Қазақ костюм тарихы
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Өнер факультеті
Бейнелеу өнері
5В042100-Дизайн Ү-курс Қазақ костюм тарихы пәні
БОЙЫНША ДӘРІСТІК САБАҚТЫҢ МӘТІНІ
ТҮРКІСТАН 2015ж.
№ 1. Лекциялық сабақ тақырыбы: Кіріспе. Ќазаќ костюм тарихы
Жоспары: 1. Киім пайда болу себептері оның түрлері мен қызметі
2. Әдеміліктер
3. Оюлар
4. Материалдар: жануарлар терісі, ағаштар қабығы,
өсімдіктер талшықтары және дайындау тәсілдері.
Мақсаты: Киім тарихы курсының өзіндік ерекшелігі семинар жұмыстарында
лекция материалдарының міндетті түрде бекітілуіне негізделген. Студенттер
өз бетінше костюм тарихының маңызды құбылыстарын талдауды үйренді, жүйелі
талдау әдістерінің көмегімен нақты міндеттерді шешу жолдары мен тәсілдерін
табуға тырысады.
Мәтіні (қысқаша): Қазақтың ұлттық киімі ғасырлар бойы қалыптасқан және
айналадағы ортаға желді аязды болып келетін аңызақ даладағы тіршідлікке
бейімделген халық мұрасының құрамдас бөлігі болып табылады.
Қазақша киім өзінің қарапайымдылығымен, үйлесімділігімен, жүріп-
тұруға ыңғайлылығымен ерекше. Мұның өзі тұрмыс қажетінен, басым көпшілігі
көшпелі өмір сүрген көлік үстіндегі іс-қарекетінен туған жағдай. Ал оның
құрамында алтын-күміске інжу, перуза сияқты асыл тастар қондырылып
соғылатын алқа, тамақша, сырға, жүзік, білезік, қапсырмалар зергерлік
тастардың, маржан тізбектерінің неше түрлі шытырлармен, әткеншектермен,
сәке гүлмен безендірілетін сәукеле, қасаба, бөрік, тақия сияқты кестелі-
зерлі бас киімдердің, тіпті аса зор талғамды байқататын кісе белбеудің,
нәзік белдіктердің, етік пен зерлі кебстің әсемдікке деген әуесқойлықты
көрсетеді.
Киімдегі ерекшеліктерді оған пайдаланылған материалдың құндылығынан,
киім-кешектің әшекейінен, бірінің үстіне бірі киілетін бешпенттен, бас
киімнің көлемінен ажыратуға болады. Халық шеберлері киім тіккенде іс
тапсырушының талғамын, жас ерекшелігін, дене құрылысын, бет әлпетін мұқият
ескерген. Ертеден қалған киімдердің үлгі нұсқаларына қарағанда: киімді адам
денесіне шақ етіп тігу беріректе, орыс халқымен аралас, қаламен қатынас
көбейе түскен кезде қалыптаса бастаған. Қазақ киімдері іштік, сырттық,
сулық, біркиер болып төрт топқа бөлінеді.
Іштік киімдерге- көйлек, дамбал, желетке, камзол; Сырттық –шапан,
күпі, тон; Сулық- шекпен, қаптал шекпен; Біркиер- қымбат маталардан
әшекейлеп тігілген, той-думандарға киетін киім. Сондай-ақ бойжеткендер,
бозбалалар, белгілі бір топтар үйде де, түзде де күнделікті тұрмыста да
ұдайы жақсы киініп жүрген. Мәтел: таныған жерде бай сыйлы, танымаған жерде
тон сыйлы.
Бақылау сұрақтары:
1. Киімдегі ерекшеліктерді атаңыз?
2. Қазақ киімдері қанша топқа бөлінеді?
3. Пайдаланылған материалдың құндылығы?
4. Киімнің үйлесімділігі?
№ 2. Лекциялық сабақ тақырыбы: ХҮ-ХҮІІІ ғ.ғ. қазақ костюмы.
Жоспары: 1. Орта Азия халықтарының киімдерімен қазақ киімдерінің ортақ
негізгі белгілері
2. Ерте замандағы көшпенділердің істеген киім үлгілері
3. Қазақ киіміне тән киім мен бас киімдердің
элементтері
Мақсаты: Киім тарихы курсының өзіндік ерекшелігі семинар жұмыстарында
лекция материалдарының міндетті түрде бекітілуіне негізделген. Студенттер
өз бетінше костюм тарихының маңызды құбылыстарын талдауды үйренді, жүйелі
талдау әдістерінің көмегімен нақты міндеттерді шешу жолдары мен тәсілдерін
табуға тырысады.
Мәтіні (қысқаша): Ұлттық киім – бай тарихи – мәдени мұра, оны зерттеу
бізді өткен ғасырлардағы әдет – ғұрып , салт-дәстүр, халықтың хал-
ахуалынан кең көлемде жан- жақты хабардар етеді. Қазақ халқының киімі басқа
ұлттардан өзгеше өзіндік қасиетке толы. Мұның басты себебі, қазақ халқының
табиғат төсінде өсіп, ерекше ғұмыр кешумен байланысты, қазақтың ұлттық
киімдері негізінен ертедегі көшпенділір киімдерін еске түсіреді, қазір
өзімен күнделікті киіп жүрген бір қатар киім үлгілері сақ дәуірінен бастау
алады.
Кез-келген халықтың өмір сүріп жатқан тұрғылықты жерінің геологиялық
құрылымына сай оның өнері мен мәдениеті де дами түсті. Қазақ халқының
ұлттық киімі мен қолөнерінің қалыптасуына елдің экономикалық сауда-сатгық,
климаттық және әлеуметтік жағдайлары мен діни сенімдері әсер етті. Онда
халықтың әсемдік талғамы, өмір салты, өткендегі әлеуметтік хал-ақуалы айқын
сезіледі. Түр-түсі, пішімі жағынан қазақтың киім-кешегі әлеуметтік
топтардың бәріне бірдей ортақ. Пішімі қарапайым болғанымен, дала жағдайына
ыңғайлылығымен, сан алуан әшекейлерімен ерекшеленді.
Ұлттық киімдеріміз біздің ата-бабаларымыздың жауынгер, жаугер, батыр,
жаужүрек халық болғандығын көрсетеді. Оның тірлігі үнемі аттың жалында,
түйенің қомында жүрген, көбіне мамыражай жайма шуақ жүре алмаған. Аты
ауыздықпен су ішіп, өзі етегімен мұз кешіп тіршілік еткен.
Қазақ халқы киім-кешек тігуге әуелде Үндістаннан әкелінген шыт,
батсайы, мәуіті маталары Қытайдан әкелінген жібек матаны, Италиядан әкелген
барқыт матасын, Англиядан әкелген шұға маталарын пайдаланған. Бұл
маталармен қазақ арғы ата-бабасы секілді, Оңтүстік Қазақстан арқылы өткен
көне "Жібек жолы" торабында айырбас саудамен алып отырған. Дегенмен қазақ
жерінде жүн маталары тоқылғаны бізге белгілі.
Жерорта теңізінен Қытайға дейін Евразияны көктей өтіп жатқан керуен
жолдары біздің дәуірімізге дейінгі ІІІ-ІІ мың жылдықта басталғаны белгілі.
Керуен Қазақстан жерін басып өтіп, Отырар, Тараз, Испиджаб, Яссы, Сауран,
Жент, Каялық, Баласағүн және тағы басқа сол кездегі қалалар арқылы өткен.
Сондықтан да, қазақ халқының киім үлгілерінің қалыптасуына осы Ұлы жібек
жолының да әсері болды.
Алтайдағы Пазарықтың "патша" қорғанының бірінен біздің дәуірімізге
дейінгі ІҮ-Ү ғасырларға жататын қабірлерден жүннен тігілген жібек маталар
мен шашақтар да табылған. К.Байпақов пен А. Нұржанов еңбегінде айтылғандай,
мұндай қымбат бағалы жібектерді тарату ісіне сақтар мен скифтердің көшпелі
әулеттері де атсалысқанын, олардың қатынасаралық көмегімен сол кезде
қасқалдақтың қанындай қымбат тауарлар Орталық Азия мен Жерорта теңізіне
дейін таратылғандығы жөнінде мәлімет берген.
Халықтың ою-өрнек әшекейлерінің ең бір көп кездесетіні ұлттық
киімдер. Қазақтың ұлттық киімдерінің түрлері мен атаулары
көп: кейде ұлы жүз, орта жүз, кіші жүз үлгілері деп, кейде
әлгі жүздер арасындағы рулардың аттарымен аталады. Мысалы: адай
бөрік, арғын тымақ т.б. Кейде географиялық ортаға байланысты
да ерекше мәнер үлгіге бөлінеді. Мысалы: қоңырат үлгісі, Жетісу
үлгісі т.б. Мұндай бөліп атау киімдердің кеңдігі, ықшамдылығы, бойға
қонымдылығы және әшекейлеу мәнерлерінің ерекшеліктеріне қарай да
ажыратылады. Ұлы жүздің шапандары көбінесе жолақты, сырмалы,
етек-жеңдері ұзын, ашық жағалы болып келеді. Оңтүстік елі өзбек, тәжік,
ұйғыр халықтарымен көршілес, көпшілік кәсібі бақ өсіріп, егін
салу болғандықтан, бұлардың киім үлгісі мен тігу мәнеріне осы жағдайлар
ықпал еткенін көреміз.
Зерттеулерге сүйенсек, орта жүздің шапандары көбінесе бір беткей
матадан, сырусыз, етектері шалғайлы, жеңдер кең, жағалары түймелі болып
келеді. Кіші жүздің шапандары да шалғайлы, жеңдері кең, жүн тартқап,
бидайланған қалың, қайырма жағалық болып келеді. Үш жүздің қайсысында болса
да, шапанға үлкен мән берген және оны барлық жерде жабу деп атайды.
Қазақта үш жүздің қайсысы болса да, шалбарға ау қояды, қолтыққа үшкіл
салады. Қазақ киімдерінің ең ықшамды кішірек түрлері орта жүз бен ұлы
жүзде, ал ең кең де үлкен үлгілері кіші жүзде кездеседі.
Бақылау сұрақтары:
1. Қазақ халқының ұлттық киімі мен қолөнерінің қалыптасуы?
2. Географиялық ортаға байланысты үлгіге бөлінуі?
3. Қазақ халқының киімі басқа ұлттардан өзіндік ерекшелігі?
№ 3. Лекциялық сабақ тақырыбы: Қазақ костюмының түрлері мен үлгілері және
оның дамуы.
Жоспары: 1. Көне кезеңінде пайда болған қазақ ұлттық киімдерінің түрлері
2. Қазақ киімінің тууы және дамуы
3. Көршілес елдердің костюмдарының жалпы белгілері
Мақсаты: Киім тарихы курсының өзіндік ерекшелігі семинар жұмыстарында
лекция материалдарының міндетті түрде бекітілуіне негізделген. Студенттер
өз бетінше костюм тарихының маңызды құбылыстарын талдауды үйренді, жүйелі
талдау әдістерінің көмегімен нақты міндеттерді шешу жолдары мен тәсілдерін
табуға тырысады.
Мәтіні (қысқаша): Халықтың ою-өрнек әшекейлерінің ең бір көп кездесетіні
ұлттық киімдер. Қазақтың ұлттық киімдерінің түрлері мен
атаулары көп: кейде ұлы жүз, орта жүз, кіші жүз үлгілері
деп, кейде әлгі жүздер арасындағы рулардың аттарымен аталады.
Мысалы: адай бөрік, арғын тымақ т.б. Кейде географиялық
ортаға байланысты да ерекше мәнер үлгіге бөлінеді. Мысалы:
қоңырат үлгісі, Жетісу үлгісі т.б. Мұндай бөліп атау киімдердің кеңдігі,
ықшамдылығы, бойға қонымдылығы және әшекейлеу мәнерлерінің ерекшеліктеріне
қарай да ажыратылады. Ұлы жүздің шапандары көбінесе жолақты,
сырмалы, етек-жеңдері ұзын, ашық жағалы болып келеді. Оңтүстік елі өзбек,
тәжік, ұйғыр халықтарымен көршілес, көпшілік кәсібі бақ өсіріп,
егін салу болғандықтан, бұлардың киім үлгісі мен тігу мәнеріне осы
жағдайлар ықпал еткенін көреміз.
Қыстық киім ретінде ішік қолданылады. Ол көбінесс аң тсрісінен, қой,
қозы, ешкі, бота тсрілсрінен қүрастырып істследі. Бұлардың да белшектері
мен пішілу түрлері шапанға ұқсайды. Ішіктер көбінесе асып және түсті
матадан тігілгенде оны әр түсті жібек жіптен кестелейді, зерлейді, оюлайды.
Ішіктердің әдібін сыртынан келтіреді, кейде әдіп аң терісінен тігілді.
Күн суықта киетін шапан көбінесе жүн тартылып бидайланып тысталған.
Кей жерде шапанды әуелі астармен бидайын қабып алып, тысты соның үстіне бос
жабу арқылы тыстаса, кей жерлерде тура тыстың үстінен қабыған кезде сыритын
болған. Мұндай шапанды "сырмалы шапан" деп атаған. Қайырма жаға шапанның
бір түймесі, тік жағалы бешпент шапанның екі түймесі бар. Қазақ
шапандары үш бой, екі жең және жағасы ойып шығарып пішіледі. Үш бойдың
алдыңғы екі бойын "алдыңғы өңірі" деп, артын "артқы бойы" деп атайды. Жота
бойдың екі жақ шеті алдыңғы өңірге қаусырылады, оның екі жақ шеті
алдыңғы ететі бел мықынға жеткенше үшкір қойма қойылады. Оның етек жағы
енді, бел жағы енсіз, оны "шабу" деп атайды. Орта жүзде шапаннын жағасы
мен жеңнің ұшы әдетте басқа түсті барқыт, шұға тәрізді матадан тігіледі.
Оңтүстікте жаға кең тұтас бой матаның өзінен (басқа түсті
матадан емес) салынып, кестеленеді, не әшекейлеп, сырылып
тігіледі.
Сонымен қатар, тон көбінесе иленген күздік қой терілерінен тігіледі.
Орта денелі адамдарға 11-12 қойдың терісінен тон шығады. Қойдың шат
терілері мен мойын терілері бөлек алынады, яғни олар пайдаланылмайды.
Тонның жүні ішіне қарайды, сырт жағы қынамен, қабықпен, томар бояумен
боялады. Тонды тебен инемен басып тігіп және шалып тігіп кестелейді. Кейде
сыртынан тыстық жапсырып, қаптама тон да тігеді. Қаптама тондардың
тыстарына әр түрлі жіппен кестелеп, елтірі, сенсең, аң терілерінен
қайырма жаға жасап, етек-жеңіне жұрын қойылады.
Ерлер шалбары барқыт, пүліш, шұға, жібек, трико, шөмікше, шибарқыт,
шегрен, ләмбек, мәнекен, қырмызы, қамқа, бакисап, көк шауытты сияқты ширақы
маталардан қой, ешкі терілерінен тігеді. Шалбардың бауы ышқырға өткізіледі,
қалтасыз, кең балақ болып келеді. Оның кең тігілуі салт атқа мініп жүруде,
молдас құрып отыруға өте қолайлы болған. Шалбардың балағы кейде етік
қонышының ішіне салынып, кейде қоныштың сыртына киіледі. Жеңіл шапан мен
бешпендердің етегін дс ышқыр астынан жіберіп, шалбарланып алады.
Шалбарланып жүру әсіресе аңшылар мен батырларға, балуандарға тән әдет
болатын. Қазақ халқында шалбарды тек қана ерлер киген, ал қызбалаға шалбар
кию ерсі болған.
Шалбардың балағы екі жағынан ойық болып істелетін де, ол кестеленіп
қойылатын. Кейде шалбардың балағын әдемілеп оюмен әшекейленген.
Матадан, жарғақ теріден істелген шалбарды неше түсті жібек
жіптермен өрнектеген, кейде боялған. Кейде балақтың аузын әдіптеп,
жұрындап не басқа түсті матамен балақтап өрнектеді.
Терілерден тігілген шалбарларды көбінесе тыстамайды. Оны бір
түске бояп кестелеп сәндеген.
Көбіне ерлердің сырт киімдерін түймесіз, тек белбеумен ғана киген.
Белбеуді бірнеше метр матадан ораған. Белдік пен кісені қайыстан,
былғарыдан қабаттап, күмісті илгілермен білезіктермен көзді күміс
бұдырлармен сәнделетін. Бұлардан басқа құр, терме, шекпен белбеулермен де
дайындаған.
Түйе жабағысына әр түрлі жеңілде жылы күпі тігілген. Иірілген түйе
жүнінен шекпен тоқылған. Шудасынан жамау жасқаулық жіп иіріп, осы шуда
жіппен тон – шалбар тіккен
Қойдың жабағы жүнінен шидем шапан, күпі түскен, жеңіл байпақ тіккен,
Киімнің салып және киім тоқуға да пайдаланған. Ал күзем жүнен, қозы жүнін
қалпақ, кебенек, киіз етік пима сияқты киім кешектер жасалған.
Ешкінің түбіт жүнінен иіріп мойын орауыш, шәлі, шұлық, қолғап сияқты
жылы әрі жеңіл киімдер тоқылған. Қазақ талғамында ешкім түбіті түйе жүнен
де қымбат, жібекпен тендес саналған. Қазақ шеберлері мал жүнінен басқа
қоянның жүнінен, құстың қауырсынын іске жаратқан. Қоянның жүнінін жылы
мойын орауыш, қолғап, шұлық, бөкебай тоқыған.
Бақылау сұрақтары:
1. Қазақ ұлттық киімдерінің түрлері-ерлер мен әйелдер көйлектері?
2. Киімнің көне элементі кісе-белбеу?
3. Туникаға ұқсас қазақ киімі?
4. ХІХ ғ. ортасынан бастап костюмның өзгерістері?
№ 4. Лекциялық сабақ тақырыбы: Дәстүрлі қазақ костюмының материалдары
Жоспары: 1. Киім дайындауда пайдаланылатын шаруашылықта жасалатын
материалдар: аң терісі, тері, жүн, шекпен, қолдан жасалған маталар
2. Сырттан әкелінген маталар. Қытай,Орта Азиялық, Орыс
және т.б. маталар (шыт,боз, қызыл мата, плис, барқыт, жібек, атлас, зерлі
мата)
Мақсаты: Киім тарихы курсының өзіндік ерекшелігі семинар жұмыстарында
лекция материалдарының міндетті түрде бекітілуіне негізделген. Студенттер
өз бетінше костюм тарихының маңызды құбылыстарын талдауды үйренді, жүйелі
талдау әдістерінің көмегімен нақты міндеттерді шешу жолдары мен тәсілдерін
табуға тырысады.
Мәтіні (қысқаша): Қазақ халқының өмір тіршілігінде киімдерді тігуде
төрт түлік малдың терісі мен жүні үлкен рөл атқарған және ата-бабаларымыз
оны ұқсатуды мыңдаған жылдар бұрын білген. Сырт киім тігуге негізінен үй
жануарлары терілері мен жүндерінің ең асылдарынан басқа жабайы аңдардың да
терілерін пайдаланған.
Ұлттық ер кісі киімдерінің ең қымбаттысы аң терісінен істелген
ішіктер. Олар бірнеше түрге бөлінген: бұлғын ішік, жанат ішік, қасқыр ішік
т.б. Аң терісінен тігілген ішіктердің сыртын шұға, мауыт, барқыт, атлас,
көк берен, манат, ләшбек сияқты бағалы маталардан бірнеше түсті жібек
жіптермен кестелеп, су моншақ, маржан тізген жіптермен бастырып, етек-
жеңіне алтын, күміс, зер ұстап тіккен. Ішіктер кейде әдіпті, оқалы, шет-
шеті жұрындалған қайырма жағалы болып пішілген.
Астарына түйе және қойдың күзем жүнін салып, жолақ түрінде сырып
тігілген де сырт киімдердің түрлері болған. Ертерек те қазақ халқының
сырттық киімдері түймесіз, тек белбеумен ғана оң жаққа қарай қаусырылған.
Ұлттық сырткиімдер жасалған материалына, мәнер және үлгілеріне таралған
аймақтарына, жүз, ру атауларына қарай жабаға тон, қаптал тон, әдіпті ішік,
зерлі ішік, күзен ішік т.б деп айырып айтылған.
Тон – түрлі жануарлардың әсіресе малдың терісінен илеп тіңгілетін
терісін илеп тігетін суықтан қорғап, жылылық сақтайтын сырткиім. Тауешкі,
арқар терілерінен, жүннен сыртына қаратып тігілетін өң киімдердің түрлерін
атаған. Тон тігісіне, үлгісіне қарай қималы, бүрмелі деп аталады. Тонның
белі тарылып тігілетіндері қынамалы, қынамайтындары қаптал деп аталды.
Тонда тыс болмайды да жүн жағын ішіне қаратып, тері жағын сыртына келтіріп
тігеді. Ол үшін шеліннен тазартып, әбден илеп, оны қынамен, жоса, талдың
қабығымен томар бояау, қарағай, қайың нілінімен, өсімдік тамырларымен
бояп, теріні қоңыр, сұрнемесе сарғыш, күлгін түске келтірді. Тонның етегін,
өңірін оюлап сырыпта әшекейленген. Орта денелі адамға тон тігуге 11-12
қойдың күздік иеленген терісі қажет. Тон тіккенде шап, пұшпақ, мойын
терілері пайданылмайды.
Ішік – қазақтың әрі сәнді, әрі жылы дәстүрлі сырткиімдерінің бірі
ішік. Ішікті еркектер де, әйелдерде кие береді. Әйелдерге әсіресе жастарға
арналған ішіктер әшкейленіп, түрлі ою, кестелер, зерлеп,те тігеледі,
ішіктің ішкі жағы аң терілерінен құралып, сыртын шұға, мауыт, барқыт, көк,
берең, манат, қырмызы торғын сияқты бағалы, ширақ, қалың маталармен
тыстайды. Тысы әртүрлі матадан қапталғандықтан тоннан өзгешеленіп тұрады.
Шекпен – түйенің иірілген жүніен тоқылатын сырт киім. Шекпеннен суда, желде
өтпейтіндігі былай тұрсын, су тигенде түйе жүні ширығып, тығыздала түседі
сондай-ақ ол матадай емес, өте берік әрі жеңіл, тоз тозбайды ұзақ киіледі.
Шекпенге арналған жіп жіңішкелеп иіріліп, өрнектеп тығыз тоқылады. Ботаның
немесе тайлақтың боялған жүнінен тоқылған шекпенді жастар сәндікке киеді.
Иірілген түйе жүніне түйін жіп қосып тоқылғанын биязы шекпен, боз тайлақтың
жүнін тін етіп иіріп, өрмектеп тоқылғанын боз шекпен деп атайды.
Дақы- тұлып тектес, бірақ жүні сыртына қаратылып, іші тысталып
жасалатын қысқы киім түрі. Әлбетте ішіктің пошымын қайталайды.
Оны түбіті қалың өскен күздіккке немесе соғымға сойылған қылшығы ұзын,
түбіті қою серкенің терісінен немесе тау ешкі терісінен қылшығын сыртына
қаратып ішік, тонның сыртынан киетіндей етіп тігеді. Оны қарлы боран, аяз
күндері ұзақ жолға шыққандар мен жылқы күзетіндегілер, қар қалың түсетін
қыста атты шанаға жегіп жүретін өңірдің қазақтары сырткиім сыртынан киіп,
суықтан қорғанады.
Қазақ халқы киім-кешек тігуге әуелде Үндістаннан әкелінген шыт,
батсайы, мәуіті маталары Қытайдан әкелінген жібек матаны, Италиядан әкелген
барқыт матасын, Англиядан әкелген шұға маталарын пайдаланған. Бұл
маталармен қазақ арғы ата-бабасы секілді, Оңтүстік Қазақстан арқылы өткен
көне "Жібек жолы" торабында айырбас саудамен алып отырған. Дегенмен қазақ
жерінде жүн маталары тоқылғаны бізге белгілі.
Жерорта теңізінен Қытайға дейін Евразияны көктей өтіп жатқан керуен
жолдары біздің дәуірімізге дейінгі ІІІ-ІІ мың жылдықта басталғаны белгілі.
Керуен Қазақстан жерін басып өтіп, Отырар, Тараз, Испиджаб, Яссы, Сауран,
Жент, Каялық, Баласағүн және тағы басқа сол кездегі қалалар арқылы өткен.
Сондықтан да, қазақ халқының киім үлгілерінің қалыптасуына осы Ұлы жібек
жолының да әсері болды.
Алтайдағы Пазарықтың "патша" қорғанының бірінен біздің дәуірімізге
дейінгі ІҮ-Ү ғасырларға жататын қабірлерден жүннен тігілген жібек маталар
мен шашақтар да табылған.
Бақылау сұрақтары:
1. Шекпен қандай киім түрі болып саналады?
2. Материалдардың түстері, бояу тәсілдері?
3. Сырттан әкелінген маталар түрі?
№ 5. Лекциялық сабақ тақырыбы: Салтанатты, әдет-ғұрыптық киім. Әскери
киім.
Жоспары: 1. Салтанатты киімнің ерекшелігі
2. Сәукеле-үлгісі мен семантикасы
3. Әскери сауыт-саймандары, темір тор көйлек, дұлыға
Мақсаты: Киім тарихы курсының өзіндік ерекшелігі семинар жұмыстарында
лекция материалдарының міндетті түрде бекітілуіне негізделген. Студенттер
өз бетінше костюм тарихының маңызды құбылыстарын талдауды үйренді, жүйелі
талдау әдістерінің көмегімен нақты міндеттерді шешу жолдары мен тәсілдерін
табуға тырысады.
Мәтіні (қысқаша): Қазақ халқы мереке, ұлы дүбірлі тойларда аста, сыйлы бас
қосуларда, салт –дәстүрге байланысты бесік, тұсаукесер, сүндет, қыз ұзату
сияқты тойларда міндетті түрде таза, ретімен сәнді киінген. Қазақтар тойға
жасануды, әдемі киінуді ұнатқан. Ақсақалдар бастарына түлкі тымақ немесе
қалпақ киіп,үстіне ақ жейде, бешпент сыртынан қаптал шапан немесе ішік киіп
беліне кездеме белбеу буынып кең балақ шалбар,аяғына мәсі киіп той -
думанның төрінен орын алды.
Қазақтың неке киімдері
Дәстүрлі той киімдері - халықтың діни - магиялық, және эсетикалық
талғамын анықтайтын, мейлінше күрделі киімдер мен сәндік бұйымдар. Бұл
киелі киімнің сәндіктен басқа басты қасиеті жаңа құрылған отауды
жаманшылықтан, сұқ көзден сақтап, бақытты өмір, ұрпақ, байлық, айналасына
деген сүйіспеншілік сияқты жақсы қасиеттерді дамыту болған. Той киімін
тігуді, зергерлік заттарды жасауда бақытт, көпбалалы аналар сияқта
шеберлерге сеніп тапсырған.
Қазақтың үйлену дәстүрі негізінен құда түсіп, қалың төлеу жолымен
жасалған. Үйлену дәстүріне байланысты екі жақтың туыстары өзара малдан
басқа біріне-бірі қымбат маталар, киімдер сыйлаған. Қалыңдықтың ата-анасы
алғашқы келісімнен кейін ақ тойдың ең негізгі бөлігі, қалыңдықтың киіз
үйін, күймесін, сәукелесін дайындаған. Жасауға жақсы дүниелермен қатар
сәукеле, киім-кешек, әсем әшекейлі тағамдар берілетін болған.
Той киімінің түсіне де үлкен мән берілген. Күйеу жігіт пен қалыңдықтың
киімдері түстері жылы қызыл, қоңыр-қызыл, қызғылт-сары болған. Сәукеле және
күйеу жігіттің шапаны да қызыл матадан тігілген. Той киімдерінің түстеріне
толығырақ тоқталсақ: қызыл түс- қанның түсі, күш, бақыт, құт-береке,
құмарлық, құнарлылық, ер жету, бой жету, махаббат, от, күннің символын
білдірген. Ақ түс - тазалық, киелілік, билік, байлық символы. Тойға арналып
тігілген киіз үйлерді де ақ түсті киізден жасаған. Алтын мен күміс - асыл
немесе табиғаттан тыс күштердің пайда болу белгісіндей бақыт пен байлық
түстері санаған. Жасыл - жастық пен көктемді білдірген. Көк,қара түстер
қолданылмаған. Қара түстер бақытсыздық пен кедейлікті білдірген.
Қалыңдық киімі
Көйлек тігілетін маталар әр түрлі болған. Егер күнделікті киілетін
көйлектердің маталары қолдан тоқылған жүн, мақта маталар болса, той
көйлектерін жұқа қымбат жібек, жартылай жібек, атлас сияқты маталардан
тіккен. Көбіне көркем әдебиеттерде көйлектің түсін қызыл етіп суреттейді,
көйлектер ашық түсті маталардан да тігілген. Көйлектің етегін сәби көтеруі
жеңіл болсын деп ырымдап бүктеген. Жеңдері, етегі, кеуде тұсы, жағасы,
кейде етек бүрмелері кестеленген.
Шалбар мен дамбал ( ішкі және сыртқы). Көйлектен көрініп тұратын
бөліктері ғана кестеленіп, зерленеді.
Камзол - жеңсіз, белі қыналған, алды ашық, ұзындығы тізеге түсетін
жеңіл киім. Бір түсті барқыттан, атластан тігіледі. Комзолға жең салынса
жеңі және жең ұшы да кестеленеді.
Шапан (тон). Тұға, барқыт, парша сияқты әдемі, қымбат әрі мықты
матадан ұзын етіп тігілген қалыңдықтың сырт киімі. Той шапанына ерекше
көңіл бөлініп, жағасы, өңірі, арқасы, жеңінін; әдемі ұлттық көз тартарлық
оң өрнекпен кестеленген.
Жеңсе. Жеңселер көбінесе Жетісу өңірінде және қарақалпақтарда болған.
Қолдың білектен шынтаққа дейінгі бөлігін жауып тұрған. Той киімі ретінде
тігілген жеңселер күнделікті жеңселерге қарағанда әдемі матадан ою-өрнек
салынып, кестеленіп тігілген.
Кестелі етік - шоңқайма. Шоңқайманы сәнге кию үшін, жай саптамадан
гөрі әдемілеп, өкшелігін, оймасын кестемен өрнектеп тіккен.
Үйлену салтанатына киілетін киім қалыңдықтың да, күйеуінің де киімдері аса
сәнділігімен, әшекейлерінің үйлесімділігімен, кәдеге асқанның құндылығымен,
ұқсатылуымен көз тартатын. Олардың кешенінде зерлі жіптермен кестеленген,
оқамен көмкерілген, бірінің үстіне бірі киілетін камзол, бешпет, шапан
болған. Күнделікті тұрмысқа ыңғайсыз болғанымен өте сәнді сәукеле,
айырқалпақ, мұрақ сияқты бас киімдер, алтын-күміспен апталған
әткеншектермен, ширатпалармен безендірілген. Шолпы, алқа, тамақша, нәзік
белдік, кемер белбеу, асыл тастар қолданылған сақина-білезіктер, мәнерлі
кебіс, зерлі кебіс, көксауыр сияқты аяқ киімдер үлкен талғамды қажет
ететін. Сондықтан да олар әдетте қалыңдықтың жасауына, күйеудің салтанаттық
киіміне кіретіндіктен алдын-ала дайындайтын болған.
Әсіресе ұзартылатын қыздарды үлдемен бүлдеге ораған. Тұрмысқа шыққан
қыздыр алғашқы жылы сәукеле, күнделікті өмірде желек киген жас келін үлкен
кісілерді көрген кезде бетін желегімен көлегейлеп, яғни иба көрсеткен.
Бірнеше балалы болып әлеуметтік статусы бекір болған соң кимешек, шылауыш
киген. Кимешекті қызыл жіппен шым кестелеп кисе, күйеуі барлығын, ал ақ
жіппен жай ғана су тартып кисе жесер екендігін көрсеткен. Шылауышты
кимешектің үстінен тартқан.. Әйелдер тері былғары мәсі кебіс киеді. Қыста
әйелдер ішік киген. Қазақ әйелі ұзын жең кең етек көйлек кигенмен бет жүзі
тұмшалмаған.
Сәукеле - әйел бас киімдерінің ішіндегі ең әшекейлісі де күрделісі.
Келіншек оны той өткенше киіп отырып, той өткен соң сәукелені іліп қойып,
оның орнына бергекті желек киетін. Сәукеленің негізі оның төбесі. Төбесіне
талдырма етіп қозы жүнінен арнайы басқан ақ киізден арасына қыл салып
сырылған асыл матадан істеледі. Асыл тастармен әшекейлейді. Сәукеленің екі
жақ самай тұсынан бетке жеткізе шолпы тәрізденіп, маржан тізілген
салпыншақтарды сәукеленің бет моншағы деп атайды. Сәукеленің ең сыртынан
жауып қойған шашақты әшекейлі жібек мата бар, ол көйлектің етегі құсап,
жерге сүйретіліп жүреді.
Күйеу жігіт киімі
Қалыңдығын ауылға баратын жас күйеу көп адамның ішінен өзін айтпай
танытатындай күйеу киімін киюге тиіс. Алдынан шыққан жеңгелер мен жас қыз-
келіншектер күйеуді тануы үшін ол басқа жігіттерден ерекше көрінуі керек.
Бөркіне үкі тағып, қызыл шапан, кестелі жарғақ шалбар, биік өкше етік
киеді. Күйеу жігіт басына киізден жасалып кестеленген биік қалпақ немесе
жиектері бағалы аң терілерінен көм керілген бөрік, аяғына байпақты саптама
етік киген. Қыстыгүні күйеу жігітке сырт киім орнына қымбатқан теріден жүні
ішіне қаратылып, сырты қымбат матамен қапталған, әдемі безендірілген тон
тігілген. Күйеу жігіт киімі ғасырлар бойы қалыптасқан, оның кейбір
бөліктері ғана осы күнге жеткен.
Жігіт, боз балалары кестелі тақия киген. Кейде ақ шытты бір шекесіне түйе
салып, тоқалдай тартатын болған. Аяқтарына көксауырмен оймышталған өкшелі
құймаланған етік киді. Барқыттан шапан, құймаланған алтынмен аптап күмістен
көптепген белбеу буынға. Қарттар шаштарын қырқып алып тастайтын
болғандықтан сырмалы баран өңді кепек үстіне пұшпақ елтірі, түлкі тымақтар
киген. Қазақ халқы бас киімді қастерлеп, оны аяққа баспай, биік жерге іліп
қояды.
Қазақтардағы жауынгерлік киім жалпыға мәлім, әскердің, аңшының киім-
кешегі іспетті болған. Қазақ қан майданда жауынан олжаланған сауытты,
қалқанды, сүңгі-найзаны, қылыш-қанжарды да кәдесіне жаратқан. Металдан
кіреуке тоқытуға мүмкіндігі бола бермейтіндер сыртқы киімнің астына көнемен
қататып, арасына жүн, қыл салып сыртынан көкірекше киген.
Бақылау сұрақтары:
1. Қазақ киімі комплексінің тұрақтылығы?
2. Күйеу-жігіт пен қалыңдықтың неке тойының костюмы?
3. Әшекейлері?
№ 6. Лекциялық сабақ тақырыбы: Қазақ костюмының әшекейлері.
Жоспары: 1. Киім мен бас киімдердің әшекейлермен байланысы.
2. Әшекейлерді пайдалану жасқа қарай және әлеуметтік
ерекшеліктері
3. Киім, бас және шаш, мойын және кеуде, қолға арналған әйелдер
әшекейлері
Мақсаты: Киім тарихы курсының өзіндік ерекшелігі семинар жұмыстарында
лекция материалдарының міндетті түрде бекітілуіне негізделген. Студенттер
өз бетінше костюм тарихының маңызды құбылыстарын талдауды үйренді, жүйелі
талдау әдістерінің көмегімен нақты міндеттерді шешу жолдары мен тәсілдерін
табуға тырысады.
Мәтіні (қысқаша): Зергерлік өнер-өте ерте заманнан келе жатқан өнер. Оны
барлық халықтар жоғары бағалап, ең қалаулы өнер етті. Тарихи этнографиялық
музейлердегі археологиялық сәнді бұйымдар мен қарулар, ыдыс-аяқ, тенге-
моншақтар, алтын мен күмістен немесе асыл тастардан жасалған заттар әлгі
шеберлер қалдырған халықтық мұра болып табылады.
Халық зергерлері көбінесе білезік, өңіржиек, сақина, сырға, шолпы,
алқа, қапсырма, сәукеле түйрегіш сияқты т.б. көптеген акдамның бойын
әсемдейтін заттарды жасады. Ыдыс аяқ, ағаш төсек, ер-тұрман, қару-жарақ,
жазу жабдықтары, домбыра, қобыз, сырнай және т.б. алуан түрлі жиһаздарды
әшекейледі. Зергерлікті жұмысшының орындалу әдістеріне қарай: техника
жолымен преске, қалыпқа салып қысу, балқытқан материалдарды арнаулы
қалыптарға құю, бір металға екінші металды оюластырып жабсыру, тұтас
металдың бетін ою, сызу арқылы өрнектеу, металға алтын, күміс жалату,
металды қақтау,қуыстау, жұмырлау, домалату, шашақтау сияқты бірнеше түрге
бөлінеді.
Әйелдердің омырауға тағатын алқа, тана, жарма шытырма, қоза, көз
түймелері сияқты заттарды көбінесе арнаулы қалыптарға салып сақтап жасайды.
Бұл үшін темір қалыптың ұясына салынған жұқа және жұмсақ күмістің үстіне
қатты кесек қорғасын қойып, содан кейін не күшті қысқымен басып сығды, не
қорғасынның үстінен ұрғылайды. Күш түскен қорғасын жұқа күмісті өрнекті
қалыптың ішіне жапсыра кептеп тастайды. Осы әдіс арқылы қалыптағы өрнектің
бедерлері күміске батады да, өзінің ою-өрнек іздерін қалдырады. Соңынан
қорғасынды ыңғыру бізбен шұқып алып тастайды, кейде қорғасынды алмай сол
бетінде қалдырыпта қояды.
Зергерлік өнерінің басты (белгілері) үлгілері: Білезік. Қазақ
зергерлері жасап жүрген білезіктердің: қос білезік, жұмыр білезік, орама
білезік, бұрама, кавказ, көзді, өрме, үзбелі, қолқа (қуыс) білезік деген
түрлері бар.
Қос білезік-мұндай білезік жалпақ бауырлы тұтас келеді де үстіңгі беті
қатарласқан қос жұмыр болады. Бұған көбінесе сыңар өкше, ырғақ,
бұрма, көз өрнектері салынады.
Бес білезік- бұл білезіктің бауыр сырты жалпақ, сағат бау сияқты. Ортасында
топсасы болады. Білезіктің екі басы түйісіп түймеленеді. Білектің сыртқы
жағында күміспен немесе алтынмен шынжырмен шыжымдап қойған бес сақина бар.
Бес білезікке асыл тастардан алуан түсті көз орнатып, үстіңгі бетіне
ирек, мүйіз, құс қанаты, бөрі құлақ сияқты күрделі өрнектер
жүргізеді.
Жұмыр білезік- кісінің қалауынша жуандығы әр түрлі жұмыр күмістен иіліп
істеленеді. Сырт бейнесіне өрнек түріне бір елге тән мәнеріне орнатылған
көздерінің санына қарай, әр жерде әр түрлі аталатын білезіктер көп.
Білезіктер негізінде әйелдерге тән. Бойжеткен қыз сүйген жігітіне
ұнатқандығының белгісі ретінде жүзігін, білезігін сыйлайтын.
Сақина мен балдақ. Сақина мен балдақ саусаққа салынады. Бұлар да
негізі әйел жиһаздары болып саналғанымен, оларды ерлер де тағады. Бірақ
әйелдер барлық саусақтарына екі-үш тен қосарлана сала береді де, ал ерлер
бір саусағына біреу ғана салады. Сақина мен балдақты да жүзік деп атайды.
Сақинаның бауыры шығыр болып келеді де, қолдың сыртына қараған жағына көз
салынады. Ал балдақ деп-көзі жоқ, бірыңғайын айтады. Ертерек кезде еркектер
көбінесе балдақ салады екен. Бұлардың алдыңғысы алтын, күміс бояски сақина
(польский деген сөзден шыққан) деп, ал соңғысы алтын, күміс болски балдақ
деп атаған.
Сақиналар әшекей мәнеріне, көздерінің бейнелеріне қарай да әр түрлі
аталады. Мысалы: тасшы сақина, кавказ сақина, құсмұрын, ырғақ, бұрмалы
сақинажәне т.б. Сақиналар, сырғалардың көздеріне қазақ шеберлері мынадай
тастарды пайдаланды: теңбіл тас, су тас(хрусталь) көк тас, құлпырма тас,
құбылмалы тас, гауһар, ақ тас, янтарь пайдаланды.
Шолпы- әйел әшекейлерінің ішінде сәнді әрі күрделілерінің бірі. Қазақ
арасында шолпының түрлері өте көп. Оны баршылықтың, байлықтың белгісі деп
санаған. Шолпының ең көп таралған түрлері-қоңыраулы шолпы, қозаны, қос
үзбелі, сағат баулы, көзді, маржанды, шаш теңге т.б.
Қазақ халқының қолөнерінде зергерлік металдармен қатар сүйекке,
мүйізге, ағашқа, былғарыға-алтыннан, күмістен әшекей жасау де кеңінен
қолданылған. Алтынмен аптау, күміспен күптеу, бедерлеу, алтын, күмістен әр
түрлі бейнеде сауыттар жасау зергерлік өнерінің даму барысын аңғартады.
Сырға- үнемі тағып жүретін әшекейдің бірі сырға болып табылады. Оны
барлық жастағы әйелдер таққан. Сырғаның әр түрлі үлгідегі түрлері мен
нұсқалары өте көп. Сырғаның әсіресе, өрнекті жалпақ түрлері кең тараған.
Бұл нұсқадағы сырғаға кейде іш жағы ойық болып келетін ай сырғалар жатады.
Сымнан семделген шығыршық сырғалардың құрылымы күрделі болғанымен әр қилы.
Жұқа селдір өрнекті сырғалар да жақсы-ақ. Шар үлгісіндегі немесе ұзын
салпыншақ болып келетін күмбез сырға, қоза сырға, төлме төбе сырға да
кезінде кең тараған. Салпыншақты сырға сабақты сырға, шашақты сырғалар түрі
формадағы, кейде екі қашар болып келетін сәндік қозаларымен ерекшеленеді.
Жиектері тығыз сым шиыршықтармен көмкерілетін шыбықша түрінде де ұшырасатын
нұсқасы қоңырау пішінді сырғалар да әшекейдің ерекше түрлерінің біріне
жатады. Көз қондырылған теңгелерден, асыл тастардан жасалған үзбелі
моншақтардың тізбегінен тұратын алқа да өзінің ерекше тартымдылығымен көзге
түседі. Алтын, күміспен зерленетін, асыл тастардан барынша әсемделетін
зергерлік бұйымдармен төгілетін өңіршелер де сәндік құлпырым тудыртады.
Інжу маржан , лағыл, гауһар, меруерт, ақық тастардан өңделіп жасалатын
моншақтардың, күмістен құйылатын немесе қалыптап алып шекімелеу арқылы
өрнек түсіретін тұмарлар да мойынға тағылатын әшекейлер ретінде
пайдаланатын.
Әшекейлердің көптеген белгілеріне қарай әйелдердің жас мөлшері де
айқындалатын болған. Жас қыздардың жүзіктері сырғалары түрі жағынан
қарапайым болса, бойжеткен сайын қыздың зергерлік бұйымдарының түрлері
күрделене, түрі әдемілене әшекейлене түседі. Тұрмысқа шыққаннан кейін
олардың әшекейлері бірте-бірте қарапайым тартады. Қазақта қыз баланың
балалық белгісін немесе неке құрғандығын аңғартатын сәндік белгілері де
кезігеді.
Бақылау сұрақтары:
1. Зергерлік өнерінің басты (белгілері)
үлгілері?
2. Әйелдердің омырауға тағатын
әшекейлері?
3. Әшекейлердің символдық ерекшеліктері?
№ 7. Лекциялық сабақ тақырыбы: Қазақ киімдеріндегі жастық, әлеуметтік,
аймақтық айырмашылықтары.
Жоспары: 1. Жастық айырмашылығы, матаны, түсін, әшекейін таңдау.
2. Қыздың, әйелдің костюмы, сәнді шаш, бас киімнің өзіндік
ерекшелігі.
3. Әлеуметтік және аймақтық айырмашылығы
Мақсаты: Киім тарихы курсының өзіндік ерекшелігі семинар жұмыстарында
лекция материалдарының міндетті түрде бекітілуіне негізделген. Студенттер
өз бетінше костюм тарихының маңызды құбылыстарын талдауды үйренді, жүйелі
талдау әдістерінің көмегімен нақты міндеттерді шешу жолдары мен тәсілдерін
табуға тырысады.
Мәтіні (қысқаша): Қазақтың ұлттық киімдерінде оның этникалық тарихы мен
экономикалық әлеуметтік және табиғи орынның ерекшеліктеріне туындайтын көне
дәстүрлері сақталған. Олар адамдарың дене мүшелеріне сәйкес баскиім, иықтың
киімі, белдік киім, аяқ кіимдеп жіберіледі. Пайдалану, тұтыну
ерекшеліктеріне байланысты күнделіктіғ сәндік киімдерге, жыл мезгілдеріне
қатысты қыстықғ, маусым аралық және жаздық киімдер болып бөлінеді. Жаз және
жыныс ерекшелігіне қарай: сәби киімі (ит көйлек, сылау тақия), бала киім
(кепеш, малақай, құлақшын, жейде, дамбал, шалбар, етік бешпент, шапан),
бозбала киімі (тақия, етік, жейде, шалбар), қалындық киімі (сәукеле,
желек), келіншек, бәйбіше киімі (көйлек кимешек жаулық камзол кебіс мәсі
көкірекше ) күйеу жас жігіт, ақсақал кимдері (шапан, ішік, бешпент, сырма
шалбар, ақ жейде, дамбал, саптама етік, кебіс, мәсі деп түрлерге жіктеледі.
Бала туғанда ит көйлек пен басына сылау тақия кигізіп, қырқынан шыққансоң
адал жейде, содан өсе келе кішкентай бешпент, шапан, шалбар тігіп кигізген.
Тұмар үкі қадайды және бала шапаны бешпентінің иығына, әсіресе адам өзіне
оңай түсе бермейтін киім бөліктеріне жейденің жағына, бешпенттің ішкі
қолтығына тұмар тігіп қояды деп жазады этнограф Х.Арғынбаев, бұл көз сұқтан
сақтандыру рәсімі. Балалардың кепештеріне үкі тағып сәндеген. Аяқтарына
жұмсақ былғарыдан кішкентай мәсі, бопыш, бөйтек кигізген. Балаларың
киімднрін жас ерекшелігне сай сәндеген әр түрлі ою- өрнек, әшекей маржандай
таққан. Қазақтың киімінің тәуірін ежелден қыз-келіншектер киген, әшекейдің
де ен асылын осылай таққан жас қыздар бүрмелі етекті көйлек бешпент,
камзол, қынама бел киімдері бастарына үкі кепеш , аяқтарына мәсі оюлы
кбістер киген. Бойжеткен қыздар бастарына кәмшат бөрік, сәндеп өрнектеген
ақ шыт орамал таққан.
Зерттеулерге сүйенсек, орта жүздің шапандары көбінесе бір беткей
матадан, сырусыз, етектері шалғайлы, жеңдер кең, жағалары түймелі болып
келеді. Кіші жүздің шапандары да шалғайлы, жеңдері кең, жүн тартқап,
бидайланған қалың, қайырма жағалық болып келеді. Үш жүздің қайсысында болса
да, шапанға үлкен мән берген және оны барлық жерде жабу деп атайды.
Қазақта үш жүздің қайсысы болса да, шалбарға ау қояды, қолтыққа үшкіл
салады. Қазақ киімдерінің ең ықшамды кішірек түрлері орта жүз бен ұлы
жүзде, ал ең кең де үлкен үлгілері кіші жүзде кездеседі.
Жалпы, ХІХ ғасырдағы қазақ ұлттық киімдері мынадай бөліктерге бөлуге
болады. Қазақ киімдері іштік, сырттық, сулық, бір киер делініп төрт топқа
бөлінеді. Іштік киімдерге: көйлек, дамбал, желетке, камзол, кәзекей жатса;
сырттық киімдерге: шапан, күпі, тон, шиделі; сулық киімдерге:
шекпен, қаптал, шапан, брезент, кебенек, кенеп, сырттық жатады.
Қазақстанның Орталық аймақтарында тон, ішік, тайақы сияқты тері
киімдерді оқ киімдер деп атайды. Бір киер киім деп қымбат маталардан
әшекейлеп тігілген, той-думандарға, барғанда, жат елге сапарға шыкқанда
киетін сәнді киімдерді атаған. Қазақ салтында ер жігіт ең жақсы
көрнектісін киетін.
Қазақ әйелдерінің киімдері де әр аймақта әр түрлі үлгілері мен әр
алуан атаулары бар. Солардың ішінде қазақ елінің бәріне тән
түрлері: көйлек, кимешек, жаулык, сәукеле, желек, тақия, камзол, кәзекей,
кебіс-мәсі, көкірекше сияқты киімдер. Әйел киімдері әшекей жағынан,
ажар жағынан ел салты бойынша төрт топқа бөлінген. Ол қыз
киімдері, келіншек киімдері, орта жастағы әйелдер мен қарт
бәйбішелердің киімдері. Бұлардың әрқайсысының тігілу мәнері де түрліше.
Қазақ қыздары киімдерінің кеуделері қынамалы, омырауы мен жаға
жеңдері кестелі, зерлі етіп тігілген. Көйлектері қос етекті, оюлы, бас
киімдері үкілі, моншақты, аяқ киімдері биік өкшелі, жеңіл және қай киімі
болса да алтын, күміс меруерт моншақтармен әшекейленеді. Қыздар көбінесе
құндыз бөрік, тақия киіп, шолпы тағып жүреді. Қыздар төсін көрсетпеу үшін
кеудесін көкірекшемен қатты тартып байлап қойған.
Келіншектер көтергенше, бір бала тапқанша қыз киімдерін
киіп жүре берген. Бірақ олар бөрік, тақия кимейді, үкі тақпайды және
жалаңбас жүрмеген. Құрсақ көтерген келіншектер киімдерін кең етіп
тігеді. Олардың бас киімдері шаршы сарала, жақ, торғын шөлі болған.
Қызға қарағанда әшекей заттары аздау болып келеді. Орта жастағы
әйелдер құбатөбел киінеді. Олардың көйлектері қос етексіз, белі мен жеңі
кең болып бүріліп тігіледі. Бұл жастағы әйелдер шаршыны орап,
жақ оқаламай, жай кестелеп сәндеген.
Егде әйелдердің киімі неғұрлым етекті, мол қаусырмалы, қалталы,
әшекейлердің көбі тана, түйме, тіс шұқуыш, қапсырма, оқалы өңір сияқты
заттар болған. Олар шолпы, алқа тақпаған. Ал, оқалы жақ, көксуыр кебіс,
кестелі мәсі, білезік, сырға, сақина, күміс түйме, теңге сияқты әшекейлі
заттарды қай жастағы әйелдер болса да пайдалана білген.
Әйелдер киімдерінің ең бастысы: көйлек, одан кейін сәукеле, бөрік,
тақия, кимешек-жаулық, берген сияқты бас киімдер мен камзол, кәзекей,
желетке. Әйел көйлегінің кеудесі мен етегі екі бөлек тігілген және етекті
кеудеге бүріп қосқан. Кеуденің етекке қосылған жерін көйлектің белін және
бүрмесі деп атаған. Әйел көйлегінің кеудесі тар, етегі кең келеді. Өңірі
бүрмеге дейін ашық, оның асты-үстіне әдіптеліп өрнектеледі. Мұны "қақпа"
деи атайды. Ана болған әйел осы қақпа арқылы бала емізді. Көйлектің жағасы
тік, бір жақ үстінен түймеленеді. Ал қыз-келіншектердің көйлегінің жағасы
кестеленеді. Кейде жағаның үстіңгі шетін бүрмелеп қояды. Қыз келіншек
көйлегінің жағасының өңіріне бірнеше түймені тізіп қадайды.
Бақылау сұрақтары:
1. Оңтүстік жиынтықтың ерекшелігі-белге дейінгі жеңсіз нымша, белге
киілетін ашық киім белдемше, жеңге киілетін жеңше?
2. Киімнің негізгі үш жиынтығы?
3. Бас киімнің өзіндік ерекшелігі?
№ 8. Лекциялық сабақ тақырыбы: Әйелдер комплексі. Сырт киімдері.
Жоспары: 1. Қазақ халқының ұлттық әйел сырт киімдері
2. Сәндік безендіру тәсілдері
3. Белдемше-белге киілетін ашық киім
Мақсаты: Киім тарихы курсының өзіндік ерекшелігі семинар жұмыстарында
лекция материалдарының міндетті түрде бекітілуіне негізделген. Студенттер
өз бетінше костюм тарихының маңызды құбылыстарын талдауды үйренді, жүйелі
талдау әдістерінің көмегімен нақты міндеттерді шешу жолдары мен тәсілдерін
табуға тырысады.
Мәтіні (қысқаша): Қазақ халқының ұлттық кимі – қыз келіншектерге арнап
қызыл масатыдан тігілетін қаптал шапан. Оның жаға- жеңіне құндыз ұсиап, екі
өңірі мен жеңінің ұшын алтын күміс зермен кестелейді.
Қырмызы тон – ерте кезде ұзатылған қыздарға арнап тігілп, жаңа түскен
келіннің басты жасауларының бірі болып есептелген. Қырмызы тонды камзолдың
немесе қимыл шапанның сыртынан киеді. Осы кездегі екі өңірі мен жең ұшына
өрнек салып, жаға – жеңіне құндыз ұстап тігілетін ұлттық шапандардың үлгісі
қырмызы тоннан алынған. Қырмызы тонның алдыңға екі өңірін жиектей өңіржиек
салынады. Ерте кезде оны шапан тігілетін матаның өзінінен ұзыншалап қиып
алап, алтын күміс зермен кестеленген. Кесте өрнегі көрнекті болып, өңіржиек
тырысып тұрмауы үшін оған қатты матадан астар салып, кесте жібін сол
астарға өткізе тігеде қазіргі қазақтың ұлттық шапандары ның екі өрнек салу
осы өңіржиектен алынған. Кейде өңіржиекті алтын, күміс теңгелердің арасын
үзбелеп, шашбау сияқты етіп жасайды да, оны шапанның немесе камзолдың
өңіріне қадап қояды.
Камзол. Ғасырлар бойына қалыптасқан ұлттық киімдердің ішінде
қамзолдың орны ерекше. Оны ерлер де, әйелдер де киген. Сонау
ықылым заманнан келе жатқан тастағы суреттерден қамзолдың да сұлбасын
байқау қиын емес. Осы замандағы сән үлгілерінің қатарынан орын алған
камзолдың уақыт көшінен қалмағанын аңғарамыз. Әйелдердің киімінің
ішінде қамзолдың орны ерекше. Ол әрі жылулық, әрі сәндік және үй
шаруасында ыңғайлылық міндетін атқарады. Әйел сырт киімі болып
табылатын бұл камзолды тек қазақ халқы ғана емес, басқа да
түркі халықтарының тұрмысынан кездестіруге болады. Әйелдердің камзолы
қысқа жеңді, иықтан сәл түскен жеңді немесе жеңсіз болып келеді. Өйткені
мұндай камзолдар жұмыс істеуге өте ыңғайлы, ешқандай кедергі
келтірмейді және өте сәнді болады. Әйелдер күн ұзақ үй шаруасымен
айналысып, кіріп-шығып жүретінін ескерсек, камзол иесін суықтан
қорғайды, оның үстіне иіліп-бүгілуіне өте ыңғайлы келеді. Камзолдың
маталары көбіне пуліш, барқыт, шұғалардан тігіледі. Ал түсіне келсек,
ол міндетті түрде бір түсті матадан тігілген. Ал, түсіне келсек, ол
міндетті түрде бір түсті матадан тігілген. Онда да қалың түстер
тамдалады. Камзолда жең болмаған сияқты жаға да болмайды. Тек
омырауға дейін жететін ойықтар қалдырылған. Өйткені камзол тек көйлектің
сыртынан киіледі.
Көбінесе камзолдар түймеленбеген. Көп жағдайларда ұсталар соққан
әшекейлі күміс ілгешектер арқылы қаусырылатын болған. Мұның өзі камзолға
қосымша ұлттық сән беріп тұрған. Камзолдарға ою-өрнек түсірілмеген жағдайда
оиы түрлі жылтырақ әшекейлермен, тана, моншақтармен безендірген. Осылай
безендірген камзолдар өте сәнді көрінген, оларды той, мерекелерде киген. Үй
шаруасында киетін (көйлектер) камзолдар жұпынылау болған, оларға барынша
қарапайым өрнектер немесе ешқандай әшекейсіз киілген. Жас қыз-
келіншектердің камзолдарының белі үнемі қыналып тігілген.
Кеудеше – жеңсіз,ойма жеңмен тігіледі, шолақ келеді. Тігулі камзолға
ұқсас. Кеудешенің беліне қима, танас түсірілмейді. Кеудешені әйел, еркек
демей, еңкейген қариядан еңбектеген жасқа дейін киеді. Қыс, маусымдарында
киетін кеудешелерді ішіне жүннен тақырлап қырқып иелеген қой терісі,
елтірі, түлкі, қарсақ, суыр терілері, басылған жабағы күсіп те тігуге
болады. Жаз маусымдарында киілетін кеудешелерді кестелеп сырып әшекейлейді
Кеудешенің күрте деп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Өнер факультеті
Бейнелеу өнері
5В042100-Дизайн Ү-курс Қазақ костюм тарихы пәні
БОЙЫНША ДӘРІСТІК САБАҚТЫҢ МӘТІНІ
ТҮРКІСТАН 2015ж.
№ 1. Лекциялық сабақ тақырыбы: Кіріспе. Ќазаќ костюм тарихы
Жоспары: 1. Киім пайда болу себептері оның түрлері мен қызметі
2. Әдеміліктер
3. Оюлар
4. Материалдар: жануарлар терісі, ағаштар қабығы,
өсімдіктер талшықтары және дайындау тәсілдері.
Мақсаты: Киім тарихы курсының өзіндік ерекшелігі семинар жұмыстарында
лекция материалдарының міндетті түрде бекітілуіне негізделген. Студенттер
өз бетінше костюм тарихының маңызды құбылыстарын талдауды үйренді, жүйелі
талдау әдістерінің көмегімен нақты міндеттерді шешу жолдары мен тәсілдерін
табуға тырысады.
Мәтіні (қысқаша): Қазақтың ұлттық киімі ғасырлар бойы қалыптасқан және
айналадағы ортаға желді аязды болып келетін аңызақ даладағы тіршідлікке
бейімделген халық мұрасының құрамдас бөлігі болып табылады.
Қазақша киім өзінің қарапайымдылығымен, үйлесімділігімен, жүріп-
тұруға ыңғайлылығымен ерекше. Мұның өзі тұрмыс қажетінен, басым көпшілігі
көшпелі өмір сүрген көлік үстіндегі іс-қарекетінен туған жағдай. Ал оның
құрамында алтын-күміске інжу, перуза сияқты асыл тастар қондырылып
соғылатын алқа, тамақша, сырға, жүзік, білезік, қапсырмалар зергерлік
тастардың, маржан тізбектерінің неше түрлі шытырлармен, әткеншектермен,
сәке гүлмен безендірілетін сәукеле, қасаба, бөрік, тақия сияқты кестелі-
зерлі бас киімдердің, тіпті аса зор талғамды байқататын кісе белбеудің,
нәзік белдіктердің, етік пен зерлі кебстің әсемдікке деген әуесқойлықты
көрсетеді.
Киімдегі ерекшеліктерді оған пайдаланылған материалдың құндылығынан,
киім-кешектің әшекейінен, бірінің үстіне бірі киілетін бешпенттен, бас
киімнің көлемінен ажыратуға болады. Халық шеберлері киім тіккенде іс
тапсырушының талғамын, жас ерекшелігін, дене құрылысын, бет әлпетін мұқият
ескерген. Ертеден қалған киімдердің үлгі нұсқаларына қарағанда: киімді адам
денесіне шақ етіп тігу беріректе, орыс халқымен аралас, қаламен қатынас
көбейе түскен кезде қалыптаса бастаған. Қазақ киімдері іштік, сырттық,
сулық, біркиер болып төрт топқа бөлінеді.
Іштік киімдерге- көйлек, дамбал, желетке, камзол; Сырттық –шапан,
күпі, тон; Сулық- шекпен, қаптал шекпен; Біркиер- қымбат маталардан
әшекейлеп тігілген, той-думандарға киетін киім. Сондай-ақ бойжеткендер,
бозбалалар, белгілі бір топтар үйде де, түзде де күнделікті тұрмыста да
ұдайы жақсы киініп жүрген. Мәтел: таныған жерде бай сыйлы, танымаған жерде
тон сыйлы.
Бақылау сұрақтары:
1. Киімдегі ерекшеліктерді атаңыз?
2. Қазақ киімдері қанша топқа бөлінеді?
3. Пайдаланылған материалдың құндылығы?
4. Киімнің үйлесімділігі?
№ 2. Лекциялық сабақ тақырыбы: ХҮ-ХҮІІІ ғ.ғ. қазақ костюмы.
Жоспары: 1. Орта Азия халықтарының киімдерімен қазақ киімдерінің ортақ
негізгі белгілері
2. Ерте замандағы көшпенділердің істеген киім үлгілері
3. Қазақ киіміне тән киім мен бас киімдердің
элементтері
Мақсаты: Киім тарихы курсының өзіндік ерекшелігі семинар жұмыстарында
лекция материалдарының міндетті түрде бекітілуіне негізделген. Студенттер
өз бетінше костюм тарихының маңызды құбылыстарын талдауды үйренді, жүйелі
талдау әдістерінің көмегімен нақты міндеттерді шешу жолдары мен тәсілдерін
табуға тырысады.
Мәтіні (қысқаша): Ұлттық киім – бай тарихи – мәдени мұра, оны зерттеу
бізді өткен ғасырлардағы әдет – ғұрып , салт-дәстүр, халықтың хал-
ахуалынан кең көлемде жан- жақты хабардар етеді. Қазақ халқының киімі басқа
ұлттардан өзгеше өзіндік қасиетке толы. Мұның басты себебі, қазақ халқының
табиғат төсінде өсіп, ерекше ғұмыр кешумен байланысты, қазақтың ұлттық
киімдері негізінен ертедегі көшпенділір киімдерін еске түсіреді, қазір
өзімен күнделікті киіп жүрген бір қатар киім үлгілері сақ дәуірінен бастау
алады.
Кез-келген халықтың өмір сүріп жатқан тұрғылықты жерінің геологиялық
құрылымына сай оның өнері мен мәдениеті де дами түсті. Қазақ халқының
ұлттық киімі мен қолөнерінің қалыптасуына елдің экономикалық сауда-сатгық,
климаттық және әлеуметтік жағдайлары мен діни сенімдері әсер етті. Онда
халықтың әсемдік талғамы, өмір салты, өткендегі әлеуметтік хал-ақуалы айқын
сезіледі. Түр-түсі, пішімі жағынан қазақтың киім-кешегі әлеуметтік
топтардың бәріне бірдей ортақ. Пішімі қарапайым болғанымен, дала жағдайына
ыңғайлылығымен, сан алуан әшекейлерімен ерекшеленді.
Ұлттық киімдеріміз біздің ата-бабаларымыздың жауынгер, жаугер, батыр,
жаужүрек халық болғандығын көрсетеді. Оның тірлігі үнемі аттың жалында,
түйенің қомында жүрген, көбіне мамыражай жайма шуақ жүре алмаған. Аты
ауыздықпен су ішіп, өзі етегімен мұз кешіп тіршілік еткен.
Қазақ халқы киім-кешек тігуге әуелде Үндістаннан әкелінген шыт,
батсайы, мәуіті маталары Қытайдан әкелінген жібек матаны, Италиядан әкелген
барқыт матасын, Англиядан әкелген шұға маталарын пайдаланған. Бұл
маталармен қазақ арғы ата-бабасы секілді, Оңтүстік Қазақстан арқылы өткен
көне "Жібек жолы" торабында айырбас саудамен алып отырған. Дегенмен қазақ
жерінде жүн маталары тоқылғаны бізге белгілі.
Жерорта теңізінен Қытайға дейін Евразияны көктей өтіп жатқан керуен
жолдары біздің дәуірімізге дейінгі ІІІ-ІІ мың жылдықта басталғаны белгілі.
Керуен Қазақстан жерін басып өтіп, Отырар, Тараз, Испиджаб, Яссы, Сауран,
Жент, Каялық, Баласағүн және тағы басқа сол кездегі қалалар арқылы өткен.
Сондықтан да, қазақ халқының киім үлгілерінің қалыптасуына осы Ұлы жібек
жолының да әсері болды.
Алтайдағы Пазарықтың "патша" қорғанының бірінен біздің дәуірімізге
дейінгі ІҮ-Ү ғасырларға жататын қабірлерден жүннен тігілген жібек маталар
мен шашақтар да табылған. К.Байпақов пен А. Нұржанов еңбегінде айтылғандай,
мұндай қымбат бағалы жібектерді тарату ісіне сақтар мен скифтердің көшпелі
әулеттері де атсалысқанын, олардың қатынасаралық көмегімен сол кезде
қасқалдақтың қанындай қымбат тауарлар Орталық Азия мен Жерорта теңізіне
дейін таратылғандығы жөнінде мәлімет берген.
Халықтың ою-өрнек әшекейлерінің ең бір көп кездесетіні ұлттық
киімдер. Қазақтың ұлттық киімдерінің түрлері мен атаулары
көп: кейде ұлы жүз, орта жүз, кіші жүз үлгілері деп, кейде
әлгі жүздер арасындағы рулардың аттарымен аталады. Мысалы: адай
бөрік, арғын тымақ т.б. Кейде географиялық ортаға байланысты
да ерекше мәнер үлгіге бөлінеді. Мысалы: қоңырат үлгісі, Жетісу
үлгісі т.б. Мұндай бөліп атау киімдердің кеңдігі, ықшамдылығы, бойға
қонымдылығы және әшекейлеу мәнерлерінің ерекшеліктеріне қарай да
ажыратылады. Ұлы жүздің шапандары көбінесе жолақты, сырмалы,
етек-жеңдері ұзын, ашық жағалы болып келеді. Оңтүстік елі өзбек, тәжік,
ұйғыр халықтарымен көршілес, көпшілік кәсібі бақ өсіріп, егін
салу болғандықтан, бұлардың киім үлгісі мен тігу мәнеріне осы жағдайлар
ықпал еткенін көреміз.
Зерттеулерге сүйенсек, орта жүздің шапандары көбінесе бір беткей
матадан, сырусыз, етектері шалғайлы, жеңдер кең, жағалары түймелі болып
келеді. Кіші жүздің шапандары да шалғайлы, жеңдері кең, жүн тартқап,
бидайланған қалың, қайырма жағалық болып келеді. Үш жүздің қайсысында болса
да, шапанға үлкен мән берген және оны барлық жерде жабу деп атайды.
Қазақта үш жүздің қайсысы болса да, шалбарға ау қояды, қолтыққа үшкіл
салады. Қазақ киімдерінің ең ықшамды кішірек түрлері орта жүз бен ұлы
жүзде, ал ең кең де үлкен үлгілері кіші жүзде кездеседі.
Бақылау сұрақтары:
1. Қазақ халқының ұлттық киімі мен қолөнерінің қалыптасуы?
2. Географиялық ортаға байланысты үлгіге бөлінуі?
3. Қазақ халқының киімі басқа ұлттардан өзіндік ерекшелігі?
№ 3. Лекциялық сабақ тақырыбы: Қазақ костюмының түрлері мен үлгілері және
оның дамуы.
Жоспары: 1. Көне кезеңінде пайда болған қазақ ұлттық киімдерінің түрлері
2. Қазақ киімінің тууы және дамуы
3. Көршілес елдердің костюмдарының жалпы белгілері
Мақсаты: Киім тарихы курсының өзіндік ерекшелігі семинар жұмыстарында
лекция материалдарының міндетті түрде бекітілуіне негізделген. Студенттер
өз бетінше костюм тарихының маңызды құбылыстарын талдауды үйренді, жүйелі
талдау әдістерінің көмегімен нақты міндеттерді шешу жолдары мен тәсілдерін
табуға тырысады.
Мәтіні (қысқаша): Халықтың ою-өрнек әшекейлерінің ең бір көп кездесетіні
ұлттық киімдер. Қазақтың ұлттық киімдерінің түрлері мен
атаулары көп: кейде ұлы жүз, орта жүз, кіші жүз үлгілері
деп, кейде әлгі жүздер арасындағы рулардың аттарымен аталады.
Мысалы: адай бөрік, арғын тымақ т.б. Кейде географиялық
ортаға байланысты да ерекше мәнер үлгіге бөлінеді. Мысалы:
қоңырат үлгісі, Жетісу үлгісі т.б. Мұндай бөліп атау киімдердің кеңдігі,
ықшамдылығы, бойға қонымдылығы және әшекейлеу мәнерлерінің ерекшеліктеріне
қарай да ажыратылады. Ұлы жүздің шапандары көбінесе жолақты,
сырмалы, етек-жеңдері ұзын, ашық жағалы болып келеді. Оңтүстік елі өзбек,
тәжік, ұйғыр халықтарымен көршілес, көпшілік кәсібі бақ өсіріп,
егін салу болғандықтан, бұлардың киім үлгісі мен тігу мәнеріне осы
жағдайлар ықпал еткенін көреміз.
Қыстық киім ретінде ішік қолданылады. Ол көбінесс аң тсрісінен, қой,
қозы, ешкі, бота тсрілсрінен қүрастырып істследі. Бұлардың да белшектері
мен пішілу түрлері шапанға ұқсайды. Ішіктер көбінесе асып және түсті
матадан тігілгенде оны әр түсті жібек жіптен кестелейді, зерлейді, оюлайды.
Ішіктердің әдібін сыртынан келтіреді, кейде әдіп аң терісінен тігілді.
Күн суықта киетін шапан көбінесе жүн тартылып бидайланып тысталған.
Кей жерде шапанды әуелі астармен бидайын қабып алып, тысты соның үстіне бос
жабу арқылы тыстаса, кей жерлерде тура тыстың үстінен қабыған кезде сыритын
болған. Мұндай шапанды "сырмалы шапан" деп атаған. Қайырма жаға шапанның
бір түймесі, тік жағалы бешпент шапанның екі түймесі бар. Қазақ
шапандары үш бой, екі жең және жағасы ойып шығарып пішіледі. Үш бойдың
алдыңғы екі бойын "алдыңғы өңірі" деп, артын "артқы бойы" деп атайды. Жота
бойдың екі жақ шеті алдыңғы өңірге қаусырылады, оның екі жақ шеті
алдыңғы ететі бел мықынға жеткенше үшкір қойма қойылады. Оның етек жағы
енді, бел жағы енсіз, оны "шабу" деп атайды. Орта жүзде шапаннын жағасы
мен жеңнің ұшы әдетте басқа түсті барқыт, шұға тәрізді матадан тігіледі.
Оңтүстікте жаға кең тұтас бой матаның өзінен (басқа түсті
матадан емес) салынып, кестеленеді, не әшекейлеп, сырылып
тігіледі.
Сонымен қатар, тон көбінесе иленген күздік қой терілерінен тігіледі.
Орта денелі адамдарға 11-12 қойдың терісінен тон шығады. Қойдың шат
терілері мен мойын терілері бөлек алынады, яғни олар пайдаланылмайды.
Тонның жүні ішіне қарайды, сырт жағы қынамен, қабықпен, томар бояумен
боялады. Тонды тебен инемен басып тігіп және шалып тігіп кестелейді. Кейде
сыртынан тыстық жапсырып, қаптама тон да тігеді. Қаптама тондардың
тыстарына әр түрлі жіппен кестелеп, елтірі, сенсең, аң терілерінен
қайырма жаға жасап, етек-жеңіне жұрын қойылады.
Ерлер шалбары барқыт, пүліш, шұға, жібек, трико, шөмікше, шибарқыт,
шегрен, ләмбек, мәнекен, қырмызы, қамқа, бакисап, көк шауытты сияқты ширақы
маталардан қой, ешкі терілерінен тігеді. Шалбардың бауы ышқырға өткізіледі,
қалтасыз, кең балақ болып келеді. Оның кең тігілуі салт атқа мініп жүруде,
молдас құрып отыруға өте қолайлы болған. Шалбардың балағы кейде етік
қонышының ішіне салынып, кейде қоныштың сыртына киіледі. Жеңіл шапан мен
бешпендердің етегін дс ышқыр астынан жіберіп, шалбарланып алады.
Шалбарланып жүру әсіресе аңшылар мен батырларға, балуандарға тән әдет
болатын. Қазақ халқында шалбарды тек қана ерлер киген, ал қызбалаға шалбар
кию ерсі болған.
Шалбардың балағы екі жағынан ойық болып істелетін де, ол кестеленіп
қойылатын. Кейде шалбардың балағын әдемілеп оюмен әшекейленген.
Матадан, жарғақ теріден істелген шалбарды неше түсті жібек
жіптермен өрнектеген, кейде боялған. Кейде балақтың аузын әдіптеп,
жұрындап не басқа түсті матамен балақтап өрнектеді.
Терілерден тігілген шалбарларды көбінесе тыстамайды. Оны бір
түске бояп кестелеп сәндеген.
Көбіне ерлердің сырт киімдерін түймесіз, тек белбеумен ғана киген.
Белбеуді бірнеше метр матадан ораған. Белдік пен кісені қайыстан,
былғарыдан қабаттап, күмісті илгілермен білезіктермен көзді күміс
бұдырлармен сәнделетін. Бұлардан басқа құр, терме, шекпен белбеулермен де
дайындаған.
Түйе жабағысына әр түрлі жеңілде жылы күпі тігілген. Иірілген түйе
жүнінен шекпен тоқылған. Шудасынан жамау жасқаулық жіп иіріп, осы шуда
жіппен тон – шалбар тіккен
Қойдың жабағы жүнінен шидем шапан, күпі түскен, жеңіл байпақ тіккен,
Киімнің салып және киім тоқуға да пайдаланған. Ал күзем жүнен, қозы жүнін
қалпақ, кебенек, киіз етік пима сияқты киім кешектер жасалған.
Ешкінің түбіт жүнінен иіріп мойын орауыш, шәлі, шұлық, қолғап сияқты
жылы әрі жеңіл киімдер тоқылған. Қазақ талғамында ешкім түбіті түйе жүнен
де қымбат, жібекпен тендес саналған. Қазақ шеберлері мал жүнінен басқа
қоянның жүнінен, құстың қауырсынын іске жаратқан. Қоянның жүнінін жылы
мойын орауыш, қолғап, шұлық, бөкебай тоқыған.
Бақылау сұрақтары:
1. Қазақ ұлттық киімдерінің түрлері-ерлер мен әйелдер көйлектері?
2. Киімнің көне элементі кісе-белбеу?
3. Туникаға ұқсас қазақ киімі?
4. ХІХ ғ. ортасынан бастап костюмның өзгерістері?
№ 4. Лекциялық сабақ тақырыбы: Дәстүрлі қазақ костюмының материалдары
Жоспары: 1. Киім дайындауда пайдаланылатын шаруашылықта жасалатын
материалдар: аң терісі, тері, жүн, шекпен, қолдан жасалған маталар
2. Сырттан әкелінген маталар. Қытай,Орта Азиялық, Орыс
және т.б. маталар (шыт,боз, қызыл мата, плис, барқыт, жібек, атлас, зерлі
мата)
Мақсаты: Киім тарихы курсының өзіндік ерекшелігі семинар жұмыстарында
лекция материалдарының міндетті түрде бекітілуіне негізделген. Студенттер
өз бетінше костюм тарихының маңызды құбылыстарын талдауды үйренді, жүйелі
талдау әдістерінің көмегімен нақты міндеттерді шешу жолдары мен тәсілдерін
табуға тырысады.
Мәтіні (қысқаша): Қазақ халқының өмір тіршілігінде киімдерді тігуде
төрт түлік малдың терісі мен жүні үлкен рөл атқарған және ата-бабаларымыз
оны ұқсатуды мыңдаған жылдар бұрын білген. Сырт киім тігуге негізінен үй
жануарлары терілері мен жүндерінің ең асылдарынан басқа жабайы аңдардың да
терілерін пайдаланған.
Ұлттық ер кісі киімдерінің ең қымбаттысы аң терісінен істелген
ішіктер. Олар бірнеше түрге бөлінген: бұлғын ішік, жанат ішік, қасқыр ішік
т.б. Аң терісінен тігілген ішіктердің сыртын шұға, мауыт, барқыт, атлас,
көк берен, манат, ләшбек сияқты бағалы маталардан бірнеше түсті жібек
жіптермен кестелеп, су моншақ, маржан тізген жіптермен бастырып, етек-
жеңіне алтын, күміс, зер ұстап тіккен. Ішіктер кейде әдіпті, оқалы, шет-
шеті жұрындалған қайырма жағалы болып пішілген.
Астарына түйе және қойдың күзем жүнін салып, жолақ түрінде сырып
тігілген де сырт киімдердің түрлері болған. Ертерек те қазақ халқының
сырттық киімдері түймесіз, тек белбеумен ғана оң жаққа қарай қаусырылған.
Ұлттық сырткиімдер жасалған материалына, мәнер және үлгілеріне таралған
аймақтарына, жүз, ру атауларына қарай жабаға тон, қаптал тон, әдіпті ішік,
зерлі ішік, күзен ішік т.б деп айырып айтылған.
Тон – түрлі жануарлардың әсіресе малдың терісінен илеп тіңгілетін
терісін илеп тігетін суықтан қорғап, жылылық сақтайтын сырткиім. Тауешкі,
арқар терілерінен, жүннен сыртына қаратып тігілетін өң киімдердің түрлерін
атаған. Тон тігісіне, үлгісіне қарай қималы, бүрмелі деп аталады. Тонның
белі тарылып тігілетіндері қынамалы, қынамайтындары қаптал деп аталды.
Тонда тыс болмайды да жүн жағын ішіне қаратып, тері жағын сыртына келтіріп
тігеді. Ол үшін шеліннен тазартып, әбден илеп, оны қынамен, жоса, талдың
қабығымен томар бояау, қарағай, қайың нілінімен, өсімдік тамырларымен
бояп, теріні қоңыр, сұрнемесе сарғыш, күлгін түске келтірді. Тонның етегін,
өңірін оюлап сырыпта әшекейленген. Орта денелі адамға тон тігуге 11-12
қойдың күздік иеленген терісі қажет. Тон тіккенде шап, пұшпақ, мойын
терілері пайданылмайды.
Ішік – қазақтың әрі сәнді, әрі жылы дәстүрлі сырткиімдерінің бірі
ішік. Ішікті еркектер де, әйелдерде кие береді. Әйелдерге әсіресе жастарға
арналған ішіктер әшкейленіп, түрлі ою, кестелер, зерлеп,те тігеледі,
ішіктің ішкі жағы аң терілерінен құралып, сыртын шұға, мауыт, барқыт, көк,
берең, манат, қырмызы торғын сияқты бағалы, ширақ, қалың маталармен
тыстайды. Тысы әртүрлі матадан қапталғандықтан тоннан өзгешеленіп тұрады.
Шекпен – түйенің иірілген жүніен тоқылатын сырт киім. Шекпеннен суда, желде
өтпейтіндігі былай тұрсын, су тигенде түйе жүні ширығып, тығыздала түседі
сондай-ақ ол матадай емес, өте берік әрі жеңіл, тоз тозбайды ұзақ киіледі.
Шекпенге арналған жіп жіңішкелеп иіріліп, өрнектеп тығыз тоқылады. Ботаның
немесе тайлақтың боялған жүнінен тоқылған шекпенді жастар сәндікке киеді.
Иірілген түйе жүніне түйін жіп қосып тоқылғанын биязы шекпен, боз тайлақтың
жүнін тін етіп иіріп, өрмектеп тоқылғанын боз шекпен деп атайды.
Дақы- тұлып тектес, бірақ жүні сыртына қаратылып, іші тысталып
жасалатын қысқы киім түрі. Әлбетте ішіктің пошымын қайталайды.
Оны түбіті қалың өскен күздіккке немесе соғымға сойылған қылшығы ұзын,
түбіті қою серкенің терісінен немесе тау ешкі терісінен қылшығын сыртына
қаратып ішік, тонның сыртынан киетіндей етіп тігеді. Оны қарлы боран, аяз
күндері ұзақ жолға шыққандар мен жылқы күзетіндегілер, қар қалың түсетін
қыста атты шанаға жегіп жүретін өңірдің қазақтары сырткиім сыртынан киіп,
суықтан қорғанады.
Қазақ халқы киім-кешек тігуге әуелде Үндістаннан әкелінген шыт,
батсайы, мәуіті маталары Қытайдан әкелінген жібек матаны, Италиядан әкелген
барқыт матасын, Англиядан әкелген шұға маталарын пайдаланған. Бұл
маталармен қазақ арғы ата-бабасы секілді, Оңтүстік Қазақстан арқылы өткен
көне "Жібек жолы" торабында айырбас саудамен алып отырған. Дегенмен қазақ
жерінде жүн маталары тоқылғаны бізге белгілі.
Жерорта теңізінен Қытайға дейін Евразияны көктей өтіп жатқан керуен
жолдары біздің дәуірімізге дейінгі ІІІ-ІІ мың жылдықта басталғаны белгілі.
Керуен Қазақстан жерін басып өтіп, Отырар, Тараз, Испиджаб, Яссы, Сауран,
Жент, Каялық, Баласағүн және тағы басқа сол кездегі қалалар арқылы өткен.
Сондықтан да, қазақ халқының киім үлгілерінің қалыптасуына осы Ұлы жібек
жолының да әсері болды.
Алтайдағы Пазарықтың "патша" қорғанының бірінен біздің дәуірімізге
дейінгі ІҮ-Ү ғасырларға жататын қабірлерден жүннен тігілген жібек маталар
мен шашақтар да табылған.
Бақылау сұрақтары:
1. Шекпен қандай киім түрі болып саналады?
2. Материалдардың түстері, бояу тәсілдері?
3. Сырттан әкелінген маталар түрі?
№ 5. Лекциялық сабақ тақырыбы: Салтанатты, әдет-ғұрыптық киім. Әскери
киім.
Жоспары: 1. Салтанатты киімнің ерекшелігі
2. Сәукеле-үлгісі мен семантикасы
3. Әскери сауыт-саймандары, темір тор көйлек, дұлыға
Мақсаты: Киім тарихы курсының өзіндік ерекшелігі семинар жұмыстарында
лекция материалдарының міндетті түрде бекітілуіне негізделген. Студенттер
өз бетінше костюм тарихының маңызды құбылыстарын талдауды үйренді, жүйелі
талдау әдістерінің көмегімен нақты міндеттерді шешу жолдары мен тәсілдерін
табуға тырысады.
Мәтіні (қысқаша): Қазақ халқы мереке, ұлы дүбірлі тойларда аста, сыйлы бас
қосуларда, салт –дәстүрге байланысты бесік, тұсаукесер, сүндет, қыз ұзату
сияқты тойларда міндетті түрде таза, ретімен сәнді киінген. Қазақтар тойға
жасануды, әдемі киінуді ұнатқан. Ақсақалдар бастарына түлкі тымақ немесе
қалпақ киіп,үстіне ақ жейде, бешпент сыртынан қаптал шапан немесе ішік киіп
беліне кездеме белбеу буынып кең балақ шалбар,аяғына мәсі киіп той -
думанның төрінен орын алды.
Қазақтың неке киімдері
Дәстүрлі той киімдері - халықтың діни - магиялық, және эсетикалық
талғамын анықтайтын, мейлінше күрделі киімдер мен сәндік бұйымдар. Бұл
киелі киімнің сәндіктен басқа басты қасиеті жаңа құрылған отауды
жаманшылықтан, сұқ көзден сақтап, бақытты өмір, ұрпақ, байлық, айналасына
деген сүйіспеншілік сияқты жақсы қасиеттерді дамыту болған. Той киімін
тігуді, зергерлік заттарды жасауда бақытт, көпбалалы аналар сияқта
шеберлерге сеніп тапсырған.
Қазақтың үйлену дәстүрі негізінен құда түсіп, қалың төлеу жолымен
жасалған. Үйлену дәстүріне байланысты екі жақтың туыстары өзара малдан
басқа біріне-бірі қымбат маталар, киімдер сыйлаған. Қалыңдықтың ата-анасы
алғашқы келісімнен кейін ақ тойдың ең негізгі бөлігі, қалыңдықтың киіз
үйін, күймесін, сәукелесін дайындаған. Жасауға жақсы дүниелермен қатар
сәукеле, киім-кешек, әсем әшекейлі тағамдар берілетін болған.
Той киімінің түсіне де үлкен мән берілген. Күйеу жігіт пен қалыңдықтың
киімдері түстері жылы қызыл, қоңыр-қызыл, қызғылт-сары болған. Сәукеле және
күйеу жігіттің шапаны да қызыл матадан тігілген. Той киімдерінің түстеріне
толығырақ тоқталсақ: қызыл түс- қанның түсі, күш, бақыт, құт-береке,
құмарлық, құнарлылық, ер жету, бой жету, махаббат, от, күннің символын
білдірген. Ақ түс - тазалық, киелілік, билік, байлық символы. Тойға арналып
тігілген киіз үйлерді де ақ түсті киізден жасаған. Алтын мен күміс - асыл
немесе табиғаттан тыс күштердің пайда болу белгісіндей бақыт пен байлық
түстері санаған. Жасыл - жастық пен көктемді білдірген. Көк,қара түстер
қолданылмаған. Қара түстер бақытсыздық пен кедейлікті білдірген.
Қалыңдық киімі
Көйлек тігілетін маталар әр түрлі болған. Егер күнделікті киілетін
көйлектердің маталары қолдан тоқылған жүн, мақта маталар болса, той
көйлектерін жұқа қымбат жібек, жартылай жібек, атлас сияқты маталардан
тіккен. Көбіне көркем әдебиеттерде көйлектің түсін қызыл етіп суреттейді,
көйлектер ашық түсті маталардан да тігілген. Көйлектің етегін сәби көтеруі
жеңіл болсын деп ырымдап бүктеген. Жеңдері, етегі, кеуде тұсы, жағасы,
кейде етек бүрмелері кестеленген.
Шалбар мен дамбал ( ішкі және сыртқы). Көйлектен көрініп тұратын
бөліктері ғана кестеленіп, зерленеді.
Камзол - жеңсіз, белі қыналған, алды ашық, ұзындығы тізеге түсетін
жеңіл киім. Бір түсті барқыттан, атластан тігіледі. Комзолға жең салынса
жеңі және жең ұшы да кестеленеді.
Шапан (тон). Тұға, барқыт, парша сияқты әдемі, қымбат әрі мықты
матадан ұзын етіп тігілген қалыңдықтың сырт киімі. Той шапанына ерекше
көңіл бөлініп, жағасы, өңірі, арқасы, жеңінін; әдемі ұлттық көз тартарлық
оң өрнекпен кестеленген.
Жеңсе. Жеңселер көбінесе Жетісу өңірінде және қарақалпақтарда болған.
Қолдың білектен шынтаққа дейінгі бөлігін жауып тұрған. Той киімі ретінде
тігілген жеңселер күнделікті жеңселерге қарағанда әдемі матадан ою-өрнек
салынып, кестеленіп тігілген.
Кестелі етік - шоңқайма. Шоңқайманы сәнге кию үшін, жай саптамадан
гөрі әдемілеп, өкшелігін, оймасын кестемен өрнектеп тіккен.
Үйлену салтанатына киілетін киім қалыңдықтың да, күйеуінің де киімдері аса
сәнділігімен, әшекейлерінің үйлесімділігімен, кәдеге асқанның құндылығымен,
ұқсатылуымен көз тартатын. Олардың кешенінде зерлі жіптермен кестеленген,
оқамен көмкерілген, бірінің үстіне бірі киілетін камзол, бешпет, шапан
болған. Күнделікті тұрмысқа ыңғайсыз болғанымен өте сәнді сәукеле,
айырқалпақ, мұрақ сияқты бас киімдер, алтын-күміспен апталған
әткеншектермен, ширатпалармен безендірілген. Шолпы, алқа, тамақша, нәзік
белдік, кемер белбеу, асыл тастар қолданылған сақина-білезіктер, мәнерлі
кебіс, зерлі кебіс, көксауыр сияқты аяқ киімдер үлкен талғамды қажет
ететін. Сондықтан да олар әдетте қалыңдықтың жасауына, күйеудің салтанаттық
киіміне кіретіндіктен алдын-ала дайындайтын болған.
Әсіресе ұзартылатын қыздарды үлдемен бүлдеге ораған. Тұрмысқа шыққан
қыздыр алғашқы жылы сәукеле, күнделікті өмірде желек киген жас келін үлкен
кісілерді көрген кезде бетін желегімен көлегейлеп, яғни иба көрсеткен.
Бірнеше балалы болып әлеуметтік статусы бекір болған соң кимешек, шылауыш
киген. Кимешекті қызыл жіппен шым кестелеп кисе, күйеуі барлығын, ал ақ
жіппен жай ғана су тартып кисе жесер екендігін көрсеткен. Шылауышты
кимешектің үстінен тартқан.. Әйелдер тері былғары мәсі кебіс киеді. Қыста
әйелдер ішік киген. Қазақ әйелі ұзын жең кең етек көйлек кигенмен бет жүзі
тұмшалмаған.
Сәукеле - әйел бас киімдерінің ішіндегі ең әшекейлісі де күрделісі.
Келіншек оны той өткенше киіп отырып, той өткен соң сәукелені іліп қойып,
оның орнына бергекті желек киетін. Сәукеленің негізі оның төбесі. Төбесіне
талдырма етіп қозы жүнінен арнайы басқан ақ киізден арасына қыл салып
сырылған асыл матадан істеледі. Асыл тастармен әшекейлейді. Сәукеленің екі
жақ самай тұсынан бетке жеткізе шолпы тәрізденіп, маржан тізілген
салпыншақтарды сәукеленің бет моншағы деп атайды. Сәукеленің ең сыртынан
жауып қойған шашақты әшекейлі жібек мата бар, ол көйлектің етегі құсап,
жерге сүйретіліп жүреді.
Күйеу жігіт киімі
Қалыңдығын ауылға баратын жас күйеу көп адамның ішінен өзін айтпай
танытатындай күйеу киімін киюге тиіс. Алдынан шыққан жеңгелер мен жас қыз-
келіншектер күйеуді тануы үшін ол басқа жігіттерден ерекше көрінуі керек.
Бөркіне үкі тағып, қызыл шапан, кестелі жарғақ шалбар, биік өкше етік
киеді. Күйеу жігіт басына киізден жасалып кестеленген биік қалпақ немесе
жиектері бағалы аң терілерінен көм керілген бөрік, аяғына байпақты саптама
етік киген. Қыстыгүні күйеу жігітке сырт киім орнына қымбатқан теріден жүні
ішіне қаратылып, сырты қымбат матамен қапталған, әдемі безендірілген тон
тігілген. Күйеу жігіт киімі ғасырлар бойы қалыптасқан, оның кейбір
бөліктері ғана осы күнге жеткен.
Жігіт, боз балалары кестелі тақия киген. Кейде ақ шытты бір шекесіне түйе
салып, тоқалдай тартатын болған. Аяқтарына көксауырмен оймышталған өкшелі
құймаланған етік киді. Барқыттан шапан, құймаланған алтынмен аптап күмістен
көптепген белбеу буынға. Қарттар шаштарын қырқып алып тастайтын
болғандықтан сырмалы баран өңді кепек үстіне пұшпақ елтірі, түлкі тымақтар
киген. Қазақ халқы бас киімді қастерлеп, оны аяққа баспай, биік жерге іліп
қояды.
Қазақтардағы жауынгерлік киім жалпыға мәлім, әскердің, аңшының киім-
кешегі іспетті болған. Қазақ қан майданда жауынан олжаланған сауытты,
қалқанды, сүңгі-найзаны, қылыш-қанжарды да кәдесіне жаратқан. Металдан
кіреуке тоқытуға мүмкіндігі бола бермейтіндер сыртқы киімнің астына көнемен
қататып, арасына жүн, қыл салып сыртынан көкірекше киген.
Бақылау сұрақтары:
1. Қазақ киімі комплексінің тұрақтылығы?
2. Күйеу-жігіт пен қалыңдықтың неке тойының костюмы?
3. Әшекейлері?
№ 6. Лекциялық сабақ тақырыбы: Қазақ костюмының әшекейлері.
Жоспары: 1. Киім мен бас киімдердің әшекейлермен байланысы.
2. Әшекейлерді пайдалану жасқа қарай және әлеуметтік
ерекшеліктері
3. Киім, бас және шаш, мойын және кеуде, қолға арналған әйелдер
әшекейлері
Мақсаты: Киім тарихы курсының өзіндік ерекшелігі семинар жұмыстарында
лекция материалдарының міндетті түрде бекітілуіне негізделген. Студенттер
өз бетінше костюм тарихының маңызды құбылыстарын талдауды үйренді, жүйелі
талдау әдістерінің көмегімен нақты міндеттерді шешу жолдары мен тәсілдерін
табуға тырысады.
Мәтіні (қысқаша): Зергерлік өнер-өте ерте заманнан келе жатқан өнер. Оны
барлық халықтар жоғары бағалап, ең қалаулы өнер етті. Тарихи этнографиялық
музейлердегі археологиялық сәнді бұйымдар мен қарулар, ыдыс-аяқ, тенге-
моншақтар, алтын мен күмістен немесе асыл тастардан жасалған заттар әлгі
шеберлер қалдырған халықтық мұра болып табылады.
Халық зергерлері көбінесе білезік, өңіржиек, сақина, сырға, шолпы,
алқа, қапсырма, сәукеле түйрегіш сияқты т.б. көптеген акдамның бойын
әсемдейтін заттарды жасады. Ыдыс аяқ, ағаш төсек, ер-тұрман, қару-жарақ,
жазу жабдықтары, домбыра, қобыз, сырнай және т.б. алуан түрлі жиһаздарды
әшекейледі. Зергерлікті жұмысшының орындалу әдістеріне қарай: техника
жолымен преске, қалыпқа салып қысу, балқытқан материалдарды арнаулы
қалыптарға құю, бір металға екінші металды оюластырып жабсыру, тұтас
металдың бетін ою, сызу арқылы өрнектеу, металға алтын, күміс жалату,
металды қақтау,қуыстау, жұмырлау, домалату, шашақтау сияқты бірнеше түрге
бөлінеді.
Әйелдердің омырауға тағатын алқа, тана, жарма шытырма, қоза, көз
түймелері сияқты заттарды көбінесе арнаулы қалыптарға салып сақтап жасайды.
Бұл үшін темір қалыптың ұясына салынған жұқа және жұмсақ күмістің үстіне
қатты кесек қорғасын қойып, содан кейін не күшті қысқымен басып сығды, не
қорғасынның үстінен ұрғылайды. Күш түскен қорғасын жұқа күмісті өрнекті
қалыптың ішіне жапсыра кептеп тастайды. Осы әдіс арқылы қалыптағы өрнектің
бедерлері күміске батады да, өзінің ою-өрнек іздерін қалдырады. Соңынан
қорғасынды ыңғыру бізбен шұқып алып тастайды, кейде қорғасынды алмай сол
бетінде қалдырыпта қояды.
Зергерлік өнерінің басты (белгілері) үлгілері: Білезік. Қазақ
зергерлері жасап жүрген білезіктердің: қос білезік, жұмыр білезік, орама
білезік, бұрама, кавказ, көзді, өрме, үзбелі, қолқа (қуыс) білезік деген
түрлері бар.
Қос білезік-мұндай білезік жалпақ бауырлы тұтас келеді де үстіңгі беті
қатарласқан қос жұмыр болады. Бұған көбінесе сыңар өкше, ырғақ,
бұрма, көз өрнектері салынады.
Бес білезік- бұл білезіктің бауыр сырты жалпақ, сағат бау сияқты. Ортасында
топсасы болады. Білезіктің екі басы түйісіп түймеленеді. Білектің сыртқы
жағында күміспен немесе алтынмен шынжырмен шыжымдап қойған бес сақина бар.
Бес білезікке асыл тастардан алуан түсті көз орнатып, үстіңгі бетіне
ирек, мүйіз, құс қанаты, бөрі құлақ сияқты күрделі өрнектер
жүргізеді.
Жұмыр білезік- кісінің қалауынша жуандығы әр түрлі жұмыр күмістен иіліп
істеленеді. Сырт бейнесіне өрнек түріне бір елге тән мәнеріне орнатылған
көздерінің санына қарай, әр жерде әр түрлі аталатын білезіктер көп.
Білезіктер негізінде әйелдерге тән. Бойжеткен қыз сүйген жігітіне
ұнатқандығының белгісі ретінде жүзігін, білезігін сыйлайтын.
Сақина мен балдақ. Сақина мен балдақ саусаққа салынады. Бұлар да
негізі әйел жиһаздары болып саналғанымен, оларды ерлер де тағады. Бірақ
әйелдер барлық саусақтарына екі-үш тен қосарлана сала береді де, ал ерлер
бір саусағына біреу ғана салады. Сақина мен балдақты да жүзік деп атайды.
Сақинаның бауыры шығыр болып келеді де, қолдың сыртына қараған жағына көз
салынады. Ал балдақ деп-көзі жоқ, бірыңғайын айтады. Ертерек кезде еркектер
көбінесе балдақ салады екен. Бұлардың алдыңғысы алтын, күміс бояски сақина
(польский деген сөзден шыққан) деп, ал соңғысы алтын, күміс болски балдақ
деп атаған.
Сақиналар әшекей мәнеріне, көздерінің бейнелеріне қарай да әр түрлі
аталады. Мысалы: тасшы сақина, кавказ сақина, құсмұрын, ырғақ, бұрмалы
сақинажәне т.б. Сақиналар, сырғалардың көздеріне қазақ шеберлері мынадай
тастарды пайдаланды: теңбіл тас, су тас(хрусталь) көк тас, құлпырма тас,
құбылмалы тас, гауһар, ақ тас, янтарь пайдаланды.
Шолпы- әйел әшекейлерінің ішінде сәнді әрі күрделілерінің бірі. Қазақ
арасында шолпының түрлері өте көп. Оны баршылықтың, байлықтың белгісі деп
санаған. Шолпының ең көп таралған түрлері-қоңыраулы шолпы, қозаны, қос
үзбелі, сағат баулы, көзді, маржанды, шаш теңге т.б.
Қазақ халқының қолөнерінде зергерлік металдармен қатар сүйекке,
мүйізге, ағашқа, былғарыға-алтыннан, күмістен әшекей жасау де кеңінен
қолданылған. Алтынмен аптау, күміспен күптеу, бедерлеу, алтын, күмістен әр
түрлі бейнеде сауыттар жасау зергерлік өнерінің даму барысын аңғартады.
Сырға- үнемі тағып жүретін әшекейдің бірі сырға болып табылады. Оны
барлық жастағы әйелдер таққан. Сырғаның әр түрлі үлгідегі түрлері мен
нұсқалары өте көп. Сырғаның әсіресе, өрнекті жалпақ түрлері кең тараған.
Бұл нұсқадағы сырғаға кейде іш жағы ойық болып келетін ай сырғалар жатады.
Сымнан семделген шығыршық сырғалардың құрылымы күрделі болғанымен әр қилы.
Жұқа селдір өрнекті сырғалар да жақсы-ақ. Шар үлгісіндегі немесе ұзын
салпыншақ болып келетін күмбез сырға, қоза сырға, төлме төбе сырға да
кезінде кең тараған. Салпыншақты сырға сабақты сырға, шашақты сырғалар түрі
формадағы, кейде екі қашар болып келетін сәндік қозаларымен ерекшеленеді.
Жиектері тығыз сым шиыршықтармен көмкерілетін шыбықша түрінде де ұшырасатын
нұсқасы қоңырау пішінді сырғалар да әшекейдің ерекше түрлерінің біріне
жатады. Көз қондырылған теңгелерден, асыл тастардан жасалған үзбелі
моншақтардың тізбегінен тұратын алқа да өзінің ерекше тартымдылығымен көзге
түседі. Алтын, күміспен зерленетін, асыл тастардан барынша әсемделетін
зергерлік бұйымдармен төгілетін өңіршелер де сәндік құлпырым тудыртады.
Інжу маржан , лағыл, гауһар, меруерт, ақық тастардан өңделіп жасалатын
моншақтардың, күмістен құйылатын немесе қалыптап алып шекімелеу арқылы
өрнек түсіретін тұмарлар да мойынға тағылатын әшекейлер ретінде
пайдаланатын.
Әшекейлердің көптеген белгілеріне қарай әйелдердің жас мөлшері де
айқындалатын болған. Жас қыздардың жүзіктері сырғалары түрі жағынан
қарапайым болса, бойжеткен сайын қыздың зергерлік бұйымдарының түрлері
күрделене, түрі әдемілене әшекейлене түседі. Тұрмысқа шыққаннан кейін
олардың әшекейлері бірте-бірте қарапайым тартады. Қазақта қыз баланың
балалық белгісін немесе неке құрғандығын аңғартатын сәндік белгілері де
кезігеді.
Бақылау сұрақтары:
1. Зергерлік өнерінің басты (белгілері)
үлгілері?
2. Әйелдердің омырауға тағатын
әшекейлері?
3. Әшекейлердің символдық ерекшеліктері?
№ 7. Лекциялық сабақ тақырыбы: Қазақ киімдеріндегі жастық, әлеуметтік,
аймақтық айырмашылықтары.
Жоспары: 1. Жастық айырмашылығы, матаны, түсін, әшекейін таңдау.
2. Қыздың, әйелдің костюмы, сәнді шаш, бас киімнің өзіндік
ерекшелігі.
3. Әлеуметтік және аймақтық айырмашылығы
Мақсаты: Киім тарихы курсының өзіндік ерекшелігі семинар жұмыстарында
лекция материалдарының міндетті түрде бекітілуіне негізделген. Студенттер
өз бетінше костюм тарихының маңызды құбылыстарын талдауды үйренді, жүйелі
талдау әдістерінің көмегімен нақты міндеттерді шешу жолдары мен тәсілдерін
табуға тырысады.
Мәтіні (қысқаша): Қазақтың ұлттық киімдерінде оның этникалық тарихы мен
экономикалық әлеуметтік және табиғи орынның ерекшеліктеріне туындайтын көне
дәстүрлері сақталған. Олар адамдарың дене мүшелеріне сәйкес баскиім, иықтың
киімі, белдік киім, аяқ кіимдеп жіберіледі. Пайдалану, тұтыну
ерекшеліктеріне байланысты күнделіктіғ сәндік киімдерге, жыл мезгілдеріне
қатысты қыстықғ, маусым аралық және жаздық киімдер болып бөлінеді. Жаз және
жыныс ерекшелігіне қарай: сәби киімі (ит көйлек, сылау тақия), бала киім
(кепеш, малақай, құлақшын, жейде, дамбал, шалбар, етік бешпент, шапан),
бозбала киімі (тақия, етік, жейде, шалбар), қалындық киімі (сәукеле,
желек), келіншек, бәйбіше киімі (көйлек кимешек жаулық камзол кебіс мәсі
көкірекше ) күйеу жас жігіт, ақсақал кимдері (шапан, ішік, бешпент, сырма
шалбар, ақ жейде, дамбал, саптама етік, кебіс, мәсі деп түрлерге жіктеледі.
Бала туғанда ит көйлек пен басына сылау тақия кигізіп, қырқынан шыққансоң
адал жейде, содан өсе келе кішкентай бешпент, шапан, шалбар тігіп кигізген.
Тұмар үкі қадайды және бала шапаны бешпентінің иығына, әсіресе адам өзіне
оңай түсе бермейтін киім бөліктеріне жейденің жағына, бешпенттің ішкі
қолтығына тұмар тігіп қояды деп жазады этнограф Х.Арғынбаев, бұл көз сұқтан
сақтандыру рәсімі. Балалардың кепештеріне үкі тағып сәндеген. Аяқтарына
жұмсақ былғарыдан кішкентай мәсі, бопыш, бөйтек кигізген. Балаларың
киімднрін жас ерекшелігне сай сәндеген әр түрлі ою- өрнек, әшекей маржандай
таққан. Қазақтың киімінің тәуірін ежелден қыз-келіншектер киген, әшекейдің
де ен асылын осылай таққан жас қыздар бүрмелі етекті көйлек бешпент,
камзол, қынама бел киімдері бастарына үкі кепеш , аяқтарына мәсі оюлы
кбістер киген. Бойжеткен қыздар бастарына кәмшат бөрік, сәндеп өрнектеген
ақ шыт орамал таққан.
Зерттеулерге сүйенсек, орта жүздің шапандары көбінесе бір беткей
матадан, сырусыз, етектері шалғайлы, жеңдер кең, жағалары түймелі болып
келеді. Кіші жүздің шапандары да шалғайлы, жеңдері кең, жүн тартқап,
бидайланған қалың, қайырма жағалық болып келеді. Үш жүздің қайсысында болса
да, шапанға үлкен мән берген және оны барлық жерде жабу деп атайды.
Қазақта үш жүздің қайсысы болса да, шалбарға ау қояды, қолтыққа үшкіл
салады. Қазақ киімдерінің ең ықшамды кішірек түрлері орта жүз бен ұлы
жүзде, ал ең кең де үлкен үлгілері кіші жүзде кездеседі.
Жалпы, ХІХ ғасырдағы қазақ ұлттық киімдері мынадай бөліктерге бөлуге
болады. Қазақ киімдері іштік, сырттық, сулық, бір киер делініп төрт топқа
бөлінеді. Іштік киімдерге: көйлек, дамбал, желетке, камзол, кәзекей жатса;
сырттық киімдерге: шапан, күпі, тон, шиделі; сулық киімдерге:
шекпен, қаптал, шапан, брезент, кебенек, кенеп, сырттық жатады.
Қазақстанның Орталық аймақтарында тон, ішік, тайақы сияқты тері
киімдерді оқ киімдер деп атайды. Бір киер киім деп қымбат маталардан
әшекейлеп тігілген, той-думандарға, барғанда, жат елге сапарға шыкқанда
киетін сәнді киімдерді атаған. Қазақ салтында ер жігіт ең жақсы
көрнектісін киетін.
Қазақ әйелдерінің киімдері де әр аймақта әр түрлі үлгілері мен әр
алуан атаулары бар. Солардың ішінде қазақ елінің бәріне тән
түрлері: көйлек, кимешек, жаулык, сәукеле, желек, тақия, камзол, кәзекей,
кебіс-мәсі, көкірекше сияқты киімдер. Әйел киімдері әшекей жағынан,
ажар жағынан ел салты бойынша төрт топқа бөлінген. Ол қыз
киімдері, келіншек киімдері, орта жастағы әйелдер мен қарт
бәйбішелердің киімдері. Бұлардың әрқайсысының тігілу мәнері де түрліше.
Қазақ қыздары киімдерінің кеуделері қынамалы, омырауы мен жаға
жеңдері кестелі, зерлі етіп тігілген. Көйлектері қос етекті, оюлы, бас
киімдері үкілі, моншақты, аяқ киімдері биік өкшелі, жеңіл және қай киімі
болса да алтын, күміс меруерт моншақтармен әшекейленеді. Қыздар көбінесе
құндыз бөрік, тақия киіп, шолпы тағып жүреді. Қыздар төсін көрсетпеу үшін
кеудесін көкірекшемен қатты тартып байлап қойған.
Келіншектер көтергенше, бір бала тапқанша қыз киімдерін
киіп жүре берген. Бірақ олар бөрік, тақия кимейді, үкі тақпайды және
жалаңбас жүрмеген. Құрсақ көтерген келіншектер киімдерін кең етіп
тігеді. Олардың бас киімдері шаршы сарала, жақ, торғын шөлі болған.
Қызға қарағанда әшекей заттары аздау болып келеді. Орта жастағы
әйелдер құбатөбел киінеді. Олардың көйлектері қос етексіз, белі мен жеңі
кең болып бүріліп тігіледі. Бұл жастағы әйелдер шаршыны орап,
жақ оқаламай, жай кестелеп сәндеген.
Егде әйелдердің киімі неғұрлым етекті, мол қаусырмалы, қалталы,
әшекейлердің көбі тана, түйме, тіс шұқуыш, қапсырма, оқалы өңір сияқты
заттар болған. Олар шолпы, алқа тақпаған. Ал, оқалы жақ, көксуыр кебіс,
кестелі мәсі, білезік, сырға, сақина, күміс түйме, теңге сияқты әшекейлі
заттарды қай жастағы әйелдер болса да пайдалана білген.
Әйелдер киімдерінің ең бастысы: көйлек, одан кейін сәукеле, бөрік,
тақия, кимешек-жаулық, берген сияқты бас киімдер мен камзол, кәзекей,
желетке. Әйел көйлегінің кеудесі мен етегі екі бөлек тігілген және етекті
кеудеге бүріп қосқан. Кеуденің етекке қосылған жерін көйлектің белін және
бүрмесі деп атаған. Әйел көйлегінің кеудесі тар, етегі кең келеді. Өңірі
бүрмеге дейін ашық, оның асты-үстіне әдіптеліп өрнектеледі. Мұны "қақпа"
деи атайды. Ана болған әйел осы қақпа арқылы бала емізді. Көйлектің жағасы
тік, бір жақ үстінен түймеленеді. Ал қыз-келіншектердің көйлегінің жағасы
кестеленеді. Кейде жағаның үстіңгі шетін бүрмелеп қояды. Қыз келіншек
көйлегінің жағасының өңіріне бірнеше түймені тізіп қадайды.
Бақылау сұрақтары:
1. Оңтүстік жиынтықтың ерекшелігі-белге дейінгі жеңсіз нымша, белге
киілетін ашық киім белдемше, жеңге киілетін жеңше?
2. Киімнің негізгі үш жиынтығы?
3. Бас киімнің өзіндік ерекшелігі?
№ 8. Лекциялық сабақ тақырыбы: Әйелдер комплексі. Сырт киімдері.
Жоспары: 1. Қазақ халқының ұлттық әйел сырт киімдері
2. Сәндік безендіру тәсілдері
3. Белдемше-белге киілетін ашық киім
Мақсаты: Киім тарихы курсының өзіндік ерекшелігі семинар жұмыстарында
лекция материалдарының міндетті түрде бекітілуіне негізделген. Студенттер
өз бетінше костюм тарихының маңызды құбылыстарын талдауды үйренді, жүйелі
талдау әдістерінің көмегімен нақты міндеттерді шешу жолдары мен тәсілдерін
табуға тырысады.
Мәтіні (қысқаша): Қазақ халқының ұлттық кимі – қыз келіншектерге арнап
қызыл масатыдан тігілетін қаптал шапан. Оның жаға- жеңіне құндыз ұсиап, екі
өңірі мен жеңінің ұшын алтын күміс зермен кестелейді.
Қырмызы тон – ерте кезде ұзатылған қыздарға арнап тігілп, жаңа түскен
келіннің басты жасауларының бірі болып есептелген. Қырмызы тонды камзолдың
немесе қимыл шапанның сыртынан киеді. Осы кездегі екі өңірі мен жең ұшына
өрнек салып, жаға – жеңіне құндыз ұстап тігілетін ұлттық шапандардың үлгісі
қырмызы тоннан алынған. Қырмызы тонның алдыңға екі өңірін жиектей өңіржиек
салынады. Ерте кезде оны шапан тігілетін матаның өзінінен ұзыншалап қиып
алап, алтын күміс зермен кестеленген. Кесте өрнегі көрнекті болып, өңіржиек
тырысып тұрмауы үшін оған қатты матадан астар салып, кесте жібін сол
астарға өткізе тігеде қазіргі қазақтың ұлттық шапандары ның екі өрнек салу
осы өңіржиектен алынған. Кейде өңіржиекті алтын, күміс теңгелердің арасын
үзбелеп, шашбау сияқты етіп жасайды да, оны шапанның немесе камзолдың
өңіріне қадап қояды.
Камзол. Ғасырлар бойына қалыптасқан ұлттық киімдердің ішінде
қамзолдың орны ерекше. Оны ерлер де, әйелдер де киген. Сонау
ықылым заманнан келе жатқан тастағы суреттерден қамзолдың да сұлбасын
байқау қиын емес. Осы замандағы сән үлгілерінің қатарынан орын алған
камзолдың уақыт көшінен қалмағанын аңғарамыз. Әйелдердің киімінің
ішінде қамзолдың орны ерекше. Ол әрі жылулық, әрі сәндік және үй
шаруасында ыңғайлылық міндетін атқарады. Әйел сырт киімі болып
табылатын бұл камзолды тек қазақ халқы ғана емес, басқа да
түркі халықтарының тұрмысынан кездестіруге болады. Әйелдердің камзолы
қысқа жеңді, иықтан сәл түскен жеңді немесе жеңсіз болып келеді. Өйткені
мұндай камзолдар жұмыс істеуге өте ыңғайлы, ешқандай кедергі
келтірмейді және өте сәнді болады. Әйелдер күн ұзақ үй шаруасымен
айналысып, кіріп-шығып жүретінін ескерсек, камзол иесін суықтан
қорғайды, оның үстіне иіліп-бүгілуіне өте ыңғайлы келеді. Камзолдың
маталары көбіне пуліш, барқыт, шұғалардан тігіледі. Ал түсіне келсек,
ол міндетті түрде бір түсті матадан тігілген. Ал, түсіне келсек, ол
міндетті түрде бір түсті матадан тігілген. Онда да қалың түстер
тамдалады. Камзолда жең болмаған сияқты жаға да болмайды. Тек
омырауға дейін жететін ойықтар қалдырылған. Өйткені камзол тек көйлектің
сыртынан киіледі.
Көбінесе камзолдар түймеленбеген. Көп жағдайларда ұсталар соққан
әшекейлі күміс ілгешектер арқылы қаусырылатын болған. Мұның өзі камзолға
қосымша ұлттық сән беріп тұрған. Камзолдарға ою-өрнек түсірілмеген жағдайда
оиы түрлі жылтырақ әшекейлермен, тана, моншақтармен безендірген. Осылай
безендірген камзолдар өте сәнді көрінген, оларды той, мерекелерде киген. Үй
шаруасында киетін (көйлектер) камзолдар жұпынылау болған, оларға барынша
қарапайым өрнектер немесе ешқандай әшекейсіз киілген. Жас қыз-
келіншектердің камзолдарының белі үнемі қыналып тігілген.
Кеудеше – жеңсіз,ойма жеңмен тігіледі, шолақ келеді. Тігулі камзолға
ұқсас. Кеудешенің беліне қима, танас түсірілмейді. Кеудешені әйел, еркек
демей, еңкейген қариядан еңбектеген жасқа дейін киеді. Қыс, маусымдарында
киетін кеудешелерді ішіне жүннен тақырлап қырқып иелеген қой терісі,
елтірі, түлкі, қарсақ, суыр терілері, басылған жабағы күсіп те тігуге
болады. Жаз маусымдарында киілетін кеудешелерді кестелеп сырып әшекейлейді
Кеудешенің күрте деп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz