ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ДӘСТҮРЛІ ҚҰҚЫҒЫ АРҚЫЛЫ ЖАСТАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ САНА – СЕЗІМІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ДӘСТҮРЛІ ҚҰҚЫҒЫ АРҚЫЛЫ ЖАСТАРДЫҢ

ҚҰҚЫҚТЫҚ САНА - СЕЗІМІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ

Р. Қ. Дүйсембінова

І. Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университеті, Талдықорған қаласы

«Құқықтық сана - сезім» ұғымын философтар, психологтар, педагогтар мен құқық - танушылар адамдардың өмір сүру әрекеттерін реттеу және әлеуметтік процестерді құқықтық басқарудың ерекше сферасын көрсететін қоғамдық сананың бір формасы ретінде қарастырады.

Заңгерлік энциклопедиялық сөздікте бұл ұғымға; «адамдардың, әлеуметтік топтардың құқыққа, заңдылыққа, әділ сотқа қарым-қатынасын көрсететін көзқарастар, идеялардың жиынтығы, олардың заңға лайықты немесе лайықты емес жөніндегі ұғым - түсініктері», - деп анықтама берілген [1] .

Педагогикалық тұрғыдан алғанда құқықтық сана - сезім зерттеушілердің назарынан тыс келе жатқан проблема. Сондықтан заңгер ғалымдардың берген түсініктемелеріне тоқталамыз. А. Б. Венгеров аталған феноменді қоғамның, топтардың, индивидтің құқыққа, атап айтқанда осы тұтас әлеуметтік институтқа, оның жүйесі мен құрылымына, жекеленген заңдарға, құқықтық жүйенің өзге де сипаттамаларына қарым-қатынасын білдіретін, объективті түрде өмір сүретін идеялардың, эмоциялардың өзара байланысқан жиынтығы», десе, Т. В. Синюкова оны: «адамдардың, әлеуметтік қауымдастықтардың күнделікті қолданыстағы құқыққа қарым-қатынасында көрініс беретін ұғым-түсініктерінің және сезімдерінің жиынтығы ретінде бағалайды [2; 3] . В. В. Лазаревтің анықтамасы бойынша: «құқықтық сана - сезім - идеалды, тікелей бақылана алмайтын құбылыс) [4] . Ол құқықтық болмысты заңгерлік білімдер формасында бейнелейтін және заңгерлік маңызы бар жағдаяттардағы адамдардың мінез-құлқын реттеуші әлеуметтік - құқықтық ұстанымдар, құндылықты бағыт - бағдарлар». Біздің пікірімізше соңғы анықтама құқықтық сана-сезім ұғымының мәнін мейлінше толық таныта алады. Осы анықтаманы негізге ала отырып құқықтық сапа қасиеттерін тәрбиелеу, қоғамда орныққан заңдар мен құқықтық ережеге сыйласымды көзқарасын орнықтыру қайсыбір заңдарға қайшы келетіндерге төзбеушілік, құқық қорғауға белсенді қатысуға даярлығын орнықтыру деп есептейміз.

Құқықтанушы ғалымдар құқықтық іс-әрекеттің деңгейіне, тереңдігіне және көрінісіне қарай оларды әдеттегі (эмпирикалық), ғылыми (теориялық), кәсіби деп ажыратады.

Әдеттегі құқықтық сана - сезім адамдардың күнделікті өмір сүру тәжірибесінде қалыптасады. Оған стихиялық сипат тән. Кейбір зерттеушілер оларды «практикалық» немесе «көпшілік - бұқаралық сана-сезім» деп атауды ұсынып жүр.

Ғылыми (теориялық) құқықтық сана-сезім идеялар мен тұжырымдамалардың, құқықтанушы ғалымдардың арнайы зерттеулер негізінде қалаптасады.

Кәсіби құқықтық сана - сезім кәсіби ұғымдарды, түсініктерді, идеялар мен сенімдерді, стеоретиптерді сипаттайды. Әдетте бұл құқықтық сана - сезім кәсіби білімдер негізінде қалыптасады. Зерттеушілер бұдан өзге жек, топтық, жалпыұлттық құқықтық сана - сезім сияқты түрлерін де қарастырады.

Қоғамның рухани - адамгершілік тұрғыдан жаңдануы, ұлтымыздың ішкі әлеуметтік мүмкіндігі, ұлттық мәдени дәстүрлерді, соның ішінде қазақтың әдеттегі құқығын зерделеп, заман талабына қарай пайдалануға, жеке тұлғаға әлемдік және отандық құқықтық тәрбие беруді нәтижелі ұштастыруды жүзеге асыруға байланысты, Елбасы Н. Ә. Назарбаев «Қазақстан - 2030» стартегиялық бағдардамасында: «Ұлт мәселесіне қатысты жалпы үрдісті танып-түсіну, сөз жоқ, қажет. Мұнсыз мемлекеттік дамудың жалпы логикасын болжау мүмкін емес», - деп тұжырым айтқан.

Халықтың ғасырлар бойы жинақтаған өмірмен идеяларын және өнегелі дәстүрлерін жастардың бойында ұлттық құндылықтарды дарытуда, қоғамға жемқорлық, парақорлық, құқық бұзушылық сияқты келеңсіз жағдайларға тосқауыл ретінде пайдалану кезек күттірмейтін бүгінгі күннің мақсаты. Өйткені, қазақтың ата - дәстүрі осындай кең далада тәрбиелік, реттеушілік, аксеологиялық, идеологиялық қызмет атқарып, елдегі құқықтық тәртіптің орнығуының кепілі болып келді.

«Дәстүрлі құқық» терминін алғаш енгізген М. М. Ковалевский болатын. Ал ғылыми айналымға «Ерте кездегі құқық», «Тайпалық құқық», «Халықтық құқық» ұғымдарын талдау негізінде орнықтырған америкалық құқықты зерттеуші А. Н. Эллот. Бүгінгі таңда «Дәстүрлі құқық» проблемасын зерттеуге Т. М. Культелеев, С. З. Зиманов, С. С. Сартаев, Г. С. Сапаргалиев және т. б. қазақстандық ғалымдар айтарлықтай үлес қосты. Солардың қатарында түбейгейлі зерттеу еңбегімен белгілі А. К. Алимжанды атап өту қажет. Автор қазақтың дәстүрлі құқығын зерттей келе мынадай келелі қорытындылар жасады:

Дәстүрлі құқықтың бастау көздері: дәстүр, аңыз-әңгімелер, сот үкімдері, келісімдер, мақал-мәтелдер;
Дәстүрлі құқықтың функциялары: сыртқы - әлеуметтік, когнетивтік, ақпараттық, коммуникациялық, интегративтік, ішкі - реттеушілік, қорғаушылық, цессиондық, рецептивтік және т. б;
Дәстүрлі құқық вербальды - символдық. Вербальдылық (ауызша-ойша формада өмір сүретін) пен символдық (көзге көрінетін образдар) дәстүрлі құқықтың ауызша формада сақталуына және дамуына себепкер болды;
Дәстүрлі құқықтың әрекет ету механизмінің негізгі принципі құқық субъектісінің бастамышылық пен өзін-өзі қорғауы саналған. Жәбірленуші шыққан шығынын өз қалауы бойынша орнына келтіре алуға мүмкіндік берілген. Мәселен, «барымта» арқылы өз жоғын толтыру.

Зерттеушілердің еңбектерін талдау халықаралық құқықтық жүйеде дәстүрлі нормалардың кеңінен таралып, үлкен мәнге ие болып отырғандығын көрсетеді. Мәселен, БҰҰ-ның халықаралық сотында дәстүрлі құқықтық нормалар іс-жүзінде қолданыс табуда. Мәселен, Югославияның территориясында халықаралық гуманитарлық құқық бұзушылыққа жауаптыларды сот арқылы қудалауда БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесінің резолюциясына (1993, 22 ақпан №808; 1993, 25 мамыр №827) сәйкес құрылған Халықаралық Трибунал ұстанған. Бұл мәселеге Ресейдің антропологиялық және этнологиялық ғылымдардың Халықаралық одағы және Ресей ғылым академиясының экология және антропология Институтының құрылтайшылығымен құрылған дәстүрлі құқық және құқықтық плюрализм Коммисиясының ұйымдастыруымен 1997 жылы 18-22 тамызында Мәскеуде өткен «өзгермелі қоғамдағы дәстүрлі құқық және құқықтық плюрализм» ІІ Халықаралық Конгресте басты назар аударылған.

Дәстүрлі қазақ құқығы тарихи - қоғамдық сананың, оны прогресшіл идеяларының көрініс ретінде көшпелі қоғам мүшелерінің құқықтық сана-сезімінің қалыптасуында үлкен рөл атқарып келді. Елдің елдігінің сақталуын қамтамасыз етті. Олай болса, ендігі жерде жастардың құқықтық сана - сезімінің қалыптасуына, қоғамдағы жат көріністердің алдын алу құралы бола алатындығы күмән туғызбайды.

Халық ортасында қалыптасқан норма - идеялары қанатты сөздерде, мақал - мәтелдерде мейлінше көрініс тапқан. Бірде «Би - халықтың жаршысы», «Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ», «Би - төрттің құлы: адал еңбек, таза ниет, терең ой, әділдік» - деп бидің қара қылды қақ жаратын әділдігін талап етсе, бірде «Өлімнен ұят күшті», «Ұрлықтың түбі - қорлық» - деп адалдыққа, таза ниеттілікке шақырған.

Құқықтық нормаларды, принциптерді білуі, мемлекеттің заңдарына деген көзқарас, құқықтық бұйрықтар мен жарлықтардың әлеуметтік маңыздылығын түсіну, және оларды қатаң да, бұлжытпай орындау адамдардың құқықтық мінез-құлқының іс-әрекеті мен құлығының заңға сыюшылығының сипатын анықтайды. Алайда, бұл ретте кейбір азаматтардың құқық пен заңға сәйкестікке немқұрайды қарым-қатынасы осындай кереғарлықтың арқасында құқық бұзушылықтың, соның ішінде азаматтардың құқықтық белсенділігінің төмендеуі белең алуда. Жастардың қоршаған болмысқа қанаттанбауы, жатырқап шеттеуі рухани азғындауға, тек қана тұтынушылық парақорлыққа әкеліп, соқтырып онсыз да орнықпаған құқықтық сана - сезімнің құлдырауын туындатуда.

Сондықтан бұндай дағдарыстан тек қана алдыңғы озық технологияны, жаңа техниканы, білікті мамандарды ғана емес, ұлттық және рухани бағдарларды, адамгершілікті және мәдени құндылықтарды, салт-дәстүрлерді, ойлау мен сөйлеу амалдарын жаңарту арқылы шыға аламыз. Демек, телегей теңіз адамгершілікті- ізгілікті потенциалды қорытып жинақтаған қазақтың дәстүрлі құқығының ең таңдаулы үлгілері, тиімді пайлананған жағдайда рухани-адамгершіліктің бастауы бола алады.

Қазақтың дәстүрлі құқығында халықтың жинақтаған өмірлік тәжірибесі, даналығы, ізгілігі, кең пейілі, қайырымдылығы және басқа да ең таңдаулы мінез-құлығы көрініс тапқан. Дәстүрлі құқықтың мәні оның ерекше, әрі сан қилы формаларында адамдардың құқықтық сана - сезіміне ықпал ету амалдарына қарай көрініс беріп, танымдық, тәрбиелік, реттеушілік, идеологиялық, баға берушілік функциялар атқарып келген.

Дәстүрлі құқықтың танымдық функциясы «дәстүрлі құқық» ұғымның аясындағы құқықтық іс-әрекет нәтижесі болып табылатын белгілі бір құқықтық білімдер сәйкес келеді. Халықтың құқықтық тәжірибесі құқықтық бастау көздерімен, оның құрылымымен, ерекшелігімен сипатталады. Оларды білу халықтың өткенінен құрмет сезімін тудырады, ар, намысын оятады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.