Қазақстан Республикасында коммерциялық банктердегі қаржылық менеджменттің мәні мен маңызын анықтау
АНДАТПА
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Банк жүйесі - нарықтық экономиканың ең
маңызды бөлінбейтін құрамдас құрылымдарының бірі. Банктердің, тауарлық
өндірістің және ақша айналымының дамуы - тарихи бірге жүретін және тығыз
байланыста болатын көрініс. Сондықтан, банктегі қаржылық менджменттің
тиімділігі ел экономикасының дамуын қамтамасыз ететін маңыздылығында болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан
Республикасында коммерциялық банктердегі қаржылық менеджменттің мәні мен
маңызын анықтау, банктің қызмет көрсету жағдайын талдау, банктегі қаржылық
менеджменттің стратегиялық бағыттарын анықтау болып табылады.
Жұмыстың негізгі міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес келесі
міндеттер қойылған:
- банктің қаржылық менеджментінің теориялық негіздерін қарастыру;
- банктің қаржылық менеджментінің құрылымын анықтау
- банктің қаржылық жағдайын талдау;
- банктегі қаржылық менеджмент стратегиясын анықтау.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш
бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан
тұрады. Дипломдық жұмыстың мәтіні компьютерде терілген 78 бетті қамтыған.
АННОТАЦИЯ
Актуальность дипломной работы: В дипломной работе рассмотрены и решены
следующие обязанности:
1) давать советы по улучшению финансового менеджмента, исследование
смысла и содержания менеджмента в экономике;
2) финансовый менеджмент: подготовка механизма обеспечения и система
показателей выгоды управлением;
3) провести анализ на тему финансовый менеджмент банков второго уровня в
РК;
4) определение путей решения проблем возникших при улучшении финансового
менеджмента в Республике Казахстан.
Цель дипломной работы – рассмотрение улучшений состояния финансового
менеджмента в сфере банков в РК. Давать разную информацию о банковской
системе Республики Казахстан, о его стадиях развития, рассмотрение
принципов, рассмотрение путей решения и задач исследования нынешней
финансовой системы.
Объект исследования дипломной работы – смысл и роль финансового
менеджмента в банковской системе.
Дипломная работа состоит из введения, трех главных частей, итог и
список использованной литературы и дополнительных частей.
THE SUMMARY
Thesis urgency. In thesis examines and solved the following
responsibilities:
1) to give advise for an improvement in control of financial
management, study of sense and maintenance of banking system in
the economy;
2) the financial management: the preparation of the mechanism of
guarantee and the system of the indices of benefit by the
administration of managemant by experiment the criterion also of
purposes, methods;
3) to analyze on the theme the auditorial activity of financial
management in Republic of Kazakhstan;
4) financial management of the methods of solution of the problems of
those arisen with an improvement in the banking systems in the
Republic of Kazakhstan.
The thesis purpose – to examine improvement the financial management
in the sphere of operation in and Republic of Kazakhstan To give
different information about the financial system of Republic of
Kazakhstan, about its stages of development, the examination of the ways of
solution.
Object of research of the thesis – sense and the role of financial
management in the bank system.
The thesis consists of the introduction, three basic departments,
the conclusion, the list of references.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .. 9
1 Коммерциялық банкті басқару жүйесіндегі қаржылық менеджменттің 11
теориялық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..
1.1 Коммерциялық банктегі қаржы менеджменттің экономикалық маңызы және 11
ролі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Банк қаржысын басқару жүйесінің 18
құрылымы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
2 Коммерциялық банктің қызмет ету деңгейін 26
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1Қазақстандағы коммерциялық банктердің нарықтағы жағдайын 26
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
2.2 Коммерциялық банктің қаржылық жағдайын 35
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3 Коммерциялық банкте қаржы менеджментін жетілдіру жолдары және 51
мәселесі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
3.1 Коммерциялық банктің қаржы тұрақтылығын басқаруды жетілдіру 51
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 60
3.2 Стратегиялық банк менеджментін 66
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3 Коммерциялық банктердегі қаржы менеджментін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
Әдебиеттер 73
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
А 75
қосымшасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..76
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... . 77
Ә қосымшасы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
Б
қосымшасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Банк жүйесі - нарықтық экономиканың ең
маңызды бөлінбейтін құрамдас құрылымдарының бірі. Банктердің, тауарлық
өндірістің және ақша айналымының дамуы - тарихи бірге жүретін және тығыз
байланыста болатын көрініс. Сондықтан, банктегі қаржылық менджменттің
тиімділігі ел экономикасының дамуын қамтамасыз ететін маңыздылығында болып
табылады.
Банктің басты қызметі – елдегі ақша құралдарын жиыстыру және оларды
тиімді түрде қайта бөлу, яғни салымшылар мен қарызшылар арасындағы
делдалдық. Сонымен бірге банктер ел экономикасындағы ақша айналымының
барлық құралдарының негізгі бөлігін қамтамасыз етеді, яғни қаржыларды игеру
арқылы елдің қаржылық жағдайына ықпал жасайды. Банктер елдегі ақша ағымын
тікелей өздері құрамдамағанмен, өз функцияларының көмегімен өнеркәсіпке,
саудаға, банктік емес қаржылық салаға, мемлекеттік және халықтық, солардың
ақша ағымдары арқылы нарықтық экономика мен әлемдік шарушылық байланыстар
жүйесіне араласуға ат салысады.
Банктің қаржылық менеджменті банктің белсенділігін қамтамасыз етуге
бағытталады және банктік жұмыстағы ең бастысы. Себебі, банктің қайта бөлуге
бағытталатын ақша ресурстарының басым бөлігі (орташа 80-85℅) – қоғамдыкі,
яғни банктен тыс субъектілерден тартылған қаржылар. Сондықтан, қоғам ақша
қаржысын сеніп тапсырған коммерциялық банктердің қаржылық белсенді болуын
сәйкес заңдар мен нормативті актілер арқылы қамтамасыз ететін – Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі. Болашақ маман ретінде осы көзқарас бойынша
мәселенің маңыздылығының деңгейі дипломдық жұмысымның тақырыбына бірден-бір
арқау болды.
Банктің қызметі ұдайы өзгеріп отыратын жалпы экономикалық және
әлеуметтік-саяси жайлардың, қаржылық нарықтағы жағдайлардың өзгерістерінің
барысында жүргізіледі. Сәйкесінше, бұл құбылыстар банктың жалпы
экономикалық белсенділігіне әр түрлі әсер етуі мүмкін.
Сол себепті, банктегі қаржылық менджменттің негізгі бағыты банктің
қаржылық тұрақтылығы мен дамыту шараларына жұмылдырылуы керек.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан
Республикасында коммерциялық банктердегі қаржылық менеджменттің мәні мен
маңызын анықтау, банктің қызмет көрсету жағдайын талдау, банктегі қаржылық
менеджменттің стратегиялық бағыттарын анықтау болып табылады.
Жұмыстың негізгі міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес келесі
міндеттер қойылған:
- банктің қаржылық менеджментінің теориялық негіздерін қарастыру;
- банктің қаржылық менеджментінің құрылымын анықтау
- банктің қаржылық жағдайын талдау;
- банктегі қаржылық менеджмент стратегиясын анықтау.
Жұмыстың теориялық-әдістемелік негізі ретінде банк қызметін реттейтін
Қазақстан Республикасы Үкіметінің, Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің
заң және нормативтік-құқықтық актілері алынды. Зерттеу жұмысында
қазақстандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері пайдаланылды. Жұмыс
кезінде жалпы және салыстырмалы статистикалық зерттеу тәсілдері қолданылды.
Жұмыстың практикалық негізі Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің
нормативтік және қаржылық құжаттары, Қазақстан Республикасы статистикасы
бойынша Агенттіктің статистикалық материалдары, қаржы ұйымдары мен қаржы
нарықтарын бақылау мен реттеу жөніндегі Қазақстан Республикасының
Агенттігінің статистикалық мәліметтері, ТұранӘлемБанк акционерлік
қоғамының қаржылық құжаттары болып табылады.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығына мыналар жатады:
- нақты процестерді ашу;
- қаржыны басқаруды түсіну;
- оң және теріс жағына көз жеткізу;
- туындайтын мәселелердің себептерін және оларды шешу жолдарын іздеу
мүмкіндіктерін жетілдіру.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Бірінші бөлімде коммерциялық банкті басқару жүйесіндегі қаржылық
менеджменттің теориялық негіздері, коммерциялық банктегі қаржы
менеджменттің экономикалық маңызы және ролі, банк қаржысын басқару
жүйесінің құрылымы қарастырылды.
Екінші бөлімде коммерциялық банктің қызмет ету деңгейін талдау,
Қазақстандағы коммерциялық банктердің нарықтағы жағдайына талдау,
коммерциялық банктің қаржылық жағдайына талдау жасалды.
Үшінші бөлімде коммерциялық банкте қаржы менеджментін жетілдіру
жолдары және мәселесі, коммерциялық банктің қаржы тұрақтылығын
басқарудың жетілдіру жолдары мен стратегиялық банк менеджментін
ұйымдастыру қарастырылды.
1 Коммерциялық банкті басқару жүйесіндегі қаржылық менеджменттің
теориялық негіздері
1.1 Коммерциялық банктегі қаржы менеджменттің экономикалық маңызы және
ролі
Банк қызметіндегі менеджмент екі бөліктен тұрады:
- банктегі қаржылық менеджмент;
- банктегі қызметкерлерді басқару.
Банктегі қаржы менеджменті – бұл банктегі ақшалай ресурстарды басқарумен
байланысты сипатталады. Қаржылық менеджментінің ғылым ретінде ХХ ғасырдың
ортасында қалыптасты. Бұл ғылымның негізгі өзегіне Қоржын теориясы мен
Капитал құрылымы теориясын жатқызуға болады. Қоржын теориясының негізін
қалаушы экономика бойынша Нобель силығының лауреаты Гарри Марковиц болды
және ол өзінің 1952 жылы жазған Қоржынды таңдау деген еңбегінде осы
тұжырымдаманың негізгі қағидаттарын жасады. Қаржылық менеджменттің осы бір
маңызды теориялық тұжырымдамасының негізіне инвестициялық қоржынды құру
барысындағы статистикалық талдаудың әдістемелігі мен тәуекел және
табыстылық деңгейінің шекті қатынасын ықшамдау қағидаттары жатады. Оның
теориясын сәйкес, активтердің жиынтық тәуекелін тәуекелді активтерді бір
қоржынға біріктіру арқылы төмендетуге болатындығы айтылады, яғни несиелерді
– несиелік қоржынға, бағалы қағаздарды бұл инвестициялық қоржынға, мерзімді
валюталық нарықтың құралдарын - валюталық қоржынға біріктіруді көздейді.
Банк менеджерлері үшін бұл жерде екі нәрсе маңызды: біріншіден,
инвесторларға қатысты тәуекелді төмендету үшін барлық тәуекелді активтерді
қоржынға біріктіру; екіншіден әрбір жеклеген активтер бойынша тәуекелдің
деңгейін жалпы қоржынғе шаға отырып өлшеуге болатындығы. Осы теориялық
тұжырымдама негізінде, қоржын тиімділігі деген ұғымның критерийлеріне
тоқталсақ, ол күтілетін кез келген нарықтық тәуекел жағдайында табыстың
қамтамасыз етілуі және күтілетін кез келген табыс деңгейінде тәуекелді
барынша төмендетуді көрсетеді. Іс-жүзінде аталған теория тәуекелді
активтердің ықшамды қоржынын қалыптастыру тәсілдерін анықтап бере алды.
Екінші теориялық тұжырымдама Капитал құрылымының теориясы. 1958 жылы
бұл теорияның негізін қалаушылар Франко Модильян мен Мертон Миллер болды.
Олар өздерінің бірқатар еңбектерін, соның ішінде Капиталдың құны,
корпоративтік қаржылар және инвестиция теориясы атты жұмыстарын капитал
құрылымын ықшамдауға арнады. Осы теорияға байланысты кез келген фирма
немесе банк өзінің ықшамды капитал құрылымына ие болуға тиіс, яғни ол
фирманың не банктің меншікті және тартылған қаражаттарының шекті қатынасы
оның нарықтық құнынына ықпал етуге тиіс. Капиталдық құрылымын ықшамдаудың
критерийіне акциялардың бағамдық бағасымен бейнеленетін банктің нарықтық
құнын арттыру жатады. Бұл теория банктің капиталының ықшамды құрылымын
бағалауға мүмкіндік береді. Мұндағы банктің капиталы деп оның меншікті және
тартылған қаражаттары түсіндіріледі.
Келесі теориялық тұжырымдамаға Агенттік қатынастар теориясын жатқызуға
болады. Бұл тұжырымдаманың авторларына американдық зерттеушілер Майкл
Дженсен мен Ульям Меклинг жатады. Олар 1976 жылы Фирманың теориясы:
басқарушылық мінез-құлқы, агенттік шығындар және меншік иелерінің құрамы
деген еңбектерінде акционерлер мен менеджерлердің, сондай-ақ акционерлер
мен кредиторлардың арасындағы өзара қарым-қатынас заңдылықтарын ашады.
Акционерлер мен менеджерлер арасында олардың мүдделеріне байланысты теке-
тірестердің болу мүмкіндігін айтады. Себебі, акционерлер үшін басты мақсат
бұл акцияның құнын көтеру арқылы фирманың немесе банктің нарықтық құнын
арттыру, сол арқылы дивидендтердің мөлшерін ұлғайту болса, ал менеджерлер
үшін ең бастысы фирманың немесе банктің мөлшерін өсіру, билікті арттыру,
мәртебені және айлықты өсіру болып табылады.
Осындай теке-тірестерді болдырмау үшін менеджерлерді ынталандыратын,
шектейтін және жауапқа тартатын жүйені жасау қажет, және ол өз кезегінде
агенттік шығындардың болуын қажет етеді. Сол арқылы менеджерлер қызметін
материалдық ынталандыра отырып, оның тиімділігіне қол жеткізуге
болатындығын айтады.
Өзге агенттік теке-тірес бұл акционерлер мен кредиторлар арасында болуы
мүмкін. Ол егер акционерлер менеджер арқылы фирманың немесе банктің құнының
өсуін талап етсе, онда мұндай жағдайда кредиторлардың мүддесі аяққа
тапталады. Мысалы акционерлер менеджерлерге біршама тәуекелді жобаларды
жүзге асыруға итермелеп, бірақ кредиторларға беретін пайыз мөлшерлемелерін
көтеруге қарсы болуы мүмкін. Мұндай жағдайда бір жағынан менеджерлер
акционерлердің, екінші жағынан кредиторлардың агенті болу арқылы ғана қаржы
ресурстарының иелері арасында балансты ұстай алады.
Банктегі қаржы менеджментінің теорияларының біріне өтімділікті басқару
теориясы жатады. Өтімділікті басқару теориясы іс-жүзінде коммерциялық
банктерді пайда болуымен және дамуымен бірге пайда болған. Бастапқыда банк
өтімділігіне қатысты екі көзқарас қалыптасады. Бірінші көзқарас бойынша
активтердің құрылымы өздерінің мерзімдеріне қарай пассивтердің құрылымына
сәйкес келу қажет болды. Сонымен қатар бұл өз кезегінде банктердің
өтімділік үшін белсенді саясат жүргізуге тиістігін талап етті. Осы бір
теориялық тұжырым негізінде банктің қаржылық талаптарының мерзімдері мен
шамасы бойынша, оның міндеттемелерінің мерзімдері мен өлшемдеріне сәйкес
болуы қажет деген банктің алтын ережесі қалыптасты.
Екінші көзқарас бұл банктің балансының активтері мен пассивтерінің
шынымен сәйкес келмейтіндігін тұжырымдады. Бұл көзқарас бойынша кез келген
ірі коммерциялық банк қаржы-несие құбылыстарының салдарынан
сақтандырылмаған, нақтырақ айтқанда экономикалық дағдарыстардан,
банкроттықтан, ссудалар бойынша төлемсіздіктен, несие нарығындағы сұраныс
пен ұсыныс конъюнктураларынан және өзге де теңгерімсіз нарықтық
қатынастардан.
Қазіргі кезде банк активтерін басқару үш әдістемелік бағытқа
негізделген.
Біріншісі – коммерциялық банк өтімділігін сақтай алады, егер оның
активтері қысқа мерзімге орналастырылып, сондай-ақ олар уақтылы
қайтарылатын болса.
Екіншісі – коммерциялық банк өтімді болуы мүмкін, егер ол өзінің
активтерін қолма-қол ақшаларға өзге кредиторлар мен инвесторларға сата
алса.
Үшінші – коммерциялық банктің өтімділігін жоспарлауға болады, егер де
несиені қайтару кестесін қарыз алушының болашақтағы табысы негізінде
құраса.
Осы үш әдістемелік бағытқа активтерді басқарудың үш теориясы сәйкес
келеді: коммерциялық ссудалар, ауысымдылық және күтілетін табыс теориялары.
Бастапқы үш теория банктің активін басқарумен тікелей байланысты.
Коммерциялық ссудалар теориясының түбірі XVIII ғасырдағы ағылшынның банктік
тәжірибесімен байланысты болды. Коммерциялық ссудалар теориясы негізінде
банктердің өтімділігін басқару туралы көзқарасты А.Смиттің еңбегінде былай
деп береді: Банк вексель үшін төлемді қарыз алушының қарыз берушіге берген
векселін есепке алу кезінде төлейді, кейіннен вексельдегі мерзімнің өтуіне
қарай қарыз алушы банкке пайдаланған сомасы мен оған есептелетін пайызын
қайтаруға тиіс.
Бұл теорияны жақтаушылардың пікірінше коммерциялық банк өзінің
өтімділігін сақтауы үшін ол өзінің активтерін өз уақытында қайтарылатын
қысқа мерзімді ссудаларға орналастыруға тиісті. Басқаша айтқанда, банктер
тауарлардың өндірушіден тұтынушығы дейінгі қозғалысын қаржыландыруға тиіс
деп түсінген. Бұл көзқарас бүгінгі күнгі банктердің тауарлар қорларын
немесе айналым қаражаттарын толықтыруға беретін қысқа мерзімдік несиелерін
сипаттайды. Аталған теорияның жақтаушылары банктердің сол уақыттардағы даму
тарихында, олардың бағалы қағаздарға қаражат салуына, жылжымайтын мүлікті
немесе тұтыну тауарларын несиелеуге, ауыл шаруашылығына ұзақ мерзімді несие
беруге болмайтындығын айтады.
Коммерциялық ссудалар теориясы АҚШ-та 30 жылдардың аяғына дейін жетекші
орын алды. Аталған теорияның негізгі қағидаттары АҚШ-тың ертедегі банктік
заңдылықтарында жазылып, олар ФРЖ-нің мүше банктердің вексельдерді қайта
есепке алуға қатысты көрініс тапты. Бұл жерде есепке алынатын коммерциялық
және ауыл шаруашылық вексельдер, біріншіден, стандартты ауыл шаруашылық
немесе өзге де тауарлармен, материалдық құндылықтармен қамтамасыз етілуге
тиіс, екіншіден, олардың мерзімдері 90 күннен аспауы тиіс. Бірақ та
коммерциялық ссудалар теориясы, өзінің кемшіліктеріне қарамай бүгінгі күні
де өз мағынасын жоғалтқан жоқ. Оның себебі, негізгі құралы коммерциялық
вексель болып келетін өтімділікті басқару теориясы бүгінгі күні ауысымдылық
теориясымен байланыс табуда.
Ауысымдылық теориясының жақтастарының пікірлері бойынша банк өтімді бола
алады, егер оның активін басқа кредиторларға немесе инвесторларға сатса.
Егер несиелер мерзімінде қайтарылмаса, онда ссудаларды қамтамасыз етуге
берілген тауарлы-материалды құндылықтар нарықта қолма-қол ақшаларға сатылуы
мүмкін, сондай-ақ қаражат қажет болған жағдайда Орталық банк қайта есепке
алу арқылы банктерді қайта қаржыландыруы мүмкін. Демек жекелеген
коммерциялық банк өзінің өтімді қаржаттарға деген қажеттілігін қамтамасыз
етуі үшін үнемі сатып жіберетін активтерін ұстауы тиіс. Сонымен бірге банк
жүйесі өтімді болуы үшін, орталық банк банктердің қайта есепке алуға
ұсынатын активтерін сатып алуы тиіс.
Ауысымдылық теорияның мәні банк өзінің қысқа мерзімді ресурстары мен
талап етілетін міндеттемелері есебінен ұзақ мерзімді активтік операцияларды
жүзеге асыруы мүмкін. Мұндай активтік операциялар банкке коммерциялық
вексельдерді немесе қазынашылық вексельдерді, облигацияларды және өзге де
бағалы қағаздарды сатып алуға мүмкіндік жасайды. Қысқаша айтқанда аталған
теория банктің активтік операцияларында жоғары сапалы бағалы қағаздардың
болуын және сол бағалы қағаздар нарығының дұрыс қызмет етуін талап етеді.
Күтілетін табыстар теориясына сәйкес банктің өтімділігін қарыз
алушылардың болашақтағы табыстарынан түсетін несиені қайтару кестесіне
негіздей отырып жоспарлауға болады. Бұл жерде банк өтімділігін басқаруда
несиені қамтамасыз ету құралына сенгеннен гөрі, қарыз алушылардың несиені
қайтаруынан түсетін табыстың пайдасы жоғары. Сонымен қатар банктер әр түрлі
өтелім мерзімі бар бағалы қағаздарды таңдап ала отырып, олардан түсетін
табысты да болжай алады. Аталған теория банктің өтімділігіне несиелер мен
инвестициялардың өтелу мерзімдері бойынша құрылымын өзгерту арқылы ықпал
етуге болатындығын куәландырады. Бұл негізінен қысқа мерзімді ссудалардың
ұзақ мерзімді ссудаларға қарағанда, немесе тұтыну несиелердің ипотекалық
несиелерге қарағанда біршама өтімді екендігін көрсетеді.
Бұл теория қазіргі кездегі несиенің жекелеген түрлерінің, соның ішінде
фирмаларға берілетін қысқа мерзімді несиелердің, тұтыну несиелерінің,
жылжымайтын мүлікті кепілге алып берілетін несиелердің дамып отырғандығы
мойындайды. Мұндай несиелердің ортақ қасиеті, олар банктің өтімділігін
арттырады. Себебі, әр ай сайын негізгі қарыз бен оған есептелетін пайыз
ретінде қайтарылатын төлемдерге ие банктің несиелік қоржыны біршама өтімді
және олардан түсетін қолма-қол ақшалардың түсімін оңай жоспарлауға болады.
Түскен ақшалай қаражаттарды пайдалануға немесе банк өтімділігін қолдау
мақсатында әрі қарай инвестициялауға болады.
Бұл теорияның да өзіндік кемшілігі бар, яғни банк өзінің активтерін
мерзіміне өзгертетін болса, кейде оның пайыздық табыстары бойынша болжамы
тура болмай шығып, ондай жағдайда банк зиян шегуі мүмкін.
Пассивтерді басқару теориясы 60 жылдары АҚШ-та пайда болды. Оның
жақтаушыларының көзқарастарынша банктер өтімділік мәселелерін нарықтан
қосымша қаражаттар тарту арқылы шешуге болатындағын айтады. Осы теорияны
әуелде ірі қаржы орталықтарының жетекші банктері қолдаса қазіргі кезде, оны
пайдалануы банктер саны артып отыр. Олардың қатарында біздің отандық
банктерімізде баршылық.
Пассивті басқару теориясы негізінен банктердің салымшылардын және өзге
кредиторлардан қосымша қаражаттарды тарту арқылы өздерінің өтімділіктерін
сақтау операцияларын сипаттайды. Нақтырақ айтсақ, пассивтерді басқару бұл
тартылған қаражаттар құрылымын өзгерту жолымен өтімді қаражаттарға деген
қажеттілігін қанағаттандыру шараларын білдіреді.
Жеке және заңды тұлғалар банктерге өздерінің қаражаттарын сақтауға
тырысады, себебі банктер олардың сақталуын, табыстылығын және кез келген
уақытта қолжетімділігін қамтамасыз етеді.
Сырттан қаражаттарды тартуда банктер белгілі бір тәуекелге барады. Сол
тәуекелді банктің пассивін басқаруда ескеруі қажет. Сонымен қатар
пассивтерді басқаруда тартылған ресурстарға жұмсалатын шығыстар мен оларды
орналастырудан түсетін табыстардың ара қатынасын ескеруге тиіс.
Банктер пассивтерін басқару арқылы өтімділігін сақтауда займдарға
көбірек көңіл бөлуде. Соның ішінде отандық банктер бүгінгі күні шетелден
қарыз тартумен әуестенуде. Көбіне олар шетелдік нарықтарға өздерінің бағалы
қағаздарын орналастыруды және несие алуды кәсіпке айналдырған.
Сонымен қатар банктер Орталық банктерден немесе банк-корреспонденттерден
несие алу арқылы өздерін өтімділігін қолдай алады. Әрине соңғылары банктер
үшін қымбат қаражат көздерін сипаттайды. Сондай-ақ ондай қаражаттарды алуға
барлық банктердің шамалары келмейді. Ұсақ банктер көбіне ірі банктерден
қаражаттарды қарызға алады.
Банктердің пассивтерін басқаруда депозитік қоржынды басқарудың маңызы
жоғары. Депозиттік қоржынның тұрақты салымдардан қалыптасуы банктің
өтімділігін арттыра түседі. Мұндағы тұрақты салымдарға мерзімді салымдар
жатады. Олар мерзімдеріне қарай қысқа, орта және ұзақ болып бөлінеді.
Коммерциялық банктердің пассивтерін басқару теориясы мынадай екі
қағидатқа негізделеді:
- банк өтімділік мәселесін қосымша қаражат тарту арқылы, яғни оларды
капиталдар нарығынан сатып алу арқылы шешеді.
Мұндай шаралар батыс елдерінде қолданылып келсе, бүгінгі күні біздің
ірі банктеріміз де өздерінің акцияларын және өзге де бағалы қағаздарын
шетелдің қор нарығына шығару арқылы қаражат тартып, өтімділігіне
байланысты мәселелерді шешуге тырысуда.
- коммерциялық банктер Орталық банктерден және өзінің банк-
корреспонденттерінен займдар алу арқылы да өтімділігін қамтамасыз ете
алады.
Жоғарыда аталған теориялардың арқасында активтерді басқару әдістері,
пассивтерді басқару әдістері пайда болып, оларды қазіргі отандық және
шетелдік банктер тәжірибесінде қолдана бастады.
Банк активтері мен пассивтерін басқару бұл банктің қаржылық
менеджментінің жүйесіндегі маңызды бағыттардың біріне жатады. Банктік
қаржылық менеджменті бұл банктегі ақшалай ресурстарды қалыптастыру және
орналастыру және ондағы кез болатын тәуекелдерді басқарумен байланысты
шараларды білдіреді.
Қаржы менеджментінің прициптерін ғылыми негіздеуде банктің тұрақтылық
теориясының маңызы ерекше. Ол теорияның көмегімен банктің тұрақтылығын
бағалау және басқару әдістері негізделеді.
Жалпы банктегі қаржы менеджменті мынадай бағыттарды қамтиды:
- Стратегиялық және ағымдағы жоспарлау;
- Банктің саясатын қалыптастыру;
- Банк активін басқару;
- Пассивтерді басқару;
- Өтімділікті басқару;
- Табыстылықты басқару;
- Активтер мен пассивтерді басқару;
- Меншікті капиталды басқару;
- Несиелік портфелді басқару;
- Инвестциялық портфелді басқару;
- Тәуекелдерді басқару.
Банктер нарықтық экономикада ең маңызды қаржы институттары болып
табылады. Банктің жүйе уақытша бос ақша құралдарын жұмылдыра отырып, оларды
еліміздің байлығын арттыратын, табы алып келетін капиталдың жұмыс жасауына
айналдырады.
Сондықтан банк капиталының жұмыс жасау тиімділігі экономикалық өсу мен
өмір сүру деңгейінде шешуші фактор болып табылады.
Қазіргі кездегі қазақстандық банк капиталы өзінің даму сатысына
көтерілді.
Ақша-несие саясатынының қатаңдығы, тұрғындардың нақты табыстараның
даму деңгейі қарқындарының түсуі коммерциялық банктердің жұмыс жасауына
жаңа орта құрды, бірақ көптеген банктер оған дайын емес еді.
Сондықтан қазіргі менеджменттің сапасы – фирманың, еліміздің, саланың
бәсекеге қабілеттелігін анықтайтын басты фактор.
Қаржы менеджменті өзінің жүзжылдық тарихында зерттейтін
мәселелерінің көлемін барынша кеңейтті. Егер ол жаңадан пайда болған кезде
негізінен жаңа фирмалар мен компаниялар құрудағы қаржылық сұрақтарды
қарастырған болса, кейін келе банкроттық және қаржылық инвестицияларды
басқару мәселелерін де қамти бастады. Ал қазіргі кезде ол кәсіпорын
қаржысын басқарудың барлық бағыттарын қарастырады. Соңғы жылдары дербес
білім салаларына қатысты, яғни қыржылық талдау, инвестициялық менеджмент,
тәуекел менеджменті, банкроттық қауіптілігі жағдайында кәсіпорынды
дағадарысқа қарсы басқаруда қаржы менеджментінің бірқатар проблемалары етек
ала бастады.
Елімізде тиімді қаржылық менеджмент тәжірибесі нарықтық экономикаға
өту жағдайында көптеген обьективті экономикалық қиыншылықтармен бетпе-бет
келе отырып, нормативті қаржылық базаның кемелденбеуінен, экономикалық
дағдарыс шарттарында мамандар дайындығының жеткіліксіз деңгейде болуы
себебінен әлі де тек құрылу, қалыптасу сатысында ғана.
Қаржы менеджментін ұйымдастырудың негізгі қағидалары. Қаржы
менеджменті өз алдына кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржы ресурстарын
қалыптастыру, бөлу және пайдалану, сонымен қатар олардың ақша құралдарының
айналымымен байланысты басқару шешімдерін жетілдіру және тарату әдістері
мен қағидаларының біртұтас жүйесін білдіреді.
Кәсіпорынның қаржылық іскерлігін тиімді басқаруды бірқатар қағидалар
қамтамасыз етеді. Олардың ішіндегі негізгілері келесілер:
1) Кәсіпорынды басқарудың жалпы жүйесімен интеграциялануы (бірігуі).
Кәсіпорын қызметінің қандай сферасында болмасын қабылданған басқару шешімі
тікелей немесе жанама түрде ақша ағымының қалыптасуына және қаржы
қызметінің нәтижесіне әсер етеді.
2) Басқару шешімдерінің қалыптасуының кешенді сипаты. Бұл қағида
бірінші қағидамен сабақтас. Мысалы: жоғары табысты қаржы инвестицияларын
құру өндірістік іскерлікті қаржыландыруда тапшылық тудыруы және соның
салдары ретінде өндірістік табыс көлемін, яғни меншікті қаржы ресурстарын
қалыптастыру әлеуетін төмендетуі мүмкін. Сондықтан да қаржы менеджменті
әрқайсысы кәсіпорынның қаржылық іскерлігінің жалпы нәтижелілігіне өз үлесін
қосатын, бір-біріне тәуелді басқару шешімдерінің зерттемесін қамтамасыз
ететін кешенді басқару жүйесі ретінде қарастырылуы тиіс.
3) Басқарудың жоғары серпінділігі. Әрқашанда алдыңғы кезеңде
құрастырылған және таратылған қаржы ресурстарын қалыптастыру, пайдалану
және ақша айналымын оптимизациялау саласында құралған тиімді басқару
шешімдері әрқашанда кәсіпорын қызметінің келесі сатыларында қайта қолданыла
бермеуі мүмкін. Бұл өндірістің ішкі, әсіресе сыртқы факторларының
өзгеруімен байланысты.
4) Жеке басқару шешімдерін өңдеуге көпнұсқалық әдістеме. Әрбір басқару
шешімдеріне қаржы ресурстарын қалыптастыру және қолдану аумағында дайындау
және ақша айналымы оптимизациясы әрқашанда әрекеттің баламалы мүмкіндігін
ескеруі керек.
5) Кәсіпорынның даму мақсаттарын стратегиялық бағдарлау. Ағымдағы
мерзімде қаржы қызметі аясында басқару шешімдерінің жобалары қандай да бір
тиімді болмасын, егер олар кәсіпорынның негізгі мақсатымен, яғни
кәсіпорынның алдағы кезеңдегі дамуының стратегиялық бағыттарымен қарсы
келіп, ішкі қаржы көздері есебінде меншікті қаржы ресурстарының үлкен
көлемінің қалыптасуының экономикалық базасын бұзып, қарама-қайшылыққа түссе
ондай жобалардың қабылданбауы қажет.
Басқарудың тиімділігі экономиканың кез келген субъектісі үшін
фундаментальды маңызға ие, әсіресе оның ролі коммерциялық банктердің жұмыс
жасау механизмінде ерекше. Банк бизнесінің маңызды ерекшелігі мынада, бұл
жерде тәуекелдің дәрежесі өте жоғары, сондықтан кез келген басқарушылық
қате өтімділіктің жоғалуына, төлем қабілеттілікке және банкротқа ұшырауға
алып келеді.
Соңғы жылдары басқару деген түсінікпен салыстырғанда, менджмент
түсінігі сәнді болды. Осы екеунің арасында қандай өзгешелік бар және ол
принципиалды ма? Қазақстанның банктік энциклопедиясында бұл түсінікке
мынадай түсіндірмелер келтірілді: менеджмент (басқару, ұйымдастыру,
меңгеру) жоғары экономикалық нәтиже алудағы оптималды тәсілдерді таңдауға
бағытталған нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынды (фирма) басқару
арқылы анықталады. Қаржы менеджментінің негізгі мақсаты – бұл ағымдағы және
болашақ кезеңде кәсіпорынның меншік иелерінің әл-ауқатын максималдауды
қамтамасыз ету. Кәсіпорынның нарықтық құнын максималдауды қамтамасыз етуде
олар иелерінің түпкі қаржылық мүдделерін жүзеге асырады.
Аталған мінездеме “ең негізгі мақсат – бұл пайданы молайту” деген жалпыға
таралған оймен қарама-қайшылыққа түседі. Кәсіпорынның нарықтық құны
әрқашанда пайда жоғарылаған сайын міндетті түрде өсе бермейді. Егер,
мысалы, алынған жоғары пайда ағымдағы тұтыну мақсатына жұмсалып,
нәтижесінде кәсіпорын өзінің дамуына қажет меншікті қаржылық ресурстардың
негізінен қалыптасу көзінен айрылып қалса, ал дамыған кәсіпорын өзінің
бәсекелестік қабілетін жоғалтады, бұл оның нарықтық құнының немесе
нарықтағы акция құнының төмендеуіне әкеледі. Бұған қоса қаржылық тәуекелдің
жоғары деңгейінде және алдағы кезеңдегі банкроттылық қаупі жағдайында
кәсіпорын жоғары пайдаға жете алады, алайда бұл да кәсіпорынның нарықтық
құнының төмендеуіне негізделеді. Сондықтан нарық шарттарында пайданы
молайту қаржылық менеджменттің басты, бірақ нгізгі емес міндеттерінің бірі
болып табылады.
Осылайша, менеджмент мәнінің келесідей принциптері мен элементтері
ұсынылады (1-кесте):
1-кесте
Менеджменттің қағидалары мен мәні
Менеджменттің қағидалары Менеджменттің мәні
1. Фирманың нақты және анық 1. Фирманың мақсататры мен
стратегиясы мен оның шекарасында міндеттерін анықтау
іздеу еркіндігі.
2. Мамандандырылған ақпарат 2. Осы мақсаттарға жетуде тиімді
жинау, сыртқы байланыстарды, тәсілдерді шығару.
персоналдармен алмасу, жаңа идеяларды
белсенді түрде іздеу жүйесін құру.
3. Бағалау жүйесін құру мен жаңа 3. Практикада басқарушылық
идеяларды жүзеге асыру. шешімдерді іске асыру.
4. Жеке мүдделер мен іздеу 4. Алынған нәтижелерді талдау
мақсаттарының интеграциясы
5.Алдын ала қабылданған шешімдерге
өзгерістер енгізу және олардың
оптимизациясы.
6. Кадрларды оқыту мен дайындау.
Мұндай жағдайда банктер қызметіне келтірілген пункттердің толықтығы
мен олардың пайдаланушылығы маңызды емес, тек қана жоғарыда қойылған
сұраққа жауап беруге көмектесетін менеджмент туралы нақты көрсетілім
береді.
Банктік менеджмент – жалпы стратегиялық және тактикалық жоспарлаумен,
реттеумен, банктік іс-әрекетті қадағалаумен, қызметкерлерді басқарумен
байланысты қарым-қатынастарды басқару. Басқаша айтқанда банктік менеджмент
- бұл ақша ресурстарын пайдалану және құрумен байланысты қарым-қатынасты
басқару, яғни банктік саладағы қаржы менеджменті және қызметшілерді басқару
жиынтығы.
Қаржы менеджменті өзінің негізгі мақсатын тарату үдерісінде келесідей
міндеттерді шешуге бағытталған:
1) Алдағы кезеңде кәсіпорын дамуына қатысты міндеттерге сәйкес
қаржылық ресурстар көлемінің жеткілікті қалыптасуын қамтамасыз ету. Бұл
мақсат кәсіпорынның алдағы кезеңдегі қаржы ресурстарындағы жалпы
қажеттіліктерін анықтау жолымен тартылған меншікті қаржы ресурстарын
сыртқы құралу көздер есебінен барынша көбейту, меншікті қаржы көздерін
қалыптастырудың ішкі құралу көздер есебінен мақсаттылығын анықтау, қарыз
қаржы құралдарын тартуды басқару, қаржы капиталының құралу көздері
құралымын оптимизациялау сияқты істерді жүзеге асырады.
2) Кәсіпорын қызметінің негізгі бағытындағы қаржы ресурсының
қалыптасқан көлемін тиімді пайдалануды қамтамасыз ету. Қаржы ресурстарының
қалыптасқан көлемін бөлшектеуді оптимизациялау – бұл кәсіпорын өндірістік
және әлеуметтік даму мақсатына жұмсалуының қажетті пропорционалды түрде
тағайындалуын, кәсіпорынның мүлік иелеріне инвестицияланған капиталға
қажетті табыс деңгейінің төлемін және тағы басқаларды қалыптастырады. Қаржы
ресурстарының қалыптасқан көлемін тиімді пайдалану процесі кезінде
кәсіпорын дамуының стратегиялық мақсаты мен салынған қаражаттар
қайтарылымының мүмкін болатын деңгейін ескеру қажет.
3) Ақша айналымын оптимизациялау. Бұл тапсырма кәсіпорын ақша
қаражаттарының айналым шеңбері процесіндегі ақша ағынын тиісті басқару
арқылы, әр жеке кезеңдердегі ақша қаражаттарының түсімі мен жұмсалу көлемін
синхронды қамтамасыз ету арқылы, олардың айналым активтерінің қажетті
өтімділігін қолдау арқылы жүзеге асырылады. Сонымен қатар, бос ақша
қаражаттар қалдығы инфляциядан қорғану үшін ең аз көлемде болуы қажет.
4) Қаржылық тәуекелдің қарастырылып отырған деңгейінде кәсіпорын
табысының максималдығын қамтамасыз ету. Бұл тапсырма кәсіпорын активтерін
тиімді басқару олардың құрамы мен көлемін оптимизациялау арқылы жүзеге
асырылады. Осыған байланысты кәсіпорын экономикалық даму мақсаттарына жету
үшін баланстық пайданы емес, ал өз иелігіндегі, салықтық , амортизациялық
және дивиденттік тиімді саясат жүргізуді талап ететін таза пайданы
максималдау қажет.
5) Пайданың қарастырылып отырған деңгейінде қаржылық тәуекелділік
деңгейін минималдауды қамтамасыз ету. Бұл тапсырма жеке операцияларға,
сонымен бірге қаржы қызметіне толықтай тән қаржы тәуекелділігін тиімді
басқару жолымен жүзеге асады. Бұл басқару үдерісі қаржылық тәуекелдің жеке
түрлерін, олардың профилактикасы мен минималдылығы, ішкі және сыртқы
сақтандырудың тиімді формасын бағалауды қарастырады.
6) Кәсіпорынның даму үдерісіндегі тұрақты қаржылық теңсіздігін
қамтамасыз ету. Мұндай теңсіздік кәсіпорын дамуының барлық сатыларындағы
төлем қабілеттілігі мен қаржы тұрақтылығының жоғары деңгейімен көрсетіледі
және де капитал мен активтерінің оптималды құрылымының қалыптасуымен,
әртүрлі қаржы көздері есібінде қалыптасқан қаржылық ресурстар көлемінің
тиімді пропорциясымен, инвестициялық қажеттіліктерді қаржыландырудың
жеткілікті деңгейімен қамтамасыз етіледі.
1-сурет. Қаржылық менеджменттің құрылымы
Банктік менеджментті қаржы менеджментіне және қызметкерлерді басқаруға
бөлу коммерциялық банктегі объект құрылымына байланысты. Сондықтан оны
банктің іс-әрекеті ретінде қарауға болады (2-кесте). Банк – жеке және қарыз
капиталдарын басқаратын ұйым. Бірақ “капиталды” әлеуметтік-экономикалық
процестердің дамуының негізі ретінде қарауға болады. Капиталға берілген осы
түсініктеме адамдар арасындағы қарым-қатынастарды анықтайды. Сондықтан адам
капиталын басқару – бұл несиелік ұйымды басқару процесінде адамға деген
қатынас. Банк үшін бұл пайда, өтімділік, тұрақтылық т.б. болуы мүмкін.
Банктік менджменттің үлгісі келесі кестеде көрсетілген (2-кесте).
Қаржылық менеджменттің өзіндік ерекшелігіне несие банктік жүйенің
экономикалық процестердегі біркелкі технологияларды қамтымауында деп білуге
болады. Коммерциялық банктегі қаржыңың, менеджменттің басты ерекшелігі де -
нарықтық экономикасының алғашқы тобындағы барлық ақша функциясын жүйелі
түрде басқару, яғни ерекше экономикалық субъект болуында. Қаржылық
менеджменттің негізгі банктегі қаржылық операцияларды зерттеу және банк
клиентінің ақшасын басқару процестері болып табылады.
2-кесте
Банктік менеджменттің қызметі
Қаржы менеджменті Қызметкерлерді басқару
1. Активтерді және пассивтерді 1. Әкімшілік ұйымдастыру жүйесі
басқару және еңбек ақы
2. Өтімділікті басқару 2.Қызметшілерді таңдауды
3. Меншікті капиталды басқару ұйымдастыру
4. Қарыз капиталын басқару 3. Қызметшілерді дайындауды
5. Банктік тәуелділікті басқару ұйымдастыру
6. Несие қоржынын басқару
7.Банк ішіндегі бақылауды
ұйымдастыру
3-кесте
Банктік менеджменттің міндеті
Міндеті Шешілетін міндеттердің мазмұны
Банктік саясат 1. Негізгі міндеттердің қойылымы.
2. Кешенді бағдарлама мен жобаны өңдеу.
3. Банк іс-әрекетін басқару әдістемесін өңдеу.
4. Банкті дамыту саясатын таңдаумен байланысты банктің
ұйымдық құрылымын өңдеу.
5. Банктің қызметшілерін басқару стратегиясы
қызметші жұмысын ұйымдастыру;
6. Қызметшіні ынталандыру.
Банктік 1. Нақты нарықты таңдау.
маркетинг 2. Банктік қызметті дамыту үшін ұзақ және қысқа мерзімді
мақсаттарды орнату.
1. Клиенттерге қызмет көрсету үшін жаңа банктік
Банктік технологияларды енгізу.
өнімдерді құру 2. Банк клиенттерінің қажеттілігін қанағаттан-дыру үшін
банк іс-әрекеті процесінде ақша қорларының нысанын өңдеу.
1. Банктік қызметтің жаңа нарығын жаулап алу.
Клиенттерге Бәсекелестікті нығайту, банктің ресурстық базасын кеңейту,
қызмет көрсету, қосымша пайда әкелетін ақша ағымдарын құру.
қызметтерді 2. Пайда табу
сату, банктің
клиенттік
базасының
құрылуы
Экономика және 1. Капитал өсімі.
қаржы 2. Өтімділікті және пайданы басқару.
Ақпараттық 1. Қаржы операциясын жоспарлау жүйесі.
қамтамасыз ету 2. Банктің даму стратегиясын таңдаумен байланысты
Әкімшілдік қызметшінің мамандығы.
Коммерциялық банктегі қаржылық менеджмент - бұл ақша ресурсын
пайдалану мен құрылымдық процестерді басқару. Ол ұйымдастырушы -
технологиялық менеджмент банк бөлімшелерін басқарумен және банк қызметін
әртүрлі процестердегі олардың өзара қатынастары. Сонымен бірге банк
қызметтеріне басқарумен бірге тығыз байланыста. Қаржылық несиелермен қатар,
коммерциялық банктің ұйымдастырушы - технологиялық сипатында маңызды
мәселелер болып, коммерциялық банктің менеджментін сәйкес - аналитикалық
қамтамасыз ету.
Қаржы менеджменті өзінің басты мақсаттары мен негізгі міндеттерін
анықталған функциялар арқылы жүзеге асырды. Бұл функциялар қаржы
менеджментінің кешенді мазмұнымен белгіленген негізгі 2 топқа бөлінеді.
1) Қаржы менеджментінің функциялары басқару жүйесі ретінде. Бұл
функциялардың құрамы оның ерекшелігін ескере отырып менеджменттің кез-
келген түріне қатысты сипаттама.
2) Қаржы менеджментінің функциялары кәсіпорынды басқарудың арнайы
нысаны ретінде. Бұл функцияның құрамы қаржы менеджментінің нақты
обьектісімен анықталады.
Қаржы менеджментінің негізгі функцияларының мазмұнын жеке топтарға
бөліп қараймыз.
Қаржы менеджментінің басқару жүйесі ретіндегі функциясы тобына
негізгі болып келесілер кіреді:
1) Кәсіпорынның қаржылық стратегиясын жасау. Осы функцияны жүзеге
асыру барысында мақсат жүйелері және ұзақ мерзімді кезеңге қаржылық
қызметтің мақсаттылық көрсеткіштері қалыптасады. Кәсіпорынның қаржылық
стратегиясы оның экономикалық дамуында жалпы стратегияның негізгі ажырамас
бөлігі ретінде қарастырылады.
2) Кәсіпорын қаржылық қызметінің барлық тұрғылары бойынша басқару
шешімдерін жүзеге асырумен және қабылдаумен қамтамасыз ететін ұйымдық
құрылымның құрылуы. Бұл функцияны жүзеге асыру барысында қаржылық
қызметтерге бағытталған кәсіпорынның функционалды ауыспалы шарттарына осы
ұйымдық құрылымның тұрақты бейімделуін қамтамасыз етуі қажет. Сонымен
қатар, бұл құрылымдар, кәсіпорынды басқарудың жалпы ұйымдық құрылымында
интегнациялануы қажет.
3) Басқару шешімдерінің баламалы нұсқасының негізделуін қамтамасыз
ететін тиімді ақпаратты жүйелерін қалыптастыру. Бұл функцияны жүзеге асыру
барысында қаржы менеджментінің көлемі және мазмұны анықталады; осы
қажеттіліктерді қанағаттандыратын ақпараттың ішкі және сыртқы құралу
көздері қалыптасады. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының және қаржылық
нарықтың коньюктурасы ұйымдастырылады.
4) Кәсіпорынның қаржылық қызметінің әр түрлі тұрғыдан талдауының
жүзеге асуы. Бұл функцияны жүзеге асыру барысында жеке қаржылық
операциялардың жедел және тереңдетілген талдауы; кәсіпорынның жеке
бөлімшелерінің қаржылық қызметінің нәтижелері; кәсіпорынның бүтін және
бөлшектелген жеке бағыттары бойынша қаржылық қызметтің жинақталған
нәтижелеріне талдау жүргізіледі.
5) Кәсіпорынның негізгі бағыттары бойынша қаржы қызметін жоспарлауды
жүзеге асыру тарату функциясымен – стратегиялық жоспар зерттемесі, сонымен
қатар қаржылық қызметтің негізгі бағыттары бойынша ағымдағы жоспар және
оперативті бюджет жүйесі, кәсіпорынның әр түрлі құрылымдағы бөлімшелері мен
бүтіндей кәсіпорын бойынша жетілдіру бір-бірімен тығыз байланысты.
6) Қаржылық қызметтің басқару шешімдерін қабылдауда нақтылы
ынталандыру жүйесін жасау. Бұл функцияны атқару кезінде басшылар,
құрылымдық бөлімше т. б. бойынша мадақтау мен жауапкершілігін белгілеу
қарастырылады.
7) Қаржылық қызмет нысанында қабылданған басқару шешімдерін
іске асыру үшін тиімді бақылауды жүзеге асыру. Бұл функцияны жүзеге асыру
кәсіпорында ішкі бақылау жүйесінің құрылуымен, жеке қызмет және қаржы
менеджерлерінің бақылау міндеттері бойынша бөлінуі, бақыланатын
көрсеткіштер мен белгілі мерзім жүйесінің анықталуымен, жүзеге асырылған
бақылау нәтижелеріне оперативті әсер етумен байланысты.
Қаржылық менеджменттің функциясының кәсіпорын басқарудың арнайы
нысаны ретіндегі негізгілер болып келесілер табылады:
1) Активтерді басқару. Басқарудың бұл функциясы активтердің
жеке түрлеріне қажеттіліктің пайда болуы және олардың бүтіндей сомаларының
анықталуы, актив құрамын оптимизациялау, айналымдағы активтердің жеке
түрлері өтімділігінің қамтамасыздандырылуы және олардың айналым циклының
формасы мен көздерін құру болып табылады.
2) Капиталды басқару. Бұл функцияны жүзеге асыру барысында кәсіпорын
активтері қалыптасатын капиталды қаржыландыруға арналған жалпы қажеттілік
анықталады; капитал құрылымын жетілдіру; өтімді активтердің түрлеріне сай
капиталды қайта қаржыландыру бойынша шаралар жүйесі жетілдіріледі.
3) Инвестицияларды басқару. Оның функциялары келесілер: кәсіпорын
инвестициялық қызметінің маңызды бағытының қалыптасуы; жобалардың
инвестициялық тартымдылық бағасы және өте тиімді сұрыптау, шынайы
инвестициялық бағдарламалар мен инвестициялық портфельдің қалыптасуы.
4) Ақша ағымын басқару функциялары келесілер: кіргізілген және
шығарылған ақша ағындарының қалыптасуы; уақытша бос ақша активтерінің
қалдықтарын тиімді пайдалану.
5) Қаржылық тәуекелдерді басқару. Бұл функцияны жүзеге асыру барысында
қаржы тәуекелдерінің негізгі құрамдары, мүмкін болатын қаржы жоғалту көлемі
мен олардың деңгейінің бағасы пайда болады, профилактикалық шаралар жүйесі
және жеке қаржылық тәуекелдердің минимизациясы, сонымен қатар оларды
сақтандыру жүйелері қалыптасады, банкроттық қауіптілік деңгейі болжанады.
Осы функциялардың әрқайсысы қаржылық басқарудың обьектісі және қаржылық
қызметінің негізгі формалары ретінде кәсіпорын ерекшелігі мен олардың
мақсатын бағыттайды.
Коммерциялық банктің пайдалы қызметін субъектік түрде қарастыру және
технологиялық процестердің өндірістілігі мен ұйымдастырушылық құрылымдары
болады.
Банктер әрқашанда нарықтың жаңа қажеттіліктерін қанағаттандыруы
керек, банктік емес қаржылық ұйымдармен бәсекелесуге даяр болуы керек.
Банктік менеджменттің негізгі міндеті болып қатынастар жүйесін құру
табылады. Осыған байланысты банктік менеджмент қатынастар жүйесі ретінде
қаржы-экономикалық, құрылымды-функционалдық және функционалды-технологиялық
параметрлер байланысын көрсетеді.
Қазіргі уақытта Қазақстанда коммерциялық банктердегі қаржы
менеджментіндегі ерекшелік – ол банк-несие жүйесі шеңберінде несиелік
ұйымдағы экономикалық процестерді басқару технологиясының біркелкі болмауы.
Коммерциялық банктегі қаржы менеджментінің негізгі ерекшелігі – бұл ақшаның
барлық қызметін жүйелі басқаратын экономикалық субъект.
Коммерциялық банктегі қаржы менджментінің іс-қимыл объектісі - банктің
қаржы операциясын басқару процесі.
Коммерциялық банктегі қаржы менеджментінің мақсаты – банктің қаржы
операциясын жоспарлауды қамтамасыз ететін функціионалды-технология
жүйесінің қызметінің тәртібін талап етуді анықтау. Қаржы менеджментінің
жүйесінде басқарудың қолданбалы тәсілдері ерекше орын алады. Әртүрлі
иерерархиялық деңгейдегі нақты басқарушылық міндеттерді шеше отырып олар үш
базалық топқа жіктеледі – қаржылық жоспарлау, қаржыны оперативті түрде
жоспарлау, қаржылық бақылау мен талдау. Олар өзара әрекет ету механизмдері
келесі кесте түрінде ұсынылады. Банктік менеджменттің маңызды бағыттарының
біріне банк қызметкерлерін басқару жатады.
Банк қызметкерлерін басқару мыналарды қамтиды:
- еңбекті мотивациялау;
- банктің ұйымдастырылу құрылымы;
- кадрлардарды таңдау;
- кадрларды даярлау және қайта даярлау жүйесі;
- еңбек ақы төлеу механизмі және ынталандыру;
- ішкі бақылау және аудитті ұйымдастыру;
- қызметті өсіру жүйесі;
- ұжымдағы қарым-қатынас прициптері.
Банктің менеджментінің мақсаты екі түрлі болады: экономикалық және
әлеуметтік. Банктің экономикалық мақсаты – банктің қызметінде жоғары пайда
алуды қамтамасыз етуді көздейді. Әрине банктік жоғары деңгейде табыс алуы
тек қана банк қызметкерлері үшін емес сондай-ақ клиенттер үшін де пайадалы,
яғни ол банктің тұрақтылығын және сенімділігін көрсетеді.
Банктік менеджменттің әлеуметтік мақсаты – банк банктің көрсететін
қызметтері мен өнімдерінің клиенттердің қажеттілігін толық
қанағаттандыруын қамтамасыз ету. Ол үшін банкті басқару жүйесіне маркетинг
қызметі жақсы дамуға тиісті. Маркетингтік зерттеулерді ұйымдастыру арқылы
банк клиенттердің сұранысына ие банк өнімдерін жасап, олардың бағасын
анықтай алады.
Банктік менеджменттік экономикалық және әлеуметтік мақсаттарына жетуде
банктік менеджменттік алдында мынадай міндеттер белгінеді:
- активтерінің шекті тәуекел деңгейінде банктің пайдалығын басқару;
- пайданың көлемін оңтайландыру арқылы банктің өтімділігін басқару;
- банктің тәуекелін басқару әдістемесін жасау арқылы тәуекелдерді басқару;
- банк қызметкерлерінің барлық потенциалдық мүмкіндіктерін пайдалану үшін
қызметкерлерді басқару.
Банктегі қаржылық менджмент тұрғысынан басқару мынадай құралдарды
қамтиды:
- банк қызметін жоспарлау;
- банк қызметін талдау;
- банк қызметін реттеу
- банк қызметін бақылау;
Банк қызметін жоспарлау банктің болашағын көруге, оның қызметінің
ауқымын, саласын және мүмкін болатын нәтижелерін болжауға мүмкіндік береді.
Банк қызметіндегі жосарлау процесі екі түрге: стратегиялық және ағымдағы
жоспарлауға бөлінеді.
Жоспарлау мынадай сұрақтарды қамтиды:
- банктің статегиялық мақсаттары мен міндеттерінң мазмұны;
- банктік және жалпы экономикалық жағдайларға талдау жасау;
- банк стратегиясын жасау;
- банк ресурстарын бөлу механимі;
- жоспарлы көрскеткіштердің орындалуына бақылау жасау нысандары.
Банк менеджментін талдау - банк қызметін қол жеткізген нақты нәтижелерін
болжанғандарымен, сондай-ақ өткен мерзімдердегі көрсеткіштермен салыстыру
негізінде бағалауды білдіреді. Талдау қорытындылары банктің дамуының оң
және теріс жақтарын, шығындарын, пайдаланбаған резервтерін, жоспарлаудағы
кемшіліктер мен шешім қабылдаудағы сәтсіздіктерді анықтауға мүмкіндік
береді.
Банк қызметін талдау банктің балансын талдауға негізделеді. Талдаудың
басты бағыттарына мыналар жатады:
- банк қызметінің көлемдік даму көрсеткіштерін бағалау, соның ішінде: банк
активтерін, депозиттерін, меншікті капиталын, несиелерін және пайдасын
бағалау. Бағалауды басқа банктердің осындай көрсеткіштерімен салыстыру
арқылы банктің банк жүйесіндегі орнын немесе рейтингін анықтауға болады.
Бұл талдаудың нәтижелері банктің даму стратегиясын жасауға мүмкіндік
береді.
- ресурстық базаны бағалау: банктің ресурстарының көлемін, құрылымын және
негізгі даму ағымдарын, депозиттердің тұрақты және тұрақсыз бөліктерін
анықтайды;
- банк активтерінің сапасын бағалау: банк активтерінің көлемін, құрылымын,
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Банк жүйесі - нарықтық экономиканың ең
маңызды бөлінбейтін құрамдас құрылымдарының бірі. Банктердің, тауарлық
өндірістің және ақша айналымының дамуы - тарихи бірге жүретін және тығыз
байланыста болатын көрініс. Сондықтан, банктегі қаржылық менджменттің
тиімділігі ел экономикасының дамуын қамтамасыз ететін маңыздылығында болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан
Республикасында коммерциялық банктердегі қаржылық менеджменттің мәні мен
маңызын анықтау, банктің қызмет көрсету жағдайын талдау, банктегі қаржылық
менеджменттің стратегиялық бағыттарын анықтау болып табылады.
Жұмыстың негізгі міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес келесі
міндеттер қойылған:
- банктің қаржылық менеджментінің теориялық негіздерін қарастыру;
- банктің қаржылық менеджментінің құрылымын анықтау
- банктің қаржылық жағдайын талдау;
- банктегі қаржылық менеджмент стратегиясын анықтау.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш
бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан
тұрады. Дипломдық жұмыстың мәтіні компьютерде терілген 78 бетті қамтыған.
АННОТАЦИЯ
Актуальность дипломной работы: В дипломной работе рассмотрены и решены
следующие обязанности:
1) давать советы по улучшению финансового менеджмента, исследование
смысла и содержания менеджмента в экономике;
2) финансовый менеджмент: подготовка механизма обеспечения и система
показателей выгоды управлением;
3) провести анализ на тему финансовый менеджмент банков второго уровня в
РК;
4) определение путей решения проблем возникших при улучшении финансового
менеджмента в Республике Казахстан.
Цель дипломной работы – рассмотрение улучшений состояния финансового
менеджмента в сфере банков в РК. Давать разную информацию о банковской
системе Республики Казахстан, о его стадиях развития, рассмотрение
принципов, рассмотрение путей решения и задач исследования нынешней
финансовой системы.
Объект исследования дипломной работы – смысл и роль финансового
менеджмента в банковской системе.
Дипломная работа состоит из введения, трех главных частей, итог и
список использованной литературы и дополнительных частей.
THE SUMMARY
Thesis urgency. In thesis examines and solved the following
responsibilities:
1) to give advise for an improvement in control of financial
management, study of sense and maintenance of banking system in
the economy;
2) the financial management: the preparation of the mechanism of
guarantee and the system of the indices of benefit by the
administration of managemant by experiment the criterion also of
purposes, methods;
3) to analyze on the theme the auditorial activity of financial
management in Republic of Kazakhstan;
4) financial management of the methods of solution of the problems of
those arisen with an improvement in the banking systems in the
Republic of Kazakhstan.
The thesis purpose – to examine improvement the financial management
in the sphere of operation in and Republic of Kazakhstan To give
different information about the financial system of Republic of
Kazakhstan, about its stages of development, the examination of the ways of
solution.
Object of research of the thesis – sense and the role of financial
management in the bank system.
The thesis consists of the introduction, three basic departments,
the conclusion, the list of references.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .. 9
1 Коммерциялық банкті басқару жүйесіндегі қаржылық менеджменттің 11
теориялық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..
1.1 Коммерциялық банктегі қаржы менеджменттің экономикалық маңызы және 11
ролі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Банк қаржысын басқару жүйесінің 18
құрылымы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
2 Коммерциялық банктің қызмет ету деңгейін 26
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1Қазақстандағы коммерциялық банктердің нарықтағы жағдайын 26
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
2.2 Коммерциялық банктің қаржылық жағдайын 35
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3 Коммерциялық банкте қаржы менеджментін жетілдіру жолдары және 51
мәселесі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
3.1 Коммерциялық банктің қаржы тұрақтылығын басқаруды жетілдіру 51
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 60
3.2 Стратегиялық банк менеджментін 66
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3 Коммерциялық банктердегі қаржы менеджментін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
Әдебиеттер 73
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
А 75
қосымшасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..76
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... . 77
Ә қосымшасы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
Б
қосымшасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Банк жүйесі - нарықтық экономиканың ең
маңызды бөлінбейтін құрамдас құрылымдарының бірі. Банктердің, тауарлық
өндірістің және ақша айналымының дамуы - тарихи бірге жүретін және тығыз
байланыста болатын көрініс. Сондықтан, банктегі қаржылық менджменттің
тиімділігі ел экономикасының дамуын қамтамасыз ететін маңыздылығында болып
табылады.
Банктің басты қызметі – елдегі ақша құралдарын жиыстыру және оларды
тиімді түрде қайта бөлу, яғни салымшылар мен қарызшылар арасындағы
делдалдық. Сонымен бірге банктер ел экономикасындағы ақша айналымының
барлық құралдарының негізгі бөлігін қамтамасыз етеді, яғни қаржыларды игеру
арқылы елдің қаржылық жағдайына ықпал жасайды. Банктер елдегі ақша ағымын
тікелей өздері құрамдамағанмен, өз функцияларының көмегімен өнеркәсіпке,
саудаға, банктік емес қаржылық салаға, мемлекеттік және халықтық, солардың
ақша ағымдары арқылы нарықтық экономика мен әлемдік шарушылық байланыстар
жүйесіне араласуға ат салысады.
Банктің қаржылық менеджменті банктің белсенділігін қамтамасыз етуге
бағытталады және банктік жұмыстағы ең бастысы. Себебі, банктің қайта бөлуге
бағытталатын ақша ресурстарының басым бөлігі (орташа 80-85℅) – қоғамдыкі,
яғни банктен тыс субъектілерден тартылған қаржылар. Сондықтан, қоғам ақша
қаржысын сеніп тапсырған коммерциялық банктердің қаржылық белсенді болуын
сәйкес заңдар мен нормативті актілер арқылы қамтамасыз ететін – Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі. Болашақ маман ретінде осы көзқарас бойынша
мәселенің маңыздылығының деңгейі дипломдық жұмысымның тақырыбына бірден-бір
арқау болды.
Банктің қызметі ұдайы өзгеріп отыратын жалпы экономикалық және
әлеуметтік-саяси жайлардың, қаржылық нарықтағы жағдайлардың өзгерістерінің
барысында жүргізіледі. Сәйкесінше, бұл құбылыстар банктың жалпы
экономикалық белсенділігіне әр түрлі әсер етуі мүмкін.
Сол себепті, банктегі қаржылық менджменттің негізгі бағыты банктің
қаржылық тұрақтылығы мен дамыту шараларына жұмылдырылуы керек.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан
Республикасында коммерциялық банктердегі қаржылық менеджменттің мәні мен
маңызын анықтау, банктің қызмет көрсету жағдайын талдау, банктегі қаржылық
менеджменттің стратегиялық бағыттарын анықтау болып табылады.
Жұмыстың негізгі міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес келесі
міндеттер қойылған:
- банктің қаржылық менеджментінің теориялық негіздерін қарастыру;
- банктің қаржылық менеджментінің құрылымын анықтау
- банктің қаржылық жағдайын талдау;
- банктегі қаржылық менеджмент стратегиясын анықтау.
Жұмыстың теориялық-әдістемелік негізі ретінде банк қызметін реттейтін
Қазақстан Республикасы Үкіметінің, Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің
заң және нормативтік-құқықтық актілері алынды. Зерттеу жұмысында
қазақстандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері пайдаланылды. Жұмыс
кезінде жалпы және салыстырмалы статистикалық зерттеу тәсілдері қолданылды.
Жұмыстың практикалық негізі Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің
нормативтік және қаржылық құжаттары, Қазақстан Республикасы статистикасы
бойынша Агенттіктің статистикалық материалдары, қаржы ұйымдары мен қаржы
нарықтарын бақылау мен реттеу жөніндегі Қазақстан Республикасының
Агенттігінің статистикалық мәліметтері, ТұранӘлемБанк акционерлік
қоғамының қаржылық құжаттары болып табылады.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығына мыналар жатады:
- нақты процестерді ашу;
- қаржыны басқаруды түсіну;
- оң және теріс жағына көз жеткізу;
- туындайтын мәселелердің себептерін және оларды шешу жолдарын іздеу
мүмкіндіктерін жетілдіру.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Бірінші бөлімде коммерциялық банкті басқару жүйесіндегі қаржылық
менеджменттің теориялық негіздері, коммерциялық банктегі қаржы
менеджменттің экономикалық маңызы және ролі, банк қаржысын басқару
жүйесінің құрылымы қарастырылды.
Екінші бөлімде коммерциялық банктің қызмет ету деңгейін талдау,
Қазақстандағы коммерциялық банктердің нарықтағы жағдайына талдау,
коммерциялық банктің қаржылық жағдайына талдау жасалды.
Үшінші бөлімде коммерциялық банкте қаржы менеджментін жетілдіру
жолдары және мәселесі, коммерциялық банктің қаржы тұрақтылығын
басқарудың жетілдіру жолдары мен стратегиялық банк менеджментін
ұйымдастыру қарастырылды.
1 Коммерциялық банкті басқару жүйесіндегі қаржылық менеджменттің
теориялық негіздері
1.1 Коммерциялық банктегі қаржы менеджменттің экономикалық маңызы және
ролі
Банк қызметіндегі менеджмент екі бөліктен тұрады:
- банктегі қаржылық менеджмент;
- банктегі қызметкерлерді басқару.
Банктегі қаржы менеджменті – бұл банктегі ақшалай ресурстарды басқарумен
байланысты сипатталады. Қаржылық менеджментінің ғылым ретінде ХХ ғасырдың
ортасында қалыптасты. Бұл ғылымның негізгі өзегіне Қоржын теориясы мен
Капитал құрылымы теориясын жатқызуға болады. Қоржын теориясының негізін
қалаушы экономика бойынша Нобель силығының лауреаты Гарри Марковиц болды
және ол өзінің 1952 жылы жазған Қоржынды таңдау деген еңбегінде осы
тұжырымдаманың негізгі қағидаттарын жасады. Қаржылық менеджменттің осы бір
маңызды теориялық тұжырымдамасының негізіне инвестициялық қоржынды құру
барысындағы статистикалық талдаудың әдістемелігі мен тәуекел және
табыстылық деңгейінің шекті қатынасын ықшамдау қағидаттары жатады. Оның
теориясын сәйкес, активтердің жиынтық тәуекелін тәуекелді активтерді бір
қоржынға біріктіру арқылы төмендетуге болатындығы айтылады, яғни несиелерді
– несиелік қоржынға, бағалы қағаздарды бұл инвестициялық қоржынға, мерзімді
валюталық нарықтың құралдарын - валюталық қоржынға біріктіруді көздейді.
Банк менеджерлері үшін бұл жерде екі нәрсе маңызды: біріншіден,
инвесторларға қатысты тәуекелді төмендету үшін барлық тәуекелді активтерді
қоржынға біріктіру; екіншіден әрбір жеклеген активтер бойынша тәуекелдің
деңгейін жалпы қоржынғе шаға отырып өлшеуге болатындығы. Осы теориялық
тұжырымдама негізінде, қоржын тиімділігі деген ұғымның критерийлеріне
тоқталсақ, ол күтілетін кез келген нарықтық тәуекел жағдайында табыстың
қамтамасыз етілуі және күтілетін кез келген табыс деңгейінде тәуекелді
барынша төмендетуді көрсетеді. Іс-жүзінде аталған теория тәуекелді
активтердің ықшамды қоржынын қалыптастыру тәсілдерін анықтап бере алды.
Екінші теориялық тұжырымдама Капитал құрылымының теориясы. 1958 жылы
бұл теорияның негізін қалаушылар Франко Модильян мен Мертон Миллер болды.
Олар өздерінің бірқатар еңбектерін, соның ішінде Капиталдың құны,
корпоративтік қаржылар және инвестиция теориясы атты жұмыстарын капитал
құрылымын ықшамдауға арнады. Осы теорияға байланысты кез келген фирма
немесе банк өзінің ықшамды капитал құрылымына ие болуға тиіс, яғни ол
фирманың не банктің меншікті және тартылған қаражаттарының шекті қатынасы
оның нарықтық құнынына ықпал етуге тиіс. Капиталдық құрылымын ықшамдаудың
критерийіне акциялардың бағамдық бағасымен бейнеленетін банктің нарықтық
құнын арттыру жатады. Бұл теория банктің капиталының ықшамды құрылымын
бағалауға мүмкіндік береді. Мұндағы банктің капиталы деп оның меншікті және
тартылған қаражаттары түсіндіріледі.
Келесі теориялық тұжырымдамаға Агенттік қатынастар теориясын жатқызуға
болады. Бұл тұжырымдаманың авторларына американдық зерттеушілер Майкл
Дженсен мен Ульям Меклинг жатады. Олар 1976 жылы Фирманың теориясы:
басқарушылық мінез-құлқы, агенттік шығындар және меншік иелерінің құрамы
деген еңбектерінде акционерлер мен менеджерлердің, сондай-ақ акционерлер
мен кредиторлардың арасындағы өзара қарым-қатынас заңдылықтарын ашады.
Акционерлер мен менеджерлер арасында олардың мүдделеріне байланысты теке-
тірестердің болу мүмкіндігін айтады. Себебі, акционерлер үшін басты мақсат
бұл акцияның құнын көтеру арқылы фирманың немесе банктің нарықтық құнын
арттыру, сол арқылы дивидендтердің мөлшерін ұлғайту болса, ал менеджерлер
үшін ең бастысы фирманың немесе банктің мөлшерін өсіру, билікті арттыру,
мәртебені және айлықты өсіру болып табылады.
Осындай теке-тірестерді болдырмау үшін менеджерлерді ынталандыратын,
шектейтін және жауапқа тартатын жүйені жасау қажет, және ол өз кезегінде
агенттік шығындардың болуын қажет етеді. Сол арқылы менеджерлер қызметін
материалдық ынталандыра отырып, оның тиімділігіне қол жеткізуге
болатындығын айтады.
Өзге агенттік теке-тірес бұл акционерлер мен кредиторлар арасында болуы
мүмкін. Ол егер акционерлер менеджер арқылы фирманың немесе банктің құнының
өсуін талап етсе, онда мұндай жағдайда кредиторлардың мүддесі аяққа
тапталады. Мысалы акционерлер менеджерлерге біршама тәуекелді жобаларды
жүзге асыруға итермелеп, бірақ кредиторларға беретін пайыз мөлшерлемелерін
көтеруге қарсы болуы мүмкін. Мұндай жағдайда бір жағынан менеджерлер
акционерлердің, екінші жағынан кредиторлардың агенті болу арқылы ғана қаржы
ресурстарының иелері арасында балансты ұстай алады.
Банктегі қаржы менеджментінің теорияларының біріне өтімділікті басқару
теориясы жатады. Өтімділікті басқару теориясы іс-жүзінде коммерциялық
банктерді пайда болуымен және дамуымен бірге пайда болған. Бастапқыда банк
өтімділігіне қатысты екі көзқарас қалыптасады. Бірінші көзқарас бойынша
активтердің құрылымы өздерінің мерзімдеріне қарай пассивтердің құрылымына
сәйкес келу қажет болды. Сонымен қатар бұл өз кезегінде банктердің
өтімділік үшін белсенді саясат жүргізуге тиістігін талап етті. Осы бір
теориялық тұжырым негізінде банктің қаржылық талаптарының мерзімдері мен
шамасы бойынша, оның міндеттемелерінің мерзімдері мен өлшемдеріне сәйкес
болуы қажет деген банктің алтын ережесі қалыптасты.
Екінші көзқарас бұл банктің балансының активтері мен пассивтерінің
шынымен сәйкес келмейтіндігін тұжырымдады. Бұл көзқарас бойынша кез келген
ірі коммерциялық банк қаржы-несие құбылыстарының салдарынан
сақтандырылмаған, нақтырақ айтқанда экономикалық дағдарыстардан,
банкроттықтан, ссудалар бойынша төлемсіздіктен, несие нарығындағы сұраныс
пен ұсыныс конъюнктураларынан және өзге де теңгерімсіз нарықтық
қатынастардан.
Қазіргі кезде банк активтерін басқару үш әдістемелік бағытқа
негізделген.
Біріншісі – коммерциялық банк өтімділігін сақтай алады, егер оның
активтері қысқа мерзімге орналастырылып, сондай-ақ олар уақтылы
қайтарылатын болса.
Екіншісі – коммерциялық банк өтімді болуы мүмкін, егер ол өзінің
активтерін қолма-қол ақшаларға өзге кредиторлар мен инвесторларға сата
алса.
Үшінші – коммерциялық банктің өтімділігін жоспарлауға болады, егер де
несиені қайтару кестесін қарыз алушының болашақтағы табысы негізінде
құраса.
Осы үш әдістемелік бағытқа активтерді басқарудың үш теориясы сәйкес
келеді: коммерциялық ссудалар, ауысымдылық және күтілетін табыс теориялары.
Бастапқы үш теория банктің активін басқарумен тікелей байланысты.
Коммерциялық ссудалар теориясының түбірі XVIII ғасырдағы ағылшынның банктік
тәжірибесімен байланысты болды. Коммерциялық ссудалар теориясы негізінде
банктердің өтімділігін басқару туралы көзқарасты А.Смиттің еңбегінде былай
деп береді: Банк вексель үшін төлемді қарыз алушының қарыз берушіге берген
векселін есепке алу кезінде төлейді, кейіннен вексельдегі мерзімнің өтуіне
қарай қарыз алушы банкке пайдаланған сомасы мен оған есептелетін пайызын
қайтаруға тиіс.
Бұл теорияны жақтаушылардың пікірінше коммерциялық банк өзінің
өтімділігін сақтауы үшін ол өзінің активтерін өз уақытында қайтарылатын
қысқа мерзімді ссудаларға орналастыруға тиісті. Басқаша айтқанда, банктер
тауарлардың өндірушіден тұтынушығы дейінгі қозғалысын қаржыландыруға тиіс
деп түсінген. Бұл көзқарас бүгінгі күнгі банктердің тауарлар қорларын
немесе айналым қаражаттарын толықтыруға беретін қысқа мерзімдік несиелерін
сипаттайды. Аталған теорияның жақтаушылары банктердің сол уақыттардағы даму
тарихында, олардың бағалы қағаздарға қаражат салуына, жылжымайтын мүлікті
немесе тұтыну тауарларын несиелеуге, ауыл шаруашылығына ұзақ мерзімді несие
беруге болмайтындығын айтады.
Коммерциялық ссудалар теориясы АҚШ-та 30 жылдардың аяғына дейін жетекші
орын алды. Аталған теорияның негізгі қағидаттары АҚШ-тың ертедегі банктік
заңдылықтарында жазылып, олар ФРЖ-нің мүше банктердің вексельдерді қайта
есепке алуға қатысты көрініс тапты. Бұл жерде есепке алынатын коммерциялық
және ауыл шаруашылық вексельдер, біріншіден, стандартты ауыл шаруашылық
немесе өзге де тауарлармен, материалдық құндылықтармен қамтамасыз етілуге
тиіс, екіншіден, олардың мерзімдері 90 күннен аспауы тиіс. Бірақ та
коммерциялық ссудалар теориясы, өзінің кемшіліктеріне қарамай бүгінгі күні
де өз мағынасын жоғалтқан жоқ. Оның себебі, негізгі құралы коммерциялық
вексель болып келетін өтімділікті басқару теориясы бүгінгі күні ауысымдылық
теориясымен байланыс табуда.
Ауысымдылық теориясының жақтастарының пікірлері бойынша банк өтімді бола
алады, егер оның активін басқа кредиторларға немесе инвесторларға сатса.
Егер несиелер мерзімінде қайтарылмаса, онда ссудаларды қамтамасыз етуге
берілген тауарлы-материалды құндылықтар нарықта қолма-қол ақшаларға сатылуы
мүмкін, сондай-ақ қаражат қажет болған жағдайда Орталық банк қайта есепке
алу арқылы банктерді қайта қаржыландыруы мүмкін. Демек жекелеген
коммерциялық банк өзінің өтімді қаржаттарға деген қажеттілігін қамтамасыз
етуі үшін үнемі сатып жіберетін активтерін ұстауы тиіс. Сонымен бірге банк
жүйесі өтімді болуы үшін, орталық банк банктердің қайта есепке алуға
ұсынатын активтерін сатып алуы тиіс.
Ауысымдылық теорияның мәні банк өзінің қысқа мерзімді ресурстары мен
талап етілетін міндеттемелері есебінен ұзақ мерзімді активтік операцияларды
жүзеге асыруы мүмкін. Мұндай активтік операциялар банкке коммерциялық
вексельдерді немесе қазынашылық вексельдерді, облигацияларды және өзге де
бағалы қағаздарды сатып алуға мүмкіндік жасайды. Қысқаша айтқанда аталған
теория банктің активтік операцияларында жоғары сапалы бағалы қағаздардың
болуын және сол бағалы қағаздар нарығының дұрыс қызмет етуін талап етеді.
Күтілетін табыстар теориясына сәйкес банктің өтімділігін қарыз
алушылардың болашақтағы табыстарынан түсетін несиені қайтару кестесіне
негіздей отырып жоспарлауға болады. Бұл жерде банк өтімділігін басқаруда
несиені қамтамасыз ету құралына сенгеннен гөрі, қарыз алушылардың несиені
қайтаруынан түсетін табыстың пайдасы жоғары. Сонымен қатар банктер әр түрлі
өтелім мерзімі бар бағалы қағаздарды таңдап ала отырып, олардан түсетін
табысты да болжай алады. Аталған теория банктің өтімділігіне несиелер мен
инвестициялардың өтелу мерзімдері бойынша құрылымын өзгерту арқылы ықпал
етуге болатындығын куәландырады. Бұл негізінен қысқа мерзімді ссудалардың
ұзақ мерзімді ссудаларға қарағанда, немесе тұтыну несиелердің ипотекалық
несиелерге қарағанда біршама өтімді екендігін көрсетеді.
Бұл теория қазіргі кездегі несиенің жекелеген түрлерінің, соның ішінде
фирмаларға берілетін қысқа мерзімді несиелердің, тұтыну несиелерінің,
жылжымайтын мүлікті кепілге алып берілетін несиелердің дамып отырғандығы
мойындайды. Мұндай несиелердің ортақ қасиеті, олар банктің өтімділігін
арттырады. Себебі, әр ай сайын негізгі қарыз бен оған есептелетін пайыз
ретінде қайтарылатын төлемдерге ие банктің несиелік қоржыны біршама өтімді
және олардан түсетін қолма-қол ақшалардың түсімін оңай жоспарлауға болады.
Түскен ақшалай қаражаттарды пайдалануға немесе банк өтімділігін қолдау
мақсатында әрі қарай инвестициялауға болады.
Бұл теорияның да өзіндік кемшілігі бар, яғни банк өзінің активтерін
мерзіміне өзгертетін болса, кейде оның пайыздық табыстары бойынша болжамы
тура болмай шығып, ондай жағдайда банк зиян шегуі мүмкін.
Пассивтерді басқару теориясы 60 жылдары АҚШ-та пайда болды. Оның
жақтаушыларының көзқарастарынша банктер өтімділік мәселелерін нарықтан
қосымша қаражаттар тарту арқылы шешуге болатындағын айтады. Осы теорияны
әуелде ірі қаржы орталықтарының жетекші банктері қолдаса қазіргі кезде, оны
пайдалануы банктер саны артып отыр. Олардың қатарында біздің отандық
банктерімізде баршылық.
Пассивті басқару теориясы негізінен банктердің салымшылардын және өзге
кредиторлардан қосымша қаражаттарды тарту арқылы өздерінің өтімділіктерін
сақтау операцияларын сипаттайды. Нақтырақ айтсақ, пассивтерді басқару бұл
тартылған қаражаттар құрылымын өзгерту жолымен өтімді қаражаттарға деген
қажеттілігін қанағаттандыру шараларын білдіреді.
Жеке және заңды тұлғалар банктерге өздерінің қаражаттарын сақтауға
тырысады, себебі банктер олардың сақталуын, табыстылығын және кез келген
уақытта қолжетімділігін қамтамасыз етеді.
Сырттан қаражаттарды тартуда банктер белгілі бір тәуекелге барады. Сол
тәуекелді банктің пассивін басқаруда ескеруі қажет. Сонымен қатар
пассивтерді басқаруда тартылған ресурстарға жұмсалатын шығыстар мен оларды
орналастырудан түсетін табыстардың ара қатынасын ескеруге тиіс.
Банктер пассивтерін басқару арқылы өтімділігін сақтауда займдарға
көбірек көңіл бөлуде. Соның ішінде отандық банктер бүгінгі күні шетелден
қарыз тартумен әуестенуде. Көбіне олар шетелдік нарықтарға өздерінің бағалы
қағаздарын орналастыруды және несие алуды кәсіпке айналдырған.
Сонымен қатар банктер Орталық банктерден немесе банк-корреспонденттерден
несие алу арқылы өздерін өтімділігін қолдай алады. Әрине соңғылары банктер
үшін қымбат қаражат көздерін сипаттайды. Сондай-ақ ондай қаражаттарды алуға
барлық банктердің шамалары келмейді. Ұсақ банктер көбіне ірі банктерден
қаражаттарды қарызға алады.
Банктердің пассивтерін басқаруда депозитік қоржынды басқарудың маңызы
жоғары. Депозиттік қоржынның тұрақты салымдардан қалыптасуы банктің
өтімділігін арттыра түседі. Мұндағы тұрақты салымдарға мерзімді салымдар
жатады. Олар мерзімдеріне қарай қысқа, орта және ұзақ болып бөлінеді.
Коммерциялық банктердің пассивтерін басқару теориясы мынадай екі
қағидатқа негізделеді:
- банк өтімділік мәселесін қосымша қаражат тарту арқылы, яғни оларды
капиталдар нарығынан сатып алу арқылы шешеді.
Мұндай шаралар батыс елдерінде қолданылып келсе, бүгінгі күні біздің
ірі банктеріміз де өздерінің акцияларын және өзге де бағалы қағаздарын
шетелдің қор нарығына шығару арқылы қаражат тартып, өтімділігіне
байланысты мәселелерді шешуге тырысуда.
- коммерциялық банктер Орталық банктерден және өзінің банк-
корреспонденттерінен займдар алу арқылы да өтімділігін қамтамасыз ете
алады.
Жоғарыда аталған теориялардың арқасында активтерді басқару әдістері,
пассивтерді басқару әдістері пайда болып, оларды қазіргі отандық және
шетелдік банктер тәжірибесінде қолдана бастады.
Банк активтері мен пассивтерін басқару бұл банктің қаржылық
менеджментінің жүйесіндегі маңызды бағыттардың біріне жатады. Банктік
қаржылық менеджменті бұл банктегі ақшалай ресурстарды қалыптастыру және
орналастыру және ондағы кез болатын тәуекелдерді басқарумен байланысты
шараларды білдіреді.
Қаржы менеджментінің прициптерін ғылыми негіздеуде банктің тұрақтылық
теориясының маңызы ерекше. Ол теорияның көмегімен банктің тұрақтылығын
бағалау және басқару әдістері негізделеді.
Жалпы банктегі қаржы менеджменті мынадай бағыттарды қамтиды:
- Стратегиялық және ағымдағы жоспарлау;
- Банктің саясатын қалыптастыру;
- Банк активін басқару;
- Пассивтерді басқару;
- Өтімділікті басқару;
- Табыстылықты басқару;
- Активтер мен пассивтерді басқару;
- Меншікті капиталды басқару;
- Несиелік портфелді басқару;
- Инвестциялық портфелді басқару;
- Тәуекелдерді басқару.
Банктер нарықтық экономикада ең маңызды қаржы институттары болып
табылады. Банктің жүйе уақытша бос ақша құралдарын жұмылдыра отырып, оларды
еліміздің байлығын арттыратын, табы алып келетін капиталдың жұмыс жасауына
айналдырады.
Сондықтан банк капиталының жұмыс жасау тиімділігі экономикалық өсу мен
өмір сүру деңгейінде шешуші фактор болып табылады.
Қазіргі кездегі қазақстандық банк капиталы өзінің даму сатысына
көтерілді.
Ақша-несие саясатынының қатаңдығы, тұрғындардың нақты табыстараның
даму деңгейі қарқындарының түсуі коммерциялық банктердің жұмыс жасауына
жаңа орта құрды, бірақ көптеген банктер оған дайын емес еді.
Сондықтан қазіргі менеджменттің сапасы – фирманың, еліміздің, саланың
бәсекеге қабілеттелігін анықтайтын басты фактор.
Қаржы менеджменті өзінің жүзжылдық тарихында зерттейтін
мәселелерінің көлемін барынша кеңейтті. Егер ол жаңадан пайда болған кезде
негізінен жаңа фирмалар мен компаниялар құрудағы қаржылық сұрақтарды
қарастырған болса, кейін келе банкроттық және қаржылық инвестицияларды
басқару мәселелерін де қамти бастады. Ал қазіргі кезде ол кәсіпорын
қаржысын басқарудың барлық бағыттарын қарастырады. Соңғы жылдары дербес
білім салаларына қатысты, яғни қыржылық талдау, инвестициялық менеджмент,
тәуекел менеджменті, банкроттық қауіптілігі жағдайында кәсіпорынды
дағадарысқа қарсы басқаруда қаржы менеджментінің бірқатар проблемалары етек
ала бастады.
Елімізде тиімді қаржылық менеджмент тәжірибесі нарықтық экономикаға
өту жағдайында көптеген обьективті экономикалық қиыншылықтармен бетпе-бет
келе отырып, нормативті қаржылық базаның кемелденбеуінен, экономикалық
дағдарыс шарттарында мамандар дайындығының жеткіліксіз деңгейде болуы
себебінен әлі де тек құрылу, қалыптасу сатысында ғана.
Қаржы менеджментін ұйымдастырудың негізгі қағидалары. Қаржы
менеджменті өз алдына кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржы ресурстарын
қалыптастыру, бөлу және пайдалану, сонымен қатар олардың ақша құралдарының
айналымымен байланысты басқару шешімдерін жетілдіру және тарату әдістері
мен қағидаларының біртұтас жүйесін білдіреді.
Кәсіпорынның қаржылық іскерлігін тиімді басқаруды бірқатар қағидалар
қамтамасыз етеді. Олардың ішіндегі негізгілері келесілер:
1) Кәсіпорынды басқарудың жалпы жүйесімен интеграциялануы (бірігуі).
Кәсіпорын қызметінің қандай сферасында болмасын қабылданған басқару шешімі
тікелей немесе жанама түрде ақша ағымының қалыптасуына және қаржы
қызметінің нәтижесіне әсер етеді.
2) Басқару шешімдерінің қалыптасуының кешенді сипаты. Бұл қағида
бірінші қағидамен сабақтас. Мысалы: жоғары табысты қаржы инвестицияларын
құру өндірістік іскерлікті қаржыландыруда тапшылық тудыруы және соның
салдары ретінде өндірістік табыс көлемін, яғни меншікті қаржы ресурстарын
қалыптастыру әлеуетін төмендетуі мүмкін. Сондықтан да қаржы менеджменті
әрқайсысы кәсіпорынның қаржылық іскерлігінің жалпы нәтижелілігіне өз үлесін
қосатын, бір-біріне тәуелді басқару шешімдерінің зерттемесін қамтамасыз
ететін кешенді басқару жүйесі ретінде қарастырылуы тиіс.
3) Басқарудың жоғары серпінділігі. Әрқашанда алдыңғы кезеңде
құрастырылған және таратылған қаржы ресурстарын қалыптастыру, пайдалану
және ақша айналымын оптимизациялау саласында құралған тиімді басқару
шешімдері әрқашанда кәсіпорын қызметінің келесі сатыларында қайта қолданыла
бермеуі мүмкін. Бұл өндірістің ішкі, әсіресе сыртқы факторларының
өзгеруімен байланысты.
4) Жеке басқару шешімдерін өңдеуге көпнұсқалық әдістеме. Әрбір басқару
шешімдеріне қаржы ресурстарын қалыптастыру және қолдану аумағында дайындау
және ақша айналымы оптимизациясы әрқашанда әрекеттің баламалы мүмкіндігін
ескеруі керек.
5) Кәсіпорынның даму мақсаттарын стратегиялық бағдарлау. Ағымдағы
мерзімде қаржы қызметі аясында басқару шешімдерінің жобалары қандай да бір
тиімді болмасын, егер олар кәсіпорынның негізгі мақсатымен, яғни
кәсіпорынның алдағы кезеңдегі дамуының стратегиялық бағыттарымен қарсы
келіп, ішкі қаржы көздері есебінде меншікті қаржы ресурстарының үлкен
көлемінің қалыптасуының экономикалық базасын бұзып, қарама-қайшылыққа түссе
ондай жобалардың қабылданбауы қажет.
Басқарудың тиімділігі экономиканың кез келген субъектісі үшін
фундаментальды маңызға ие, әсіресе оның ролі коммерциялық банктердің жұмыс
жасау механизмінде ерекше. Банк бизнесінің маңызды ерекшелігі мынада, бұл
жерде тәуекелдің дәрежесі өте жоғары, сондықтан кез келген басқарушылық
қате өтімділіктің жоғалуына, төлем қабілеттілікке және банкротқа ұшырауға
алып келеді.
Соңғы жылдары басқару деген түсінікпен салыстырғанда, менджмент
түсінігі сәнді болды. Осы екеунің арасында қандай өзгешелік бар және ол
принципиалды ма? Қазақстанның банктік энциклопедиясында бұл түсінікке
мынадай түсіндірмелер келтірілді: менеджмент (басқару, ұйымдастыру,
меңгеру) жоғары экономикалық нәтиже алудағы оптималды тәсілдерді таңдауға
бағытталған нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынды (фирма) басқару
арқылы анықталады. Қаржы менеджментінің негізгі мақсаты – бұл ағымдағы және
болашақ кезеңде кәсіпорынның меншік иелерінің әл-ауқатын максималдауды
қамтамасыз ету. Кәсіпорынның нарықтық құнын максималдауды қамтамасыз етуде
олар иелерінің түпкі қаржылық мүдделерін жүзеге асырады.
Аталған мінездеме “ең негізгі мақсат – бұл пайданы молайту” деген жалпыға
таралған оймен қарама-қайшылыққа түседі. Кәсіпорынның нарықтық құны
әрқашанда пайда жоғарылаған сайын міндетті түрде өсе бермейді. Егер,
мысалы, алынған жоғары пайда ағымдағы тұтыну мақсатына жұмсалып,
нәтижесінде кәсіпорын өзінің дамуына қажет меншікті қаржылық ресурстардың
негізінен қалыптасу көзінен айрылып қалса, ал дамыған кәсіпорын өзінің
бәсекелестік қабілетін жоғалтады, бұл оның нарықтық құнының немесе
нарықтағы акция құнының төмендеуіне әкеледі. Бұған қоса қаржылық тәуекелдің
жоғары деңгейінде және алдағы кезеңдегі банкроттылық қаупі жағдайында
кәсіпорын жоғары пайдаға жете алады, алайда бұл да кәсіпорынның нарықтық
құнының төмендеуіне негізделеді. Сондықтан нарық шарттарында пайданы
молайту қаржылық менеджменттің басты, бірақ нгізгі емес міндеттерінің бірі
болып табылады.
Осылайша, менеджмент мәнінің келесідей принциптері мен элементтері
ұсынылады (1-кесте):
1-кесте
Менеджменттің қағидалары мен мәні
Менеджменттің қағидалары Менеджменттің мәні
1. Фирманың нақты және анық 1. Фирманың мақсататры мен
стратегиясы мен оның шекарасында міндеттерін анықтау
іздеу еркіндігі.
2. Мамандандырылған ақпарат 2. Осы мақсаттарға жетуде тиімді
жинау, сыртқы байланыстарды, тәсілдерді шығару.
персоналдармен алмасу, жаңа идеяларды
белсенді түрде іздеу жүйесін құру.
3. Бағалау жүйесін құру мен жаңа 3. Практикада басқарушылық
идеяларды жүзеге асыру. шешімдерді іске асыру.
4. Жеке мүдделер мен іздеу 4. Алынған нәтижелерді талдау
мақсаттарының интеграциясы
5.Алдын ала қабылданған шешімдерге
өзгерістер енгізу және олардың
оптимизациясы.
6. Кадрларды оқыту мен дайындау.
Мұндай жағдайда банктер қызметіне келтірілген пункттердің толықтығы
мен олардың пайдаланушылығы маңызды емес, тек қана жоғарыда қойылған
сұраққа жауап беруге көмектесетін менеджмент туралы нақты көрсетілім
береді.
Банктік менеджмент – жалпы стратегиялық және тактикалық жоспарлаумен,
реттеумен, банктік іс-әрекетті қадағалаумен, қызметкерлерді басқарумен
байланысты қарым-қатынастарды басқару. Басқаша айтқанда банктік менеджмент
- бұл ақша ресурстарын пайдалану және құрумен байланысты қарым-қатынасты
басқару, яғни банктік саладағы қаржы менеджменті және қызметшілерді басқару
жиынтығы.
Қаржы менеджменті өзінің негізгі мақсатын тарату үдерісінде келесідей
міндеттерді шешуге бағытталған:
1) Алдағы кезеңде кәсіпорын дамуына қатысты міндеттерге сәйкес
қаржылық ресурстар көлемінің жеткілікті қалыптасуын қамтамасыз ету. Бұл
мақсат кәсіпорынның алдағы кезеңдегі қаржы ресурстарындағы жалпы
қажеттіліктерін анықтау жолымен тартылған меншікті қаржы ресурстарын
сыртқы құралу көздер есебінен барынша көбейту, меншікті қаржы көздерін
қалыптастырудың ішкі құралу көздер есебінен мақсаттылығын анықтау, қарыз
қаржы құралдарын тартуды басқару, қаржы капиталының құралу көздері
құралымын оптимизациялау сияқты істерді жүзеге асырады.
2) Кәсіпорын қызметінің негізгі бағытындағы қаржы ресурсының
қалыптасқан көлемін тиімді пайдалануды қамтамасыз ету. Қаржы ресурстарының
қалыптасқан көлемін бөлшектеуді оптимизациялау – бұл кәсіпорын өндірістік
және әлеуметтік даму мақсатына жұмсалуының қажетті пропорционалды түрде
тағайындалуын, кәсіпорынның мүлік иелеріне инвестицияланған капиталға
қажетті табыс деңгейінің төлемін және тағы басқаларды қалыптастырады. Қаржы
ресурстарының қалыптасқан көлемін тиімді пайдалану процесі кезінде
кәсіпорын дамуының стратегиялық мақсаты мен салынған қаражаттар
қайтарылымының мүмкін болатын деңгейін ескеру қажет.
3) Ақша айналымын оптимизациялау. Бұл тапсырма кәсіпорын ақша
қаражаттарының айналым шеңбері процесіндегі ақша ағынын тиісті басқару
арқылы, әр жеке кезеңдердегі ақша қаражаттарының түсімі мен жұмсалу көлемін
синхронды қамтамасыз ету арқылы, олардың айналым активтерінің қажетті
өтімділігін қолдау арқылы жүзеге асырылады. Сонымен қатар, бос ақша
қаражаттар қалдығы инфляциядан қорғану үшін ең аз көлемде болуы қажет.
4) Қаржылық тәуекелдің қарастырылып отырған деңгейінде кәсіпорын
табысының максималдығын қамтамасыз ету. Бұл тапсырма кәсіпорын активтерін
тиімді басқару олардың құрамы мен көлемін оптимизациялау арқылы жүзеге
асырылады. Осыған байланысты кәсіпорын экономикалық даму мақсаттарына жету
үшін баланстық пайданы емес, ал өз иелігіндегі, салықтық , амортизациялық
және дивиденттік тиімді саясат жүргізуді талап ететін таза пайданы
максималдау қажет.
5) Пайданың қарастырылып отырған деңгейінде қаржылық тәуекелділік
деңгейін минималдауды қамтамасыз ету. Бұл тапсырма жеке операцияларға,
сонымен бірге қаржы қызметіне толықтай тән қаржы тәуекелділігін тиімді
басқару жолымен жүзеге асады. Бұл басқару үдерісі қаржылық тәуекелдің жеке
түрлерін, олардың профилактикасы мен минималдылығы, ішкі және сыртқы
сақтандырудың тиімді формасын бағалауды қарастырады.
6) Кәсіпорынның даму үдерісіндегі тұрақты қаржылық теңсіздігін
қамтамасыз ету. Мұндай теңсіздік кәсіпорын дамуының барлық сатыларындағы
төлем қабілеттілігі мен қаржы тұрақтылығының жоғары деңгейімен көрсетіледі
және де капитал мен активтерінің оптималды құрылымының қалыптасуымен,
әртүрлі қаржы көздері есібінде қалыптасқан қаржылық ресурстар көлемінің
тиімді пропорциясымен, инвестициялық қажеттіліктерді қаржыландырудың
жеткілікті деңгейімен қамтамасыз етіледі.
1-сурет. Қаржылық менеджменттің құрылымы
Банктік менеджментті қаржы менеджментіне және қызметкерлерді басқаруға
бөлу коммерциялық банктегі объект құрылымына байланысты. Сондықтан оны
банктің іс-әрекеті ретінде қарауға болады (2-кесте). Банк – жеке және қарыз
капиталдарын басқаратын ұйым. Бірақ “капиталды” әлеуметтік-экономикалық
процестердің дамуының негізі ретінде қарауға болады. Капиталға берілген осы
түсініктеме адамдар арасындағы қарым-қатынастарды анықтайды. Сондықтан адам
капиталын басқару – бұл несиелік ұйымды басқару процесінде адамға деген
қатынас. Банк үшін бұл пайда, өтімділік, тұрақтылық т.б. болуы мүмкін.
Банктік менджменттің үлгісі келесі кестеде көрсетілген (2-кесте).
Қаржылық менеджменттің өзіндік ерекшелігіне несие банктік жүйенің
экономикалық процестердегі біркелкі технологияларды қамтымауында деп білуге
болады. Коммерциялық банктегі қаржыңың, менеджменттің басты ерекшелігі де -
нарықтық экономикасының алғашқы тобындағы барлық ақша функциясын жүйелі
түрде басқару, яғни ерекше экономикалық субъект болуында. Қаржылық
менеджменттің негізгі банктегі қаржылық операцияларды зерттеу және банк
клиентінің ақшасын басқару процестері болып табылады.
2-кесте
Банктік менеджменттің қызметі
Қаржы менеджменті Қызметкерлерді басқару
1. Активтерді және пассивтерді 1. Әкімшілік ұйымдастыру жүйесі
басқару және еңбек ақы
2. Өтімділікті басқару 2.Қызметшілерді таңдауды
3. Меншікті капиталды басқару ұйымдастыру
4. Қарыз капиталын басқару 3. Қызметшілерді дайындауды
5. Банктік тәуелділікті басқару ұйымдастыру
6. Несие қоржынын басқару
7.Банк ішіндегі бақылауды
ұйымдастыру
3-кесте
Банктік менеджменттің міндеті
Міндеті Шешілетін міндеттердің мазмұны
Банктік саясат 1. Негізгі міндеттердің қойылымы.
2. Кешенді бағдарлама мен жобаны өңдеу.
3. Банк іс-әрекетін басқару әдістемесін өңдеу.
4. Банкті дамыту саясатын таңдаумен байланысты банктің
ұйымдық құрылымын өңдеу.
5. Банктің қызметшілерін басқару стратегиясы
қызметші жұмысын ұйымдастыру;
6. Қызметшіні ынталандыру.
Банктік 1. Нақты нарықты таңдау.
маркетинг 2. Банктік қызметті дамыту үшін ұзақ және қысқа мерзімді
мақсаттарды орнату.
1. Клиенттерге қызмет көрсету үшін жаңа банктік
Банктік технологияларды енгізу.
өнімдерді құру 2. Банк клиенттерінің қажеттілігін қанағаттан-дыру үшін
банк іс-әрекеті процесінде ақша қорларының нысанын өңдеу.
1. Банктік қызметтің жаңа нарығын жаулап алу.
Клиенттерге Бәсекелестікті нығайту, банктің ресурстық базасын кеңейту,
қызмет көрсету, қосымша пайда әкелетін ақша ағымдарын құру.
қызметтерді 2. Пайда табу
сату, банктің
клиенттік
базасының
құрылуы
Экономика және 1. Капитал өсімі.
қаржы 2. Өтімділікті және пайданы басқару.
Ақпараттық 1. Қаржы операциясын жоспарлау жүйесі.
қамтамасыз ету 2. Банктің даму стратегиясын таңдаумен байланысты
Әкімшілдік қызметшінің мамандығы.
Коммерциялық банктегі қаржылық менеджмент - бұл ақша ресурсын
пайдалану мен құрылымдық процестерді басқару. Ол ұйымдастырушы -
технологиялық менеджмент банк бөлімшелерін басқарумен және банк қызметін
әртүрлі процестердегі олардың өзара қатынастары. Сонымен бірге банк
қызметтеріне басқарумен бірге тығыз байланыста. Қаржылық несиелермен қатар,
коммерциялық банктің ұйымдастырушы - технологиялық сипатында маңызды
мәселелер болып, коммерциялық банктің менеджментін сәйкес - аналитикалық
қамтамасыз ету.
Қаржы менеджменті өзінің басты мақсаттары мен негізгі міндеттерін
анықталған функциялар арқылы жүзеге асырды. Бұл функциялар қаржы
менеджментінің кешенді мазмұнымен белгіленген негізгі 2 топқа бөлінеді.
1) Қаржы менеджментінің функциялары басқару жүйесі ретінде. Бұл
функциялардың құрамы оның ерекшелігін ескере отырып менеджменттің кез-
келген түріне қатысты сипаттама.
2) Қаржы менеджментінің функциялары кәсіпорынды басқарудың арнайы
нысаны ретінде. Бұл функцияның құрамы қаржы менеджментінің нақты
обьектісімен анықталады.
Қаржы менеджментінің негізгі функцияларының мазмұнын жеке топтарға
бөліп қараймыз.
Қаржы менеджментінің басқару жүйесі ретіндегі функциясы тобына
негізгі болып келесілер кіреді:
1) Кәсіпорынның қаржылық стратегиясын жасау. Осы функцияны жүзеге
асыру барысында мақсат жүйелері және ұзақ мерзімді кезеңге қаржылық
қызметтің мақсаттылық көрсеткіштері қалыптасады. Кәсіпорынның қаржылық
стратегиясы оның экономикалық дамуында жалпы стратегияның негізгі ажырамас
бөлігі ретінде қарастырылады.
2) Кәсіпорын қаржылық қызметінің барлық тұрғылары бойынша басқару
шешімдерін жүзеге асырумен және қабылдаумен қамтамасыз ететін ұйымдық
құрылымның құрылуы. Бұл функцияны жүзеге асыру барысында қаржылық
қызметтерге бағытталған кәсіпорынның функционалды ауыспалы шарттарына осы
ұйымдық құрылымның тұрақты бейімделуін қамтамасыз етуі қажет. Сонымен
қатар, бұл құрылымдар, кәсіпорынды басқарудың жалпы ұйымдық құрылымында
интегнациялануы қажет.
3) Басқару шешімдерінің баламалы нұсқасының негізделуін қамтамасыз
ететін тиімді ақпаратты жүйелерін қалыптастыру. Бұл функцияны жүзеге асыру
барысында қаржы менеджментінің көлемі және мазмұны анықталады; осы
қажеттіліктерді қанағаттандыратын ақпараттың ішкі және сыртқы құралу
көздері қалыптасады. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының және қаржылық
нарықтың коньюктурасы ұйымдастырылады.
4) Кәсіпорынның қаржылық қызметінің әр түрлі тұрғыдан талдауының
жүзеге асуы. Бұл функцияны жүзеге асыру барысында жеке қаржылық
операциялардың жедел және тереңдетілген талдауы; кәсіпорынның жеке
бөлімшелерінің қаржылық қызметінің нәтижелері; кәсіпорынның бүтін және
бөлшектелген жеке бағыттары бойынша қаржылық қызметтің жинақталған
нәтижелеріне талдау жүргізіледі.
5) Кәсіпорынның негізгі бағыттары бойынша қаржы қызметін жоспарлауды
жүзеге асыру тарату функциясымен – стратегиялық жоспар зерттемесі, сонымен
қатар қаржылық қызметтің негізгі бағыттары бойынша ағымдағы жоспар және
оперативті бюджет жүйесі, кәсіпорынның әр түрлі құрылымдағы бөлімшелері мен
бүтіндей кәсіпорын бойынша жетілдіру бір-бірімен тығыз байланысты.
6) Қаржылық қызметтің басқару шешімдерін қабылдауда нақтылы
ынталандыру жүйесін жасау. Бұл функцияны атқару кезінде басшылар,
құрылымдық бөлімше т. б. бойынша мадақтау мен жауапкершілігін белгілеу
қарастырылады.
7) Қаржылық қызмет нысанында қабылданған басқару шешімдерін
іске асыру үшін тиімді бақылауды жүзеге асыру. Бұл функцияны жүзеге асыру
кәсіпорында ішкі бақылау жүйесінің құрылуымен, жеке қызмет және қаржы
менеджерлерінің бақылау міндеттері бойынша бөлінуі, бақыланатын
көрсеткіштер мен белгілі мерзім жүйесінің анықталуымен, жүзеге асырылған
бақылау нәтижелеріне оперативті әсер етумен байланысты.
Қаржылық менеджменттің функциясының кәсіпорын басқарудың арнайы
нысаны ретіндегі негізгілер болып келесілер табылады:
1) Активтерді басқару. Басқарудың бұл функциясы активтердің
жеке түрлеріне қажеттіліктің пайда болуы және олардың бүтіндей сомаларының
анықталуы, актив құрамын оптимизациялау, айналымдағы активтердің жеке
түрлері өтімділігінің қамтамасыздандырылуы және олардың айналым циклының
формасы мен көздерін құру болып табылады.
2) Капиталды басқару. Бұл функцияны жүзеге асыру барысында кәсіпорын
активтері қалыптасатын капиталды қаржыландыруға арналған жалпы қажеттілік
анықталады; капитал құрылымын жетілдіру; өтімді активтердің түрлеріне сай
капиталды қайта қаржыландыру бойынша шаралар жүйесі жетілдіріледі.
3) Инвестицияларды басқару. Оның функциялары келесілер: кәсіпорын
инвестициялық қызметінің маңызды бағытының қалыптасуы; жобалардың
инвестициялық тартымдылық бағасы және өте тиімді сұрыптау, шынайы
инвестициялық бағдарламалар мен инвестициялық портфельдің қалыптасуы.
4) Ақша ағымын басқару функциялары келесілер: кіргізілген және
шығарылған ақша ағындарының қалыптасуы; уақытша бос ақша активтерінің
қалдықтарын тиімді пайдалану.
5) Қаржылық тәуекелдерді басқару. Бұл функцияны жүзеге асыру барысында
қаржы тәуекелдерінің негізгі құрамдары, мүмкін болатын қаржы жоғалту көлемі
мен олардың деңгейінің бағасы пайда болады, профилактикалық шаралар жүйесі
және жеке қаржылық тәуекелдердің минимизациясы, сонымен қатар оларды
сақтандыру жүйелері қалыптасады, банкроттық қауіптілік деңгейі болжанады.
Осы функциялардың әрқайсысы қаржылық басқарудың обьектісі және қаржылық
қызметінің негізгі формалары ретінде кәсіпорын ерекшелігі мен олардың
мақсатын бағыттайды.
Коммерциялық банктің пайдалы қызметін субъектік түрде қарастыру және
технологиялық процестердің өндірістілігі мен ұйымдастырушылық құрылымдары
болады.
Банктер әрқашанда нарықтың жаңа қажеттіліктерін қанағаттандыруы
керек, банктік емес қаржылық ұйымдармен бәсекелесуге даяр болуы керек.
Банктік менеджменттің негізгі міндеті болып қатынастар жүйесін құру
табылады. Осыған байланысты банктік менеджмент қатынастар жүйесі ретінде
қаржы-экономикалық, құрылымды-функционалдық және функционалды-технологиялық
параметрлер байланысын көрсетеді.
Қазіргі уақытта Қазақстанда коммерциялық банктердегі қаржы
менеджментіндегі ерекшелік – ол банк-несие жүйесі шеңберінде несиелік
ұйымдағы экономикалық процестерді басқару технологиясының біркелкі болмауы.
Коммерциялық банктегі қаржы менеджментінің негізгі ерекшелігі – бұл ақшаның
барлық қызметін жүйелі басқаратын экономикалық субъект.
Коммерциялық банктегі қаржы менджментінің іс-қимыл объектісі - банктің
қаржы операциясын басқару процесі.
Коммерциялық банктегі қаржы менеджментінің мақсаты – банктің қаржы
операциясын жоспарлауды қамтамасыз ететін функціионалды-технология
жүйесінің қызметінің тәртібін талап етуді анықтау. Қаржы менеджментінің
жүйесінде басқарудың қолданбалы тәсілдері ерекше орын алады. Әртүрлі
иерерархиялық деңгейдегі нақты басқарушылық міндеттерді шеше отырып олар үш
базалық топқа жіктеледі – қаржылық жоспарлау, қаржыны оперативті түрде
жоспарлау, қаржылық бақылау мен талдау. Олар өзара әрекет ету механизмдері
келесі кесте түрінде ұсынылады. Банктік менеджменттің маңызды бағыттарының
біріне банк қызметкерлерін басқару жатады.
Банк қызметкерлерін басқару мыналарды қамтиды:
- еңбекті мотивациялау;
- банктің ұйымдастырылу құрылымы;
- кадрлардарды таңдау;
- кадрларды даярлау және қайта даярлау жүйесі;
- еңбек ақы төлеу механизмі және ынталандыру;
- ішкі бақылау және аудитті ұйымдастыру;
- қызметті өсіру жүйесі;
- ұжымдағы қарым-қатынас прициптері.
Банктің менеджментінің мақсаты екі түрлі болады: экономикалық және
әлеуметтік. Банктің экономикалық мақсаты – банктің қызметінде жоғары пайда
алуды қамтамасыз етуді көздейді. Әрине банктік жоғары деңгейде табыс алуы
тек қана банк қызметкерлері үшін емес сондай-ақ клиенттер үшін де пайадалы,
яғни ол банктің тұрақтылығын және сенімділігін көрсетеді.
Банктік менеджменттің әлеуметтік мақсаты – банк банктің көрсететін
қызметтері мен өнімдерінің клиенттердің қажеттілігін толық
қанағаттандыруын қамтамасыз ету. Ол үшін банкті басқару жүйесіне маркетинг
қызметі жақсы дамуға тиісті. Маркетингтік зерттеулерді ұйымдастыру арқылы
банк клиенттердің сұранысына ие банк өнімдерін жасап, олардың бағасын
анықтай алады.
Банктік менеджменттік экономикалық және әлеуметтік мақсаттарына жетуде
банктік менеджменттік алдында мынадай міндеттер белгінеді:
- активтерінің шекті тәуекел деңгейінде банктің пайдалығын басқару;
- пайданың көлемін оңтайландыру арқылы банктің өтімділігін басқару;
- банктің тәуекелін басқару әдістемесін жасау арқылы тәуекелдерді басқару;
- банк қызметкерлерінің барлық потенциалдық мүмкіндіктерін пайдалану үшін
қызметкерлерді басқару.
Банктегі қаржылық менджмент тұрғысынан басқару мынадай құралдарды
қамтиды:
- банк қызметін жоспарлау;
- банк қызметін талдау;
- банк қызметін реттеу
- банк қызметін бақылау;
Банк қызметін жоспарлау банктің болашағын көруге, оның қызметінің
ауқымын, саласын және мүмкін болатын нәтижелерін болжауға мүмкіндік береді.
Банк қызметіндегі жосарлау процесі екі түрге: стратегиялық және ағымдағы
жоспарлауға бөлінеді.
Жоспарлау мынадай сұрақтарды қамтиды:
- банктің статегиялық мақсаттары мен міндеттерінң мазмұны;
- банктік және жалпы экономикалық жағдайларға талдау жасау;
- банк стратегиясын жасау;
- банк ресурстарын бөлу механимі;
- жоспарлы көрскеткіштердің орындалуына бақылау жасау нысандары.
Банк менеджментін талдау - банк қызметін қол жеткізген нақты нәтижелерін
болжанғандарымен, сондай-ақ өткен мерзімдердегі көрсеткіштермен салыстыру
негізінде бағалауды білдіреді. Талдау қорытындылары банктің дамуының оң
және теріс жақтарын, шығындарын, пайдаланбаған резервтерін, жоспарлаудағы
кемшіліктер мен шешім қабылдаудағы сәтсіздіктерді анықтауға мүмкіндік
береді.
Банк қызметін талдау банктің балансын талдауға негізделеді. Талдаудың
басты бағыттарына мыналар жатады:
- банк қызметінің көлемдік даму көрсеткіштерін бағалау, соның ішінде: банк
активтерін, депозиттерін, меншікті капиталын, несиелерін және пайдасын
бағалау. Бағалауды басқа банктердің осындай көрсеткіштерімен салыстыру
арқылы банктің банк жүйесіндегі орнын немесе рейтингін анықтауға болады.
Бұл талдаудың нәтижелері банктің даму стратегиясын жасауға мүмкіндік
береді.
- ресурстық базаны бағалау: банктің ресурстарының көлемін, құрылымын және
негізгі даму ағымдарын, депозиттердің тұрақты және тұрақсыз бөліктерін
анықтайды;
- банк активтерінің сапасын бағалау: банк активтерінің көлемін, құрылымын,
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz