Қ.-М. Жүсіп және ұлттық поэзияның зерттелу мәселелері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4-10
І тарау Қ.-М. Жүсіп және ұлттық поэзияның зерттелу мәселелері
1.1. Қ.-М.Жүсіп
өмірбаяны ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 11-19
1.2. Кеңестік дәуірдегі қазақ өлеңтану
ілімі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 20-32
1.3. Зерттеуші нысанындағы өлеңтанушылық
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33-41
ІІ тарау Поэзиядағы поэтиканы тұжырымдаулары
2.1.Зерттеушінің поэзиядағы эстетиканы
саралауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42-58
2.2. Ақындық шеберліктегі көркемдікті тану, саралау
үрдісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59-69
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .70-72
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..73-74
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Жұмыста қазақ әдебиеттану ғылымының бір
саласы лириканың теориялық мәселелерін зерттеген ғалымның еңбектері жан-
жақты сараланады.
Тақырыптың өзектілігі: Поэзия сырына үңілу, сондықтан да, әр уақытта
қызғылықты, әр уақытта актуальды. Әсіресе қазіргі заман поэзиясы қыры мен
сыры алуан тілде туып жатқан поэтикалық шығармаларды түбегейлі зерттеу,
оның әр заманға лайық қалпын, бағыт-бағдарын тексеру – әдебиет туралы
ғылымның міндеті. Өлең теориясы көне заманнан келе жатқан ғылым болғанымен
әрбір дәуірдің жаңа туындысыжаңалық енгізбей тұрмайды. Оның үстіне әр
тілдегі поэзияның өзіндік бояуы, бейнелеу үлгілері болуы әбден шарт. Соңғы
заманда, әсіресе ХХ ғасырдың бас кезінде және кейінгі дәуірде поэзия туралы
ғылымның біразы жаңа арнада дамуының өз алдына себебі, заңдылығы бар.
Адамның өзін-өзі тануының жаңа дәуірі басталды. Поэзияға деген көзқарас
та бұған байланысты біраз өзгерді. Халықтың жаңа мазмұндағы өміріне,
дүниетанымына лайық поэзия қанатын кең жайды. Жат формалистік ағымдардың
бәрі өткен күннің елесі болып қалды. Соңғы дәуірде де озық дәстүрді
уағыздау үлкен ізденістің ізіне айналды. Өлеңнің теориясы, құрылысы,
техникасы жайында біраз еңбектер шыққаны оқушы жұртқа мәлім. Аристотельден
Белинскийге дейінгі, онан бергі В.Брюсов, Ю.Тынянов, Б.Томашевский,
В.Шкловский, В.Жирмунский, Л.Тимофеев, қазақ поэзиясын алсақ Ш.Уалиханов,
Т.Шапайға дейінгі өлеңнің теориялық мәселелері, әсіресе оның тілі, түзілісі
сияқты жайлар әр халықтың поэзиясына лайық қаралып зерттелген. Қазақ
әдебиетінің көп дәстүрлерінің жаңарып, жаңа дәуір, жаңа құрылысқа
байланысты мазмұны мен түрі өзгеруінің басты себебі, әрине, сол жаңа идеяда
жаңа мақсатта жатыр. Жаңашылдық төркіні де осыдан ізделінбек. Ұлттық
поэзияның өсіп, өркендеу жолы – озық дәстүр мен тынбай ізденудің, жаңа
образдар мен суреттер жасаудың жолы. Ғалым Қ.-М. Жүсіп қазақ поэзиясының
осы сапардағы үлкен шығармашылық ерекшеліктерінің бірі ретінде ұлттық
дәстүр мен жаңашылдықты байырғы бейнелеу құралдарымен оның жаңарған
түрлерін негізге ала отырып зерттейді.
Кеңестік дәуірдегі әдебиеттануда М.Әуезов, С.Мұқанов, С.Сейфуллин,
Ә.Тәжібаев, Е.Ысмайылов, Ә.Жәмішев, Қ.Өмірәлиев, М.Базарбаев, Ә.Қоңыратбаев
т.б. көрнекті қоғам, әдебиет қайраткерлері айтқан толғақты ой пікірлердің
қазақ әдебиетінің ұлттық сипаты мәселесімен тоғысатын тұстары аз емес.
Е.Ысмайыловтың, Қ.Жұмалиевтың әдебиет теориясына арналған оқулықтарын да
әдебиетіміздің ұлттық сипатын әңгімелеулен алшақ жатқан дүниелер дей алмас
едік. Ал академик – жазушы З.Қабдоловтың Сөз өнерін қазақ әдебиетінің
теориялық мәселелерінің барлығын шығармашылықтың психологиясымен
байланыстырып, тұтастай алып зерттеген тереңдігімен, көркемөнер табиғаты,
әдебиет дүниесінің бітім-болмысын талдаудағы нәзік сыршылдығымен
ерекшеленетін еңбек десек, әсіресе ғалымның өлең теориясы, лирикалық
поэзияның тегі мен төркіні, табиғаты туралы айтқан тұрлаулы толғаныстарында
қазақ поэзиясының ұлттық сипаты мен мінезіне, дәстүрі мен бүгінгі өміріне
қатысты дүниелерінің біз үшін қымбат та құнды болғандығын айта кетер едік.
Сондай-ақ З.Ахметовтың өлең құрылысы, поэтикалық тіл табиғатын зерттейтін
еңбектерінің қазақ поэзиясының ұлттық сипатына тікелей қатыстылығы, аталмыш
мәселенің ашылуына қомақты үлес болып қосылған дүниелер болғандығы ақиқат.
Басқа да ғалымдардың: Ә.Марғұлан, М.Қаратаев, Р.Бердібаев, Ә.Қоңыратбаев,
Т.Кәкішев, А.Нарымбетов, С.Негимов, Б.Кәрібаева, Қ.Мәшһүр-Жүсіпов,
Ш.Елеукенов, Н.Ғабдуллин, Ж.Дәдебаев, Б.Майтанов, Б.Кәрібаева, Т.Шапай,
Б.Ыбырайымов, Қ.Ергөбеков, Б.Кәрібозұлы, Ә.Қайырбеков, т.б. еңбектерінде де
қазақ әдебиетінің оның ішінде қазақ өлеңінің ұлттық табиғатына, көркемдік
ерекшелігіне қатысты ой пікірлер жетерлік.
Қ.-М.Жүсіптің қазақ поэзиясының пішінімен мазмұнынан тудырып жасаған
ғылыми-эстетикалық тұғырнамасы, сондай-ақ лирикалық жанрларға берген
анақтама-талдауларында жалпы қазақ әдебиетінің теориясы, біз қарастырып
отырған қазақ поэзиясының ұлттық сипаты, көркемдік құрылымы жөнінде
теориялық құнды ой пікірлер көп кездесіп жатады.
Ұлттық поэзияның әдебиет өміріндегі рөлі мен қызметі, қыры мен сыры,
жан-жақтылығы Қ.-М.Жүсіптің ғылыми еңбектерінің желелі жүйесі, негізгі
зерттеу объектісі (нысаны) болды. Ол: Осы орайда әдебиетке тек таптық
тұрғыдан келудің бұған дейінгі зерттеулердің бәріне ықпал етіп келгенін
есте ұстау керек. Тіпті ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетіне үңілгенде, оны
Мағжан Жұмабаев, Шәкәрім Құдайбердіұлы, М.Ж.Көпеев т.б. ақындарсыз алудың
өзі қазақ әдебиетінің оның ішінде қазақ лирикасының дамуын жан-жақты, толық
қамту ісін қиындатқаны белгілі. Әрине, әдебиетті зерттеу ісі ешқашан
тоқтамайтынын, тек белгілі бір еңбек белгілі бір тақырыпты игеруді жаңа
биікке көтеріп, өзінен кейінгі жаңалықтарға жол ашатынын ескерсек, бұған
дейінгі ізденістердің өз кезінде де, қазір де өзіндік мәні болғанын жоққа
шығармаймыз [1.9]. Сондай-ақ Әйтсе де оқулықта берілген дұрыс анықтама
бар да, лирика туралы сын кітаптарында, мақалаларда сол анықтаманың іске
асуы, қыры мен сыры бар ғой. Біз осыны секере бермейміз. Лирикалық қаһарман
сезім толғанысы эпостағыдай кең бейнеленбайтіні рас. Бірақ суреттеу аясы
шағындығы онда да эпостағыдай мінез, бітім ерекшелігі, өсу жолы, қалыптасу
жағдайы болатынын, өзіндік шағын тартысты өткеруін жоққа шығармайды.
Лирикада күрделі сезім де, тартыс та, өсу жолы да – бәрі де болады, тек ол
эпостағыдай кең емес, өзіндік ерекшелігі мол[2.3]-деп, ұлттық лирика
дәстүрінің табиғаты, шығу тегі, әдебиет өмірінен алатын орны, атқаратын
қызметі туралы толымды ойлар, толғақты пікірлер айта алды. Қазақ
поэзиясының жанрлық теориялық мәселелерін жеке авторлар шығармашылығы
негізінде және мәтіндік көркемдік ерекшеліктерді саралауда сөздік
қолданыстарды арнайы қарастырған ғалымның бірі тағы да Қ.-М.Жүсіп. Қазақ
өлеңіндегі бейнелілік пен сөз образдар, метафоралар және көркемдік
бейнелеу тәсілдерінің ерекшелігін айқындауда ғалым зерттеулерінің өзіндік
теориялық көзқарастары қалыптасқан. Жұмыста жалпы поэзия зерттеушілері
еңбектерімен қатар ғалымның өлеңтанудағы методологиялық тәжірибесі
дараланып сипатталады. Зерттеуші еңбектері өлеңтану ғылымының өзекті
арналарын, түйінді мәселелерін шешуде өзінің актуалдылығын танытады.
Қазақ әдебиетіндегі ұлттық дәстүрдің тұрақтылығын көбірек сақтап,
өміршеңдігін молырақ танытып келе жатқан тұсы, қазақ өлеңіндегі жанрлар
жүйесі десек, қателеспейтініміз анық. Қазақ өлеңіндегі жанрлар өміріндегі
ұлттық дәстүрді кең көлемде зерттеу, сөйте отырып оның қаншалықты дәрежеде,
қалай сақталып отырғанын, қазіргі әдеби процеске әсер-ықпалын, басқа ұлттық
дәстүрлермен қарым-қатынасын, байланыстарын анықтау, тұжырымдаудың бағасы
еліміздің егемендігін алып, өнері мен әдебиетіне шындап иелік ете бастаған
тұсында екі еселенетінін айта кетсек артық болмас.
Ұлттық дәстүрдің жанрлар өмірінен айқынырақ байқалып, айшықтала
көрінетіні жанрлардың, біріншіден, өздеріне яки табиғаты мен бітім
болмысына байланыста. Өйткені жанрлар барынша ұлттық категория. Ұлттық
әдебиет жанрының әдебиет тарихын түгел қамтитын туу, қалыптасу, даму
сатыларының ұлттық дәстүрден алшақ кете алмайтындығы қандай ақиқат болса,
ұлттық әдебиет өміріндегі кез-келген көркем шығарманың бәрінен бұрын ұлттық
дәстүрдің негізінде дүниеге келетіне де сондай шындық. Әдебиет өмірінде
көктен түскендей, жерден шыққандай еш нәрсе болмаса, бұл біріншіден,
жанрлар өмірімен дәлелденетін құбылыс. Жанрлар өміріндегі ұлттық дәстүрдің
маңызы мен мәнінің терең болуын тек – қазақ әдебиетінің ғана емес, барлық
халықтар әдебиетінің ортақ сипаты деп тануымыз керек. Сондықтан қазақ
өлеңінің ұлттық сипатын зерттеу барысында поэзиямыздағы жанрлар жүйесінен
аттап кете алмаймыз. Бұл мәселелерді өлеңтанушы ғалымдар еңбектеріндегі
теориялық мәселелерді саралағанымызда да ескеріп отыруымыз керек.
Әдебиеттің ұлттық сипатын ұлттық дәстүр арқылы тануда өлең өнеріміздегі
жанрлар жүйесіне иек артсақ бұнымыз ұлттық дәстүрдің басқаларға қарағанда
жанрлар жүйесінде тұрақты түрде сақталып келе жатқанын мойындау және
қазіргі қазақ өлеңіндегі жанрлар пробллематикасын шешуге үлес қосу болып
табылады. Реті келгенде айта кетуіміз керек, қазіргі қазақ әдебиеттануында
қазақ өлеңінің жанрлық проблемасы толық шешімін таба алмай отыр. Көркем
мазмұнды түр ретінде басқа ұлттар әдебиетіндегі сияқты қазақ өлеңінде де
жанрлардың өмір сүріп отырғандығын және олардың мазмұны мен түрі, қызметі,
т.б. жағынан бір-бірінен айырмашылығының бар екенін мойындасақ, оларды
белгілі бір жүйеде жіктеуіміз, саралауымыз қажет-ақ. Топтастырып
қарастырып, тегіне терең бойламасақ, табиғатын танымасақ, өлеңіміздің
ұлттық сипаты ғана емес, басқа да мәселелері толық шешімін таба алмас еді.
Қазақ өлеңі өміріндегі жанрлардың белгілі бір ізге түскен, қалыптасқан,
жүйеленген классификациясы әлі жасалмай отыр десек, шындықтан алыс
отырғанымыз жоқ. Осы орайда қазақ өлеңтанушылары алдында күрделі мәселелер
тұрады. Қайта құру дәуірінде қазақ әдебиеттану да ғылымының басқа барлық
салалары сияқты жеткен жетістіктерінің жетегінде қалып қоймай, дамыған
үстіне дами түсу керек.
Осы орайда қазақ лирикалық поэзиясының зерттелу жайы көңіл
алаңдатады, дәлірек айтсақ, қазақ лирикалық поэзиясының жанрлық сипатына
арналып, оның тектік табиғатына тереңірек бойлау арқылы бүгінгі әдебиеттегі
хал-күйін, жай-жапсарын жіті зерттеу – қазақ әдебиеттануының күн тәртібінен
түспес кезекті міндеттердің бірі болып, күні бүгінге дейін келіп отыр.
Осы аталған міндеттердің күні бүгінге дейін қазақ әдебиеттануында
комплексті түрде қаралмағанын жасыра алмасақ керек, біздің зерттеуіміздің
негізгі мақсаты осындай олқылықтардың орнын толтыруға бағытталғандығын да
айта кетсек артық болмас. Бұлай дегенде әрине, лирикалық поэзиямыздың жай-
жапсарын әр қырынан алып қарастыратын зерттеу еңбектердің (монография,
диссертация, мақала) бар екендігін айтпай тағы кете алмаймыз. Бұндай
еңбектердің көпшілігінде жекелеген ақындар творчествосына портрет жасау
үстінде лирикалық поэзияның кейбір проблемалары зерттелінсе, қайсыбірінде
оның арихы мен теориясына қатысты ойлар айтылады.
Қазақ лирикасының жанрлық сипатын кешенді түрде алып зерттейтін
еңбектердің жоқтығы қандай ақиқат болса, бұл жұмысты атқарып шығудың оңай
шаруа еместігі сондай шындық екендігі де даусыз. Қазақ лирикалық
поэзиясының жанрлық сипатын бүгінгі әдебиеттану деңгейінде зерттеу үшін,
біріншіден, сол зерттеуіміздің принципі мен әдіс-тәсілдері жаңаша қойлуы
қажет болады. Өйткені лириканы зерттеуде бұрыннан қолданылып келе жатқан
жанрлық және тематикалық принциптер уақыт талабымен талғамына жауап бере
алмастай күйде, яғни ескірген.
Осы айтылғандардың барлығының да қазақ өлеңдерінің кешегі, бүгінгі
жағдайларына тікелей қатыстылығы ешқандай дау тудырмайды. Лирикалық
шығармаларды классификациялау арқылы өлең табиғатын тану мен таныту
мәселесі қазақ әдебиеттануы үшін де өзекті.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Қазақ әдебиеттану ғылымында жекелеген
ғалым еңбектерінің маңыздылығы жөнінде зерттеу еңбектері қалыптасып келеді.
Сонау ХХ ғасырдың басындағы А.Байтұрсыновтың ғалымдық қырлары жөнінде
қазірде көптеген ғалымдардың өзіндік тұжырымдары мен зерттеулері жазылып
жүр. Мәселен, академик З.Қабдоловтың, Р.Нұрғалиевтың Әдебиет танытқыш
еңбегі жөніндегі өзіндік саралаулары, бағалаулары мақалалық, монографиялық
деңгейдегі еңбектердің нысанына айналды. Сол сияқты ақын, қайраткер, ғалым
Ә.Тәжібаевтың шығармашылығы жөнінде арнайы диссертациялық еңбектер жазылды.
Профессор Ә.Мұсақұловтың Ә.Тәжібаевтың шығармашылығы жөнінде жазылған
монографиясында оның Өмір және поэзия зерттеуіндегі сыншылық, ғалымдық
методологиясы айтылады. Қазақ өлеңтанушы ғалымдары Қ.Өміралиевтің,
М.Базарбаевтың, Ә.Қоңыратбаевтың, Ә.Жәмішевтің зерттеулері төңірегінде де
сараптамалық зерттеулер қалыптасып келеді. Бұлар жөнінде ғылыми ой-
байламдарында зерттеу әдістерінің қыр-сыры жан-жақты ашылады. Мәселен,
Қ.Өмірәлиевтің Қазақ поэзиясының жанры мен стилі еңбегінде кешенді
зерттеу әдістерінің болғандығы жайлы әңгімелер айтылып жүр. Бұл зерттеудің
ерекшелігі ғалымның қазақ өлеңін көркемдік бейнелілік құрылымымен қатар
тілдік қолданыстағы ерекшеліктерін де қабат қарастырады. Яғни белгілі бір
кезеңнің айталық ХҮІІІ-ХІХ ғасырдағы қазақ лирикасының тілі мен көркемдік
құрылымы арқылы сол дәуір поэзиясының басты ерекшеліктерін айқындауға
болады. Осы орайда поэзиялық процесті ғылыми тексерушілердің өздері қандай
бағыт-бағдар ұстанып, мәселені шеше алды деген сұрақтар да туындайды. Бұл
өлеңтанушы ғалымның ғылыми процесті жүзеге асырудағы өзіндік методологиясын
тануымызға жетелейді. Қазіргі әдебиеттану тарихында белгілі ғалымдардың
ғылыми шығармашылығы жөнінде көптеген еңбектер жазылып жүр. З.Ахметов және
қазақ әдебиеттану ғылымының мәселелері секілді арнайы ғылыми-теориялық
конференциялар да ұйымдастырылып жүр. Болмаса белгілі бір ғалымның ғылымға
қосқан жаңалығы зерттеу еңбектерінің нысанына айналуда. Қазақ өлеңтану
ғылымының негізін қалаған А.Байтұрсыновтан бастап Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайылов,
М.Дүйсенов, М.Базарбаев т.б. ғалымдардың ғылыми мектептері жөнінде зерттеу
тәжірибелерінің ерекшеліктері шығармашылық зертханалық тұрғысында
түсіндіріліп келеді. Диплом жұмысымыздың тақырыбы да қазақ
өлеңтанушыларының бірі, осы салада өзіндік мектеп қалыптастырып келе жатқан
ғалым Қ.-М.Жүсіптің лирика мәселелеріне қатысты теориялық ой-қорытындыларын
сипаттау болып табылады. Өлеңтанушы Қ.-М.Жүсіп жайында республикалық БАҚ-да
филология ғылымдарының докторы Д.Қамзабекұлы секілді ғалымдардың
мерейтойлық мақалалары болмаса арнайы зерттеу нысанына алына қойған жоқ.
Олай болса, өлеңтанушы Қ.-М.Жүсіп зертханасының жанр-теориясына қатысты
қалыптастырған тұжырымдарын айқындап әдебиеттанудың жаңа бағыттарына бағдар
етуімізге уақыт келіп жетті деп ойлаймыз. Қ.-М.Жүсіптің зерттеушілік
әдіснамасы, зерттеу нысанының ауқымы жайында материалдар тым жұтаң
болғандықтан да жұмысты жазуда қиындықтардың болатыны белгілі. Дей
тұрғанмен ғалымның шығармашылық еңбектеріндегі ғылыми ізденістер бағыты мен
жетістіктерін, теориялық тұжырымдамаларын айқындауға ұмтылдық.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті: Жұмыстың негізгі мақсаты – қазақ
әдебиеттану ғылымының бір саласы өлеңтану нысанының білгірі, ғалым Қ.-
М.Жүсіптің қазақ поэзиясы төңірегіндегі теориялық көзқарастарын, ондағы
өзіндік методологиялық ғылыми тәжірибелік тұжырымдамаларын зерделеу. Әуелі
өлеңтанушы ғалымның қазақ поэзиясының теориялық мәселелерін терең
қарастырған еңбектерінің негізгі бағыттарын айқындай отырып, ғалымның
зерттеу объектісіне қай тұрғыдан, қандай тәжірибелерге сүйеніп зерттеу
жүргізгенін, қандай принциптер тудырып теориялық байламдар жасағанын ашып
көрсетсек. Осындай негізгі тақырыптың, ондағы алған мақсаттарымызға жету
үшін төмендегідей міндеттердің орындалғаны дұрыс деп қабылдадық. Ол үшін
мына мәселелердің шешім табуы қажет-ақ.
- Қазақ поэзиясының тарихы мен көркемдік арналарын зерттеудің бүгінге
дейінгі жетістіктерін сабақтастыра отырып, ғалымның бұл саладағы ролін
анықтау;
- Ғалымның поэзия тарихы мен көркемдігіне қатысты зерттеу еңбектерінің
бағыттарын ашып көрсету;
- Өлеңтанушының лирикалық поэзиясының бейнелілігі жайындағы өзіндік
теориялық тұжырымдамаларын айқындау;
- Қазақ лирикалық поэзиясының негіздерін саралауындағы көзқарастарын
сипаттау;
- Жекелеген ақындар шығармашылығы мен ондағы көркемдік ерекшеліктер
жайындағы ой қорытындыларын дәйектеу.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы:
- Қазақ өлеңінің көркемдік тарихы мен образдық әлеміне қатысты зерттеу
тәжірибелерінің қатарында ғалымның өзіндің ізденіс арналары анықталады;
- Зерттеу еңбектерінің зерттеушілік бағыт-бағдары методологиясы барынша
ашылады;
- Лирикалық поэзиядағы бейнеліліктің генезисі, тілдік поэтикасы,
дерексіздік жайындағы өзіндік тұжырымдамалары айқындалады;
- Ақындар шығармашылығындағы лирикалық поэзияның белгі сипаттары ғалым
зерделеуімен танытылады;
- Қазақ ақындары шығармашылығын зерттеудегі ой-байламдары дәйектеледі.
Зерттеудің нысаны: Қазақ әдебиеттану ғылымындағы өлеңтану саласының
көркемдік тарихы жайындағы белгілі ғалымдардың еңбектерімен қатар ғалым
Ғалым Қ.-М.Жүсіптің Өлең – сөздің патшасы, Қазақ лирикасындағы стиль
және бейнелілік, т.б. зерттеулері алынып отыр. Өлеңтанушының қазақ
поэзиясына қатысты негізгі еңбектерін дәйектеуде басқа да
әдебиеттанушылардың зерттеу мәселесіне қатысты монографиялары жан-жақты
қарастырылды.
Жұмыстың теориялық әдіснамалық негізі: Зерттеу барысында қазақ
әдебиеттанушыларының, өлеңтанушы ғалымдарының Е.Ысмайылов [3], Қ.Жұмалиев
[4], С.Мұқанов [5], Ә.Қоңыратбаев[6], Ә.Жәмішов [7], Р.Бердібаев [8],
М.Базарбаев [9], Қ.Өмірәлиев [10], Б.Кәрібаева [11], С.Негимов[12],
Қ.Ергөбек [13], Т.Шапай [14], Б.Кәрібозұлы [15], Ә.Қайырбеков[16],
Ж.Әскербекқызы[17], О.Тұржанова[18] т.б. зерттеулері қамтылды. Сондай-ақ
қазақ ғалымдарының өлеңтану шығармашылығына қатысты мақалалық, ғылыми
еңбектер де негіз болады.
Жұмыстың теориялық практикалық мәні: Диплом жұмысын қазіргі қазақ
әдебиеттану ғылымының оның ішінде өлеңтану методологиясын зерттеудегі
ерекшеліктері жөнінде жазылатын магистрлік диссертациялар мен студенттердің
қазақ лирикасы тақырыптарындағы өзіндік жұмысына, бақылау және курстық
жұмыстарға, сондай-ақ, қазақ поэзиясын зерттеуші ғалымдардың зерттеу
тәжірибелеріне қызығушы жас ізденушілерге дереккөз ретінде пайдалануына
әбден болады.
Диплом жұмысының сыннан өтуі: Диплом тақырыбын студент таңдап алып
бекітіліп тапсырмалар мен кеңестер берілгеннен соң алдын ала қорғау
даярлығына қатысты құрылған кафедра мәжілісінде талқыланып өткізілді. Алдын
ала қорғау нәтижелері студенттің диплом жұмысына тыңғылықты даярлығын
көрсеткендіктен қазақ әдебеті кафедра басшылығы, оқытушылары құрамымен
мемлекеттік біліктілік комиссиясында қорғауға жіберілді.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімді
құрайтын екі тараудан және қорытынды мен сілтеме жасалған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
І тарау Қ.-М. Жүсіп және ұлттық поэзияның зерттелу мәселелері
1.1. Қ.-М.Жүсіп өмірбаяны.
Қазіргі қазақ әдебиеттанушыларының бірі – Қ.-М.Жүсіп. Қазақ лирикасының
теориялық мәселелерін жан-жақты зерттеуші ғалым еңбектері жайында жалпы
ғылыми орта білгенімен, оның өлеңтану саласындағы маңыздылығының қыр-сырын
көпшілік қауым біле бермеуі мүмкін. Тіпті ғалымның ел арасында әулие
атанған, ақын, сопы, М.Ж.Көпеевтің немересі, бірден бір Мәшһүртанушы
екендігін, сонымен қатар қазақ өлеңінің дәстүрлі көркемдік арналарын
зерделеуші екендігін де жалпы оқырман ғылыми деңгейде тани қойған жоқ.
Осындай кемшіліктерді кемсіту мақсатында орындалғалы отырған жұмыстың
атқарар қызметі де ерекше болмақ. Біз ғалымның лирикатанушылық зертханасына
шолу жасай отырып оның бұл саладағы қалыптастырған теориялық
сипаттамаларына синтез жүргізбекшіміз. Бізден бұрын ғалымның ғылыми
даралығын танытуды мақсат еткен еңбектер де бой көтерді. Солардың бірі
профессор Д.Қамзабекұлы. Еліміздің бас газетінде Қ.-М.Жүсіптің өмірбаяны
мен шығармашылығы жөнінде толымды мақала жазған да осы ғалым болатын.
Мәшһүр-Жүсіп Көпеев! Осы бір ғазиз жанды еске алғанда оны құдайдың өзі
берген, аллатағала халқымызға арнайы жіберген адам деп айтуға болады. Олай
дейтініміз, ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында қазақ жұртының ауыз
әдебиеті үлгілерін, тарихын, мақал-мәтелдері мен тұрмыс-салт дәстүрлерін
және өнерін дәл осы кісі секілді тірнектеп жинап өткен ешкім жоқ. Бұған
Мәшһүр-Жүсіптің ақындығын, аузы уәлі шешендігін, көріпкелдігін қосыңыз.
Сондай-ақ, шағатай, парсы, араб тілдерінен хабардарлығы, Дала уәлаяты
газетімен арадағы тығыз байланысын және атақты түркітанушы В.В.Радловпен
шығармашылық тұрғыдағы қарым қатынасын еске алыңыз.
Өмірі – аңыз, мұрасы – мұхит осы адамнан ұрпақ бар ма? Бар болса олар
кімдер? Қайда тұрады, не істейді?-деген сұрақ та әдебиет сүйер қауым үшін
қызықты әрі ғибратты. Сонымен бұл Мәшһүр ақынның бүгінгі ұрпағы жөнінде,
сондай-ақ Қ.-М.Жүсіп өмірбаяны жөніндегі деректі материалдарға назар
аударайық. Профессор Д.Қамзабекұлы мақаласында Қ.-М.Жүсіп өмірдерегін
әулие М.Көпеевтен былайша өрбітеді. Төмендегі сұхбатқа осындай өтініш
себеп болған еді, құрметті оқырман. Сонымен танысып қойыңыздар, әңгіме иесі
– Машһүр-Жүсіптің немересі, филология ғылымдарының докторы, С.Торайғыров
атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің кафедра меңгерушісі,
профессор Қуандық Мәшһүр-Жүсіпов.
- Мәшекеңнің кіндігінен қанша бала болған. Сіз қай ұлының ұрпағысыз?
-Атамыз Шәрепиден, Мұхаммед-Әмин және Пазлы атты үш перзент көрген кісі
екен. Үлкен ұлы Шәрепиден әкесінің жиған рухани мұрасының жанашыры әрі
ақсақал қайтыс болғаннан кейін ол кісінің зиратының шырақшысы болып жүріп,
1936 жылы өмірден озған. Одан кейінгі перзенті Мұхаммед-Әминнің тағдырын
көзі қарақты жұрт арғы-бергі баспасөз беттеріндегі мақалалардан жақсы
біледі ғой деп ойлаймын. Қысқа қайырып айтсақ, оқу-білімді жақсы меңгеріп,
соның арқасында ел-жұмысына ерте араласқан ол Ташкенттегі педучилещеде
сабақ беріп жүріп, 1921 жылы тап жауларының қолынан қаза тапқан. Мәшекеңнің
одан кейінгі перзенті менің әкем Пазлы. Бұл кісі өмір бойы мұғалім болып
өткен адам. Ұзақ жылғы ұстаздық еңбегінің жемісі елеусіз қалған жоқ.
Кеңестік замандағы ең жоғарғы награда – Ленин орданімен марапатталды. 1969
жылы бақилыққа аттанды.
Ал енді бабамыздың жоғарыдағы осы үш перзентінен кімдер туған дейсіз
ғой. Айтайын. Ақсақалдың үлкен ұлы Шәрепиденнен Төлеубай мен Сүйіндік деген
немерелері болған. Мәшекеңнің жанында біреуі 14 жасқа дейін болып, ол
кісінің көзін көріп қалған, ал екіншісі атасы көз жұмғаннан кейін бір
жылдан соң дүниеге келген бұл ағаларымыз қазір өмірде жоқ. Екінші ұлы
Мұхаммед-Әминге келсек, жастай қайтыс болған одан ұрпақ қалмаған. Кенжесі
Пазылдан мына мен, содан кейін Шегендік және Қажымұқан бармыз [19].
- Өткенге ой жіберіп қарасақ, біздің халқымыздың тарихындағы атақты
тұлғаларға Әл, Әз немесе Мәшһүр деген сөздерді қосып айту болған ғой.
Бірақ олар өте аз, санаулы ғана адамдарға бұйырған. Мәселен: Әл-Фараби, Әз
Тәуке, Әз Жәнібек, Мәшһүр Жүсіп... Әңгіме ұзарып кетпеу үшін алдыңғы
бабалырымызға анықтама бермей-ақ, М.Ж.Көпеев жөнінде сөз қозғайық. Ол
кісіге әу бастағы азан шақырып қойған атының алдындағы Машһүр сөзі тұңғыш
рет қалай, қай жерде нендей нәрсеге байланысты айтылып, жазылды екен?
Ол туралы бірінші мәліметке ден қойсақ: ...атамыз бес жасында хат
танып, жеті-сегіз жасында қисса-дастандарды өз бетінше оқи аларлық дәрежеде
болған. Оның үстіне ауылға келген қонақтардың өзін әдейі сөйлету үшін тілін
қызықтап қойған сұрақтарына бала Жүсіп әрі қысқа, әрі нұсқа түрде тақылдап
тұрып нақпа-нақ жауап береді екен. Бір күні Көпей бабамыздың үйіне атақты
Мұса Шорманов келіп ат басын тірейді. Шай ішіп отырған болыстың назары
кенет о замандағы мүлдем сирек әдет, тіпті жоқ деп айтуға болатынжәйт –
қолтығына кітап қыстырып шауып жүрген бүлдіршінге ауады. Қызығып ананы-
мынаны сұрайды. Жеткіншек сол жерде қонаққа Ер тарғын жырының бір
тарауын жатқа айтып береді. Бұған қайран қалған әрі қойған сұрақтарына ойлы
да орнықты жауап берген кішкентай Жүсіпке риза болған Мұса Шорманов
кетерінде: Мынау өзі бір болайын деп тұрған бала екен. Тіл-көз тимес үшін
тақиясына үкі тағып қойыңдар. Аман-есен ер жетсе бүкіл елге танылып, мәшһүр
болады әлі. Иә, мәшһүр!-деп аттаныпты. ...Бұл ойдан шығарылған нәрсе
қиялдан құрастырылған бос әңгіме емес. Рас сөз. Болған оқиға. Өйткені ол
атамыздың:
Бес жаста бісміллә айтып, жаздым хатты,
Бұл дүние тастан маған қатты батты.
Сегізден тоғызға аяқ басқан кезде,
Мұса еді қосақтаған Мәшһүр атты,-
деген өз өлең жолдарында да бар.
Екінші Мәшекең 1886 жылы Бұхарадағы медресені бітіріп елге келген соң
Дала уәлаяты газетімен тығыз қарым-қатынаста болады. Міне, сонда ол кісі
аталмыш басылымға жіберген шағын дүниелерінің соңына Юсуф Көпеев деп қол
қойғанымен, негізгі әрі маңызды еңбектерін Мәшһүр-Жүсіп Көпеев деген
ныспымен шығарып отыруды берік әдетке айналдырған. Оған атамыздың 1907 жылы
Қазан қаласынан жарық көрген Тірлікте көп жасағандықтан көрген бір
тамашамыз, Хал-ахуал және Сарыарқаның кімдікі екендігі атты алғаш рет
баспа жүзін көрген үш кітабының сыртындағы толық аты-жөні анық дәлел.
- Ел аузында: Мәшекең қайтпас сапарға аттанатын уақыттан ерте бастан
білген, сондықтан да өмірден озатынын бір жыл бұрын қабірін қаздырып, зират
үйін салдырып қойған. Мұның үстіне өзін қалай жерлеу керектігін айтып,
денесінің топыраққа көмілмей, лақатта ашық жатуын өтінген,- деген сөз бар.
Ғажабы сол , марқұмның сол өсиеті бойынша жер қойнына берілген тәні кейін
көп жылдар бойы бүлінбей , бұзылмай дін аман күйінде жатқан. Бұл не? Аңыз
ба жоқ әлде... Осы айтылған жәйттерге не деп жауап берер едіңіз?
- Оның бәрі дер рас. Ол өзі айнақатесіз дәп солай болған нәрсе. 73-ке
дейін балталасаң да өлмейтін, 73-ке келген соң майға бөлеп қойсаң да өмір
сүретін-дейді екен жарықтық үлкен баласы Шәрепидин мен келіні
Ақзейнепке[19]. Айтқанындай солай болып, қария 1931 жылдың күзінде тура 73
жасында көз жұмған. Ал оның алдында, яғни 1931 жылы ол кісі Дұсжан деген
құда жігітке өзінің қабірін қаздырып, Олжабек атты шеберге екі бөліктен
тұратын зират үйін салдыртады. Сөйтеді де кіре беріс бөлмеге кітаптарын,
ыдыс-аяқ, ер-тұрманын апарып қойғызып, күз бен қыста жаурап келе жатқан
жолаушылар болса осы жерде жан шақырып, ес жинасын деп пеш соқтырып,
іргесіне тамызық отынға дейін кіргіздіріп қояды. Ал төргі бөлмені құран
оқуға арналған орын деп белгілейді де тепкішекпен түсетін оның астындағы
жерге денесін ақыретімен ашық қоюды өтінеді. Осының бәрі жасалып болғанан
кейін өзіне арнап дұға оқиды. Баласы Шәрепиденге: Мен өлгеннен соң 40
жылға дейін денем бұзылмайды. Тірі адам көзі көреді, серт етем. Тек жаз
болып, күн ысығанда ақыретімді ауыстырып отырыңдар, қыс керегі жоқ. Сонда
көздерің жететін болады,-деп оған шырақшылықты өсиет етеді. Расында да
жарықтықтың сол айтқан сөздері кейін шын болып шықты ғой. Олай дейтініміз,
зират үйін күштеп бұздырған өкіметтің 1952 жылғы әпербақан әрекетіне
дейінгі 21 жыл бойы атамыздың денесі еш жері бүлінбей, сол қалпында дін
аман жатты да қойды.
- Ол құбылысты өзіңіз көрдіңіз бе?
- Иә. Бір-ақ рет. 1951 жылы. Он бір жастағы кезім. Ауылдағы жасы үлкен
екі шал: Жүр балам атаңның басына барып қайтайық,-деді. Зират үйі ішіне
келіп кірген соң қариялар ұзақ отырып құран оқыды. Содан соң: Бісміллә!-
деп еденнің қақпағын ашып төменге түсті де маған ондық шамды ұстап
тепкішекте отыруды бұйырды. Елегізіп қараймын, қаракөлеңке бұрышта аппақ
матамен жабылған адамның сұлбасы көрінеді. Еден асты қоңырсалқын.
Топырақтың сыз лебінен басқа бөгде иіс жоқ. Мәйітке жақындап барған екі шал
атамның үстіндегі ақ сейсепті жиып алды да оны өздері апарған жаңа
ақіретпен ауыстыра бастады. Бір мезетте құлағыма олардың: Бір бақайы
кетіпті. Бақайы... Басқа жері дін аман екен. О алла!-деп күңгірлеген
үндері естілді. Сол сөз әлі күнге дейін жадымда[19].
- Естуімізше кейбір өкімет адамдары мен біраз жазушы-ғалымдар Ұлы Отан
соғысының алды-артында М.Ж.Көпеевтің басына барып, жұмбақ сырға толы
зиратты өз көздерімен көріп қайтқан дейді. Әрине, олардың арасында жай
қызықтаушылар да, сонымен қатар іштей пір тұтып зиярат етушілер де болғаны
анық. Осы бір қасиетті танушылардың басында кімдер жүргенін одан әрі екі
ғалымның сұхбатынан тыңдайық.
- Ол уақытта мен жас баламын ғой. Ауылға кімдердің келіп-кетіп жатқаны
жөнінде ұға бермейтін кезім. Бірақ екі нәрсе есімде. Ол Мәшекеңнің келіні,
шешем Нұрила мен атамның үлкен баласы Шәрепиденнен туған Сүйіндік ағаның
мен есейген кезде айтқан әңгімесі. Анамның сөіне қарағанда 1946 жылы
Баянауылға ҚК(б)П Орталық комитетінің бірінші хатшысы Жұмабай Шаяхметов
келеді де Ескелді мекеніндегі Мәшһүр-Жүсіп зиратына соғады. Зират үйдің
ішін аралап көрген соң ол кісі жөн білетін ақсақалдардың бастауыменмәйіт
жатқан жерді көрмек болады. Осы оймен төменгі қабатқа түсе бергенде
Жұмекеңмен қабаттасып, әлде оның көмекшісі ме, әлде жүргізушісі ме, әйтеуір
бірінші басшымен ілесіп келген бір орыс жігіті подвалға қоса кірмекке
ыңғайланады. Сонда діні де, ділі де бөлек жанның мына әрекетін аруақ
алдында лайық көрмеген менің шешем: Сен орыс түспе! Ол жерге кірме!
Жолама!-деп айғай салады. Ышқына шыққан мына дауыстан әлгі жігіт іркіліп
қалады да жер астындағы Мәшекеңнің денесіне сол жолы Жұмабай Шаяхметовтің
өзі ғана көріп шығады.
Ал Сүйіндік ағаның айтуына қарағанда 1950 жылы мұнда атақты жазушы
Сәбең, Сәбит Мұқанов та келіп қайтыпты. Бұл туралы Сүйекең өзінің Павлодар
қаласындағы осыдан 4 жыл бұрын жарық көрген Мәшһүр-Жүсіп өміріатты
кітабында сол сапарға жолбасшы болған Тұрсын Болағасыновтың айтқанын
негізге ала отырып былай баяндаған.
Біз зират басына жақындадық,-деп еске алады куәгер. – Зират тік
көтерілген дөң басында болатын. Сәбең машинаны етекке тоқтаттырды да жоғары
жаққа қарай жаяу көтерілді. Мәшекеңнің бейіті зират деп аталғанмен есік,
терезесі бар кәдімгі бөлмелі қызыл кірпіш үй еді. Сәбең байыппен оған қарап
тұрды да: Гриша, бәрін жақсылап түсіріп ал,-деп фотографына бұрылды.
Осыдан соң барып ішке кірді. Төрде ағаш сөре толып кітаптар тұр. Ең
жоғарығы аттың ер-саймандары қойылыпты. Мынау сарт ері ғой,-деді Сәбең
оны көрген бойда. – Бұл өзі сирек кездесетін дүние. Қырғыз, үйсіндерде ғана
көп болады. Жарықтық жүрген жерінің бәрінен белгі алып отырған екен,-деп
ерді орнына қайта қойды.
Ол кісі енді сөрені ақтарысып қарай бастады. Араб, парсы, түрік
тілдеріндегі кітаптар, -деді күбірлеп. Сөйті де: тіліндегі Мынау шағатай
тіліндегі дүние. Мұны да оқи білген ғой. әйтсе, осыншама жинамаса керек
еді. Бұл бізге қиындау тиеді,-деп орнына қойды.
Қайыра сыртқа шықтық. Сәбең жан-жағына көз тастап тұрды да: Кереку
өңіріне келіп қалған соң, әдейі осында соғуды жөн көрдім. Хош-сау болып
тұрыңдар жігіттер,-деп машинаға қарай беттеді. Бұл 1950 жылдың шілде айы
болатын.
Менің білетінім де, естігенім де міні, осы екі дерек. Басқасынан
хабарым жоқ[19].
- Ал, зиратты өкімет адамдары қалай бұзып жүр? Оған не себеп болды
екен. Оны бұзғанда әйлиенің қандай қасиеті ел көзіне көрінді екен? Бұл
мәселелер жөнінде де сұхбатта Қ.-М.Жүсіп жақсы дәйектер мен ғибраттар
айтады.
- Көнекөздер біледі, 1948 жылы тарихшы ғалым Е.Бекмахановтың ХХ
ғасырдың 20-40 жылдарындағы Қазақстан деген монографиясы жарыққа шыққаннан
кейін біздің республикамызда ұлтшылдықты, ескі өмірді көксеушілік пен
діни нанымдарға еліктеушілікті түп-тамырымен жою жөніндегі сойқан науқан
басталған болатын. Қып-қызыл идеологиялық ұраннан ғана тұратын ұрдажық осы
әрекет халқымыздың рухани өміріндегі құндылықтардың бәрін лағнаттады.
Әсіресе сол кездегі трибунадан түспей қойған тұрақты шешендердің Абылай,
Кенесарыны сүмірейтіп болып, эпостағы батырлардың соңына шырақ алып
түскендігі жағаңды ұстатар сұмдық жағдай еді. Сондай солақайлықтың
салдарынан мектеп оқулықтарындағы халықтық мәні бар шығармалардан тек
Қамбар батыр жыры ғана қалды. Мұндай саясат жөнінде Р.Бердібайдың да
айтар деректері бар[20]. Қалғандары: Алпамыс, Қобыланды, Ер Тарғын бәрі-
бәрі феодализмнің қалдығынан тұратын реакцияшыл дүниелер болып шықты.
Осындай әшкерелеуші жиындарда мазарын кейбіреулер әлі пір тұтатын
зиратының басынан діндарлар үзілмейтін Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің де аты
аталмай қалған жоқ. Келе-келе сыншылар оның баяғыдағы ел арасынан жинаған
шығармаларының бәрі зиянды, бұлар бүгінгі социализм дәуіріне сай келмейтін
реакцияшыл бағыттағы бірдеңелер деуге дейін барды. Қазақстанда осындай
сұмдық саясаттың жүргізілгені тарихтан мәлім. Соның бір көрінісі мәселен,
Қ.Көпбаевтың Мәшһүр-Жүсіп Көпеев – ұлтшыл, діншіл ақын деген атпен
Социалистік Қазақстан газетінің 1952 жылғы 14 тамызда шыққан мақаласы.
Бұған фольклоршы ғалым М.Ғабдуллиннің де сол газетте сондай тақырыппен үн
қосқанын қайтерсіз. Қойшы, содан не керек, жоғарыдағыдай мәселені ескере
отырып ҚК(б)П Орталық Комитеті Баянауыл өңіріндегі дін ошағы – Мәшһүр-
Жүсіп зират үйін бұзып-құлату туралы шешім қабылдады. Бұл нұсқауды орындау
Павлодар облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы Трошихинге жүктелді.
Ол оны Баянауыл аупаркомы басшыларының активіне тапсырады. Ақыры не керек,
олар көп кешікпей зират үйінің жермен-жексен етіліп құлатылғаны туралы
обкомға рапорт береді.
- Сонда мұндай әпербақандық әрекетке кімдердің батылы барды екен? Егер
айып болмаса осы опадарлық туралы өзіңіз білетін жәйттің бәрін жасырмай
айтыңыз...
- Жасырып қайтейін. Бәрі де болары болып, бояуы сіңген нәрсе ғой.
Ақсақалдардың айтуынша жоғарыдағы бассыздыққа қатысы бар үлкенді-кішілі
басшылардың бәрінің өмірі кейін дұрыс болмаған. Өкілдердің күштеуімен баба
зираты үйіне бірінші болып қайла сілтеген колхоз бастығы Жұмайділда деген
кісі сол күзде қатты ауырып дүние салған. Қателік жасадым. Ауызғы үйдің
қабырғасына қайланы алғаш сілтеп қалғанымда, оң жақ бүйірімнен бір шаншу
қадалғандай болып еді. Ақыры ұлғайып мына халге жеттім. Адам қатырына
қосылмаспын енді,депті ол көз жұмарының алдында әжеміз Ақзейнеп кешірім
сұрап. Ал, аудандық партия комитетінің бөлім меңгерушісі Қасым Акошывке
келсек, әйелі, баласы қазаға ұшырайды да аудандық милиция бастығы Малаев
қыметінен айрылып көше кезіп кеткен. Аудандық хатшы да жоғарыдағы оқиғадан
кейін суға кетіп өліп, обком басшысы Золотухин 1955 жылы кенеттен көз
жұмған.
Бұл нала ма, жоқ әлде жаза ма, оны енді тап басып айту қиын. Бірақ
болған жағдай осылай, бар шындық та осы.
- Баянауыл атты фотоальбомнан біз Мәшекеңнің зираты басынан күмбез
тектес үйді көреміз. Кейін ол қайтадан тұрғызылған ба?
- Иә. Бұл атамыздың көзін көрген келіндері, біздің аналарымыз Ақзейнеп
пен Нұриланың еңбектерінің арқасында бой көтерген ғимарат. Ол кісілер
өкіметтің үнсіз қарсылығына қарамайжүріп, 1976 жылы осы құрылысты салдырып,
үлкен іс тындырды деп айтуға болады.
- Енді Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің республика Ғылым академиясындағы Мес
атты қолжазбасы туралы бір сұрақ. Бұл қазына кезінде Алматыға қалай жеткен?
Оны Мәшекең ғылыми қорға өзі әкеліп тапсырған ба, жоқ әлде елге шыққан
өкімет экспедиция алып келген бе?
- Атамыздың 1931 жылы қайтыс болғанын естіген Ғабит Мүсірепов Алматыдан
баянауылға хат жазады. Онда Мәшекеңнің ел арасынан жинаған мұрасының бәрін
Қазақстан астанасына жіберіңдер, кітап етіп бастырып шығарамыз деген дұғай
сәлем айтыпты. Ол кездері ақын Диқан әбілов аудандық газетте қызмет істейді
екен. Жоғарыдағы хабардан кейін міне сол кісі атамыздың үлкен-үлкен 4
дәптерін Алматыға жібереді. Ол тиісті адреске аман-есен жетеді. Бірақ бұл
Мес емес. Ал 1934 жылы өзіне бір ой түскен Шәрепиден атамыз Мәшекеңнің
барлық қолжазбаларынқоржынға салып алып Семейге тартады да сол жерден
пойызға отырып Алматыға жетеді. Міне, академия қорындағы қазіргі нағыз
Мес сол! Өкінішке қарай астанаға оның өзі түгел жетпеген,-деуші еді
марқұм Зейтін Ақышов ағамыз. Себебі, Шәкең қолжазбаларды бұл жерден екі
қоржынға салып алып кеткен болатын. Семейге барған соң пойызға билет аламын
деп жүргенде, қос қоржынның біреуін ұрлатып алаған.
- Тағы бір сауал... Айтыңызшы, ақсақалдың тиқиясына үкі қадап түскен
фотосын кім, қашан, қай жерде түсірген? Ол кісінің бұдан да басқа рәсімдері
бар ма, жоқ әлде бүгінгі күнге дейін жеткені осы жалғыз жәдігер ме?
- Иә, қолда бар бірден-бір бейне осы. Сопы адам емес пе, суретке түсуді
қаламаған. Үнемі қарсы болып отырған. Дегенмен құрдасы Әбдіразақ ретін
тауып, өмірінде бір рет оны осындай қадамға баруға көндірген. Біздің
қолымыздағы фотода Мәшекең жалғыз емес. Онда замандасы Әбдіразақ, оның
баласы Алдажар және атамыздың өзі отыр. Ақсақалдың қазіргі елге мәлім жеке
фотосы осы жәдігерден бөлініп алынып жасалған.сурет Кереку қаласында 1923
жылы түсірілген. Ол уақыт Мәшекеңнің 65 жасқа келген кезі. Суреттің авторы
– бүкіл Ертіс өңіріне белгілі фотограф Багаев.
- Сөз соңында оқырмандарға Мәшһүр-Жүсіптің бүгінгі ұрпақтарынан,
олардың тіршіліктерінен хабардар ете кетсеңіз...
- Атамыздың үлкен ұлы Шәрепиденнен туған Төлеубайдың балалары: Абай,
Екібастұз қалалық салық басқармасының бөлім бастығы, Даниал туған ауылымыз
Жаңажолда суретші, Айтжан фермер болып жұмыс істейді. Сүйіндіктің ұлдары:
Жастілек, рамазан, Қонақбай және Ақжолға келсек, бұлардың бәрі де сол Жаңа
жолда кәсіпкер, мұғалім, шаруа қожалығының иесі деген тірлікпен өмір кешіп
жатқан жайы бар. Ал Пазылдан тарайтын менің балаларым: Нартай, Ертай, Естай
– ғылым кандидаттары. Павлодар мен Астанада тұрады. Менен кейінгі
Шегендіктің перзенттері Арғын, ақан, Бегендік, Мұрат әртүрлі жұмыста. Кенже
інім Қажымұқанғатоқталар болсақ, оның үлкен ұлы Әсет мұғалім де Әділеті –
студент[19].
Осынау шығармашыл тұлғаның ізденіске толы өмір соқпағы ауыл
ақсақалдарының: Айналайын кімнің баласысың? деген қарапайым сұрағынан
тартылған секілді. Әдетте елдің қара домалағы мұндай сұраққа: Атамның
баласымын, деп жауап берсе керек. түсінген жанға қай баланың атасы жаман
болыпты. Ата – ертек, ата – аңыз. Ал, атаңыз әпсанаға айналған әулие,
әйгілі ақын Сарыарқаның кімдікі екенін (кітабы солай аталады) дәлелдеген
Алаш қайраткері болса ше? Бала күнде бар жаманның атасы – қайраткер. Ес
білгенде ше? Атаңның ел аузында жүрген әрбір сөзі мән-мағынаға ие екенін
түсінгенде, бала не күй кешпек? Сөз жоқ, текті бала тегіне тартады, тексіз
бала несіне тартады. Жауапкершілікті сезінеді. Асыл атаның жақсы атына кір
шалдырмауға тырысады. Әрине, былайғы жұрт қарапайым адамды бір сынаса,
тектіні жүз сынайды. Олардың аузына қарайды. Сөзі мен ісі биіктен көріне ме
деп көз салады. Бұл сын мен көзді көтеру оңай емес-дүр.
1931 жылы қазақ елі кеңестік эксперименттен соң омақаса құлаған шақта
халық қайғысын ішіне сақтап бақиға аттанған Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы бір
кездері:
Ағады күнді-түні көзден жасым,
Түйіліп тамағымнан ішкен асым.
Қажеті аз тірліктің өз басыма,
Кісіге керек қылған, міне, басым,-деп жазып еді-ау[21]. Ақынның бұл
сөзі – ұрпағына манаты болатын. Мәшһүр Жүсіптің кіндігінен жаралған
Шәрәпи, Әмин, Пазыл сынды үш баласы әкелері секілді үлгілі ісімен ел
аузында жүрді. Әділет үшін Ташкентте мерт болған Әмин туралы Жүсіпбек
Аймауытұлы қалай тебірене жазады десеңізші. Жалпы Жүсіпбек пен Мәшһүр
Жүсіптің бір-біріне жазысқан хаттары бүгінгі көркем шығармашылыққа
(драматургия, кино, проза т.б.) өзек болмай келе жатқаны өкінішті-ақ...
Әке аманатына адал болған кенже ұлы Пазыл жер таянғанша ұстаз болып
өтті. Бұл салада маңдай терімен кеңестің ұлық атағы – Ленин орденін
кеудесіне қадағаны да мәлім. Міне, осы Пазекеңнен Мәшекең (жергілікті ел
осылай дейді) қайтқан соң тура он жылдан кейін Қуандық есімді ұл туады.
Қариялардың әдеттегі сұрағына атамның баласымын деп жауап беріп,
естиярланғанда жауапкершілікті сезінген Мәшһүр Жүсіптің бір жаманы - осы
Қуандық.
Қуандық Пазылұлының балдаурен балалық шағының өткен - әулие қонып нар
шөккен Баянауыл топырағы.
Мәшһүр Жүсіп кесенесіне жақын қонған (Екібастұздан 60-70 шақырымдай
жер) Жаңажол ауылы – оның кіндік кескен жері. Талапты Қуандық орталық
мектепті туған ауылында, ал орта мектепті Банауылда тәмамдайды. Жас
жігіттің бұл оқуын аяқтауға жақындаған уақыты – елде жылымықтың
басталған кезі. Сәкен, Ілияс, Бейімбеттер ақталып, жұрт мәре-сәре болып
жатқан шақ. Қаныш Сәтбаев, Әлкей Марғұлан, Шафық Шөкиндер бұрын Пазекеңнің
үйіне жасырыныңқырап соқса, енді оларға қонуға, еңінен әңгіме-дүкен құруға
мүмкіндік туған мезгіл. Дәл осы мезет Қуандықтың кәмелетке толуына дөп
келді. Онсыз да құймақұлақ, қағілез жігіт ұлылардың дидарласқан сәтін қалт
жібермепті. Ой елегінен өткізіп, көңіліне тоқыпты. Осы қолайлы жағдай
Қуандықтың мамандық таңдауына септігін тигізіпті[19].
Қуандық Пазылұлы 1959 жылы жоғары оқу орындарының қара шаңырағы
саналатын Абай атындағы Қаз ПИ-дің тіл-әдебиет факультетіне оқуға түседі.
Тағдырдың сәтін салуымен студент күнінде академик Қажым Жұмалиевтің
назарына ілігеді. Ұстаз бен шәкірттің бірлесе төккен маңдай терінен соң
Қуандық ҚР Ғылым академиясы М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер
институтының аспирантурасына түседі. Сөйтіп 1969 жылы Ғылым академиясында
Қазақ прозасындағы тартыс және жаңа адам атты тақырыпта кандидаттық
диссертация қорғайды. Бұл кезде Қуандық Жүсіп Семей педагогика
институтының аға оқытушысы болатын. Сіз неге астананы қиып, Семейге
кеттіңіз? деген сұраққа ғалымның: Ел іші – астананың тірегі, деп жауап
бергені есімде. Барлық облыс ғалымдары секілді, Қуандыққа да Семейдің
ғылыми әлеуетін көтеру мен сауатты мамандар әзірлеу міндеті жүктелді.
Осында ол 1969 жылдан 1995 жылға дейін табан аудармай қызмет жасады. Барлық
қызмет сатыларынан өтіп, озық ғалым-оқытушы атанды[19]. Ғалымның ғылым
саласындағы іргелі жұмысы деп 1994 жылы Ғылым академиясында қорғаған
Қазіргі қазақ лирикасындағы стиль мен бейнелілік атты докторлық
диссертациясын атар едік.
Шығармашылық тұлға 60-жылдардың соңынан бері жүйелі әрі табанды ғылыми
жұмыс жасап келеді. Ғалымның Өлең – сөздің патшасы (1991), Қазақ
лирикасындағы стиль мен бейнелілік (1999), Көркем сөздің құдіреті (2000)
атты іргелі зерттеу кітаптары мен республика басылымдарында жарық көрген
150-дей ғалыми мақаласы ғалымдар тарапынан жақсы бағаланды. Қуандық
Пазылұлы соңғы кітаптарының бірінде: Ізденіс атаулыға сенімсіздікпен қарау
опық жегізеді. ...Кінә теріс саясаттың салдарында әрі өз енжарлығымыздан
өріс алған ізденбеушілікте, тоғышарлықта, жалқаулықта жатыр, деп жазды.
Ғалым ретінде Қуандық ағамыз үшін мәселенің ұсақ-түйегі жоқ. Ол әр
проблеманы мүмкіндігінше ұңғыл-шұңғылына дейін қарауға ден қояды. Мысалы,
өлеңіндегі әрбір деталь шығарманың мәні мен мазмұнына, көркемдігіне әсер
етеді. Ізденгіш ғалым ешкімнің ойына келмейтін бейнелілік, стиль
қалтарыстарын табуға үлкен бір мақала арнауға бар. Бұл – хас ғалымға тән
қасиет.
Қуандық Пазылұлы – ұстазы Қ.Жұмалиев тәрізді көркем шығарма да жазатын
қаламгер. Бұл саладағы Қуандықтың тұңғыш - 1959 жылы жазған Мектебіме
атты өлеңі. Бұл туынды қазір жинасаң бір кітап болар өлеңдердің төлбасы
еді[19]. Қ.-М.Жүсіптің биязы лирикасы кейін салмақты, салиқалы әңгімеге,
повесть, драматургияға ұласты. Қаламгердің Бір әйелдің өмірі (1975),
Армандастар (1979), Қыздар, жігіттер (1981) повесть-жинақтары тұсында
лайықты бағасын алды. Ал, Ұл мен қыз пьесасы (1992) Семей театры
сахнасынан түспеді.
Қуандық Мәшһүр Жүсіпті 1995 жылы Екібастұзда жаңадан ашылған институт
жұмысқа шақырды. Ғалым осында екі жыл Жоғары педагогикалық колледждің
кафедрасын басқарды. Азамат ретінде Екібастұзда мемлекеттің туын көтерісті.
1997 жылы С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
басшылығының шақыруымен ол қарт Керекуге қызмет ауыстырды. Қуандық
пазылұлына қазақ филологиясы кафедрасының жұмысын көтеру тапсырылды. Мұны
ғалым абыроймен атқарып келеді[19].
Ғалым, ұстаз Қуандық Пазылұлы – ғылым мен шығармашалықтың қиындығына
мойымайтын жан. Бұл – оның шәкірттерінің пікірі. Ел ортасында жүріп
халықпен тонның ішкі бауындай араласып кеткен ұстаз оқығанын, түйгенін,
тәжірибесін мектеп мұғалімдеріне үйретуге әрқашан уақыт табады. Қайсыбір
ғалымдар мұны артық көрсе, Қуандық Жүсіп еккен дәннің жемісін өз көзімен
көруден, оны байыптаудан жалықпайды.
Әке – балаға сыншы ғана емес, үлгі де. Қуандық ағамыз бен Арқаш
жеңгеміздің әлпештеп-аялап өсірген бар баласы қазір ғылым жолында жүр. Бес
ұл-қыздың төртеуі ғылым кандидаты. Бәрі – ұстаз[19].
Осының күллісі бір кезде атамның ұлымын деген қара домалақ баланың
жауапкершілікті сезінгенінен өріс алды деп білеміз. Қ.-М.Жүсіп қазақ
поэзиясының теориялық мәселелерін З.Ахметов секілді өзі де қазір осы
саладағы мектептердің біріне айналып келеді. Қазақ өлеңінің табиғатын
теориялық білгірлікпен дәйектеген А.Байтұрсынов, Е.Ысмайылов, Қ.Өмірәлиев,
М.Базарбаев, М.Қаратаев т.б. еңбектері әдебиеттанудың бір-бір мектептері
секілді болса, қазірде Қ.-М.Жүсіп осы ғалымдардың ізін жалғап, бүгінгі
өлеңтанудың бас білгірі болып келе жатыр. Әрине Қ.-М.Жүсіп секілді бүгінгі
өлеңтанушылар қатары да біршама. Тіпті жас зерттеушілермен де толысуда. Сол
зерттеушілердің бүгінгі ұстазы Қ.-М.Жүсіп секілді аға буын өкілдері. Ал,
олардың Қ.-М.Жүсіптің өзі қазақ поэзиясын зерттеудің кеңестік тұсында өсіп
шыңдалғаны белгілі. Ендеше Қ.-М.Жүсіп зертханасын кеңестік дәуірдегі
өлеңтанушылық бағыт-бағдармен тұтастықта қарастырамыз.
1.2. Кеңестік дәуірдегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4-10
І тарау Қ.-М. Жүсіп және ұлттық поэзияның зерттелу мәселелері
1.1. Қ.-М.Жүсіп
өмірбаяны ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 11-19
1.2. Кеңестік дәуірдегі қазақ өлеңтану
ілімі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 20-32
1.3. Зерттеуші нысанындағы өлеңтанушылық
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33-41
ІІ тарау Поэзиядағы поэтиканы тұжырымдаулары
2.1.Зерттеушінің поэзиядағы эстетиканы
саралауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42-58
2.2. Ақындық шеберліктегі көркемдікті тану, саралау
үрдісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59-69
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .70-72
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..73-74
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Жұмыста қазақ әдебиеттану ғылымының бір
саласы лириканың теориялық мәселелерін зерттеген ғалымның еңбектері жан-
жақты сараланады.
Тақырыптың өзектілігі: Поэзия сырына үңілу, сондықтан да, әр уақытта
қызғылықты, әр уақытта актуальды. Әсіресе қазіргі заман поэзиясы қыры мен
сыры алуан тілде туып жатқан поэтикалық шығармаларды түбегейлі зерттеу,
оның әр заманға лайық қалпын, бағыт-бағдарын тексеру – әдебиет туралы
ғылымның міндеті. Өлең теориясы көне заманнан келе жатқан ғылым болғанымен
әрбір дәуірдің жаңа туындысыжаңалық енгізбей тұрмайды. Оның үстіне әр
тілдегі поэзияның өзіндік бояуы, бейнелеу үлгілері болуы әбден шарт. Соңғы
заманда, әсіресе ХХ ғасырдың бас кезінде және кейінгі дәуірде поэзия туралы
ғылымның біразы жаңа арнада дамуының өз алдына себебі, заңдылығы бар.
Адамның өзін-өзі тануының жаңа дәуірі басталды. Поэзияға деген көзқарас
та бұған байланысты біраз өзгерді. Халықтың жаңа мазмұндағы өміріне,
дүниетанымына лайық поэзия қанатын кең жайды. Жат формалистік ағымдардың
бәрі өткен күннің елесі болып қалды. Соңғы дәуірде де озық дәстүрді
уағыздау үлкен ізденістің ізіне айналды. Өлеңнің теориясы, құрылысы,
техникасы жайында біраз еңбектер шыққаны оқушы жұртқа мәлім. Аристотельден
Белинскийге дейінгі, онан бергі В.Брюсов, Ю.Тынянов, Б.Томашевский,
В.Шкловский, В.Жирмунский, Л.Тимофеев, қазақ поэзиясын алсақ Ш.Уалиханов,
Т.Шапайға дейінгі өлеңнің теориялық мәселелері, әсіресе оның тілі, түзілісі
сияқты жайлар әр халықтың поэзиясына лайық қаралып зерттелген. Қазақ
әдебиетінің көп дәстүрлерінің жаңарып, жаңа дәуір, жаңа құрылысқа
байланысты мазмұны мен түрі өзгеруінің басты себебі, әрине, сол жаңа идеяда
жаңа мақсатта жатыр. Жаңашылдық төркіні де осыдан ізделінбек. Ұлттық
поэзияның өсіп, өркендеу жолы – озық дәстүр мен тынбай ізденудің, жаңа
образдар мен суреттер жасаудың жолы. Ғалым Қ.-М. Жүсіп қазақ поэзиясының
осы сапардағы үлкен шығармашылық ерекшеліктерінің бірі ретінде ұлттық
дәстүр мен жаңашылдықты байырғы бейнелеу құралдарымен оның жаңарған
түрлерін негізге ала отырып зерттейді.
Кеңестік дәуірдегі әдебиеттануда М.Әуезов, С.Мұқанов, С.Сейфуллин,
Ә.Тәжібаев, Е.Ысмайылов, Ә.Жәмішев, Қ.Өмірәлиев, М.Базарбаев, Ә.Қоңыратбаев
т.б. көрнекті қоғам, әдебиет қайраткерлері айтқан толғақты ой пікірлердің
қазақ әдебиетінің ұлттық сипаты мәселесімен тоғысатын тұстары аз емес.
Е.Ысмайыловтың, Қ.Жұмалиевтың әдебиет теориясына арналған оқулықтарын да
әдебиетіміздің ұлттық сипатын әңгімелеулен алшақ жатқан дүниелер дей алмас
едік. Ал академик – жазушы З.Қабдоловтың Сөз өнерін қазақ әдебиетінің
теориялық мәселелерінің барлығын шығармашылықтың психологиясымен
байланыстырып, тұтастай алып зерттеген тереңдігімен, көркемөнер табиғаты,
әдебиет дүниесінің бітім-болмысын талдаудағы нәзік сыршылдығымен
ерекшеленетін еңбек десек, әсіресе ғалымның өлең теориясы, лирикалық
поэзияның тегі мен төркіні, табиғаты туралы айтқан тұрлаулы толғаныстарында
қазақ поэзиясының ұлттық сипаты мен мінезіне, дәстүрі мен бүгінгі өміріне
қатысты дүниелерінің біз үшін қымбат та құнды болғандығын айта кетер едік.
Сондай-ақ З.Ахметовтың өлең құрылысы, поэтикалық тіл табиғатын зерттейтін
еңбектерінің қазақ поэзиясының ұлттық сипатына тікелей қатыстылығы, аталмыш
мәселенің ашылуына қомақты үлес болып қосылған дүниелер болғандығы ақиқат.
Басқа да ғалымдардың: Ә.Марғұлан, М.Қаратаев, Р.Бердібаев, Ә.Қоңыратбаев,
Т.Кәкішев, А.Нарымбетов, С.Негимов, Б.Кәрібаева, Қ.Мәшһүр-Жүсіпов,
Ш.Елеукенов, Н.Ғабдуллин, Ж.Дәдебаев, Б.Майтанов, Б.Кәрібаева, Т.Шапай,
Б.Ыбырайымов, Қ.Ергөбеков, Б.Кәрібозұлы, Ә.Қайырбеков, т.б. еңбектерінде де
қазақ әдебиетінің оның ішінде қазақ өлеңінің ұлттық табиғатына, көркемдік
ерекшелігіне қатысты ой пікірлер жетерлік.
Қ.-М.Жүсіптің қазақ поэзиясының пішінімен мазмұнынан тудырып жасаған
ғылыми-эстетикалық тұғырнамасы, сондай-ақ лирикалық жанрларға берген
анақтама-талдауларында жалпы қазақ әдебиетінің теориясы, біз қарастырып
отырған қазақ поэзиясының ұлттық сипаты, көркемдік құрылымы жөнінде
теориялық құнды ой пікірлер көп кездесіп жатады.
Ұлттық поэзияның әдебиет өміріндегі рөлі мен қызметі, қыры мен сыры,
жан-жақтылығы Қ.-М.Жүсіптің ғылыми еңбектерінің желелі жүйесі, негізгі
зерттеу объектісі (нысаны) болды. Ол: Осы орайда әдебиетке тек таптық
тұрғыдан келудің бұған дейінгі зерттеулердің бәріне ықпал етіп келгенін
есте ұстау керек. Тіпті ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетіне үңілгенде, оны
Мағжан Жұмабаев, Шәкәрім Құдайбердіұлы, М.Ж.Көпеев т.б. ақындарсыз алудың
өзі қазақ әдебиетінің оның ішінде қазақ лирикасының дамуын жан-жақты, толық
қамту ісін қиындатқаны белгілі. Әрине, әдебиетті зерттеу ісі ешқашан
тоқтамайтынын, тек белгілі бір еңбек белгілі бір тақырыпты игеруді жаңа
биікке көтеріп, өзінен кейінгі жаңалықтарға жол ашатынын ескерсек, бұған
дейінгі ізденістердің өз кезінде де, қазір де өзіндік мәні болғанын жоққа
шығармаймыз [1.9]. Сондай-ақ Әйтсе де оқулықта берілген дұрыс анықтама
бар да, лирика туралы сын кітаптарында, мақалаларда сол анықтаманың іске
асуы, қыры мен сыры бар ғой. Біз осыны секере бермейміз. Лирикалық қаһарман
сезім толғанысы эпостағыдай кең бейнеленбайтіні рас. Бірақ суреттеу аясы
шағындығы онда да эпостағыдай мінез, бітім ерекшелігі, өсу жолы, қалыптасу
жағдайы болатынын, өзіндік шағын тартысты өткеруін жоққа шығармайды.
Лирикада күрделі сезім де, тартыс та, өсу жолы да – бәрі де болады, тек ол
эпостағыдай кең емес, өзіндік ерекшелігі мол[2.3]-деп, ұлттық лирика
дәстүрінің табиғаты, шығу тегі, әдебиет өмірінен алатын орны, атқаратын
қызметі туралы толымды ойлар, толғақты пікірлер айта алды. Қазақ
поэзиясының жанрлық теориялық мәселелерін жеке авторлар шығармашылығы
негізінде және мәтіндік көркемдік ерекшеліктерді саралауда сөздік
қолданыстарды арнайы қарастырған ғалымның бірі тағы да Қ.-М.Жүсіп. Қазақ
өлеңіндегі бейнелілік пен сөз образдар, метафоралар және көркемдік
бейнелеу тәсілдерінің ерекшелігін айқындауда ғалым зерттеулерінің өзіндік
теориялық көзқарастары қалыптасқан. Жұмыста жалпы поэзия зерттеушілері
еңбектерімен қатар ғалымның өлеңтанудағы методологиялық тәжірибесі
дараланып сипатталады. Зерттеуші еңбектері өлеңтану ғылымының өзекті
арналарын, түйінді мәселелерін шешуде өзінің актуалдылығын танытады.
Қазақ әдебиетіндегі ұлттық дәстүрдің тұрақтылығын көбірек сақтап,
өміршеңдігін молырақ танытып келе жатқан тұсы, қазақ өлеңіндегі жанрлар
жүйесі десек, қателеспейтініміз анық. Қазақ өлеңіндегі жанрлар өміріндегі
ұлттық дәстүрді кең көлемде зерттеу, сөйте отырып оның қаншалықты дәрежеде,
қалай сақталып отырғанын, қазіргі әдеби процеске әсер-ықпалын, басқа ұлттық
дәстүрлермен қарым-қатынасын, байланыстарын анықтау, тұжырымдаудың бағасы
еліміздің егемендігін алып, өнері мен әдебиетіне шындап иелік ете бастаған
тұсында екі еселенетінін айта кетсек артық болмас.
Ұлттық дәстүрдің жанрлар өмірінен айқынырақ байқалып, айшықтала
көрінетіні жанрлардың, біріншіден, өздеріне яки табиғаты мен бітім
болмысына байланыста. Өйткені жанрлар барынша ұлттық категория. Ұлттық
әдебиет жанрының әдебиет тарихын түгел қамтитын туу, қалыптасу, даму
сатыларының ұлттық дәстүрден алшақ кете алмайтындығы қандай ақиқат болса,
ұлттық әдебиет өміріндегі кез-келген көркем шығарманың бәрінен бұрын ұлттық
дәстүрдің негізінде дүниеге келетіне де сондай шындық. Әдебиет өмірінде
көктен түскендей, жерден шыққандай еш нәрсе болмаса, бұл біріншіден,
жанрлар өмірімен дәлелденетін құбылыс. Жанрлар өміріндегі ұлттық дәстүрдің
маңызы мен мәнінің терең болуын тек – қазақ әдебиетінің ғана емес, барлық
халықтар әдебиетінің ортақ сипаты деп тануымыз керек. Сондықтан қазақ
өлеңінің ұлттық сипатын зерттеу барысында поэзиямыздағы жанрлар жүйесінен
аттап кете алмаймыз. Бұл мәселелерді өлеңтанушы ғалымдар еңбектеріндегі
теориялық мәселелерді саралағанымызда да ескеріп отыруымыз керек.
Әдебиеттің ұлттық сипатын ұлттық дәстүр арқылы тануда өлең өнеріміздегі
жанрлар жүйесіне иек артсақ бұнымыз ұлттық дәстүрдің басқаларға қарағанда
жанрлар жүйесінде тұрақты түрде сақталып келе жатқанын мойындау және
қазіргі қазақ өлеңіндегі жанрлар пробллематикасын шешуге үлес қосу болып
табылады. Реті келгенде айта кетуіміз керек, қазіргі қазақ әдебиеттануында
қазақ өлеңінің жанрлық проблемасы толық шешімін таба алмай отыр. Көркем
мазмұнды түр ретінде басқа ұлттар әдебиетіндегі сияқты қазақ өлеңінде де
жанрлардың өмір сүріп отырғандығын және олардың мазмұны мен түрі, қызметі,
т.б. жағынан бір-бірінен айырмашылығының бар екенін мойындасақ, оларды
белгілі бір жүйеде жіктеуіміз, саралауымыз қажет-ақ. Топтастырып
қарастырып, тегіне терең бойламасақ, табиғатын танымасақ, өлеңіміздің
ұлттық сипаты ғана емес, басқа да мәселелері толық шешімін таба алмас еді.
Қазақ өлеңі өміріндегі жанрлардың белгілі бір ізге түскен, қалыптасқан,
жүйеленген классификациясы әлі жасалмай отыр десек, шындықтан алыс
отырғанымыз жоқ. Осы орайда қазақ өлеңтанушылары алдында күрделі мәселелер
тұрады. Қайта құру дәуірінде қазақ әдебиеттану да ғылымының басқа барлық
салалары сияқты жеткен жетістіктерінің жетегінде қалып қоймай, дамыған
үстіне дами түсу керек.
Осы орайда қазақ лирикалық поэзиясының зерттелу жайы көңіл
алаңдатады, дәлірек айтсақ, қазақ лирикалық поэзиясының жанрлық сипатына
арналып, оның тектік табиғатына тереңірек бойлау арқылы бүгінгі әдебиеттегі
хал-күйін, жай-жапсарын жіті зерттеу – қазақ әдебиеттануының күн тәртібінен
түспес кезекті міндеттердің бірі болып, күні бүгінге дейін келіп отыр.
Осы аталған міндеттердің күні бүгінге дейін қазақ әдебиеттануында
комплексті түрде қаралмағанын жасыра алмасақ керек, біздің зерттеуіміздің
негізгі мақсаты осындай олқылықтардың орнын толтыруға бағытталғандығын да
айта кетсек артық болмас. Бұлай дегенде әрине, лирикалық поэзиямыздың жай-
жапсарын әр қырынан алып қарастыратын зерттеу еңбектердің (монография,
диссертация, мақала) бар екендігін айтпай тағы кете алмаймыз. Бұндай
еңбектердің көпшілігінде жекелеген ақындар творчествосына портрет жасау
үстінде лирикалық поэзияның кейбір проблемалары зерттелінсе, қайсыбірінде
оның арихы мен теориясына қатысты ойлар айтылады.
Қазақ лирикасының жанрлық сипатын кешенді түрде алып зерттейтін
еңбектердің жоқтығы қандай ақиқат болса, бұл жұмысты атқарып шығудың оңай
шаруа еместігі сондай шындық екендігі де даусыз. Қазақ лирикалық
поэзиясының жанрлық сипатын бүгінгі әдебиеттану деңгейінде зерттеу үшін,
біріншіден, сол зерттеуіміздің принципі мен әдіс-тәсілдері жаңаша қойлуы
қажет болады. Өйткені лириканы зерттеуде бұрыннан қолданылып келе жатқан
жанрлық және тематикалық принциптер уақыт талабымен талғамына жауап бере
алмастай күйде, яғни ескірген.
Осы айтылғандардың барлығының да қазақ өлеңдерінің кешегі, бүгінгі
жағдайларына тікелей қатыстылығы ешқандай дау тудырмайды. Лирикалық
шығармаларды классификациялау арқылы өлең табиғатын тану мен таныту
мәселесі қазақ әдебиеттануы үшін де өзекті.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Қазақ әдебиеттану ғылымында жекелеген
ғалым еңбектерінің маңыздылығы жөнінде зерттеу еңбектері қалыптасып келеді.
Сонау ХХ ғасырдың басындағы А.Байтұрсыновтың ғалымдық қырлары жөнінде
қазірде көптеген ғалымдардың өзіндік тұжырымдары мен зерттеулері жазылып
жүр. Мәселен, академик З.Қабдоловтың, Р.Нұрғалиевтың Әдебиет танытқыш
еңбегі жөніндегі өзіндік саралаулары, бағалаулары мақалалық, монографиялық
деңгейдегі еңбектердің нысанына айналды. Сол сияқты ақын, қайраткер, ғалым
Ә.Тәжібаевтың шығармашылығы жөнінде арнайы диссертациялық еңбектер жазылды.
Профессор Ә.Мұсақұловтың Ә.Тәжібаевтың шығармашылығы жөнінде жазылған
монографиясында оның Өмір және поэзия зерттеуіндегі сыншылық, ғалымдық
методологиясы айтылады. Қазақ өлеңтанушы ғалымдары Қ.Өміралиевтің,
М.Базарбаевтың, Ә.Қоңыратбаевтың, Ә.Жәмішевтің зерттеулері төңірегінде де
сараптамалық зерттеулер қалыптасып келеді. Бұлар жөнінде ғылыми ой-
байламдарында зерттеу әдістерінің қыр-сыры жан-жақты ашылады. Мәселен,
Қ.Өмірәлиевтің Қазақ поэзиясының жанры мен стилі еңбегінде кешенді
зерттеу әдістерінің болғандығы жайлы әңгімелер айтылып жүр. Бұл зерттеудің
ерекшелігі ғалымның қазақ өлеңін көркемдік бейнелілік құрылымымен қатар
тілдік қолданыстағы ерекшеліктерін де қабат қарастырады. Яғни белгілі бір
кезеңнің айталық ХҮІІІ-ХІХ ғасырдағы қазақ лирикасының тілі мен көркемдік
құрылымы арқылы сол дәуір поэзиясының басты ерекшеліктерін айқындауға
болады. Осы орайда поэзиялық процесті ғылыми тексерушілердің өздері қандай
бағыт-бағдар ұстанып, мәселені шеше алды деген сұрақтар да туындайды. Бұл
өлеңтанушы ғалымның ғылыми процесті жүзеге асырудағы өзіндік методологиясын
тануымызға жетелейді. Қазіргі әдебиеттану тарихында белгілі ғалымдардың
ғылыми шығармашылығы жөнінде көптеген еңбектер жазылып жүр. З.Ахметов және
қазақ әдебиеттану ғылымының мәселелері секілді арнайы ғылыми-теориялық
конференциялар да ұйымдастырылып жүр. Болмаса белгілі бір ғалымның ғылымға
қосқан жаңалығы зерттеу еңбектерінің нысанына айналуда. Қазақ өлеңтану
ғылымының негізін қалаған А.Байтұрсыновтан бастап Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайылов,
М.Дүйсенов, М.Базарбаев т.б. ғалымдардың ғылыми мектептері жөнінде зерттеу
тәжірибелерінің ерекшеліктері шығармашылық зертханалық тұрғысында
түсіндіріліп келеді. Диплом жұмысымыздың тақырыбы да қазақ
өлеңтанушыларының бірі, осы салада өзіндік мектеп қалыптастырып келе жатқан
ғалым Қ.-М.Жүсіптің лирика мәселелеріне қатысты теориялық ой-қорытындыларын
сипаттау болып табылады. Өлеңтанушы Қ.-М.Жүсіп жайында республикалық БАҚ-да
филология ғылымдарының докторы Д.Қамзабекұлы секілді ғалымдардың
мерейтойлық мақалалары болмаса арнайы зерттеу нысанына алына қойған жоқ.
Олай болса, өлеңтанушы Қ.-М.Жүсіп зертханасының жанр-теориясына қатысты
қалыптастырған тұжырымдарын айқындап әдебиеттанудың жаңа бағыттарына бағдар
етуімізге уақыт келіп жетті деп ойлаймыз. Қ.-М.Жүсіптің зерттеушілік
әдіснамасы, зерттеу нысанының ауқымы жайында материалдар тым жұтаң
болғандықтан да жұмысты жазуда қиындықтардың болатыны белгілі. Дей
тұрғанмен ғалымның шығармашылық еңбектеріндегі ғылыми ізденістер бағыты мен
жетістіктерін, теориялық тұжырымдамаларын айқындауға ұмтылдық.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті: Жұмыстың негізгі мақсаты – қазақ
әдебиеттану ғылымының бір саласы өлеңтану нысанының білгірі, ғалым Қ.-
М.Жүсіптің қазақ поэзиясы төңірегіндегі теориялық көзқарастарын, ондағы
өзіндік методологиялық ғылыми тәжірибелік тұжырымдамаларын зерделеу. Әуелі
өлеңтанушы ғалымның қазақ поэзиясының теориялық мәселелерін терең
қарастырған еңбектерінің негізгі бағыттарын айқындай отырып, ғалымның
зерттеу объектісіне қай тұрғыдан, қандай тәжірибелерге сүйеніп зерттеу
жүргізгенін, қандай принциптер тудырып теориялық байламдар жасағанын ашып
көрсетсек. Осындай негізгі тақырыптың, ондағы алған мақсаттарымызға жету
үшін төмендегідей міндеттердің орындалғаны дұрыс деп қабылдадық. Ол үшін
мына мәселелердің шешім табуы қажет-ақ.
- Қазақ поэзиясының тарихы мен көркемдік арналарын зерттеудің бүгінге
дейінгі жетістіктерін сабақтастыра отырып, ғалымның бұл саладағы ролін
анықтау;
- Ғалымның поэзия тарихы мен көркемдігіне қатысты зерттеу еңбектерінің
бағыттарын ашып көрсету;
- Өлеңтанушының лирикалық поэзиясының бейнелілігі жайындағы өзіндік
теориялық тұжырымдамаларын айқындау;
- Қазақ лирикалық поэзиясының негіздерін саралауындағы көзқарастарын
сипаттау;
- Жекелеген ақындар шығармашылығы мен ондағы көркемдік ерекшеліктер
жайындағы ой қорытындыларын дәйектеу.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы:
- Қазақ өлеңінің көркемдік тарихы мен образдық әлеміне қатысты зерттеу
тәжірибелерінің қатарында ғалымның өзіндің ізденіс арналары анықталады;
- Зерттеу еңбектерінің зерттеушілік бағыт-бағдары методологиясы барынша
ашылады;
- Лирикалық поэзиядағы бейнеліліктің генезисі, тілдік поэтикасы,
дерексіздік жайындағы өзіндік тұжырымдамалары айқындалады;
- Ақындар шығармашылығындағы лирикалық поэзияның белгі сипаттары ғалым
зерделеуімен танытылады;
- Қазақ ақындары шығармашылығын зерттеудегі ой-байламдары дәйектеледі.
Зерттеудің нысаны: Қазақ әдебиеттану ғылымындағы өлеңтану саласының
көркемдік тарихы жайындағы белгілі ғалымдардың еңбектерімен қатар ғалым
Ғалым Қ.-М.Жүсіптің Өлең – сөздің патшасы, Қазақ лирикасындағы стиль
және бейнелілік, т.б. зерттеулері алынып отыр. Өлеңтанушының қазақ
поэзиясына қатысты негізгі еңбектерін дәйектеуде басқа да
әдебиеттанушылардың зерттеу мәселесіне қатысты монографиялары жан-жақты
қарастырылды.
Жұмыстың теориялық әдіснамалық негізі: Зерттеу барысында қазақ
әдебиеттанушыларының, өлеңтанушы ғалымдарының Е.Ысмайылов [3], Қ.Жұмалиев
[4], С.Мұқанов [5], Ә.Қоңыратбаев[6], Ә.Жәмішов [7], Р.Бердібаев [8],
М.Базарбаев [9], Қ.Өмірәлиев [10], Б.Кәрібаева [11], С.Негимов[12],
Қ.Ергөбек [13], Т.Шапай [14], Б.Кәрібозұлы [15], Ә.Қайырбеков[16],
Ж.Әскербекқызы[17], О.Тұржанова[18] т.б. зерттеулері қамтылды. Сондай-ақ
қазақ ғалымдарының өлеңтану шығармашылығына қатысты мақалалық, ғылыми
еңбектер де негіз болады.
Жұмыстың теориялық практикалық мәні: Диплом жұмысын қазіргі қазақ
әдебиеттану ғылымының оның ішінде өлеңтану методологиясын зерттеудегі
ерекшеліктері жөнінде жазылатын магистрлік диссертациялар мен студенттердің
қазақ лирикасы тақырыптарындағы өзіндік жұмысына, бақылау және курстық
жұмыстарға, сондай-ақ, қазақ поэзиясын зерттеуші ғалымдардың зерттеу
тәжірибелеріне қызығушы жас ізденушілерге дереккөз ретінде пайдалануына
әбден болады.
Диплом жұмысының сыннан өтуі: Диплом тақырыбын студент таңдап алып
бекітіліп тапсырмалар мен кеңестер берілгеннен соң алдын ала қорғау
даярлығына қатысты құрылған кафедра мәжілісінде талқыланып өткізілді. Алдын
ала қорғау нәтижелері студенттің диплом жұмысына тыңғылықты даярлығын
көрсеткендіктен қазақ әдебеті кафедра басшылығы, оқытушылары құрамымен
мемлекеттік біліктілік комиссиясында қорғауға жіберілді.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімді
құрайтын екі тараудан және қорытынды мен сілтеме жасалған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
І тарау Қ.-М. Жүсіп және ұлттық поэзияның зерттелу мәселелері
1.1. Қ.-М.Жүсіп өмірбаяны.
Қазіргі қазақ әдебиеттанушыларының бірі – Қ.-М.Жүсіп. Қазақ лирикасының
теориялық мәселелерін жан-жақты зерттеуші ғалым еңбектері жайында жалпы
ғылыми орта білгенімен, оның өлеңтану саласындағы маңыздылығының қыр-сырын
көпшілік қауым біле бермеуі мүмкін. Тіпті ғалымның ел арасында әулие
атанған, ақын, сопы, М.Ж.Көпеевтің немересі, бірден бір Мәшһүртанушы
екендігін, сонымен қатар қазақ өлеңінің дәстүрлі көркемдік арналарын
зерделеуші екендігін де жалпы оқырман ғылыми деңгейде тани қойған жоқ.
Осындай кемшіліктерді кемсіту мақсатында орындалғалы отырған жұмыстың
атқарар қызметі де ерекше болмақ. Біз ғалымның лирикатанушылық зертханасына
шолу жасай отырып оның бұл саладағы қалыптастырған теориялық
сипаттамаларына синтез жүргізбекшіміз. Бізден бұрын ғалымның ғылыми
даралығын танытуды мақсат еткен еңбектер де бой көтерді. Солардың бірі
профессор Д.Қамзабекұлы. Еліміздің бас газетінде Қ.-М.Жүсіптің өмірбаяны
мен шығармашылығы жөнінде толымды мақала жазған да осы ғалым болатын.
Мәшһүр-Жүсіп Көпеев! Осы бір ғазиз жанды еске алғанда оны құдайдың өзі
берген, аллатағала халқымызға арнайы жіберген адам деп айтуға болады. Олай
дейтініміз, ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында қазақ жұртының ауыз
әдебиеті үлгілерін, тарихын, мақал-мәтелдері мен тұрмыс-салт дәстүрлерін
және өнерін дәл осы кісі секілді тірнектеп жинап өткен ешкім жоқ. Бұған
Мәшһүр-Жүсіптің ақындығын, аузы уәлі шешендігін, көріпкелдігін қосыңыз.
Сондай-ақ, шағатай, парсы, араб тілдерінен хабардарлығы, Дала уәлаяты
газетімен арадағы тығыз байланысын және атақты түркітанушы В.В.Радловпен
шығармашылық тұрғыдағы қарым қатынасын еске алыңыз.
Өмірі – аңыз, мұрасы – мұхит осы адамнан ұрпақ бар ма? Бар болса олар
кімдер? Қайда тұрады, не істейді?-деген сұрақ та әдебиет сүйер қауым үшін
қызықты әрі ғибратты. Сонымен бұл Мәшһүр ақынның бүгінгі ұрпағы жөнінде,
сондай-ақ Қ.-М.Жүсіп өмірбаяны жөніндегі деректі материалдарға назар
аударайық. Профессор Д.Қамзабекұлы мақаласында Қ.-М.Жүсіп өмірдерегін
әулие М.Көпеевтен былайша өрбітеді. Төмендегі сұхбатқа осындай өтініш
себеп болған еді, құрметті оқырман. Сонымен танысып қойыңыздар, әңгіме иесі
– Машһүр-Жүсіптің немересі, филология ғылымдарының докторы, С.Торайғыров
атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің кафедра меңгерушісі,
профессор Қуандық Мәшһүр-Жүсіпов.
- Мәшекеңнің кіндігінен қанша бала болған. Сіз қай ұлының ұрпағысыз?
-Атамыз Шәрепиден, Мұхаммед-Әмин және Пазлы атты үш перзент көрген кісі
екен. Үлкен ұлы Шәрепиден әкесінің жиған рухани мұрасының жанашыры әрі
ақсақал қайтыс болғаннан кейін ол кісінің зиратының шырақшысы болып жүріп,
1936 жылы өмірден озған. Одан кейінгі перзенті Мұхаммед-Әминнің тағдырын
көзі қарақты жұрт арғы-бергі баспасөз беттеріндегі мақалалардан жақсы
біледі ғой деп ойлаймын. Қысқа қайырып айтсақ, оқу-білімді жақсы меңгеріп,
соның арқасында ел-жұмысына ерте араласқан ол Ташкенттегі педучилещеде
сабақ беріп жүріп, 1921 жылы тап жауларының қолынан қаза тапқан. Мәшекеңнің
одан кейінгі перзенті менің әкем Пазлы. Бұл кісі өмір бойы мұғалім болып
өткен адам. Ұзақ жылғы ұстаздық еңбегінің жемісі елеусіз қалған жоқ.
Кеңестік замандағы ең жоғарғы награда – Ленин орданімен марапатталды. 1969
жылы бақилыққа аттанды.
Ал енді бабамыздың жоғарыдағы осы үш перзентінен кімдер туған дейсіз
ғой. Айтайын. Ақсақалдың үлкен ұлы Шәрепиденнен Төлеубай мен Сүйіндік деген
немерелері болған. Мәшекеңнің жанында біреуі 14 жасқа дейін болып, ол
кісінің көзін көріп қалған, ал екіншісі атасы көз жұмғаннан кейін бір
жылдан соң дүниеге келген бұл ағаларымыз қазір өмірде жоқ. Екінші ұлы
Мұхаммед-Әминге келсек, жастай қайтыс болған одан ұрпақ қалмаған. Кенжесі
Пазылдан мына мен, содан кейін Шегендік және Қажымұқан бармыз [19].
- Өткенге ой жіберіп қарасақ, біздің халқымыздың тарихындағы атақты
тұлғаларға Әл, Әз немесе Мәшһүр деген сөздерді қосып айту болған ғой.
Бірақ олар өте аз, санаулы ғана адамдарға бұйырған. Мәселен: Әл-Фараби, Әз
Тәуке, Әз Жәнібек, Мәшһүр Жүсіп... Әңгіме ұзарып кетпеу үшін алдыңғы
бабалырымызға анықтама бермей-ақ, М.Ж.Көпеев жөнінде сөз қозғайық. Ол
кісіге әу бастағы азан шақырып қойған атының алдындағы Машһүр сөзі тұңғыш
рет қалай, қай жерде нендей нәрсеге байланысты айтылып, жазылды екен?
Ол туралы бірінші мәліметке ден қойсақ: ...атамыз бес жасында хат
танып, жеті-сегіз жасында қисса-дастандарды өз бетінше оқи аларлық дәрежеде
болған. Оның үстіне ауылға келген қонақтардың өзін әдейі сөйлету үшін тілін
қызықтап қойған сұрақтарына бала Жүсіп әрі қысқа, әрі нұсқа түрде тақылдап
тұрып нақпа-нақ жауап береді екен. Бір күні Көпей бабамыздың үйіне атақты
Мұса Шорманов келіп ат басын тірейді. Шай ішіп отырған болыстың назары
кенет о замандағы мүлдем сирек әдет, тіпті жоқ деп айтуға болатынжәйт –
қолтығына кітап қыстырып шауып жүрген бүлдіршінге ауады. Қызығып ананы-
мынаны сұрайды. Жеткіншек сол жерде қонаққа Ер тарғын жырының бір
тарауын жатқа айтып береді. Бұған қайран қалған әрі қойған сұрақтарына ойлы
да орнықты жауап берген кішкентай Жүсіпке риза болған Мұса Шорманов
кетерінде: Мынау өзі бір болайын деп тұрған бала екен. Тіл-көз тимес үшін
тақиясына үкі тағып қойыңдар. Аман-есен ер жетсе бүкіл елге танылып, мәшһүр
болады әлі. Иә, мәшһүр!-деп аттаныпты. ...Бұл ойдан шығарылған нәрсе
қиялдан құрастырылған бос әңгіме емес. Рас сөз. Болған оқиға. Өйткені ол
атамыздың:
Бес жаста бісміллә айтып, жаздым хатты,
Бұл дүние тастан маған қатты батты.
Сегізден тоғызға аяқ басқан кезде,
Мұса еді қосақтаған Мәшһүр атты,-
деген өз өлең жолдарында да бар.
Екінші Мәшекең 1886 жылы Бұхарадағы медресені бітіріп елге келген соң
Дала уәлаяты газетімен тығыз қарым-қатынаста болады. Міне, сонда ол кісі
аталмыш басылымға жіберген шағын дүниелерінің соңына Юсуф Көпеев деп қол
қойғанымен, негізгі әрі маңызды еңбектерін Мәшһүр-Жүсіп Көпеев деген
ныспымен шығарып отыруды берік әдетке айналдырған. Оған атамыздың 1907 жылы
Қазан қаласынан жарық көрген Тірлікте көп жасағандықтан көрген бір
тамашамыз, Хал-ахуал және Сарыарқаның кімдікі екендігі атты алғаш рет
баспа жүзін көрген үш кітабының сыртындағы толық аты-жөні анық дәлел.
- Ел аузында: Мәшекең қайтпас сапарға аттанатын уақыттан ерте бастан
білген, сондықтан да өмірден озатынын бір жыл бұрын қабірін қаздырып, зират
үйін салдырып қойған. Мұның үстіне өзін қалай жерлеу керектігін айтып,
денесінің топыраққа көмілмей, лақатта ашық жатуын өтінген,- деген сөз бар.
Ғажабы сол , марқұмның сол өсиеті бойынша жер қойнына берілген тәні кейін
көп жылдар бойы бүлінбей , бұзылмай дін аман күйінде жатқан. Бұл не? Аңыз
ба жоқ әлде... Осы айтылған жәйттерге не деп жауап берер едіңіз?
- Оның бәрі дер рас. Ол өзі айнақатесіз дәп солай болған нәрсе. 73-ке
дейін балталасаң да өлмейтін, 73-ке келген соң майға бөлеп қойсаң да өмір
сүретін-дейді екен жарықтық үлкен баласы Шәрепидин мен келіні
Ақзейнепке[19]. Айтқанындай солай болып, қария 1931 жылдың күзінде тура 73
жасында көз жұмған. Ал оның алдында, яғни 1931 жылы ол кісі Дұсжан деген
құда жігітке өзінің қабірін қаздырып, Олжабек атты шеберге екі бөліктен
тұратын зират үйін салдыртады. Сөйтеді де кіре беріс бөлмеге кітаптарын,
ыдыс-аяқ, ер-тұрманын апарып қойғызып, күз бен қыста жаурап келе жатқан
жолаушылар болса осы жерде жан шақырып, ес жинасын деп пеш соқтырып,
іргесіне тамызық отынға дейін кіргіздіріп қояды. Ал төргі бөлмені құран
оқуға арналған орын деп белгілейді де тепкішекпен түсетін оның астындағы
жерге денесін ақыретімен ашық қоюды өтінеді. Осының бәрі жасалып болғанан
кейін өзіне арнап дұға оқиды. Баласы Шәрепиденге: Мен өлгеннен соң 40
жылға дейін денем бұзылмайды. Тірі адам көзі көреді, серт етем. Тек жаз
болып, күн ысығанда ақыретімді ауыстырып отырыңдар, қыс керегі жоқ. Сонда
көздерің жететін болады,-деп оған шырақшылықты өсиет етеді. Расында да
жарықтықтың сол айтқан сөздері кейін шын болып шықты ғой. Олай дейтініміз,
зират үйін күштеп бұздырған өкіметтің 1952 жылғы әпербақан әрекетіне
дейінгі 21 жыл бойы атамыздың денесі еш жері бүлінбей, сол қалпында дін
аман жатты да қойды.
- Ол құбылысты өзіңіз көрдіңіз бе?
- Иә. Бір-ақ рет. 1951 жылы. Он бір жастағы кезім. Ауылдағы жасы үлкен
екі шал: Жүр балам атаңның басына барып қайтайық,-деді. Зират үйі ішіне
келіп кірген соң қариялар ұзақ отырып құран оқыды. Содан соң: Бісміллә!-
деп еденнің қақпағын ашып төменге түсті де маған ондық шамды ұстап
тепкішекте отыруды бұйырды. Елегізіп қараймын, қаракөлеңке бұрышта аппақ
матамен жабылған адамның сұлбасы көрінеді. Еден асты қоңырсалқын.
Топырақтың сыз лебінен басқа бөгде иіс жоқ. Мәйітке жақындап барған екі шал
атамның үстіндегі ақ сейсепті жиып алды да оны өздері апарған жаңа
ақіретпен ауыстыра бастады. Бір мезетте құлағыма олардың: Бір бақайы
кетіпті. Бақайы... Басқа жері дін аман екен. О алла!-деп күңгірлеген
үндері естілді. Сол сөз әлі күнге дейін жадымда[19].
- Естуімізше кейбір өкімет адамдары мен біраз жазушы-ғалымдар Ұлы Отан
соғысының алды-артында М.Ж.Көпеевтің басына барып, жұмбақ сырға толы
зиратты өз көздерімен көріп қайтқан дейді. Әрине, олардың арасында жай
қызықтаушылар да, сонымен қатар іштей пір тұтып зиярат етушілер де болғаны
анық. Осы бір қасиетті танушылардың басында кімдер жүргенін одан әрі екі
ғалымның сұхбатынан тыңдайық.
- Ол уақытта мен жас баламын ғой. Ауылға кімдердің келіп-кетіп жатқаны
жөнінде ұға бермейтін кезім. Бірақ екі нәрсе есімде. Ол Мәшекеңнің келіні,
шешем Нұрила мен атамның үлкен баласы Шәрепиденнен туған Сүйіндік ағаның
мен есейген кезде айтқан әңгімесі. Анамның сөіне қарағанда 1946 жылы
Баянауылға ҚК(б)П Орталық комитетінің бірінші хатшысы Жұмабай Шаяхметов
келеді де Ескелді мекеніндегі Мәшһүр-Жүсіп зиратына соғады. Зират үйдің
ішін аралап көрген соң ол кісі жөн білетін ақсақалдардың бастауыменмәйіт
жатқан жерді көрмек болады. Осы оймен төменгі қабатқа түсе бергенде
Жұмекеңмен қабаттасып, әлде оның көмекшісі ме, әлде жүргізушісі ме, әйтеуір
бірінші басшымен ілесіп келген бір орыс жігіті подвалға қоса кірмекке
ыңғайланады. Сонда діні де, ділі де бөлек жанның мына әрекетін аруақ
алдында лайық көрмеген менің шешем: Сен орыс түспе! Ол жерге кірме!
Жолама!-деп айғай салады. Ышқына шыққан мына дауыстан әлгі жігіт іркіліп
қалады да жер астындағы Мәшекеңнің денесіне сол жолы Жұмабай Шаяхметовтің
өзі ғана көріп шығады.
Ал Сүйіндік ағаның айтуына қарағанда 1950 жылы мұнда атақты жазушы
Сәбең, Сәбит Мұқанов та келіп қайтыпты. Бұл туралы Сүйекең өзінің Павлодар
қаласындағы осыдан 4 жыл бұрын жарық көрген Мәшһүр-Жүсіп өміріатты
кітабында сол сапарға жолбасшы болған Тұрсын Болағасыновтың айтқанын
негізге ала отырып былай баяндаған.
Біз зират басына жақындадық,-деп еске алады куәгер. – Зират тік
көтерілген дөң басында болатын. Сәбең машинаны етекке тоқтаттырды да жоғары
жаққа қарай жаяу көтерілді. Мәшекеңнің бейіті зират деп аталғанмен есік,
терезесі бар кәдімгі бөлмелі қызыл кірпіш үй еді. Сәбең байыппен оған қарап
тұрды да: Гриша, бәрін жақсылап түсіріп ал,-деп фотографына бұрылды.
Осыдан соң барып ішке кірді. Төрде ағаш сөре толып кітаптар тұр. Ең
жоғарығы аттың ер-саймандары қойылыпты. Мынау сарт ері ғой,-деді Сәбең
оны көрген бойда. – Бұл өзі сирек кездесетін дүние. Қырғыз, үйсіндерде ғана
көп болады. Жарықтық жүрген жерінің бәрінен белгі алып отырған екен,-деп
ерді орнына қайта қойды.
Ол кісі енді сөрені ақтарысып қарай бастады. Араб, парсы, түрік
тілдеріндегі кітаптар, -деді күбірлеп. Сөйті де: тіліндегі Мынау шағатай
тіліндегі дүние. Мұны да оқи білген ғой. әйтсе, осыншама жинамаса керек
еді. Бұл бізге қиындау тиеді,-деп орнына қойды.
Қайыра сыртқа шықтық. Сәбең жан-жағына көз тастап тұрды да: Кереку
өңіріне келіп қалған соң, әдейі осында соғуды жөн көрдім. Хош-сау болып
тұрыңдар жігіттер,-деп машинаға қарай беттеді. Бұл 1950 жылдың шілде айы
болатын.
Менің білетінім де, естігенім де міні, осы екі дерек. Басқасынан
хабарым жоқ[19].
- Ал, зиратты өкімет адамдары қалай бұзып жүр? Оған не себеп болды
екен. Оны бұзғанда әйлиенің қандай қасиеті ел көзіне көрінді екен? Бұл
мәселелер жөнінде де сұхбатта Қ.-М.Жүсіп жақсы дәйектер мен ғибраттар
айтады.
- Көнекөздер біледі, 1948 жылы тарихшы ғалым Е.Бекмахановтың ХХ
ғасырдың 20-40 жылдарындағы Қазақстан деген монографиясы жарыққа шыққаннан
кейін біздің республикамызда ұлтшылдықты, ескі өмірді көксеушілік пен
діни нанымдарға еліктеушілікті түп-тамырымен жою жөніндегі сойқан науқан
басталған болатын. Қып-қызыл идеологиялық ұраннан ғана тұратын ұрдажық осы
әрекет халқымыздың рухани өміріндегі құндылықтардың бәрін лағнаттады.
Әсіресе сол кездегі трибунадан түспей қойған тұрақты шешендердің Абылай,
Кенесарыны сүмірейтіп болып, эпостағы батырлардың соңына шырақ алып
түскендігі жағаңды ұстатар сұмдық жағдай еді. Сондай солақайлықтың
салдарынан мектеп оқулықтарындағы халықтық мәні бар шығармалардан тек
Қамбар батыр жыры ғана қалды. Мұндай саясат жөнінде Р.Бердібайдың да
айтар деректері бар[20]. Қалғандары: Алпамыс, Қобыланды, Ер Тарғын бәрі-
бәрі феодализмнің қалдығынан тұратын реакцияшыл дүниелер болып шықты.
Осындай әшкерелеуші жиындарда мазарын кейбіреулер әлі пір тұтатын
зиратының басынан діндарлар үзілмейтін Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің де аты
аталмай қалған жоқ. Келе-келе сыншылар оның баяғыдағы ел арасынан жинаған
шығармаларының бәрі зиянды, бұлар бүгінгі социализм дәуіріне сай келмейтін
реакцияшыл бағыттағы бірдеңелер деуге дейін барды. Қазақстанда осындай
сұмдық саясаттың жүргізілгені тарихтан мәлім. Соның бір көрінісі мәселен,
Қ.Көпбаевтың Мәшһүр-Жүсіп Көпеев – ұлтшыл, діншіл ақын деген атпен
Социалистік Қазақстан газетінің 1952 жылғы 14 тамызда шыққан мақаласы.
Бұған фольклоршы ғалым М.Ғабдуллиннің де сол газетте сондай тақырыппен үн
қосқанын қайтерсіз. Қойшы, содан не керек, жоғарыдағыдай мәселені ескере
отырып ҚК(б)П Орталық Комитеті Баянауыл өңіріндегі дін ошағы – Мәшһүр-
Жүсіп зират үйін бұзып-құлату туралы шешім қабылдады. Бұл нұсқауды орындау
Павлодар облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы Трошихинге жүктелді.
Ол оны Баянауыл аупаркомы басшыларының активіне тапсырады. Ақыры не керек,
олар көп кешікпей зират үйінің жермен-жексен етіліп құлатылғаны туралы
обкомға рапорт береді.
- Сонда мұндай әпербақандық әрекетке кімдердің батылы барды екен? Егер
айып болмаса осы опадарлық туралы өзіңіз білетін жәйттің бәрін жасырмай
айтыңыз...
- Жасырып қайтейін. Бәрі де болары болып, бояуы сіңген нәрсе ғой.
Ақсақалдардың айтуынша жоғарыдағы бассыздыққа қатысы бар үлкенді-кішілі
басшылардың бәрінің өмірі кейін дұрыс болмаған. Өкілдердің күштеуімен баба
зираты үйіне бірінші болып қайла сілтеген колхоз бастығы Жұмайділда деген
кісі сол күзде қатты ауырып дүние салған. Қателік жасадым. Ауызғы үйдің
қабырғасына қайланы алғаш сілтеп қалғанымда, оң жақ бүйірімнен бір шаншу
қадалғандай болып еді. Ақыры ұлғайып мына халге жеттім. Адам қатырына
қосылмаспын енді,депті ол көз жұмарының алдында әжеміз Ақзейнеп кешірім
сұрап. Ал, аудандық партия комитетінің бөлім меңгерушісі Қасым Акошывке
келсек, әйелі, баласы қазаға ұшырайды да аудандық милиция бастығы Малаев
қыметінен айрылып көше кезіп кеткен. Аудандық хатшы да жоғарыдағы оқиғадан
кейін суға кетіп өліп, обком басшысы Золотухин 1955 жылы кенеттен көз
жұмған.
Бұл нала ма, жоқ әлде жаза ма, оны енді тап басып айту қиын. Бірақ
болған жағдай осылай, бар шындық та осы.
- Баянауыл атты фотоальбомнан біз Мәшекеңнің зираты басынан күмбез
тектес үйді көреміз. Кейін ол қайтадан тұрғызылған ба?
- Иә. Бұл атамыздың көзін көрген келіндері, біздің аналарымыз Ақзейнеп
пен Нұриланың еңбектерінің арқасында бой көтерген ғимарат. Ол кісілер
өкіметтің үнсіз қарсылығына қарамайжүріп, 1976 жылы осы құрылысты салдырып,
үлкен іс тындырды деп айтуға болады.
- Енді Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің республика Ғылым академиясындағы Мес
атты қолжазбасы туралы бір сұрақ. Бұл қазына кезінде Алматыға қалай жеткен?
Оны Мәшекең ғылыми қорға өзі әкеліп тапсырған ба, жоқ әлде елге шыққан
өкімет экспедиция алып келген бе?
- Атамыздың 1931 жылы қайтыс болғанын естіген Ғабит Мүсірепов Алматыдан
баянауылға хат жазады. Онда Мәшекеңнің ел арасынан жинаған мұрасының бәрін
Қазақстан астанасына жіберіңдер, кітап етіп бастырып шығарамыз деген дұғай
сәлем айтыпты. Ол кездері ақын Диқан әбілов аудандық газетте қызмет істейді
екен. Жоғарыдағы хабардан кейін міне сол кісі атамыздың үлкен-үлкен 4
дәптерін Алматыға жібереді. Ол тиісті адреске аман-есен жетеді. Бірақ бұл
Мес емес. Ал 1934 жылы өзіне бір ой түскен Шәрепиден атамыз Мәшекеңнің
барлық қолжазбаларынқоржынға салып алып Семейге тартады да сол жерден
пойызға отырып Алматыға жетеді. Міне, академия қорындағы қазіргі нағыз
Мес сол! Өкінішке қарай астанаға оның өзі түгел жетпеген,-деуші еді
марқұм Зейтін Ақышов ағамыз. Себебі, Шәкең қолжазбаларды бұл жерден екі
қоржынға салып алып кеткен болатын. Семейге барған соң пойызға билет аламын
деп жүргенде, қос қоржынның біреуін ұрлатып алаған.
- Тағы бір сауал... Айтыңызшы, ақсақалдың тиқиясына үкі қадап түскен
фотосын кім, қашан, қай жерде түсірген? Ол кісінің бұдан да басқа рәсімдері
бар ма, жоқ әлде бүгінгі күнге дейін жеткені осы жалғыз жәдігер ме?
- Иә, қолда бар бірден-бір бейне осы. Сопы адам емес пе, суретке түсуді
қаламаған. Үнемі қарсы болып отырған. Дегенмен құрдасы Әбдіразақ ретін
тауып, өмірінде бір рет оны осындай қадамға баруға көндірген. Біздің
қолымыздағы фотода Мәшекең жалғыз емес. Онда замандасы Әбдіразақ, оның
баласы Алдажар және атамыздың өзі отыр. Ақсақалдың қазіргі елге мәлім жеке
фотосы осы жәдігерден бөлініп алынып жасалған.сурет Кереку қаласында 1923
жылы түсірілген. Ол уақыт Мәшекеңнің 65 жасқа келген кезі. Суреттің авторы
– бүкіл Ертіс өңіріне белгілі фотограф Багаев.
- Сөз соңында оқырмандарға Мәшһүр-Жүсіптің бүгінгі ұрпақтарынан,
олардың тіршіліктерінен хабардар ете кетсеңіз...
- Атамыздың үлкен ұлы Шәрепиденнен туған Төлеубайдың балалары: Абай,
Екібастұз қалалық салық басқармасының бөлім бастығы, Даниал туған ауылымыз
Жаңажолда суретші, Айтжан фермер болып жұмыс істейді. Сүйіндіктің ұлдары:
Жастілек, рамазан, Қонақбай және Ақжолға келсек, бұлардың бәрі де сол Жаңа
жолда кәсіпкер, мұғалім, шаруа қожалығының иесі деген тірлікпен өмір кешіп
жатқан жайы бар. Ал Пазылдан тарайтын менің балаларым: Нартай, Ертай, Естай
– ғылым кандидаттары. Павлодар мен Астанада тұрады. Менен кейінгі
Шегендіктің перзенттері Арғын, ақан, Бегендік, Мұрат әртүрлі жұмыста. Кенже
інім Қажымұқанғатоқталар болсақ, оның үлкен ұлы Әсет мұғалім де Әділеті –
студент[19].
Осынау шығармашыл тұлғаның ізденіске толы өмір соқпағы ауыл
ақсақалдарының: Айналайын кімнің баласысың? деген қарапайым сұрағынан
тартылған секілді. Әдетте елдің қара домалағы мұндай сұраққа: Атамның
баласымын, деп жауап берсе керек. түсінген жанға қай баланың атасы жаман
болыпты. Ата – ертек, ата – аңыз. Ал, атаңыз әпсанаға айналған әулие,
әйгілі ақын Сарыарқаның кімдікі екенін (кітабы солай аталады) дәлелдеген
Алаш қайраткері болса ше? Бала күнде бар жаманның атасы – қайраткер. Ес
білгенде ше? Атаңның ел аузында жүрген әрбір сөзі мән-мағынаға ие екенін
түсінгенде, бала не күй кешпек? Сөз жоқ, текті бала тегіне тартады, тексіз
бала несіне тартады. Жауапкершілікті сезінеді. Асыл атаның жақсы атына кір
шалдырмауға тырысады. Әрине, былайғы жұрт қарапайым адамды бір сынаса,
тектіні жүз сынайды. Олардың аузына қарайды. Сөзі мен ісі биіктен көріне ме
деп көз салады. Бұл сын мен көзді көтеру оңай емес-дүр.
1931 жылы қазақ елі кеңестік эксперименттен соң омақаса құлаған шақта
халық қайғысын ішіне сақтап бақиға аттанған Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы бір
кездері:
Ағады күнді-түні көзден жасым,
Түйіліп тамағымнан ішкен асым.
Қажеті аз тірліктің өз басыма,
Кісіге керек қылған, міне, басым,-деп жазып еді-ау[21]. Ақынның бұл
сөзі – ұрпағына манаты болатын. Мәшһүр Жүсіптің кіндігінен жаралған
Шәрәпи, Әмин, Пазыл сынды үш баласы әкелері секілді үлгілі ісімен ел
аузында жүрді. Әділет үшін Ташкентте мерт болған Әмин туралы Жүсіпбек
Аймауытұлы қалай тебірене жазады десеңізші. Жалпы Жүсіпбек пен Мәшһүр
Жүсіптің бір-біріне жазысқан хаттары бүгінгі көркем шығармашылыққа
(драматургия, кино, проза т.б.) өзек болмай келе жатқаны өкінішті-ақ...
Әке аманатына адал болған кенже ұлы Пазыл жер таянғанша ұстаз болып
өтті. Бұл салада маңдай терімен кеңестің ұлық атағы – Ленин орденін
кеудесіне қадағаны да мәлім. Міне, осы Пазекеңнен Мәшекең (жергілікті ел
осылай дейді) қайтқан соң тура он жылдан кейін Қуандық есімді ұл туады.
Қариялардың әдеттегі сұрағына атамның баласымын деп жауап беріп,
естиярланғанда жауапкершілікті сезінген Мәшһүр Жүсіптің бір жаманы - осы
Қуандық.
Қуандық Пазылұлының балдаурен балалық шағының өткен - әулие қонып нар
шөккен Баянауыл топырағы.
Мәшһүр Жүсіп кесенесіне жақын қонған (Екібастұздан 60-70 шақырымдай
жер) Жаңажол ауылы – оның кіндік кескен жері. Талапты Қуандық орталық
мектепті туған ауылында, ал орта мектепті Банауылда тәмамдайды. Жас
жігіттің бұл оқуын аяқтауға жақындаған уақыты – елде жылымықтың
басталған кезі. Сәкен, Ілияс, Бейімбеттер ақталып, жұрт мәре-сәре болып
жатқан шақ. Қаныш Сәтбаев, Әлкей Марғұлан, Шафық Шөкиндер бұрын Пазекеңнің
үйіне жасырыныңқырап соқса, енді оларға қонуға, еңінен әңгіме-дүкен құруға
мүмкіндік туған мезгіл. Дәл осы мезет Қуандықтың кәмелетке толуына дөп
келді. Онсыз да құймақұлақ, қағілез жігіт ұлылардың дидарласқан сәтін қалт
жібермепті. Ой елегінен өткізіп, көңіліне тоқыпты. Осы қолайлы жағдай
Қуандықтың мамандық таңдауына септігін тигізіпті[19].
Қуандық Пазылұлы 1959 жылы жоғары оқу орындарының қара шаңырағы
саналатын Абай атындағы Қаз ПИ-дің тіл-әдебиет факультетіне оқуға түседі.
Тағдырдың сәтін салуымен студент күнінде академик Қажым Жұмалиевтің
назарына ілігеді. Ұстаз бен шәкірттің бірлесе төккен маңдай терінен соң
Қуандық ҚР Ғылым академиясы М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер
институтының аспирантурасына түседі. Сөйтіп 1969 жылы Ғылым академиясында
Қазақ прозасындағы тартыс және жаңа адам атты тақырыпта кандидаттық
диссертация қорғайды. Бұл кезде Қуандық Жүсіп Семей педагогика
институтының аға оқытушысы болатын. Сіз неге астананы қиып, Семейге
кеттіңіз? деген сұраққа ғалымның: Ел іші – астананың тірегі, деп жауап
бергені есімде. Барлық облыс ғалымдары секілді, Қуандыққа да Семейдің
ғылыми әлеуетін көтеру мен сауатты мамандар әзірлеу міндеті жүктелді.
Осында ол 1969 жылдан 1995 жылға дейін табан аудармай қызмет жасады. Барлық
қызмет сатыларынан өтіп, озық ғалым-оқытушы атанды[19]. Ғалымның ғылым
саласындағы іргелі жұмысы деп 1994 жылы Ғылым академиясында қорғаған
Қазіргі қазақ лирикасындағы стиль мен бейнелілік атты докторлық
диссертациясын атар едік.
Шығармашылық тұлға 60-жылдардың соңынан бері жүйелі әрі табанды ғылыми
жұмыс жасап келеді. Ғалымның Өлең – сөздің патшасы (1991), Қазақ
лирикасындағы стиль мен бейнелілік (1999), Көркем сөздің құдіреті (2000)
атты іргелі зерттеу кітаптары мен республика басылымдарында жарық көрген
150-дей ғалыми мақаласы ғалымдар тарапынан жақсы бағаланды. Қуандық
Пазылұлы соңғы кітаптарының бірінде: Ізденіс атаулыға сенімсіздікпен қарау
опық жегізеді. ...Кінә теріс саясаттың салдарында әрі өз енжарлығымыздан
өріс алған ізденбеушілікте, тоғышарлықта, жалқаулықта жатыр, деп жазды.
Ғалым ретінде Қуандық ағамыз үшін мәселенің ұсақ-түйегі жоқ. Ол әр
проблеманы мүмкіндігінше ұңғыл-шұңғылына дейін қарауға ден қояды. Мысалы,
өлеңіндегі әрбір деталь шығарманың мәні мен мазмұнына, көркемдігіне әсер
етеді. Ізденгіш ғалым ешкімнің ойына келмейтін бейнелілік, стиль
қалтарыстарын табуға үлкен бір мақала арнауға бар. Бұл – хас ғалымға тән
қасиет.
Қуандық Пазылұлы – ұстазы Қ.Жұмалиев тәрізді көркем шығарма да жазатын
қаламгер. Бұл саладағы Қуандықтың тұңғыш - 1959 жылы жазған Мектебіме
атты өлеңі. Бұл туынды қазір жинасаң бір кітап болар өлеңдердің төлбасы
еді[19]. Қ.-М.Жүсіптің биязы лирикасы кейін салмақты, салиқалы әңгімеге,
повесть, драматургияға ұласты. Қаламгердің Бір әйелдің өмірі (1975),
Армандастар (1979), Қыздар, жігіттер (1981) повесть-жинақтары тұсында
лайықты бағасын алды. Ал, Ұл мен қыз пьесасы (1992) Семей театры
сахнасынан түспеді.
Қуандық Мәшһүр Жүсіпті 1995 жылы Екібастұзда жаңадан ашылған институт
жұмысқа шақырды. Ғалым осында екі жыл Жоғары педагогикалық колледждің
кафедрасын басқарды. Азамат ретінде Екібастұзда мемлекеттің туын көтерісті.
1997 жылы С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
басшылығының шақыруымен ол қарт Керекуге қызмет ауыстырды. Қуандық
пазылұлына қазақ филологиясы кафедрасының жұмысын көтеру тапсырылды. Мұны
ғалым абыроймен атқарып келеді[19].
Ғалым, ұстаз Қуандық Пазылұлы – ғылым мен шығармашалықтың қиындығына
мойымайтын жан. Бұл – оның шәкірттерінің пікірі. Ел ортасында жүріп
халықпен тонның ішкі бауындай араласып кеткен ұстаз оқығанын, түйгенін,
тәжірибесін мектеп мұғалімдеріне үйретуге әрқашан уақыт табады. Қайсыбір
ғалымдар мұны артық көрсе, Қуандық Жүсіп еккен дәннің жемісін өз көзімен
көруден, оны байыптаудан жалықпайды.
Әке – балаға сыншы ғана емес, үлгі де. Қуандық ағамыз бен Арқаш
жеңгеміздің әлпештеп-аялап өсірген бар баласы қазір ғылым жолында жүр. Бес
ұл-қыздың төртеуі ғылым кандидаты. Бәрі – ұстаз[19].
Осының күллісі бір кезде атамның ұлымын деген қара домалақ баланың
жауапкершілікті сезінгенінен өріс алды деп білеміз. Қ.-М.Жүсіп қазақ
поэзиясының теориялық мәселелерін З.Ахметов секілді өзі де қазір осы
саладағы мектептердің біріне айналып келеді. Қазақ өлеңінің табиғатын
теориялық білгірлікпен дәйектеген А.Байтұрсынов, Е.Ысмайылов, Қ.Өмірәлиев,
М.Базарбаев, М.Қаратаев т.б. еңбектері әдебиеттанудың бір-бір мектептері
секілді болса, қазірде Қ.-М.Жүсіп осы ғалымдардың ізін жалғап, бүгінгі
өлеңтанудың бас білгірі болып келе жатыр. Әрине Қ.-М.Жүсіп секілді бүгінгі
өлеңтанушылар қатары да біршама. Тіпті жас зерттеушілермен де толысуда. Сол
зерттеушілердің бүгінгі ұстазы Қ.-М.Жүсіп секілді аға буын өкілдері. Ал,
олардың Қ.-М.Жүсіптің өзі қазақ поэзиясын зерттеудің кеңестік тұсында өсіп
шыңдалғаны белгілі. Ендеше Қ.-М.Жүсіп зертханасын кеңестік дәуірдегі
өлеңтанушылық бағыт-бағдармен тұтастықта қарастырамыз.
1.2. Кеңестік дәуірдегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz