімі (жинақ кассасы) - ҚР аумағында банктік
операциялардың жекелеген түрлерін орындайтын, филиал немесе өкілеттік
мәртебесі жоқ, заңды тұлға емес, ҚР Қаржылық қадағалау агенттігінің
келісімі негізінде құрылатын бантің аумақтық бөлімшесі.
ҚР Қаржылық қадағалау агенттігінің екінші деңгейдегі банктерді ашуға
берген рұқсаты мынадай негіздерге байланысты қайтарып алуы мүмкін:
- банк тарпынан өз еркімен қайта құрылу немесе таралуы туралы шешім
қабылдау;
- банк қызметінің тоқтатылуы туралы сот шешімінің қабылдануы;
- мемлекеттік тіркеуге алған күннен бастап, бір жыл ішінде банк
қызметіне байланысты жалған мәліметтердің болуы;
- мемлекеттік тіркеуге алған күннен бастап, бір жылдан астам уақытқа
дейін банк операцияларын жүргізу лицензиясын алмаған жағдайда;
- банк заңдылықтарында, сол сияқты жарғысында көрсетілмеген
операцияларды жүзеге асыруы;
- мемлекеттік тіркеуге алған күннен бастап, бір жылға дейін
жарияланған жарғылық қордың сомасын төлемеуі7
Қазақстандық тәжірибеде басқа дамыған шетелдік тәжірибелер сияқты
жарияланған жарғылық капиталдың төленген жарғылық төленген капиталдан
айырмашылығы болады. Қазақстандағы банктік заңдарға сәйкес банкті тіркеуге
алу үшін жарияланған жарғылық қордың 50 %-дан кем емес бөлігі акция,
облигация, ақшалай қаражат, бағалы металдар немесе басқа да материалды
бағалылықтар мен (ғимарат, техникалар, автокөлік) төленуге тиіс. Ал қалған
сомасы, яғни 50 %-ға жуығы жыл бойына салынуға тиіс.
Жарияланған жарғылық қордың 50 %-ның ақшалай түрдегі сомасы сол банктің
корреспонденттік шотына түсіріліп, ал материалдық бағалықтары бірлескен
түрде бағалануына байланысты банкті құрушы акционерлердің жалпы
жиналысындағы акті бойынша қабылданады [3].
1.2 Банк қызметін пруденциалдық реттеу ерекшеліктері
Қазақстан Республикасы екінші деңгейдегі банктердің қызметін реттеу
механизмінің тәртібі ҚР Ұлттық банкінің екінші деңгейдегі банктердің
қызметін реттеу және қадағалау бойынша нормативтік құқықтық актілермен
анықталады.
1995 жылы 31 тамызда қабылданған “Банктер және банктік қызмет туралы”
ҚР заңының 41-бабына сәйкес, ҚР Қаржылық қадағалау агенттігі екінші
деңгейдегі банктердің қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында
аталған банктердің қызметін реттеуді мынадай жолдармен жүзеге асырады:
- пруденциялық нормативтер белгілеу;
- банктердің орындауына міндетті нормативтік құқықтық актілер шығару;
- банктердің қызметін тексеру;
- банктің қаржылық жағдайын сауықтандыруға байланысты ұсыныстар беру;
- банктерге ықпал ететін шектеу шараларын қолдану;
- банктерге немесе олардың лауазымды тұлғаларына санкциялар беру.
ҚР Ұлттық банкі халықаралық банктік тәжірибеде қолданылатын
пруденциялық нормативтер мен орындауға міндетті басқа да нормалар мен
лимиттерді белгілеуге құқылы. Ол, сонымен қатар банктердің пруденциялық
нормативтерді және орындауға міндетті басқа да нормалар мен міндеттерді
бұзғаны үшін жауапкершілікті белгілейді.
Қойылған талаптарға банктің қаржылық жағдайының сәйкестігі туралы
мәселені шешу мақсатында ҚР Ұлттық банкі белгілі мөлшерде банктің
капиталының көлемін анықтауға құқылы.
Пруденциялық нормативтер немесе орындауға міндетті басқа да нормалар
мен лимиттердің нормативтік белгілері мен есептеу әдістемесін, белгіленген
күнге банктің капиталының көлемін, ашық валюта позициясының лимиттерін және
оларды есептеу тәртібін, резервтік талаптар нормасын және оларды есептеу
әдісін, есеп берудің сәйкес формалары мен оны тапсыру мерзімін Ұлттық банк
белгілейді.
Банктік қызметті жүзеге асырумен байланысты шығындарды табу мақсатында
банктер резервтік қор құруға міндетті. Резервтік қорлар банктердің
дивиденттерді төлеуге дейінгі табысының есебінен құрылады. Банктер
резервтік қорларының көлемін ҚР Ұлттық банкі белгілейді.
Банктер жүргізетін операцияларының түрлері мен көлеміне байланысты
өздерінің қызметінің сенімділігіне бақылауды қамтамасыз ету үшін олар
Қазақстан Республикасындағы банктер туралы заңға сәйкес, ҚР Ұлттық банкі
бекіткен тәртіпте күмәнді және үмітсіз қарыздарға қарсы арнайы провизиялар
құру арқылы берілген несиелер мен басқа да активтерді жіктеуге міндетті.
Банк қызметін реттеу шараларының ішіндегі ең маңыздысы пруденциялық
нормативтер. 2005 жылы 30 қыркүйектегі Қаржылық қадағалау агенттігінің
Басқармасының № 358 қаулысымен бекітілген “Екінші деңгейдегі банктерге
арналған пруденциялық нормативтерді есептеу әдістемесі және нормативтік
мәндері туралы” нұсқаулыққа енгізілген өзгерістер мен толықтыруларға сәйкес
оларға мыналар жатады:
- жарғылық қордың ең төменгі мөлшері;
- меншікті қаражаттардың жеткілікті коэффициенті;
- бір қарыз алушыға келетін тәуекелдің ең жоғары мөлшері;
- өтімділік коэффициенті;
- ашық валюталық позиция лимиті;
- негізгі қорларға және басқа қаржылай емес активтерге жұмсалынған банк
инвестициясының ең жоғары мөлшерінің коэффициенті;
- ҚР-ның бейрезиденттерінің алдындағы міндеттемелерге қатысты банктердің
капиталдануы.
1) Банктің жарғылық капиталының ең төменгі мөлшері
Банктің жарғылық капиталының ең төменгі мөлшерін Ұлттық банк Басқармасы
бекітеді. Банк акционерлерден өзінің акцияларын номиналдық бағадан төменгі
деңгейде ғана, сондай-ақ ондай сатып алу кез келген пруденициялық
нормативтер мен орындауға міндетті басқа да нормалар және лимиттерді
бұзбаған жағдайда ғана сатып ала алады.
Банктің жарғылық капиталының ең аз мөлшері мынадай тәртіппен
белгіленеді:
жаңадан құрылатын банктер үшін 5 000 000 000 (бес миллиард) теңге
мөлшерде;
тұрғын үй құрылыс жинақ банктері үшін 3 000 000 000 (үш миллиард)
теңге мөлшерде.
Бір филиалдан көп емес филиалы бар банктің меншікті капиталының ең аз
мөлшері мынадай тәртіппен белгіленеді:
- банктер, оның ішінде жаңадан құрылатын банктер үшін 10 000 000 000
(он миллиард) теңге мөлшерде;
- 2009 жылғы 1 қазанда меншікті капиталының мөлшері 10 000 000 000 (он
миллиард) теңгеден аз болған банктер үшін - 4 000 000 000 (төрт миллиард)
теңге мөлшерде, мынадай талаптармен:
а) банктің Астана және Алматы қалаларынан тыс қайта тіркелу;
ә) банк міндеттемелерінің 50% (елу пайызынан) кем емес мөлшерде Астана
және Алматы қалаларынан тыс тіркелген жеке және заңды тұлғалардан
қабылданған депозиттер сомасының болуы (банктің арнайы мақсаттағы еншілес
ұйымдардың салымдарын және банкаралық салымдарды қоспағанда);
б) Астана және Алматы қалаларынан тыс тіркелген жеке және заңды
тұлғалардан қабылданған депозиттер мен банктің жарғылық капиталы сомасының
50% (елу пайызынан) кем емес мөлшерде Астана және Алматы қалаларынан тыс
тіркелген банкпен үлестес емес қарыз алушыларға берілген кредиттердің
(банкаралық кредиттерді және кері РЕПО операцияларын қоспағанда) болуы;
- Меншікті капитал мөлшері осы тармақтың екінші бөлігінің екінші
абзацында көзделген мөлшерге дейін ұлғайтылған жағдайда осы тармақтың
екінші бөлігінің төртінші, бесінші, алтыншы абзацтарында көзделген
талаптарды орындау талап етілмейді;
- тұрғын үй құрылыс жинақ банктері үшін 5 000 000 000 (бес миллиард)
теңге мөлшерде.
Бір филиалдан көп филиалы бар банктің меншікті капиталының ең аз
мөлшері осы тармақтың бірінші бөлігінде көрсетілген банктің меншікті
капиталының ең аз мөлшері мен:
- облыстың әкімшілік орталығында, сондай-ақ Алматы және Астана
қалаларында орналасқан әрбір филиал үшін 30 000 000 (отыз миллион) теңге;
- басқа қалаларда орналасқан әрбір филиал үшін 15 000 000 (он бес
миллион) теңге;
- басқа елді мекендерде орналасқан әрбір филиал үшін 10 000 000 (он
миллион) теңге сомасы ретінде белгіленеді.
2) Меншікті қаражаттардың жеткілікті коэффициенті
Меншікті капитал (К) – бұл І деңгейлі капитал, ІІ деңгейлі капитал
және ІІІ деңгейлі капиталдардың қосындысынан банктің инвестицияларын шегеру
арқылы есептеледі.
Меншікті капитал (К) бұл І деңгейлі капитал мен ІІ деңгейлі капитал (І
деңгейлі капиталдан аспайтын мөлшерде) және ІІІ деңгейлі капиталдардың
(нарықтық тәуекелдерді жабуға арналған бірінші деңгейлі капиталдың
бөлігінің екі жүз елу пайызынан аспайтын мөлшерде) қосындысынан банктің
инвестицияларын шегеру арқылы есептеледі.
Банк инвестициясы бұл заңды тұлғаның акцияларына жұмсалымдары (жарғылық
капиталда қатысу үлесі), сондай-ақ жиынтық мөлшері бірінші деңгейлі капитал
мен екінші деңгейлі капиталдың 10 пайызан асатын көлемдегі заңды тұлғаның
субординирленген қарызы.
Нарықтық тәуекелдерді жабуға арналған бірінші деңгейлі капиталдың бір
бөлігі бірінші деңгейлі капиталдың нақты мөлшері мен банктің меншікті
капиталының жеткіліктігі нормативтін орындауға үшін қажетті бірінші
деңгейлі капиталдың ең төмегі мөлшері арасында айырманы білдіреді.
Бірінші деңгейлі капитал (КІ) мыналардан құралады:
- сатып алынған акциялардың сомасын шегергенде қалатын төленген
жарғылық капитал ;
- қосымша капитал;
- өткен жылдардағы бөлінбеген таза табыс (өткен жылдардағы таза табыс
есебінен құрылған қорлар, резервтер);
- мерзімсіз келісім-шарттар нәтижесінде туындайтын қаржылық активтер
мен қаржылық міндеттемелер (мерзімсіз қаржылық құралдар).
шегерілген (-):
- материалдық емес активтер (Халықаралық қаржы есебіне Халықаралық
стандартына сәйкес банктің негізгі қызметінің мақсатына алынған
лицензияланған бағдарламалық қамсыздандыру басқалары);
- өткен жылдардағы зиян;
- ағымдық жылдағы шығыстардың ағымдық жылдағы табыстардан артық сомасы.
Мерзімсіз қаржылық құралдар мынадай шарттарға сәйкес келуі қажет:
- айналыс мерзімі белгісіз және депозит болып табылмайды;
- мерзімсіз қаржылық құралды шығарушы банктің инициативасы бойынша
ғана кемінде бес жылдан кейін өтелуге тиіс;
- мерзімсіз қаржы құрал бойынша негізгі қарызды және пайызды өтеу үшін
жоғарыда аталған Нұсқаулыққа сәйкес банк меншікті капитал
жеткіліктігі мен өтімділігіне қатысты нормативті орындауы қажет;
- мерзімсіз қаржы құралы қамтамасыз етілмеуге тиіс;
- қаржы құралы бойынша пайыз мөлшерлемесін өзгерту келісім-шарт
жасаған күнен бастап немесе мерзімсіз қаржы құралы шыққан күннен
бастап он жылдан кейін ғана мүмкін болады.
Екінші деңгейлі капитал (КІІ) мыналардан құралады:
- ағымдық жылдағы табыстардан ағымдық жылдағы шығыстардың артық сомасы;
- бағалы қағаздар мен негізгі құралдарды қайта бағалау мөлшері;
- тәуекелді есепке алып өлшенген активтер сомасының 1,25%-нан аспайтын
сомадағы жалпы резервтер (провизиялар) мөлшері;
- бірінші деңгейлі капитал сомасының 50%-нан аспайтын сомадағы банктің
субординарлық қарызы;
Банктің екінші деңгейлі субординарлық қарызы бұл банктің меншікті
капиталына жататын қайтару мерзімі бес жылдан асатын қамтамасыз етілмеген
міндеттеме.
Облигация субординарлық қарызға және меншікті капиталға жатуы мүмкін
егер, ол ҚР-ның заңдылықтарына сәйкес шығарылса.
Банктің субординарлық қарызы меншікті капитал ретінде есепке алынады
және бес жыл ішінде мынадай мөлшерде қалып, қалғаны қайтарылады:
1-ші жылы - субординарлық қарыздың 100( сомасы;
2-ші жылы - субординарлық қарыздың 80( сомасы;
3-ші жылы - субординарлық қарыздың 60( сомасы;
4-ші жылы - субординарлық қарыздың 40( сомасы;
5-ші жылы - субординарлық қарыздың 20( сомасы,
Банктердің субординирленген қарызына Еуропа қайта құру және даму
банкісінен немесе Азия даму банкісінен, не Халықаралық қаржы
корпорациясынан тартқан заемдары жатуы мүмкін.
Меншікті қаражаттардың (меншікті капиталдың) жеткіліктігі төмендегідей
екі коэффициенттің көмегімен есептеледі:
Банктің бірінші деңгейлі капиталының барлық активтер сомасына қатынасы
0,06 –дан кем болмауға тиіс:
K І – ИК
к1 = (((( (1)
A
мұндағы, К І – бірінші деңгейлі меншікті капитал;
ИК - банктің акцияға жұмсаған инвестициялары және басқа да заңды
тұлғалардың субординарлық қарызы;
А – банктің жиынтық балансына сәйкес барлық активтерінің сомасы.
Банктің меншік капиталының тәуекел дәрежесіне қарай топтасқан
активтерге қатынасы 0,12 -ден кем болмауы тиіс.
K
к2 = (((( , (2)
Ат – Па
мұндағы , К – банктің меншік капиталы;
Ат - тәуекел дәрежесіне қарай топтасқан активтер және баланстан тыс
міндеттемелер сомасы. Тәуекел дәрежесіне байланысты өлшенген активтерді
есепке алу барысында кастодиандық келісім-шарт негізінде банкке қабылданған
ақшалар есепке алынбайды;
Па - арнайы резервтер (күмәнді және үмітсіз активтер бойынша құрылған
провизиялар) қосылған меншікті капиталға қосылмаған, құрылған жалпы
резервтер сомасы (яғни, тәуекел дәрежесіне қарай топтасқан активтер
сомасының 1,25, % асатын сомасында).
Үшінші деңгейлі капитал (КІІІ) үшінші дегейлі субординирленген қарызды
білдіреді және мынадай шартқа сай болуға тиіс:
- қамтамасыз етілмейді:
- депозит немесе ұсынылатын міндетеме болып табылмайды;
- нұсқаулыққа сәйкес нормативтерді орындаған жағдайда банкпен алдын ала
өтелуі мүмкін;
- бастапқы қайтару мерзімі екі жылдан жоғары болуға тиіс.
Меншікті капиталға жатпайтын екінші деңгейлі субординирленген қарызы
банктің үшінші деңгейлі капиталына жатады [4].
Екінші деңгейдегі банктердің субординарлық қарызы – бұл мынадай
талаптарға сәйкес келетін, банктің қамтамасыз етілмеген міндеттемесі:
1) депозит немесе міндеттеме болып табылмауға тиіс;
2) банктің немесе онымен байланысты аффилиирленген тұлғалар талаптары
бойынша кепілдік ретінде қамтамасыз етуілмеуге тиіс;
3) алдын ала (толық немесе жартылай) өтелмеуге тиіс;
4) банктің таратылуы барысында соңғы кезекте қанағаттандырылуға тиіс
(акционерлер арасында қалған мүлікті бөлу алдында).
Банктің субординарлық қарызы - бастапқы қайтару мерзімі 5 жылдан
жоғары болып келетін, меншікті капиталға жататын субординарлық қарыз.
Облигация субординарлық қарызға және меншікті капиталға жатуы мүмкін
егер, ол ҚР-ның заңдылықтарына сәйкес шығарылса.
Банктің ІІ деңгейлі субординарлық қарызы меншікті капитал ретінде
есепке алынады:
қарыздың толық сомасын қайтару мерзімінің басталуы бес жылдан жоғары
болса, және бес жыл ішінде мынадай мөлшерде қалып, қалғаны қайтарылады:
1-ші жыл - субординарлық қарыздың 100( сомасы;
2-ші жыл - субординарлық қарыздың 80( сомасы;
3-ші жыл - субординарлық қарыздың 60( сомасы;
4-ші жыл - субординарлық қарыздың 40( сомасы;
5-ші жыл - субординарлық қарыздың 20( сомасы,
3) Бір қарыз алушыға келетін тәуекелдің жоғарғы мөлшері
Бір қарыз алушы - ҚР-ның заңдарында немесе жасалған келісімшартта
көзделген негізде қарыз алушы немесе үшінші бір тұлғаның алдында алдағы 2
айдың ішінде не белгісіз мерзімге несиелік тәуекелге баратын банк тарапынан
туындайтын талаптары бар әрбір жеке және заңды тұлға.
Бір қарыз алушыға келетін, тәуекелдің мөлшері мыналардың сомасынан
тұрады:
1) банк балансында есепке алынатын, қарыз алушыға қатысты банк талабы;
2) соңғы бес жыл ішінде банк балансынан шегерілген, қарыз алушыға
қатысты банк талаптары;
3) ҚР заңдарында немесе жасалған келісімшартта көзделген негізде қарыз
алушы немесе үшінші бір тұлғаның алдында алдағы 2 айдың ішінде не
белгісіз мерзімге несиелік тәуекелге баратын банк тарапынан
туындайтын (несиелік тәуекелмен байланысты) талаптар;
(-) шегерілген,
қарыз алушының міндеттемелері бойынша қамтамасыз ету сомалары, оның
ішінде:
- банк қарамағына берілген депозиттегі ақшасы, ҚР Үкіметі және Ұлттық
банктің шығарған мемлекеттік бағалы қағздары, құйма бағалы
металдары, Standard & Poors және басқа халықаралық рейтингтік
агенттіктердің “А” рейтингін иеленетін банк кепіл-хаттары;
- ҚР Үкіметі және Ұлттық банкіне қатысты талаптары;
- Standard & Poors және басқа халықаралық рейтингтік агенттіктердің
“ВВВ” рейтингінен төмен емес ұзақмерзімді қарыздық рейтингі бар
банктердің ашқан корреспонденттік шоттарына қатысты талаптары.
Бір қарыз алушыға келетін тәуекел мөлшері қарыз алушының міндеттемелері
бойынша тәуекел мөлшерінің (Т) банктің меншікті капиталына (К) қатынасы
арқылы есептеледі:
Т
к3 = (((( , (3)
К
мұндағы, Т - тәуекел мөлшері (несие лимиті);
К – банктің меншік капиталы.
к3 –тің мәні мынадай екі жағдайда қарастырылады:
- банкпен ерекше қарым-қатынастағы қарыз алушылар үшін, - 0,10-ден
аспауға тиіс;
- басқа да қарыз алушылар үшін – 0,25-ден аспауы тиіс (соның ішінде
0,10 – баланстан тыс міндеттемелермен қамтамасыз етілмеген бланктік
несиелер, сондай-ақ оффшорлық аймақ аумағында тіркелген Қазақстан
Республикасының бейрезиденттерге берілген несиелер бойынша).
4) Ағымдағы өтімділік коэффициенті.
Өтімділікті бақылап отыру мақсатында банктер ағымдағы өтімділік
коэффициенттерінің есебін береді.
Өтімділік коэффициенті мынадай коэффициенттер және лимиттер көмегімен
анықталады:
- банктің ағымдағы өтімділік коэффициенті (к4);
- банктің өтімділік коэффициенті жеті күнге дейін (к 4.1);
- банктің өтімділік коэффициенті 1 айға дейін (k4-2);
- банктің өтімділік коэффициенті 3 айға дейін дейін (k4-3);
- мерзімді валюталық өтімділік коэффициентін (к4.4);
- мерзімді валюталық өтімділік коэффициентін (k4-5);
- мерзімді валюталық өтімділік коэффициентін (k4-6)
- Қазақстан Республикасының резиденті еместер алдындағы
міндеттемелерге банктердің капиталдандырылуы к7, к8 және к9
коэффициенттерімен сипатталады.
Ағымдағы өтімділік коэффициентінің ең төменгі мәні мәні 0,3-тен кем
болмауға тиіс.
Ағымдағы өтімділік коэффициенті (к4) өтімділігі жоғары активтердің
орташа айлық шамасының талап етілетін міндеттемелердің орташа айлық
шамасына қатынасы арқылы есептеледі және Банктің ағымдағы өтімділігі
коэффициентінің барынша төмен мәні (k4) 0,3 мөлшерінде белгіленеді.
Аор
к4 = (((( , (4)
Мор
мұндағы, Аор- өтімді активтердің орташа айлық шамасы;
Мор – талап етілетін міндеттемелердің орташа айлық шамасы;
к4– ағымдағы өтімділік коэффициенті.
Өтімділігі жоғары активтерді есептеуге мыналар жатады:
- қолма-қол ақшалар;
- мемлекеттің бағалы қағаздары және Қазақстан ипотекалық компаниясы
АҚ-ның борыштық бағалы қағаздары, сондай-ақ өтімділігі жоғары басқа да
бағалы қағаздар;
- құйма қымбат бағалы металдар;
- Ұлттық банктегі, ҚР-ғы банктердегі;
- Ұлттық банктегі Standard & Poors және басқа рейтингтік
агенттіктердің “ВВВ-” төмен емес ұзақ мерзімді рейтингі бар бейрезидент-
банктердегі талап етуге дейінгі депозиттер;
- Standard & Poors және басқа рейтингтік агенттіктердің “ВВВ-” төмен
емес ұзақ мерзімді рейтингі бар ҚР банктерге мен бейрезидент-банктерге
берген “овернайт” займдары;
- Standard & Poors және басқа рейтингтік агенттіктердің “ВВВ-” төмен
емес ұзақ мерзімді рейтингі бар ҚР банктер мен бейрезидент-банктерге
орналастырылған бір түндік салымдары;
- ҚР ҰБ қаржылық қадағалау комитеті тарапынан бекітілген деңгейден
төмен емес ұзақ мерзімді рейтингі бар елдердің шетел валютасындағы
мемелекеттік бағалы қағаздары;
- ҚР ҰБ қаржылық қадағалау комитетінің тізіміне жататын халықаралық
ұйымдардың облигациялары;
- ҚР ҰБ қаржылық қадағалау комитеті тарапынан бекітілген рейтингтік
агенттіктердің бірінің ең төменгі талап етілетін рейтингін иеленетін
шетелдік эмитенттердің облигациялары.
Ағымдағы және қысқа мерзімді өтімділік коэффициенттерді есептеуде талап
етілуге дейінгі міндеттемелерге мыналар жатады:
- барлық талап етуге дейінгі міндеттемелер;
- “овернайт” банкаралық несиелері;
- банктерден бір түнге тартқан салымдар;
- есеп айырысу мерзімі көрсетілмеген басқа да талап етуге дейінгі
міндеттемелер.
Банктердің қысқа мерзімді өтімділік коэффициенті (к5) үш ай мерзімнен
аспайтын өтелу мерзімі бар активтердің орташа айлық шамасының үш ай
мерзімге дейін тартылған талап етілетін міндеттемелердің орташа айлық
шамасына қатынасы арқылы есептеледі.
Ағымдағы өтімділік коэффициентінің ең төменгі мәні 0,5-тен кем болмауға
тиіс.
Аор
к 5 = (((( , (5)
Мор
мұндағы, Аор- өтелу мерзімі үш айдан аспайтын активтердің орташа айлық
шамасы;
Мор – үш ай мерзімге дейін тартылған талап етілетін міндеттемелердің
орташа айлық шамасы;
к5 – қысқа мерзімді өтімділік коэффициенті.
Банктердің ағымдағы валюталық өтімділік лимиті (к7.1) шетел
валютасындағы жоғары өтімді активтердің орташа айлық шамасының сол шетел
валютасында тартылған тартылған талап етілетін міндеттемелердің орташа
айлық шамасына қатынасы арқылы есептеледі және оның нормативтік мәні 0,9-
дан кем болмауы тиіс [5].
Бұл жерде өтімділігі жоғары активтерге жоғарыда аталғандардың құйма
қымбат бағалы металдардан басқалар жатады.
Банктердің қысқамерзімді валюталық өтімділік лимиті (к7.2) шетел
валютасындағы үш айға дейін өтелу мерзімі қалған активтердің орташа айлық
шамасының сол шетел валютасында үш айға дейінгі өтелу мерзімі бар тартылған
талап етілетін міндеттемелердің орташа айлық шамасына қатынасы арқылы
есептеледі және оның нормативтік мәні 0,8-дан кем болмауы тиіс.
Банктердің ортамерзімді валюталық өтімділік лимиті (к7.2) шетел
валютасындағы бір жылға дейін өтелу мерзімі қалған активтердің орташа айлық
шамасының сол шетел валютасында бір жылға дейінгі өтелу мерзімі бар
тартылған талап етілетін міндеттемелердің орташа айлық шамасына қатынасы
арқылы есептеледі және оның нормативтік мәні 0,6-дан кем болмауы тиіс.
Қысқа мерзімді және ортамерзімді валюталық өтімділікті есептеген кезде
ағымдағы валюталық өтімділік лимитін есептеуде қолданылатын активтерден
басқа активтер есепке алынады.
Ағымдағы, қысқамерзімді және ортамерзімді валюталық өтімділік лимитін
есептеуде міндеттемелерге барлық талап етілетін міндеттемелер, соның
ішінде: есеп айрысу мерзімі белгіленбеген, банктерден алынған овернайт
займдары, бір түнге тартылған талап ету салымдары, жеке және заңды
тұлғалардың мерзімді және шартты депозитерінен басқа алдын ала өтелуін
талап ету құқығы бар кредиторлардың мерзімді міндеттемелері, банктердің
мерзімді және шартты депозиттері жатады.
Сонымен қатар ҚР бейрезиденттер алдындағы талап етілетін міндеттемелер
бойынша ең жоғары лимит мөлшері 1-ге тең және ол, бейрезидент алдындағы
міндеттемелердің банктің меншікті капиталына қатысты есептеледі.
ҚР бейрезидент алдындағы міндеттемелердің сомасына мыналар жатады:
- ҚР бейрезидент алдындағы талап етілетін міндеттемелер, соның ішінде
есеп айрысу мерзімі белгіленбеген міндеттемелер;
- бір жылға дейінгі қайтару мерзімі бар ҚР бейрезидент алдындағы
талап етілетін мерзімді міндеттемелер;
жеке және заңды тұлғалардың мерзімді және шартты депозитерінен
басқа алдын ала өтелуін талап ету құқығы бар кредиторлардың, яғни ҚР-ның
бейрезиденттерінің мерзімді міндеттемелері, банктердің мерзімді және шартты
депозиттері жатады.
Банктер ағымдағы өтімділік коэффициентін есебімен қатар активтер мен
міндеттемелердің мерзімдері бойынша салыстыру кестесінде беруге міндетті.
Аталған активтер мен міндеттемелерді мерзімдеріне қарай салыстыру
кестесін толтырғанда әрбір активтер (міндеттемелер) үшін ең аз мерзім
қарастырылады және сол мерзім ішінде банк дебиторлар мен
корреспонденттерінің міндеттемелерді орындауын талап етуге құқы бар. Бұл
жерде активтер банктің қызметіне байланысты зияндарды жабуға арналған
резервтерді (провизияларды) шегермей-ақ қамтиды.
Активтердің, міндеттемелердің және шартты міндеттемелердің графаларының
барлық мәліметтері 1 мен 5-жолдар бойынша өсу нәтижелеріне қарай
толтырылады. 5 және 6-жолдардың сомалары “Барлығы” деген жолға жазылып
баланстың мәліметтерімен салыстырылады. “Барлығы” деген графа мен жіктелген
активтер (стандарты активтерден басқасы) бөлігінің нәтижесінің алшақтығы
банктің құрған резервтерінің (провизияларының) сомасына сәйкес келуге тиіс.
Өтімділік коэффициентін есептеуде мынадай баптар есепке алынбайды:
1) стандартты активтерден басқа активтер;
2) сенім туралы келісім-шартына сәйкес және кастодиандық келісім-шарт
негізінде банктің сақтауға қабылдаған инвестицияланбаған қаражат
қалдықтары;
3) Ұлттық банктің офшорлық аймақ тізіміне енбеген, офшорлық аймақта
тұратын бейрезиденттерге қатысты талаптар.
Есептік мерзім ішінде банкте кредиторлар мен депозиторлар алдында
мерзімі өткен міндеттемелері болса, өтімділік нормативі орындалмаған болып
саналады.
5) Ашық валюталық позиция лимиті.
Ұлттық банк Басқармасы Standard & Poors және басқа рейтингтік
агенттіктердің “А” төмен емес ұзақ мерзімді рейтингін иеленетін шетел
валюталары бойынша ашық валюталық позиция (ұзын немесе қысқа) лимитін
белгіленеді.
Ашық валюталық позиция – осы уақытта немесе алдағы уақыттарда жекелеген
валюталарда қаражат алу талабы мен беру міндеттемесін бейнелейтін, сол
валюталардағы сандық жағынан сәйкес келмейтін активтер мен міндеттемелердің
(баланстан тыс талаптар мен міндеттемелерді есепке алғандағы) арасындағы
шетел валютасындағы қаражаттар қалдықтарының айырмасы.
Ұзын валюталық позиция – белгілі бір шетел валютасында бейнеленетін
міндеттемелер мен баланстан тыс міндеттемелердің, активтер мен баланстан
тыс талаптардан артық болып келетін сол шетел валютасындағы ашық валюталық
позициясы.
Қысқа валюталық позиция – белгілі бір шетел валютасында бейнеленетін
активтер мен баланстан тыс талаптардың міндеттемелер мен баланстан тыс
міндеттемелерден артық болып келетін сол шетел валютасындағы ашық валюталық
позициясы.
Әрбір шетел валютасы бойынша ашық валюталық позиция жеке-жеке
анықталады.
Шетел валюталарына қатысты ашық валюталық позиция лимиті талаптар
шотындағы абсолюттік сома мен баланстық шоттар бойынша шетел валютасындағы
міндеттемелердің арасындағы айырма жолымен есептелінеді.
Жекелеген шетел валюталарына қатысты ашық валюталық позиция лимитін
есептегенде, бірінші кезекте банктің активтік және міндеттемелік баланстық
шоттарында ашылған әрбір шетел валютасы бойынша шоттар қалдығы
есептелінеді. Содан кейін, осы валюта бойынша шартты талаптар мен
міндеттемелерді есепке алатын баланстық шоттарға ашылған шоттардың
қалдықтарының сомасы анықталады [6].
Банктің валюталық нетто-позициясы барлық шетел валютасындағы банктің
ұзын позициясының жиынтық сомасы мен барлық шетел валютасындағы банктің
қысқа позициясының жиынтық сомасы арасындағы айырма негізінде есептеледі.
Шетел валютасында бейнеленген талаптар мен міндеттемелер сондай
талаптар мен міндеттемелер есепке алынған шетел валютасындағы валюталық
позицияның бір бөлігіндегі есепке кіреді.
Ашық валюталық позиция лимитінің нормативтік мәндері төмендегідей болып
келеді:
1) ашық валюталық позиция (ұзын және қысқа) лимиті Standard & Poors
және басқа рейтингтік агенттіктердің “А” төмен емес рейтингі бар елдердің
шетел валюталарында және Евро валютасы, сондай-ақ құма бағалы металлдар
бойынша банктің меншікті капиталының 12,5 пайыз мөлшерінен аспайтын шамада
белгіленген;
2) ашық валюталық позиция (ұзын және қысқа) лимиті Standard & Poors
және басқа рейтингтік агенттіктердің “А” төмен рейтингі бар елдердің шетел
валюталары бойынша банктің меншікті капиталының 5 пайыз мөлшерінен аспайтын
шамада белгіленген;
3)валюталық нетто-позициясының мөлшері банктің меншікті капиталының 25
пайыз мөлшерінен аспайтын шамада белгіленген.
Шетел валютасында операциялар жүргізуге лицензиясы бар банктер, аптаның
әр жүмыс күні үшін, аптаның үшінші күнінде, әрбір шетел валютасы бойынша
валюталық позиция туралы және валюталық нетто-позициясы туралы есебін
арнайы бекітілген формада тапсыруға тиіс (3-қосымшаны қараңыз).
6) Негізгі қорларға және басқа қаржылай емес активтерге жұмсалған банк
инвестициясының жоғарғы мөлшерінің коэффициенті
Негізгі қорларға және басқа да қаржылай емес активтерге жұмсалынған
банк инвестициясының мөлшерінің меншікті капиталға қатынасының (к6) мәні
0,5-тен аспауы тиіс:
И
к6 = (((( , (6)
К
мұндағы, И - негізгі қорларға және басқа да қаржылай емес активтерге
жұмсалынған инвестицияның сомасы, оған мыналар жатады:
1) ғимарат және құрылғылар;
2) салынып жатқан негізгі құралдар;
3) банктің жалға алған ғимараттары бойынша капитал шығындары;
4) компьютерлік жабдықтар;
5) көлік құралдары;
6) жалға беруге арналған негізгі құралдар;
7) қаржылық лизингке қабылданған негізгі құралдар;
8) басқа негізгі құралдар;
9) Қаржылық есептің №38 халықаралық стандартына сәйкес банктің
негізгі қызметінің мақсатына сай сатып алынған, лицензиялық
бағдарламалық құралдар;
10) басқа материалдық запастар;
11) капитал жұмсалымдары бойынша дебиторлық қарыздар.
7) ҚР-ның бейрезиденттерінің алдындағы міндеттемелерге қатысты
банктердің капиталдану.
Бұл норматив 2007 жылы 1 сәуірден бастап енгізілді.
ҚР-ның бейрезиденттерінің алдындағы міндеттемелерге қатысты банктердің
капиталдануы к7, к8 және к9 коффициенттерімен сипатталады.
к7 коэффициенті - Қазақстан Республикасының резиденті еместер алдындағы
қысқа мерзімді міндеттемелердің ең жоғары лимиті 1 мөлшерде белгіленеді
және Қазақстан Республикасының резиденті еместер алдындағы міндеттемелер
сомасының банктің меншікті капиталына қатынасы ретінде есептеледі.
Осы коэффициентті есептеу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz