Қазақ және араб тіліндегі бастауыштың ұқсастықтары мен ерекшеліктері
І. Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...4 – 6
ІІ. Негізгі бөлім
I Тарау . Қазақ тіліндегі бастауыш.
1.1 Қазақ тіліндегі бастауыштың жасалу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7 – 13
1.2 Қазақ тіліндегі бастауыштың түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14 – 21
ІІ. Тарау. Араб тіліндегі бастауыш.
2.1 Араб тіліндегі бастауыштың жасалу жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... .. 22 – 32
2.2 Араб тіліндегі бастауыштың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33 – 42
2.3 Қазақ және араб тіліндегі бастауыштың ұқсастықтары мен
ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 43 – 57
ІІІ.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .58 - 59
ІV. Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .60 – 61
V .
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 62 – 65
І. КІРІСПЕ
Диплом жұмысының жалпы сипаттамасы. Қазіргі қоғамда бір-бірімен
қоян-қолтық араласуының нәтижесінде көптеген халықтардың тілдік
қатынастары жан – жақты дамып күрделене түсті. Әлемдегі тілдер
секілді, қазақ тілі де жақын, алыс елдермен түрлі қарым – қатынас
жасай отырып, дамудың түрлі – түрлі сатысынан өткен.Соның ішінде
қазақ тілі сөздік құрамының дамуы–шығыс халықтары мәдениетімен тығыз
байланысты. Халқымыздың тарихындағы бұл байланыс өзінің ерекшелігімен
өзгеше сипат алады. Сондай халықтың бірі – араб халқы. Бұл жөнінде
араб тілі оқулығының авторлары Ковалев А.А. және Шарбатов Г.Ш. былай
деген: “Орта және Таяу Шығыс халықтары тілдерінің дамуына классикалық
араб тілі едәуір әсер етті. Ол кезде өмір сүрген халықтардың
мәдени өмірінде араб тілі халықаралық тілдің қызметін атқарды”.
Халықаралық экономикалық,мәдени,ғылыми байланыстар қаулап өсіп бара
жатқан заманда өзге тілді білу – заман талабы. Өйткені халық пен
халықты достастырып игі істерге жетелейтін де – тіл.
Адам белгілі бір қоғамда өмір сүреді, сол қоғамның материялдық
және рухани байлығын жасаушысы болып табылады. Сол себепті
адамдар үнемі қарым- қатынаста болады.Адамдар өмір сүруінің, тіршілігін
жүзеге асыруының құралы –дыбыстық тіл. Адам – тілімен адам. Тіл – жеке
адамның туындысы емес,қоғамның жемісі, қоғамның нәтижесі. Тіл – қоғамдағы
адамдардың қарым – қатынас құралы. Сондықтан да тіл – қоғамдық құбылыс,
қоғамдық қызметімен өмір сүретін құбылыс. Адамзат қоғамы даму, жетілу
үстінде болады. Осы өзгерістердің бәрі тіл арқылы көрінеді, тіл арқылы
басқаға жетеді.Тіл – адамдар арасындағы қарым - қатынас
құралдарының ең негізгісі.Ол тек жеке адамдарды ғана емес,сондай-
ақ ел мен ел арасындағы қарым- қатынас жүргізу барысындағы
басты құрал.
Тіл барлық адамзаттың саналы өмірінің құралы. Бұл өмірде
сүріп жатқан кез–келген адам өнер–білімді,мәдениеттілікті тіл арқылы
игереді.Ауызекі сөйлеу тілінде болсын,жазба тілде болсын дұрыс
грамматикалық материялдарды сауатты, дұрыс жазу, мәдениетті сөйлеу
маңызды.Тіл – халықтың болмысын көрсететін, барлық салт – дәстүрін
ұрпақтан – ұрпаққа мұра етіп қалдыратын болмысын айқындайтын белгі.
Тіл мәдениетін дұрыс негіздеу үшін тек сөздерді байланыстыра білу
жеткіліксіз. Сөз мағынасын толық түсініп, асыл сөздің қыры мен сырына
терең үңілу қажет.Тіл мәдениеті–дегеніміз сөйлегенде, жазғанда тіл
құралдарын дұрыс қолданып, сауаттылықтың, айқын ойлылық пен
ізеттіліктің өнегесін көрсету екені көпшілікке белгілі. Тілдің
негізі болып табылатын, бір – бірімен тығыз байланыстыратын екі
нәрсе бар. Бірі – тілдің сөздік құрамы, екіншісі оның грамматикалық
құрылысы.Әлем тілдерінің арасында өзіндік орны мен өзіндік
тарихы бар араб тілінің грамматикасы да өзге тілдермен
салғастыра қарағанда өзіндік ұқсатықтар ерекшеліктерге ие.
Қазақ халқы ел болып,егемендік алғаннан кейін шет елдермен
саяси, экономикалық,мәдени қарым-қатынас байланыс жасауда.Міне осы
байланыстарда тіл ерекше роль атқарады. Тілсіз ешбір қоғам өмір сүре
алмайды. Қазіргі жаһандану кезінде тіл арқылы басқа ұлттар бір-
бірімен тығыз байланыста болады.Тіл – халықтың тарихы, шежіресі, халықтың
күллі өмірінің жаңғырығы мен ізі.
Елбасының көреген саясатына бас иіп, соңынан ерген қазақстан
халқы бірлік пен достықты мұрат етіп тату-тәтті өмір сүруде.
Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлының 2030 стратегиялық
бағдарламасында көрсеткендей егемен Қазақстан еліміз әлемдегі
мәдениеті дамыған өркениетті елдердің қатарында тұруы үшін
мемлекетіміз көптеген елдермен түрлі байланыстар жасауда.
Қазақ халқы Кеңес дәуірніде өзге елдермен орыс тілі
арқылы байланысып отырса оған дейін, яғни, 1930 жылға дейін өз ана
тілін араб графикасымен пайдалана отырып, арым-қатынаста болған,
сондықтан халықты сауаттандыру жұмыстарында араб графикасы(төте жазу)
пайдаланылған.
1929 жылы латын графикасына,кейін 1940 жылы кирилицаға ауысуына
байланысты араб графикасын қолданылуы қазақ жазбасында қолданыстан қалып
қойды.
Кеңес Үкіметі бұйрығымен тоқтатылған бұл процестер қазақ
елінде 1975жылы 29- әуірдегі №233 қаулы шешімі бойынша араб
тілін Қазақстанда жоғарғы оқу орындарында оқыта бастады.Бұл араб тілін
оқытуда әдістемелердің ашылуына себеп болды.Осы жайында көптеген еңбектер
жазылды.
Қазақ елі өз егемендігін алғалы бері шет елдермен байланыстарын
нығайтуда. Соның ішінде әдет-ғұрып, мәдениетімен, әдебиеті ұқсас
елдермен бірлесіп, білім мен біліктілікті арттыруға өз мамандарын шет
елдерге жіберуде.Соның ішінде араб елдерімен әртүрлі экономикалық,
әлеуметтік өмір салалары бойынша тығыз қарым-қатынаста
байланыс құрып жатыр. Осының бір дәлелі Түркістан қаласындағы А.Ясауи
атындағы халықаралық қазақ-түрік университетінің студенттері жыл сайын
Мысыр араб республикасына білім грантын жеңіп алып,оқуларын сол елде
жалғастырып, білім алуда.
Мәдени,спорттық,өнеркәсіптік делегациялар алмасу,инвесторлар тарту,
көрмелер ұйымдастыру жандана түсуде.
Араб тілі БҰҰ – да әлемдегі алты негізгі ресми тілдердің
бірі болып табылады. Қазір араб тілінде 150 000 000 – нан астам
адам қарым-қатынас жасауда.Бұл тіл- көптеген араб мемлекттерінің
канондық,әлеуметтік, экономикалық қатынастар тілі. Өз
уақытындаараб тілінде ғылым, өнер, білім,дебиет пен мәдениет,сәулет
айрықша дамыды.Бүкіл әлемге жаңаша жаңалықтар қосуға үлес қосты.
Қазіргі таңда келісім - шарт арқылы білім алуға шет
елдерден студенттер, мұғалімдер арнайы өкілдер келуде. Осы сияқты
елдердің мақсаты өз тілі мен әдебиетін қана қоймай сонымен қатар
Қазақстан азаматтарының өз елдеріне қамқор балаларға тәрбиелі де
парасатты ұрпақтың өсуіне үлестерін қосуда.
Тіл білімі,тарих,география, математика,астраномия,медицина секілді ғылым
салалары бойынша араб тілінде көптеген еңбектер дүниеге
келді.Бірақ,өкінішке орай осы шығармалардың күні-бүгінге дейін қазақ тіліне
аударылып жарық көргендері жоқтың қасы.Бұл дегеніміз,біздің мемлекетке араб
тілді мамандарға мұқтаж деген сөз. Қазақстан тәуелсіздігін алып, шет
елдермен әр түрді салада байланысын нығайтқалы бері еліміз жөнінде шетел
баспасөз беттерінде түрлі тақырыптарда материалдар жариялана
бастады.Мемлекетіміз парасатты да білікті, мәдениетті де білімді, биік
дүние танымы бар азаматтық құқықтық білімдар болмысы жоғары ұрпақ
тәрбиелеуде шет тілдерін білудің өзі өмірлік зор маңызы бар.Енді осындай
жоғары білімдімамандар дайындайтын оқу орындар және орта білім беру
базаларында араб тілінің грамматикалық тұрғыда қазақ тілімен салғастыра
беретін оқулықтар мен оқу құралдары аз.Осы жағдайларды ескере отырып
грамматикалық саласына көңіл бөліп, тақырыбымызды тұрлаулы мүшелердің
бірі болғанҚазақ және араб тіліндегі бастауыштың ерекшеліктері деп
атауды жөн көрдік. Қазіргі таңда әсіресе шет тілін біліп үйрену заманның
талабы болған сәтте үйренушіге,салғастырмалы грамматиканың беретіні
мол.Зертеліп отырған диплом жұмысы осы мәселелерді қарастырады.
Диплом жұмысының мақсаты. Қазақ және араб тіліндегі
бастауышты салғастыру,жасалу жолдары,түрлерін анықтап көрсету.Араб тілі
оқулықтарында бар мағлұматтарды одан әрі толықтырып жетілдіру.
Диплом жұмысының өзектілігі.Араб және қазақ тіліндегі бастауыштарды
салғастыру жұмысы қазіргі таңда өзекті мәселе болып табылады.
Диплом жұмысының дерек көздері. Диплом жазу барысында "القواعد
الأساسية في النحو والصرف والتدريبات عليها" الجزء الأول. الدار العربية
للكتاب , النحو الوضح, Сайранбаев Т. Сөйлемнің турлаулы мүшелері, Балақаев
М. Қазіргі қазақ тілі, Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі, Қазақ ССР
ғылым академиясы, Тіл,Google.kz сайтынан және тағы басқа кітаптардан
алынған мақалалар пайдаланылды.
Диплом жұмысының құрылымы.Бұл жұмыс кіріспеден, негізгі бөлім,
негізгі бөлім екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер
тізімінен және қосымшадан тұрады. Кіріспеде диплом жұмысының
өзектілігі, мақсаты мен міндеттері көрсетіліп, қолданылған
әдебиеттерге жалпы шолу жасалды. Бірінші тарауда қазақ тіліндегі
бастауыштың жасалу жолдары мен түрлері жайында сипатталады, ал екінші
тарауда араб тіліндегі бастауыштың орын жасалу жолдары мен
түрлеріжайында сипатталады.Қорытынды бөлімде екі тілдегі бастауыштың
ұқсастықтары мен айырмашылықтары жайлы тұжырым
жасалып,сарғастырылды.Қосымша бөлімінде араб тіліндегі бастауышқа әртүрлі
мысалдар беріліп, оларға толық грамматикалық талдау жасалын
ІІ. Негізгі бөлім
I- тарау Қазақ тіліндегі бастауыш.
1.1 Қазақ тіліндегі бастауыштың жасалу жолдары
الحمد لله رب العالمين للمتقين والصلاة والسلام على اشرف المرسلين
سيدنا محمد صلى الله عليه وسلم وعلى اله واصحابه اجمعين. ثم اما
بعد.
Сөйлем мүшелері
Сөйлем ішінде басқа сөздермен грамматикалық байланысқа түсіп,
белгілі сұраққа жауап бере алатын мағыналы сөздер және сөз
тізбегі сөйлем мүшелері деп аталады.Сөйлем мүшесі деп сөйлем
құрамында тұрып, белгілі бір сұрауға жауап беретін толық
мағыналы сөзді, сөз тіркесін не күрделі сөзді атаймыз.Сөйлем
мүшелері сөйлемдегі маңызына, қызметіне қарай тұрлаулы мүшелер
және тұрлаусыз мүшелер болып екі топқа бөлінеді.Сөйлемнің
тұрлаулы мүшелері деп сөйлемнің негізгі мүшелері болып
саналатын бастауыш пен баяндауышты атаймыз.Мысалы:
Айша енді күншығыстың қай жақ, күнбатыстың қай жақ екенін көрді.
Шабдар ат та енді денесін бекітіп алды. қара түн жұқа, ақшыл
мұнарға айналды. Бұл сөйлемдердің тұрлаулы мүшелері: Айша көрді. Ат
бекітіп алды. түн мұнарға айналды. бастауыштары- Айша, ат,түн.
Бұлар сөйлемде айтылған іс-оқиғаның иесін білдіреді.
Бастауыштың грамматикалық – мағыналық белгілері:
• Атау септік тұлғасында тұрады.
• іс-оқиғаның иесін білдіреді.
• кім? не? дген сұраққа жауап береді.
• баяндауышпен жақ жағынан жекеше, көпше түрде қиыса
байланысады.
А.Әбілқаев пен С.Аманжолов бастауыш ережесі туралы : Сөйлемде
атау септігінде тұрып басқа мүшелерге бағынбайтын
тұрлаулы мүшені бастауыш,- дейміз. ［2; 148］ Қазақ тіл білімі және
түркітану әдебиеттерінде бастауыш ережелерінде мына жайттарды
көруге болады:
1. Бастауыш сұрақтары
2. Бастауыштың басқа сөйлем сөйлем мүшелеріне бағынбауы
3. Бастауыш ойдың иесі болуы
4. Ойдың иесі деуден гөрі ойдың баяндауыш қимылдың сапаның кімге
қатысты болуы басты мәселе.
5. Бастауыш тұлғалық ерекшеліктеріне,яғни атау септігінің тұлғасында
келуі.
Бастауыш басқа сөйлем мүшелеріне қарағанда ойдың иесі
ретінде қолданылатыны айқын. Бұл жағынан бастауыш басқа
сөйлем мүшелерінен айқын ерекшелінеді. Бірақ, бастауыш жеке
қолданылып жеке өмір сүре алмаса керек,ол қалайда
басқа сөйлем мүшелеріне оның ішінде баяндауышпен синтаксистік
байланыста айтылғанда ғана мағыналар айқындала түседі Ал,А.Балақаев
Сөлемдегі ой кім? не? Туралы екенін білдіретін,айтылған ойға
негіз болатын тұрлаулы мүшені бастауыш ,- дейміз деп өз
еңбектерінде атап өтеді. ［4;147］Сонда бастауыш болатын сөздер
қаншалықты ойдың иесі болуы негізгі шарт екендігі жеке тұрғанда
іске аспаса керек. Оның өзі жалпы сөз таптарына қарағанда сөйлем
мүшелерінің байланыстарында ғана айқындала түседі. Бірақ, қаншалықты
ондай дәрежеде баяндауышпен байланысы айқындала түседі. Мұның
кейбір еңбектердегі бастауышты ойдың иесі деуден гөрі
ойдың баяндауышы арқылы айтылған сапаның кімге
қатысы бар екенін көрсететін пікірмен ұштасып жатса
керек.Сол сияқты бастауыш басқа мүшелерге бағынбайды. Бұл
қағида негізінде тұрлаулы мүшелер төңірегінде ғана сөз
болады. Тұрлаулы мүшелер сөйлем құраудың негізі екені айтылады,
ал тұрлаусыз мүшелер туралы олай айтуға келе бермейді.Ал, осы
тұрлаулы мүшелер бір-біріне бағынышты емес деген үзілді-кесілді
пікірлерде біз жоғарыдаайтқанымыздай сөйлем мүшелерінен тек бір-
бірімен байланысқан кезде ғана сөз таптарынан өзгеше келетіні
айқын.Олай болса бастауыш басты тұлға, бірақ оны өзге мүшелермен
байланыста қарасақ бастауыш оларға бағынбайды деп айтуға
келе ермейді.Сол сияқты бастауыш тұлғалық ерекшелігі дейтін
мәселеде, әсіресе атау септікті сөздер бастауыштың тұлғалық
көрсеткіші дейтін мәселе ашылмаған мәселе, күрделі жайт. Атау
септігіндегі сөздердің барлығы тек бастауыш ғана болады дейтін
пікір қате. Бастауыш басқа сөйлем мүшелерінен бола беретін
ажыратудан туған мәселе.Біздіңше атау тұлғалы сөздердің
сөйлемдегі қолданылу ерекшеліктеріне қараудан барып қана, яғни
ондай тұлғалы сөздердің бүкіл сөйлемге немесе өзі қатысты сөздермен
қатысып айқындау барысында ғана бастауыш қасиетін айтуға тура келеді.
Сонымен бастауыш, оның ережесі туралы мынадай қорытындыға келу орынды
болар:Бастауыш негізінен сөйлемдегі ойдың иесі бола отырып, баяндауыш
арқылы барлық қасиетін айқындайды,белгілі тұлғада онымен тікелей
байланыста болатын және өзіндік сұраулары бар сөйлем мүшесі.Бастауыш,
оның жасалуы туралы көптеген еңбектерде айтылады.Ол еңбектерде
бастауыштың жасалу жолдары жан-жақты айтылып келеді. Өйткені,
ол еңбектерде бастауыштарды сөз таптарының тарапынан қарастырады, ал
олардың кейбір мәселелері туралы көп сөз етілмейді.
Бастауыш деп сөйлемде атау септік тұлғасында тұрып, ойдың
иесі болатын тұрлаулы сөйлем мүшесін атаймыз.Бастауыш кім? не?
кімдер? нелер? кімім? нем? кімің? нең? кімі? несі? қайсысы?
қаншасы? нешеуі? деген сұраулардың біріне жауап береді.［5; 220］
Бастауыш болатын сөз таптары Сөйлемде бастауыш әр түрлі
сөзтабынан бола береді: Зат есімнен болады.Есімдіктен болады.
Мысалы: Бұл - менің келешектен күткен үмітім. Сан есімнен
болады.Мысалы:Алты екіге бөлінеді. Заттық мағынада қолданылып,
атау тұлғада тұрған сын есім, есімше және тұйық етістік
сөйлемде бастауыш бола алады: Мысалы:Жақсы (сын есім) - көпке
ортақ (мақал). Оқыған (есімше) білер әр сөзді. (Абай). Отанды
қорғау (тұйық етістік) -абыройлы іс. Заттық мағынаға ие болып,
бастауыштың сұрауына жауап беретін үстеу,одағай, шылау сөздер де
бастауыш бола алады. Бірақ бұлар сөйлемде өте сирек
кездеседі. Мысалы: Жалқаудың ертеңі бітпес (мақал).
Сеніңопырмайың қашан қалады? Және - жалғаулық шылауы. Дара
бастауыш Дара бастауыш - жеке бір сөзбен айтылған бастауыш.
Күрделі бастауыш. Күрделі бастауыш деп екі я бірнеше сөздің
тізбегінен жасалып, бір - ақұғымды білдіретін бастауышты атайды.
Күрделі бастауыш мына сияқты жолдармен жасалады: Екі я бірнеше
сөздердің тіркесінен құралған зат атауы. Мысалы: Каспий теңізі -
әлемдегі ең үлкен көл боп саналады Қос сөз түріндегі зат
есімдер: Мысалы: Әке - шешем жасымда асырады, бақты, адам
қылды.Ашық я жасырын түрдегі ілік жалғаулы зат есім мен
көмекші есімдердің тізбегі. Мысалы: Үй іші енді тып -
тыныш.Сын есім тіркесі Мысалы: Үш салт алтты тіл қатыспай
жүріп келеді.Кейде зат есім мен есімшеден, зат есім мен сын
есімнен құралған сөз тізбектері күрделі бастауыш болады.
Мысалы:Білегі жуан бірді жығады, білімі толық мыңды жығады
(мақал).Сөйлемде атау септігінде тұрып, іс-оқиғаның иесін білдіретін
тұрлайлы мүшені бастауыш дейміз. ［47］
Бастауыш болатын сөз таптары:
Бірінші, бастауыш болатын сөз табы — атау тұлғасындағы зат есім.
Мысалы: Бала ойнайды.Ат шабады.От жанады. Бұл сөйлемдердің
ішінде бастауыш қай сөз екенін әуелі ішкі белгісімен тауып
қарайык. Олай табу үшін мысалға алынған сөйлемнін әрқайсысында
не туралы сөйленіп тұрғанын ашу керек.
1- інші сөйлем. Бала ойнайды.Мұнда кім турасынан сөйленіп тұр?—
Бала турасынан.
2- інші сөйлем: Ат шабады.Мұнда не турасынан сөйленіп тұр?— Ат
турасынан.
3- інші сөйлем: От жанады. Мұнда не турасынан сөйленіп түр?
—От турасынан.Сүйтіп, бұл сөйлемдерде бала, ат, от турасынан
сөйленген
болып шықты. Олай болса, бұл сөздерде бастауыштың ішкі
белгілері бар, сондықтан бұлар бастауыш болуға тиіс.
Енді тысқы белгілерімен тауып қарайық. Олай табу үшін
кім?, не? деп сұрау салу керек. Сол сұрауға қай сөз
жауап берсе, ашып айтқанда, қай сөз сұрауға жауап болып
табылса, сол сөз бастауыш
болмақ. 1-інші сөйлем: Бала ойнайды. Кім ойнайды?—Бала. 2-
інші сөйлем: Ат шабады. Не шабады? — ат. 3 -інші сөйлем
: От жанады.
Не жанады? — от. Сүйтіп, бұл сөйлемдерде кім?, не? деген
сұрауларға жауап берген сөздер:, бала, ат, от болып шықты.
Олай болса, бұл сөздерде бастауыштың тысқы белгілері бар
болып табылды. Ішкі, тысқы екі белгісі де бар болған соң, бұл
сөздер бастауыш болады.Бала, ат, от — атау тұлғасындағы
тұрған зат есімдер.
Екінші,бастауыш болатын сөз табы — атау тұлғасындағы сын есім,
Мысалы: Көп қорқытады, терең батырады. Бұл сөйлемдерде
сөйленіп сөз болып отырған —көп пен терең. Солай болған соң ішкі
белгісі бойынша бастауыш көп пен терең болуға тиіс. Тысқы
белгісімен қарағанда, кім қорқытады? — көп, не батырады? -
терең. Мұнда да кім?, не? деген сұрауларға жауап
беріп тұрған көп пен
терең деген сөздер. Ішкі, тысқы белгі бірден табылып тұрған
соң бұл сөздер бастауыш болады. Көп терең деген
сөздер атау тұлғасында тұрған сын есімдер.
Үшінші, бастауыш болатын сөз табы - болатын атау тұлғалы сан есім,
мысалы: берерменге бесеу көп. Біреу тойып секіреді. Ішкі
белгісі бойыншабастауыш бесеу, біреу болуға тиіс, өйткені 1
- інші сөйлемде болып отырған бесеу, 2 - інші сөйлемде
біреу деген сөздер.
Тысқы белгісімен іздесек: берерменге не көп? — бесеу, кісі
тойып секіреді? — біреу. Бұл бастауыштың тысқы белгілері бесеу,
біреу деген сөздерден табылған соң, бастауыш осылар
болады.Бесеу, біреу атау тұлғасында тұрған сан есімдер.
Төртінші, бастауыш болатын сөз табы болатын - атау тұлғалы
есімдік. Мысалы: Мен келдім, сен кеттің. Ол терең, бұл
тайыз.
1 - інші сөйлемде мен туралы, 2 –інші сөйлемде сен туралы, 3-
інші сөйлемде ол туралы, 4-інші сөйлемде бұл туралы сөйленіп
тұр. Сондықтан мен, сен, ол, бұл бастауыш болады. Бұл ішкі
белгісі бойынша. Енді тысқы белгісімен қарағанда: Кім келді?
— мен, кім кетті? — сен; не терең? — ол; Не тайыз? — бұл.
Кім?, не? деген сұрауларға жауап беріп тұрған сөздер—мен, сен,
ол, бұл. Сондықтан бұл сөздер бастауыш болатыны даусыз.
Сүйтіп, мен, сен, ол, бұл деген сөздер ішкі белгісімен де бастауыш болып
шығып тұр.Бұл сөздер атау тұлғасында тұрған есімдіктер.
Бесінші, бастауыш болатын сөз табы — етістіктің тұйық райы мен есімшеге
айналған түрлері. Мысалы: Алсыпақ жоқ, атыспақ бар. Оқу оңайланды. Жығылған
күреске тоймас.Мұнда сөз болып отырғандар: 1-інші сөйлемде алыспақ, 2-інші
сөйлемде атыспақ, 3-інші сөйлемде оқу, 4-інші сөйлемде жығылған.Ішкі
белгісінше алыспақ, атыспақ, оқу, жығылған бастауыш болады (солар туралы
сөйлеп отырмыз).Тысқы белгісінше де бастауыш болатын сол сөздер: не жоқ?—
алыспақ, не бар?— атыспақ, не оңайланды?— оку, кім? күреске тоймас?—
жығылған.Алыспақ, атыспақ етістіктің тұйық райындағы сөздер, оқу мен
жығылған етістіктің есімшеге айналған түріндегі сөздер.
Алтыншы, бастауыш болатын сөз табы — үстеу жана үстеу орнында жүретін
сөздер. Мысалы: Әрі алыстатады, бері жақындатады, шапшаң асықтырады,
соңыра кешіктіреді. Бұл сөйлемдерде әрі, бері шапшаң, соңыра туралы
сөйленіп тұр.Бұлар бастауыш болу керек. Бұл ішкі белгісінше не
алыстатады? — әрі, не, жақындатады? — бері, не асықтырады? — шапшаң,
не кешіктіреді? —соңыра. Сұрау бойынша да немесе тысқы белгісі
бойынша дегенде де әрі, бері, шапшаң, соңыра деген сөздер бастауыш
болады.Бұлар төрт сөздің төртеуі де не үстеулер, не үстеу орнына
жүретін сөздер.
Жетінші, бастауыш болатын сөз табы — демеу мен демеу орнында
жүретін сөздер. Мысалы: Әлде аз айтылады, ба көп айтылады,
бәлки сирек айтылады. Бұл сөйлемдерде сөз болып тұрған әлде,
ба, бәлки, бұлар сондықтан бастауыш болуға тиіс. Бұл ішкі
белгісінше.
Не аз айтылады? — әлде, не көп айтылады? — ба , не сирек
айтылады? — бәлки.Тысқы белгісінше де әлде, ба, бәлки бастауыш
болып шығады. Әлде, ба, бәлки деген сөздер демеулер.
Сегізінші, бастауыш болатын сөз табы - да жалғаулық жана да
жалғаулық орнында жүретін сөздер. Мысалы: Үшін, үш айтылғанда,
арқылы бір де айтылмайды. Мұнда сөз болып тұрған үшін мен
арқылы. Сондықтан бұлар бастауыш болады дейміз. Бұл ішкі
белгісіне қарап айтып тұрғанымыз.Енді тысқы белгісіне қарайық, Не
үшін айтылғанда? — үшін. Не бір де айтылмайды? — арқылы. Тысқы
белгісі бойынша да бастауыш болатын үшін мен арқылы. деген
сөздер жалғаулықтар.
Тоғызыншы, бастауыш болатын сөз табы — одағай. Мысалы: Ә,
құдай!, о, құдай — күйзелгеннің белгісі; тек!, тәйт!, шәйт!
—бұйырғанның белгісі. Мұнда сөз болып тұрған ә, құдай!, о, құдай!,
тек!, тәйт!, шәйт!, сондықтан бұл сөздер бастауыштар болады.
Бұл ішкі белгісімен білгеніміз. Енді тысқы белгісімен қарайық. Не
күйзелгеннің белгісі? — ә, құдай!, о, кұдай!, не бұйырғанның
белгісі? — тек!, тәйт, шәйт! тысқыбелгісімен де бұл сөздер
бастауыш болып шықты. Ә, құдай!, о кұдай!, тек!, тәйт!,
шәйт! деген сөздер одағайлар.
Оныншы, бастауыш болатын — бүтін сөйлем. Мысалы: Сенікі, менікі
деген көңіл тарлығы, ары жат, бері жат деген төсек тарлығы.
Мұнда айтылып тұр менікі, сенікі деген жана ары жат, бері
жат деген
туралы. Сондықтан бұл сөйлемдер ішкі белгісі бойынша бастауыш болуға
тиіс. Тысқы белгісі бойынша не болып шығар екен.
" Не көніл тарлығы? — сенікі, менікі деген. Не төсек тарлығы? —
ары жат, бері жат! деген тысқы белгісі бойынша да бұл сөйлемдер
бастауыш
болып шықты. Сүйтіп, енді қорытып айтқанымызда, бастауыш болады сөз
таптарының тоғызы да:1) зат есім, 2) сын есім, 3) сан есім, 4)
есімдік, 5) етістік, 6) үстеу, 7) демеу, 8) жалғаулық, 9) одағай
жана бүтін сөйлемдер.
Қосарлы бастауыш. Бастауыш бір сөзбен айтылмай, бірнеше сөзбен
айтылса, қосарлы немесе күрделі деп атаймыз.
Мысалдар: 1) Тамағы жоқтық таптырар. Мұнда тамақ жоқтық жайынан
айтылып тұр. Не таптырар? — тамағы жоқтық (бастауыш екі сөзбен
айтылып тұр) .Асық ойнаған азар. Мұнда асық ойнаған туралы айтылып
тұр. Кім азар? — асық ойнаған.Жөнге тартқан жөндер . Мұнда жөнге
тартқан туралы айтылып тұр . Кім жөндер? — жөнге тартқан.
Сыпыра жалмаң жалмар. Мұнда сыпыра жалмаң жайында айтылып тұр. Кім
жалмар? — сыпыра жалмаң. Тоны жаман тоңар. Мұнда тоны жаман туралы
айтылып тұр. Кім тоңар? — Тоны жаман.Жеті атасын білмеген жетім.
Мұнда жеті атасын білмегеннің жайынан айтылып тұр. Кім жетім? —
жеті атасын білмеген.Асылында бастауыш болатын — зат есім. Бастауыш
болған жерле зат есім болмай қалмайды. Бірақ бірде айтылады, бірде
айтылмай ойда тұрады. Зат есімнен басқа да бастауыш болған сөздер зат
есімнің орнында немесе арқасында бастауыш бола алады. Жоғарыда мысалға
алынған сөйлемдерде сөйлеу бөлімдерінің бәрі бастауыш болуға жарайтын
болып шықты. Түбін қазып қарастыра келгенде, солардың бәрі де (зат
есімнен басқасы) бастауыш болып тұрғандары не зат есімнің орнында
тұрғандықтан, не зат есімнің көмегі болғандықтан. Сол бастауыштардың
түбін қазыңқырап қарастырып көрейік, қалай бастауыш болып тұр
екен.Зат есімнен басқа бастауыш болып тұрған әуелі — сын есім.
Мысалғаалынған: Көп қорқытады, терең батырады. Көп, қорқытады
деген де қорқытатын шөп емес, әрине адам. Терең батырады дегенде
де батыратын терең су екені анық. Олай болса мұндағы көп пен
терең —көп адам, терең су деген сөздердің орнында тұр.
Жеңілдік үшін адам мен су деген сөздер айтылмаған, бірақ ойда
тұр.Екінші — сан есім. Мысалға алынған: Берерменге бес те көп,
аларманға алты да аз. Біреу тойып секіреді. Бес те, алты
да дегенде, мұнда нәрсе көңілде тұр. Құр ғана сан болса,
азсынуға да, көпсінуге де орын болмас еді: бесеу, алтау нәрсесіз
құр сан болса, берермен бесеу түгіл, мыңын көпсінбес еді, аларман
алтау түгіл, бірін де азсынбас еді. Берермен көпсінетіні, аларман
азсынатыны — берілетін, алынатын құр сан емес, нәрсе болғандығы.
Мұндағы бесеу мен алтау сан ғана емес, нәрсені де көрсетіп
тұр.Сондай-ақ, біреу тойып секіреді дегенде, әрине, сан секірмейді.
Олай болса, біреу деген сөз мұнда зат есім орнында тұр.Үшінші —
есімдік.Мысалға алынған: Мен келдім, сен келдің, ол терең, бұл
тайыз.Есімдік өзі есім орнына жүретін сөз болған соң, бастауыш
болған есімдіктер зат есім орнында тұрғаны анық. Мен, сен, ол бұл
— бәрі де зат есім орнына жүретін есімдіктер.Төртінші — етістік.
Мысалға алынған; Алыспақ жоқ, атыспақ бар. Оқу оңайланды. Жығылған
күреске тоймас. Алыспақ, атыспақ деген сөздер бұл жерде алысу,
атысу, оқу — іс есімдерін көрсететін етістіктен шыққан зат
есімдері. Жығылған күреске тоймас дегенде, күреске тоймайтын
жығылған мал я ағаш емес , адам екендігі анық. Солай болған соң
жығылған деген сөздің бастауыш болып тұрғаны —жығылған адам
дегеннің орнында тұрғандықтан. Жеңілдік үшін адам айтылмаған,
бірақ, көңілде тұр.Бесінші — үстеу. Мысалға алынған: Әрі алыстатады,
бері жақындатады, шапшаң асықтырады, соңыра кешіктіреді. Жеңілдік
үшін қысқартпай айтқанда, бұл сөздер бұлай айтылар еді: Әрі деу
алыстатады, бері деу жақындатады. Шапшаң деу асықтырады, соңыра деу
кешіктіреді. Деу деген сөз бәрінде де айтылмаған. Деу—
етістіктен шыққан зат есім. Әрі, бер, шапшаң, соңыра деген
сөздердің бастауыш болып тұрғандары әрі деу, бері деу, шапшаң
деу, соңыра деу орнында болғандықтан. Бастауыш болған демеу,
жалғаулық, одағай – бәрі де осы ретпен болып тұр. Баяндауышта
айтылған қимыл- әрекеттің иесін білдіретін сөйлемнің тұрлаулы
мүшесі бастауыш деп аталады.Сүйтіп, түбін қазып қарастырып
келгенде, бастауыш болатын – зат есім. Басқа сөз таптары зат
есімнің орнында немесе арқысында ғана бастауыш бола алады.
Басауыш пен баяндауыштың байланысы
Сөйлемде бастауыш пен баяндауыш екі түрлі жолмен байланысады.
1. Жіктік жалғаулары арқылы және жіктелу ретімен жақ жағынан
жекеше,
көпше түрде қиыса байланысады. Мысалы: Мен балалық жастық
шағымда осы далада өткізгенмін.
1- жақ жекеше түрде қиыса байланысып тұр.
Біз Есілдің құмайт жиегінде отырмыз. 1-жақ көпше түрде қиыса
байланысып тұр. Сендер мектептің үйне түсе беріңдер.2-жақ көпше(анайы)
түрде қиыса байланысып тұр.
Ол ашық сөйлеседі. 3-жақ жекеше түрде қиыса байланысып тұр.
2. Интонация арқылы байланысады. Бастауыштан кейін сәл кідіріс
болады. Күй иесі – Құрманғазы. – күй деген бастауыштан кейін кідіріс
жасалады:Күй иесі Құрманғазы.Бұлтты күн ұшу қиын. Бұл – аса жауапты
жұмыс.Бастауыш пен баяндауыштың қай сөз табынан болатынына қарай
жақ жағына қиысу әр түрлі болады.Жіктеу есімдіктерінен, тәуелдік
жалғаулы өздік есімдігінен болған бастауыштар өз баяндауыштарымен үш
жақта жекеше, көпше түрде жіктік жалғаулары арқылы немесе жіктелу
ретімен қиыса байланысады.
1.2 Қазақ тіліндегі бастауыштың түрлері.
Төменде сөйлем мүшелеріндегі бастауыштың рөліне арналған сызба берілді.
№1 Сызба Сөйлем мүшелеріндегі бастауыштың рөлі［19; 20］
Тұрлаулы мүше
Бастауыш
Баяндауыш
Байланысады іс оқиға иесі
Зат есім
атау септігінде тұрады
Басқа сөз таптарынан Бастауыш
дара
болады
күрделі үйірлі
Кесте №1
Бастауыштар құрылысына қарай былай бөлінеді.
Құрылысына қарай Сұрақтары: кім? не? Кімдер? Нелер?
Кімім? Нем? Кімін? Нен?
Дара Омар қырман басында жүр.
Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін.
Күрделі Туған жерім - әйгілі Шалқар өңірі.
Күле беру ыңғайсыз.
үйірлі Жұмысы жоқтық аздырар адам баласын.
Бастауыш болатын сөз таптары. Сөйлемдер.
Зат есім. Абайлар Қарашоқыға түс ауа жетті.
Есімдік. Өзіміз де жүргелі отырмыз.
Сын есім. Көп қорқытады, терең батырады.
Сан есім. Берермеңге бесеу көп.
Есімше. Әке көрген - оқ жонар, ана көрген –
тон пішер.
Тұйық етістік. Тыңдау – мәдениеттіліктің белгісі.
Одағай. Ә, құдай! - күйзелгеннін белгісі.
Үстеу. Шапшаң асықтырады, соңыра
кешіктіреді.
Бастауыш сөйлем мүшесі ретінде ұғынуға оңай тәрізді, сөйлемнің
ішінен де тез – ақ тауып алатын сияқты сезіледі. Шын мәнінде
сөйлеудегі жіберілетін логикалық қателер, ұғымдағы түсініксіздік, жазудағы
стильдік қателер мен тыныс белгілердің дұрыс қойылмауы бастауышты
анық айыра алмаудан туындап жатады. Оқушыларды сөйлемнен бастауышты
жалаң сыртқы белгісіне қарай, яғни кім? не? сұрақтарына жауап
беретіндігіне қарай ажыратып қоймай, ішкі белгісіне, яғни не
жайында сөйлесіп тұрғанына қарай алуға машықтандыру керек. Мысалы,
жеті атасын білмеген жетесіз. Мұнда жеті атасын білмеген адам
жайында сөз болып тұр. Осы сөйлемде былайша қате талдау кездесіп
жатады: бастауыш (кім?) - білмеген, баяндауыш (кім?) – жетім,
толықтауыш (нені білмеген?) – жеті атасын. Дұрыс емес, бұл жерде
білмеген сөзі тек көмекшілік қана қызмет атқарып, жеті атасын
білмеген дейтін күрделі бастауыштың құрамына еніп тұр. Ойдың
иесі–жеті атасын білмегендік.Мен, сен – екеуіміз барамыз деген
тәрізді сөйлемде де бастауыш біреу емес, үш сөз, (мен,
сен, екеуіміз). Төменде сөйлеммүшелеріндегі дара және күрлеі бастауышқа
арналған кесте берілді.
Кесте№ 1.1 Дара және күрделі бастауыш
Дара бастауыш Күрделі бастауыш
Балалар тез үйлеріне Үй іші ұзақ жым-жырт.
қайтты. Еңбек еткен ер атанар.
Жаңбыр құйып кетті. Менің айтып отырғаным- ақыл.
Өтеген он төрт жаста
Ертең құрылыс жұмысы басталады.
Оқушылар мектептен қайтты.
Бес-алты жолаушы үйдің жанына
тоқтады
Жинақ Қазақстанның барлық
аймақтарына тараған.
Осындай мысалдарға да көбірек көңіл бөлініп, бастауыштар дара,
күрделі,үйірлі,бірыңғай бастауыштар болатындығы ескерітіледі.Бастауыш
жайында түсінік бергенде, оның дара, күрделі, бірыңғай түрлері бары
ескеріледі.Оқушыларға сөйлем мүшесі жайында білім берілгенде, қандай
мүшенің дара, күрделі, бірыңғай мүше деп аталатыны
түсіндіріледі.Бастауыштың дара,күрделі,бірыңғай түрлерінің анықтамасын
білу қиынға соқпайды.
Күрделі бастауыштың жасалу жолдарын төмендегі кесте бойынша айтуға
болады. Кесте №2
Сөз табы Шарты Мысалдар
Зат есім Кезе келген зат есім. Базаралы Апанасты қатты
ұнатқан.
Есімдік: Зат есімнің орнына Машина жаңа
Жіктеу, сілтеу, қолданылатыны Қарағандының бір биік
өздік, үйінің алдына тоқтады.
белгісіздік, Сіздер бізге көп нәрсе
жалпылау,т.б Заттану үйреттіңіздер. Бұл- көктем
желі. Өзіңіз ақын екенсіз.
бәрі де осы келісімге ден
қойды.Әркімдер тілек
ұсынысиарын айтты.
Сын есім ------------ Үлкендер бала мінезіне
сүйсініп қалды. Ақылды-
ісіне сенеді(Мақал).
Сан есім Заттану Үшеуі суыт жүріп кетті.
Сегіз екіге бөлінеді.
Етістіктің: Оқыған білер әр сөзді
Есімше, тұйық (Абай).
түрі Әңгіменің басталуы қиын,
өрбуі- оңай.
Дара және күрделі бастауыш
Бастауыш құрамына қарай дара және күрделі болып екіге бөлінеді.
Дара бастауыш бір сөзден болады. Ұлхан – тартымды болумен қатар, сыншы да
ана.Үлкендер бала мінезіне сүйсініп қалды. кешке жақын екеуі бір едәуір
төбеге шықты. мен оны бірінші ерлік ерлік ісімен құттықтадым. Дауыс
көтеріңкі шыға бастады. Бұл-біздің ініміз.Күрделі бастауыштын құрамында
бір я оданда көп сөздер болады. Күрделі бастауыштың жасалу жолдары:Сөз
тіркесінен болады. Мысалы: Металлургтер сарайы адамға лық толды.
Дүниенің сырын білу өзеңді білуден басталады. Жәнібек ауданы Саратов -
Астрахань темір жол торабының бойына орналасқан.Негізгі сөз бен көмеші
есімнің байланысуынан болады. Мысалы: Ырыс алды- Ынтымақ. Еңбек түбі-
береке.(Мақал)Заттанған күрделі. сын есім, сан есім және етістіктің
есімше, тұйық түрінен болады. Мысалы: Таң рауанынан атқа мінген үш
салдатты суыт жүріп келеді. Сенің айтып тұрғаның- нағыз шындық. Осы келе
жатқан – Шакен ақсақал емес пе? Төменде сөйлеммүшелеріндегі дара және
күрлеі бастауышқа арналған кесте берілді.
№ Кесте 3
Күрделі бастауыш. Жасалу жолдары.
Ертең канал қазу жұмысы басталады. Тәуелдік жалғаулы күрделі сөздер.
Үй – іші ұзақ жым – жырт болды. Ілік жалғаулы зат есім мен көмекші
есім.
Егіннің үштен екісі жиналды. Сан есім.
Дене шынықтыру денсаулық үшін өте Есім мен тұйық етістік.
пайдалы.
Менің айтып отырғаным – ақыл. Көсемше мен есімше.
Еңбек еткен ер атанады. Зат есім мен есімше
Білегі жуан бірді жығады, білімі Сан есім мен сын есім.
толық мыңды жығады.
Келгендер үй ішімен баяу амандасты - сөйлеміндегі келгендер сөзі
дара бастауыш, ал таблицадағы – Ертең канал қазу жұмысы басталады -
сөйлемінде канал қазу жұмысы күрделі бастауыш екенін айта алады.
Күрделі бастауыштың жасалу жолдары
1. Тәуелдік жалғауы сөз тіркесі (негізгі зат есімге немесе
көмекші зат есімге тіркесіп, бір ұғымды білдіретін сөздер)
2. Күрделі сын есім, күрделі сан есім, қос сөздер.
3. Тұйық етістікке, есімшеге, сын есімге тіркескен есім сөздер.
4. Есімшеге тіркескен көсемше.
Қай сөздің қай сөзбен тіркесіп барып күрделі бастауыш жасайтыны
оның (күрделі бастауыштың) өзіндік белгілері болып саналады.
Тіліміздегі бірыңғай бастауыштарды таныту үшін Мына жемістер –
алма, алмұрт, шие, жүзім және өрік Алматыда өседі сөйлемдегі не?
Сұрауына жауап болып тұрған алма, алмұрт, шие, жүзім, өрік сөздерді
бірыңғай бастауыштар екенін сол себепті олардың арасына тиісті
белгісі қойылып жазылғанын, жемістер – жалпылауыш сөз екенін, алайда
ол да бірыңғай мүшелер сияқты сөйлемде бастауыштың қызметін
атқаратынын айтудың өзі жеткілікті. Оның себебі, бірыңғай мүшеден
хабары бар тыңдаушыға мұнан көп айтылса, ол жалықтырып жібереді.
Тыңдаушыға мынадай жаттығу, дағдыландыру жұмыстарын орындатқан дұрыс:
текстен дара, күрделі бастауыштарды табу, күрделі бастауыштардың қалай
жасалып тұрғанын айту; берілген сөздерді бастауыш етіп сөйлем құрау,
ол сөйлемде бастауыш қалай жасалғанын айту, қайсысы дара, қайсысы
күрделі екенін айту, күрделі бастауышты сөйлемді дара етіп,
керісінше, дара бастауышты етіп, күрделі бастауышты сөйлем етіп
қарастыру; текстен бірыңғай дара бастауышты
сөйлемді теріп жазу, берілген жаттығудан бірыңғай күрделі бастауышты
сөйлемдерді теріп жазу, берілген жаттығудан бірыңғай күрделі
бастауышты сөйлемдердің тыныс белгісін қойып жазу, ойдан жалпылауыш
сөзі бар бірыңғай бастауышты сөйлемдерді мысалға келтіру. ［47］
Бастауыштан соң қойылатын сызықша:
Бастауыш пен баяндауыштың қай сқз табынан болғанына және интонация
арқылы байланысуына қарай мынадай жағдайларда бастауыштан кейін
сызықша қойылады.
1- Бастауыш та, баяндауыш та атау тұлғалы зат есім болса,
араларына сызықша қойылады. Мысалы : Астық біздің - байлығымыз.
Күдіренов Айтым - аға шопан. Ерлік- бүгінгі өмір талабы.
2- Бастауыш сілтеу есімдігінен немесе жіктеу есімдігінң 3- Жағынан
болып, баяндауыш зат есімнен болса, бастауыштан кейін сызықша
қойылады. Мысалы: Бұл- үлкен қуаныш. Ол – қазір звено бастығы.
3- Бастауыш заттанған сынесімнен, сан есімнен және есімшеден болып,
баяндауыш зат есімнен болса, бастауыштан кейін сызықша
қойылады. Мысалы: Қыздардың үлкені - Майра да кішісі – Сайра. Үш –
тақ сан. Ұзын белдің бойында биік таудай мұнартқан - Қарағанды.
4- Бастауыш тұйық етістіктен (дара я күрделі) болып, баяндауыш зат
есімнен болса, немесе керісінше бастауыш зат есім, баяндауыш
тұйық етістіктен болса,араларына сызықша қойылады. Мысалы:
Менің ұмтылған тілегім - қалай да пафдалы адам болып
шығу.(Ы.Алтынсарин) Қой бағу – қиын кәсіп.
5- Бастауыш та , баяндауышта сан есім болса араларына сызықша
қойылады. Мысалы: Бес жерде бес жиырма бес.
6- Сілтеу есімдігі мен жіктеу есімдігі 3 - жағынан болған
бастауышты, сондай – ақзат есім, есімшеден болған бастауыштарды
көршілес тұрған зат есімнен болған сөйлем мүшесінің анықтауышы
деп шатастырмас үшін, бастауыштан кейін сызықша сызықша
қойылады. Мысалы: Бұл – Жазушының байқағыштығын көрсетеді. Ол –
ауылдағы кенжетай мен Темірбектің қолында тұрады. Науи – қарт
ақынның бетіне жалт қарады. Жақсы – ісімен жақсы. Көрмес –
түйені көрмес.
7- Сан есімнен болған бастауышты күрделі сан есімнен болған
мүшеден ажырату үшін,соңынан сызықша қойылады. Мысалы: Жүз – жиырма
беске бөінеді.Жүз жиырма – беске бөлінеді.
- Тілімізде бір сыпыра бастауыштар сөйлемде интонациямен басқа
сөйлем мүшелерінен оқшауланып, бөлініп айтылады. Жазғанда мұндай
бастауыштардан соң сызықша қойылады. Мұның себебі, ондай
бастауыштарды айтқанда интонациямен,жазғанда сызықшамен өзінен
кейінгі сөйлем мүшесінен ажыратып көрсетпесе, біріншіден, олардың
кейбірі анықтауышқа айналып
Кетеді де,сөйлемде айтылуға, білдірілуге тиісті ол бұрмаланады,
екіншіден,қандай бастауышты ерекше интонациямен оқуды оқушылар
аңғара алмайды, үшіншіден, тыңдаушы мен оқушы ондай сөйлемдегі
ойдың иесін таба алмай,сөйлемнің не жайында айтылып, жазылып отырғанын
білмейді.Осы жағдайды төмендегі кестеге қарап аңғаруға болады. ［47］
№ Кесте4
Бұл – ауылдың жиі Сілтеу Анықтауыш
отыратын жағы еді. есімдігі
Біздің міндетіміз – Зат есім Тұйық етістік
Отанға адал еңбек
ету.
Әрбір мерекеге тартуТұйық Зат есім
әзірлеу – ауыл етістік
адамдарының дәстүрі.
Көрмес – түйені де Есімше Есімше
көрмес.
Білген – білгенін Есімше Есімше не есім
айтады. сөз.
Қазақстан- ядросыз Зат есім Жіктік жалғауынсыз
мемлекет зат есім.
Айту - біздің Тұйық Зат есім
парызымыз етістік
Бұл – үлкен табыс Сілтеу Зат есім Анықтауыш
есімдігі
Кесте №5 Бастауыштан соң қойылатын сызықша
мысалдар Сызықша қойылады
Бастауыш Баяндауыш Бастауыштан соң
Құнаштың бойындағы Зат есім Жіктік жалғауынсыз
жақсы қасиет – зат есім
адамдық.
Жақсы – ісімен Сын есім Сын есім
жақсы.
Алты жерде алты – Сан есім Сан есім
отыз алты.
Таблицадағы Құнаштың бойындағы жақсы қасиет – адамдық деген сөйлемде
қасиет сөзі бастауыш, ол көтеріңкі интонациямен айтылған, жазғанда,
соңынан сызықша қойылған . Бұл сөйлемде интонация неге қасиет
сөзіне түскен? Мұның себебі, мынада: біріншіден, автор
тыңдаушының назарын қасиет сөзіне аударғысы келген, екіншіден, бұл
сөйлемнің баяндауышы атау септіктегі зат есімнен жасалған. Егер осы
сөйлемдегі атау тұлғадағы зат есімнің орнына етістіктен жасалған
баяндауышты қойып, сөйлемді өзгертіп, Құнаштың бойында талай –
талай жақсы қасиет бар деп айтсақ, сөйлемдегі ой екпіні талай –
талай сөзіне түседі де, ол сөз көтеріңкі интонациямен айтылады.
Сондықтан да жазғанда онан соң сызықша қойылмайды. Мұндай жағдайда
қасиет сөзін көтеріңкі интонациямен айтудың қажеті болмайды.олса,
Құнаштың бойындағы жақсы қасиет – адамдық деген сөйлемде қасиет
сөзін интонациямен айтуға атау тұлғадағы зат есімнен жасалған
баяндауыштың ықпалы тиіп тұр. Осылайша бастауыш зат есім орнына
қолданылған, яғни заттанған сөз таптарынан жасалып, баяндауыш атау
септіктегі зат есімнен немесе зат есім орнына жұмсалған сөз
таптарынан жасалса, ол сөйлемдердегі бастауыштар көтеріңкі
интонациямен айтылатынын, жазғанда, соңынан сызықша қойылатынын
таблицадағы 2, 3, 5, 6 , 7 – сөйлемдердегі тілдік фактілерден
аңғаруға болады. Бастауышқа интонация түсірмей айтқанда қызметін
ауыстыратын, яғни анықтауышқа айналып кететінін таблицадағы Бұл –
ауылдың жиі отыратын жағы еді, Білген – білгенін айтады сөйлемдерін
талдау арқылы байқатылады. Осылайша тілдік фактілердін негізінде
бастауыштан кейін сызықша қойылатынын танытқаннан кейін, мынадай
ережені есте сақтау жөн:
1. Сөйлемнің баяндауышы атау тұлғадағы зат есім немесе зат есім
орнына қолданылған басқа сөз таптарынан жасалғанда, сол сияқты сөз
таптарынан болған бастауыштар ауызекі тілде көтеріңкі интонациямен
айтылады, жазғанда, олардың соңынан сызықша қойылады.
2. Сілтеу есімдігі мен жіктеу есімдігінің үшінші жағынан және зат
есім, сын есім, сан есім, есімшеден болған бастауыштарды өздерінен
кейінгі сөйлем мүшесінің анықтауышы деп шатастырмас үшін, ауызекі
тілде көтеріңкі интонациямен айтамыз да, жазғанда, соңынан сызықша
қоямыз. ［47］
ІІ. Тарау. Араб тіліндегі бастауыш
2.1 Араб тіліндегі бастауыштың жасалу жолдары
حمدا لمن ميز الانسان بالعقل واللسان، وصلاة وسلام
على من أعراب عن الحق بالبرهان
" مبتدا" мубтада ун Бастауыш
Сөйлем ішінде атау септігінде тұрып баяндауышты көрсетіп
іс-әрекеттің немесе бір сапа белгінің иесі болатын дербес
тұрлаулы мүше.
المبتدأ اسم تتألف منه جملة مفيدة . ويتميزان بكون الاول هو المحدث
عنه، والثانى هو المحدث به، وتسمى الجملة المركبة منهما "جملة اسمية".
المبتدا :
1. المبتدأ اسم مرفوع يقع في اول الجملة .
［34; 158］مثل: الذهب معدن ( الذهب: مبتدأ مرفوع بالضمة).
اللاعبون متنافسون (اللاعبون: مبتدأ مرفوع بالواو لانه جمع
مذكر سالم ).
الشركاء متفقون. ( الشركاء: مبتدأ مرفوع بالضمة لانه جمع
تكسير).
الممرضات رحيمات (الممرضات: مبتدأ مرفوع بالواو لانه جمع مؤنث
سالم ).
2. مبتدأ يكون:
- اما اسما معربا (كما في الامثلة السابقة ).
- او اسما مبنيا ( ضمير او اسم اشارة او اسما موصولا او اسم
شرط... الخ).
مثل: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...4 – 6
ІІ. Негізгі бөлім
I Тарау . Қазақ тіліндегі бастауыш.
1.1 Қазақ тіліндегі бастауыштың жасалу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7 – 13
1.2 Қазақ тіліндегі бастауыштың түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14 – 21
ІІ. Тарау. Араб тіліндегі бастауыш.
2.1 Араб тіліндегі бастауыштың жасалу жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... .. 22 – 32
2.2 Араб тіліндегі бастауыштың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33 – 42
2.3 Қазақ және араб тіліндегі бастауыштың ұқсастықтары мен
ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 43 – 57
ІІІ.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .58 - 59
ІV. Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .60 – 61
V .
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 62 – 65
І. КІРІСПЕ
Диплом жұмысының жалпы сипаттамасы. Қазіргі қоғамда бір-бірімен
қоян-қолтық араласуының нәтижесінде көптеген халықтардың тілдік
қатынастары жан – жақты дамып күрделене түсті. Әлемдегі тілдер
секілді, қазақ тілі де жақын, алыс елдермен түрлі қарым – қатынас
жасай отырып, дамудың түрлі – түрлі сатысынан өткен.Соның ішінде
қазақ тілі сөздік құрамының дамуы–шығыс халықтары мәдениетімен тығыз
байланысты. Халқымыздың тарихындағы бұл байланыс өзінің ерекшелігімен
өзгеше сипат алады. Сондай халықтың бірі – араб халқы. Бұл жөнінде
араб тілі оқулығының авторлары Ковалев А.А. және Шарбатов Г.Ш. былай
деген: “Орта және Таяу Шығыс халықтары тілдерінің дамуына классикалық
араб тілі едәуір әсер етті. Ол кезде өмір сүрген халықтардың
мәдени өмірінде араб тілі халықаралық тілдің қызметін атқарды”.
Халықаралық экономикалық,мәдени,ғылыми байланыстар қаулап өсіп бара
жатқан заманда өзге тілді білу – заман талабы. Өйткені халық пен
халықты достастырып игі істерге жетелейтін де – тіл.
Адам белгілі бір қоғамда өмір сүреді, сол қоғамның материялдық
және рухани байлығын жасаушысы болып табылады. Сол себепті
адамдар үнемі қарым- қатынаста болады.Адамдар өмір сүруінің, тіршілігін
жүзеге асыруының құралы –дыбыстық тіл. Адам – тілімен адам. Тіл – жеке
адамның туындысы емес,қоғамның жемісі, қоғамның нәтижесі. Тіл – қоғамдағы
адамдардың қарым – қатынас құралы. Сондықтан да тіл – қоғамдық құбылыс,
қоғамдық қызметімен өмір сүретін құбылыс. Адамзат қоғамы даму, жетілу
үстінде болады. Осы өзгерістердің бәрі тіл арқылы көрінеді, тіл арқылы
басқаға жетеді.Тіл – адамдар арасындағы қарым - қатынас
құралдарының ең негізгісі.Ол тек жеке адамдарды ғана емес,сондай-
ақ ел мен ел арасындағы қарым- қатынас жүргізу барысындағы
басты құрал.
Тіл барлық адамзаттың саналы өмірінің құралы. Бұл өмірде
сүріп жатқан кез–келген адам өнер–білімді,мәдениеттілікті тіл арқылы
игереді.Ауызекі сөйлеу тілінде болсын,жазба тілде болсын дұрыс
грамматикалық материялдарды сауатты, дұрыс жазу, мәдениетті сөйлеу
маңызды.Тіл – халықтың болмысын көрсететін, барлық салт – дәстүрін
ұрпақтан – ұрпаққа мұра етіп қалдыратын болмысын айқындайтын белгі.
Тіл мәдениетін дұрыс негіздеу үшін тек сөздерді байланыстыра білу
жеткіліксіз. Сөз мағынасын толық түсініп, асыл сөздің қыры мен сырына
терең үңілу қажет.Тіл мәдениеті–дегеніміз сөйлегенде, жазғанда тіл
құралдарын дұрыс қолданып, сауаттылықтың, айқын ойлылық пен
ізеттіліктің өнегесін көрсету екені көпшілікке белгілі. Тілдің
негізі болып табылатын, бір – бірімен тығыз байланыстыратын екі
нәрсе бар. Бірі – тілдің сөздік құрамы, екіншісі оның грамматикалық
құрылысы.Әлем тілдерінің арасында өзіндік орны мен өзіндік
тарихы бар араб тілінің грамматикасы да өзге тілдермен
салғастыра қарағанда өзіндік ұқсатықтар ерекшеліктерге ие.
Қазақ халқы ел болып,егемендік алғаннан кейін шет елдермен
саяси, экономикалық,мәдени қарым-қатынас байланыс жасауда.Міне осы
байланыстарда тіл ерекше роль атқарады. Тілсіз ешбір қоғам өмір сүре
алмайды. Қазіргі жаһандану кезінде тіл арқылы басқа ұлттар бір-
бірімен тығыз байланыста болады.Тіл – халықтың тарихы, шежіресі, халықтың
күллі өмірінің жаңғырығы мен ізі.
Елбасының көреген саясатына бас иіп, соңынан ерген қазақстан
халқы бірлік пен достықты мұрат етіп тату-тәтті өмір сүруде.
Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлының 2030 стратегиялық
бағдарламасында көрсеткендей егемен Қазақстан еліміз әлемдегі
мәдениеті дамыған өркениетті елдердің қатарында тұруы үшін
мемлекетіміз көптеген елдермен түрлі байланыстар жасауда.
Қазақ халқы Кеңес дәуірніде өзге елдермен орыс тілі
арқылы байланысып отырса оған дейін, яғни, 1930 жылға дейін өз ана
тілін араб графикасымен пайдалана отырып, арым-қатынаста болған,
сондықтан халықты сауаттандыру жұмыстарында араб графикасы(төте жазу)
пайдаланылған.
1929 жылы латын графикасына,кейін 1940 жылы кирилицаға ауысуына
байланысты араб графикасын қолданылуы қазақ жазбасында қолданыстан қалып
қойды.
Кеңес Үкіметі бұйрығымен тоқтатылған бұл процестер қазақ
елінде 1975жылы 29- әуірдегі №233 қаулы шешімі бойынша араб
тілін Қазақстанда жоғарғы оқу орындарында оқыта бастады.Бұл араб тілін
оқытуда әдістемелердің ашылуына себеп болды.Осы жайында көптеген еңбектер
жазылды.
Қазақ елі өз егемендігін алғалы бері шет елдермен байланыстарын
нығайтуда. Соның ішінде әдет-ғұрып, мәдениетімен, әдебиеті ұқсас
елдермен бірлесіп, білім мен біліктілікті арттыруға өз мамандарын шет
елдерге жіберуде.Соның ішінде араб елдерімен әртүрлі экономикалық,
әлеуметтік өмір салалары бойынша тығыз қарым-қатынаста
байланыс құрып жатыр. Осының бір дәлелі Түркістан қаласындағы А.Ясауи
атындағы халықаралық қазақ-түрік университетінің студенттері жыл сайын
Мысыр араб республикасына білім грантын жеңіп алып,оқуларын сол елде
жалғастырып, білім алуда.
Мәдени,спорттық,өнеркәсіптік делегациялар алмасу,инвесторлар тарту,
көрмелер ұйымдастыру жандана түсуде.
Араб тілі БҰҰ – да әлемдегі алты негізгі ресми тілдердің
бірі болып табылады. Қазір араб тілінде 150 000 000 – нан астам
адам қарым-қатынас жасауда.Бұл тіл- көптеген араб мемлекттерінің
канондық,әлеуметтік, экономикалық қатынастар тілі. Өз
уақытындаараб тілінде ғылым, өнер, білім,дебиет пен мәдениет,сәулет
айрықша дамыды.Бүкіл әлемге жаңаша жаңалықтар қосуға үлес қосты.
Қазіргі таңда келісім - шарт арқылы білім алуға шет
елдерден студенттер, мұғалімдер арнайы өкілдер келуде. Осы сияқты
елдердің мақсаты өз тілі мен әдебиетін қана қоймай сонымен қатар
Қазақстан азаматтарының өз елдеріне қамқор балаларға тәрбиелі де
парасатты ұрпақтың өсуіне үлестерін қосуда.
Тіл білімі,тарих,география, математика,астраномия,медицина секілді ғылым
салалары бойынша араб тілінде көптеген еңбектер дүниеге
келді.Бірақ,өкінішке орай осы шығармалардың күні-бүгінге дейін қазақ тіліне
аударылып жарық көргендері жоқтың қасы.Бұл дегеніміз,біздің мемлекетке араб
тілді мамандарға мұқтаж деген сөз. Қазақстан тәуелсіздігін алып, шет
елдермен әр түрді салада байланысын нығайтқалы бері еліміз жөнінде шетел
баспасөз беттерінде түрлі тақырыптарда материалдар жариялана
бастады.Мемлекетіміз парасатты да білікті, мәдениетті де білімді, биік
дүние танымы бар азаматтық құқықтық білімдар болмысы жоғары ұрпақ
тәрбиелеуде шет тілдерін білудің өзі өмірлік зор маңызы бар.Енді осындай
жоғары білімдімамандар дайындайтын оқу орындар және орта білім беру
базаларында араб тілінің грамматикалық тұрғыда қазақ тілімен салғастыра
беретін оқулықтар мен оқу құралдары аз.Осы жағдайларды ескере отырып
грамматикалық саласына көңіл бөліп, тақырыбымызды тұрлаулы мүшелердің
бірі болғанҚазақ және араб тіліндегі бастауыштың ерекшеліктері деп
атауды жөн көрдік. Қазіргі таңда әсіресе шет тілін біліп үйрену заманның
талабы болған сәтте үйренушіге,салғастырмалы грамматиканың беретіні
мол.Зертеліп отырған диплом жұмысы осы мәселелерді қарастырады.
Диплом жұмысының мақсаты. Қазақ және араб тіліндегі
бастауышты салғастыру,жасалу жолдары,түрлерін анықтап көрсету.Араб тілі
оқулықтарында бар мағлұматтарды одан әрі толықтырып жетілдіру.
Диплом жұмысының өзектілігі.Араб және қазақ тіліндегі бастауыштарды
салғастыру жұмысы қазіргі таңда өзекті мәселе болып табылады.
Диплом жұмысының дерек көздері. Диплом жазу барысында "القواعد
الأساسية في النحو والصرف والتدريبات عليها" الجزء الأول. الدار العربية
للكتاب , النحو الوضح, Сайранбаев Т. Сөйлемнің турлаулы мүшелері, Балақаев
М. Қазіргі қазақ тілі, Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі, Қазақ ССР
ғылым академиясы, Тіл,Google.kz сайтынан және тағы басқа кітаптардан
алынған мақалалар пайдаланылды.
Диплом жұмысының құрылымы.Бұл жұмыс кіріспеден, негізгі бөлім,
негізгі бөлім екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер
тізімінен және қосымшадан тұрады. Кіріспеде диплом жұмысының
өзектілігі, мақсаты мен міндеттері көрсетіліп, қолданылған
әдебиеттерге жалпы шолу жасалды. Бірінші тарауда қазақ тіліндегі
бастауыштың жасалу жолдары мен түрлері жайында сипатталады, ал екінші
тарауда араб тіліндегі бастауыштың орын жасалу жолдары мен
түрлеріжайында сипатталады.Қорытынды бөлімде екі тілдегі бастауыштың
ұқсастықтары мен айырмашылықтары жайлы тұжырым
жасалып,сарғастырылды.Қосымша бөлімінде араб тіліндегі бастауышқа әртүрлі
мысалдар беріліп, оларға толық грамматикалық талдау жасалын
ІІ. Негізгі бөлім
I- тарау Қазақ тіліндегі бастауыш.
1.1 Қазақ тіліндегі бастауыштың жасалу жолдары
الحمد لله رب العالمين للمتقين والصلاة والسلام على اشرف المرسلين
سيدنا محمد صلى الله عليه وسلم وعلى اله واصحابه اجمعين. ثم اما
بعد.
Сөйлем мүшелері
Сөйлем ішінде басқа сөздермен грамматикалық байланысқа түсіп,
белгілі сұраққа жауап бере алатын мағыналы сөздер және сөз
тізбегі сөйлем мүшелері деп аталады.Сөйлем мүшесі деп сөйлем
құрамында тұрып, белгілі бір сұрауға жауап беретін толық
мағыналы сөзді, сөз тіркесін не күрделі сөзді атаймыз.Сөйлем
мүшелері сөйлемдегі маңызына, қызметіне қарай тұрлаулы мүшелер
және тұрлаусыз мүшелер болып екі топқа бөлінеді.Сөйлемнің
тұрлаулы мүшелері деп сөйлемнің негізгі мүшелері болып
саналатын бастауыш пен баяндауышты атаймыз.Мысалы:
Айша енді күншығыстың қай жақ, күнбатыстың қай жақ екенін көрді.
Шабдар ат та енді денесін бекітіп алды. қара түн жұқа, ақшыл
мұнарға айналды. Бұл сөйлемдердің тұрлаулы мүшелері: Айша көрді. Ат
бекітіп алды. түн мұнарға айналды. бастауыштары- Айша, ат,түн.
Бұлар сөйлемде айтылған іс-оқиғаның иесін білдіреді.
Бастауыштың грамматикалық – мағыналық белгілері:
• Атау септік тұлғасында тұрады.
• іс-оқиғаның иесін білдіреді.
• кім? не? дген сұраққа жауап береді.
• баяндауышпен жақ жағынан жекеше, көпше түрде қиыса
байланысады.
А.Әбілқаев пен С.Аманжолов бастауыш ережесі туралы : Сөйлемде
атау септігінде тұрып басқа мүшелерге бағынбайтын
тұрлаулы мүшені бастауыш,- дейміз. ［2; 148］ Қазақ тіл білімі және
түркітану әдебиеттерінде бастауыш ережелерінде мына жайттарды
көруге болады:
1. Бастауыш сұрақтары
2. Бастауыштың басқа сөйлем сөйлем мүшелеріне бағынбауы
3. Бастауыш ойдың иесі болуы
4. Ойдың иесі деуден гөрі ойдың баяндауыш қимылдың сапаның кімге
қатысты болуы басты мәселе.
5. Бастауыш тұлғалық ерекшеліктеріне,яғни атау септігінің тұлғасында
келуі.
Бастауыш басқа сөйлем мүшелеріне қарағанда ойдың иесі
ретінде қолданылатыны айқын. Бұл жағынан бастауыш басқа
сөйлем мүшелерінен айқын ерекшелінеді. Бірақ, бастауыш жеке
қолданылып жеке өмір сүре алмаса керек,ол қалайда
басқа сөйлем мүшелеріне оның ішінде баяндауышпен синтаксистік
байланыста айтылғанда ғана мағыналар айқындала түседі Ал,А.Балақаев
Сөлемдегі ой кім? не? Туралы екенін білдіретін,айтылған ойға
негіз болатын тұрлаулы мүшені бастауыш ,- дейміз деп өз
еңбектерінде атап өтеді. ［4;147］Сонда бастауыш болатын сөздер
қаншалықты ойдың иесі болуы негізгі шарт екендігі жеке тұрғанда
іске аспаса керек. Оның өзі жалпы сөз таптарына қарағанда сөйлем
мүшелерінің байланыстарында ғана айқындала түседі. Бірақ, қаншалықты
ондай дәрежеде баяндауышпен байланысы айқындала түседі. Мұның
кейбір еңбектердегі бастауышты ойдың иесі деуден гөрі
ойдың баяндауышы арқылы айтылған сапаның кімге
қатысы бар екенін көрсететін пікірмен ұштасып жатса
керек.Сол сияқты бастауыш басқа мүшелерге бағынбайды. Бұл
қағида негізінде тұрлаулы мүшелер төңірегінде ғана сөз
болады. Тұрлаулы мүшелер сөйлем құраудың негізі екені айтылады,
ал тұрлаусыз мүшелер туралы олай айтуға келе бермейді.Ал, осы
тұрлаулы мүшелер бір-біріне бағынышты емес деген үзілді-кесілді
пікірлерде біз жоғарыдаайтқанымыздай сөйлем мүшелерінен тек бір-
бірімен байланысқан кезде ғана сөз таптарынан өзгеше келетіні
айқын.Олай болса бастауыш басты тұлға, бірақ оны өзге мүшелермен
байланыста қарасақ бастауыш оларға бағынбайды деп айтуға
келе ермейді.Сол сияқты бастауыш тұлғалық ерекшелігі дейтін
мәселеде, әсіресе атау септікті сөздер бастауыштың тұлғалық
көрсеткіші дейтін мәселе ашылмаған мәселе, күрделі жайт. Атау
септігіндегі сөздердің барлығы тек бастауыш ғана болады дейтін
пікір қате. Бастауыш басқа сөйлем мүшелерінен бола беретін
ажыратудан туған мәселе.Біздіңше атау тұлғалы сөздердің
сөйлемдегі қолданылу ерекшеліктеріне қараудан барып қана, яғни
ондай тұлғалы сөздердің бүкіл сөйлемге немесе өзі қатысты сөздермен
қатысып айқындау барысында ғана бастауыш қасиетін айтуға тура келеді.
Сонымен бастауыш, оның ережесі туралы мынадай қорытындыға келу орынды
болар:Бастауыш негізінен сөйлемдегі ойдың иесі бола отырып, баяндауыш
арқылы барлық қасиетін айқындайды,белгілі тұлғада онымен тікелей
байланыста болатын және өзіндік сұраулары бар сөйлем мүшесі.Бастауыш,
оның жасалуы туралы көптеген еңбектерде айтылады.Ол еңбектерде
бастауыштың жасалу жолдары жан-жақты айтылып келеді. Өйткені,
ол еңбектерде бастауыштарды сөз таптарының тарапынан қарастырады, ал
олардың кейбір мәселелері туралы көп сөз етілмейді.
Бастауыш деп сөйлемде атау септік тұлғасында тұрып, ойдың
иесі болатын тұрлаулы сөйлем мүшесін атаймыз.Бастауыш кім? не?
кімдер? нелер? кімім? нем? кімің? нең? кімі? несі? қайсысы?
қаншасы? нешеуі? деген сұраулардың біріне жауап береді.［5; 220］
Бастауыш болатын сөз таптары Сөйлемде бастауыш әр түрлі
сөзтабынан бола береді: Зат есімнен болады.Есімдіктен болады.
Мысалы: Бұл - менің келешектен күткен үмітім. Сан есімнен
болады.Мысалы:Алты екіге бөлінеді. Заттық мағынада қолданылып,
атау тұлғада тұрған сын есім, есімше және тұйық етістік
сөйлемде бастауыш бола алады: Мысалы:Жақсы (сын есім) - көпке
ортақ (мақал). Оқыған (есімше) білер әр сөзді. (Абай). Отанды
қорғау (тұйық етістік) -абыройлы іс. Заттық мағынаға ие болып,
бастауыштың сұрауына жауап беретін үстеу,одағай, шылау сөздер де
бастауыш бола алады. Бірақ бұлар сөйлемде өте сирек
кездеседі. Мысалы: Жалқаудың ертеңі бітпес (мақал).
Сеніңопырмайың қашан қалады? Және - жалғаулық шылауы. Дара
бастауыш Дара бастауыш - жеке бір сөзбен айтылған бастауыш.
Күрделі бастауыш. Күрделі бастауыш деп екі я бірнеше сөздің
тізбегінен жасалып, бір - ақұғымды білдіретін бастауышты атайды.
Күрделі бастауыш мына сияқты жолдармен жасалады: Екі я бірнеше
сөздердің тіркесінен құралған зат атауы. Мысалы: Каспий теңізі -
әлемдегі ең үлкен көл боп саналады Қос сөз түріндегі зат
есімдер: Мысалы: Әке - шешем жасымда асырады, бақты, адам
қылды.Ашық я жасырын түрдегі ілік жалғаулы зат есім мен
көмекші есімдердің тізбегі. Мысалы: Үй іші енді тып -
тыныш.Сын есім тіркесі Мысалы: Үш салт алтты тіл қатыспай
жүріп келеді.Кейде зат есім мен есімшеден, зат есім мен сын
есімнен құралған сөз тізбектері күрделі бастауыш болады.
Мысалы:Білегі жуан бірді жығады, білімі толық мыңды жығады
(мақал).Сөйлемде атау септігінде тұрып, іс-оқиғаның иесін білдіретін
тұрлайлы мүшені бастауыш дейміз. ［47］
Бастауыш болатын сөз таптары:
Бірінші, бастауыш болатын сөз табы — атау тұлғасындағы зат есім.
Мысалы: Бала ойнайды.Ат шабады.От жанады. Бұл сөйлемдердің
ішінде бастауыш қай сөз екенін әуелі ішкі белгісімен тауып
қарайык. Олай табу үшін мысалға алынған сөйлемнін әрқайсысында
не туралы сөйленіп тұрғанын ашу керек.
1- інші сөйлем. Бала ойнайды.Мұнда кім турасынан сөйленіп тұр?—
Бала турасынан.
2- інші сөйлем: Ат шабады.Мұнда не турасынан сөйленіп тұр?— Ат
турасынан.
3- інші сөйлем: От жанады. Мұнда не турасынан сөйленіп түр?
—От турасынан.Сүйтіп, бұл сөйлемдерде бала, ат, от турасынан
сөйленген
болып шықты. Олай болса, бұл сөздерде бастауыштың ішкі
белгілері бар, сондықтан бұлар бастауыш болуға тиіс.
Енді тысқы белгілерімен тауып қарайық. Олай табу үшін
кім?, не? деп сұрау салу керек. Сол сұрауға қай сөз
жауап берсе, ашып айтқанда, қай сөз сұрауға жауап болып
табылса, сол сөз бастауыш
болмақ. 1-інші сөйлем: Бала ойнайды. Кім ойнайды?—Бала. 2-
інші сөйлем: Ат шабады. Не шабады? — ат. 3 -інші сөйлем
: От жанады.
Не жанады? — от. Сүйтіп, бұл сөйлемдерде кім?, не? деген
сұрауларға жауап берген сөздер:, бала, ат, от болып шықты.
Олай болса, бұл сөздерде бастауыштың тысқы белгілері бар
болып табылды. Ішкі, тысқы екі белгісі де бар болған соң, бұл
сөздер бастауыш болады.Бала, ат, от — атау тұлғасындағы
тұрған зат есімдер.
Екінші,бастауыш болатын сөз табы — атау тұлғасындағы сын есім,
Мысалы: Көп қорқытады, терең батырады. Бұл сөйлемдерде
сөйленіп сөз болып отырған —көп пен терең. Солай болған соң ішкі
белгісі бойынша бастауыш көп пен терең болуға тиіс. Тысқы
белгісімен қарағанда, кім қорқытады? — көп, не батырады? -
терең. Мұнда да кім?, не? деген сұрауларға жауап
беріп тұрған көп пен
терең деген сөздер. Ішкі, тысқы белгі бірден табылып тұрған
соң бұл сөздер бастауыш болады. Көп терең деген
сөздер атау тұлғасында тұрған сын есімдер.
Үшінші, бастауыш болатын сөз табы - болатын атау тұлғалы сан есім,
мысалы: берерменге бесеу көп. Біреу тойып секіреді. Ішкі
белгісі бойыншабастауыш бесеу, біреу болуға тиіс, өйткені 1
- інші сөйлемде болып отырған бесеу, 2 - інші сөйлемде
біреу деген сөздер.
Тысқы белгісімен іздесек: берерменге не көп? — бесеу, кісі
тойып секіреді? — біреу. Бұл бастауыштың тысқы белгілері бесеу,
біреу деген сөздерден табылған соң, бастауыш осылар
болады.Бесеу, біреу атау тұлғасында тұрған сан есімдер.
Төртінші, бастауыш болатын сөз табы болатын - атау тұлғалы
есімдік. Мысалы: Мен келдім, сен кеттің. Ол терең, бұл
тайыз.
1 - інші сөйлемде мен туралы, 2 –інші сөйлемде сен туралы, 3-
інші сөйлемде ол туралы, 4-інші сөйлемде бұл туралы сөйленіп
тұр. Сондықтан мен, сен, ол, бұл бастауыш болады. Бұл ішкі
белгісі бойынша. Енді тысқы белгісімен қарағанда: Кім келді?
— мен, кім кетті? — сен; не терең? — ол; Не тайыз? — бұл.
Кім?, не? деген сұрауларға жауап беріп тұрған сөздер—мен, сен,
ол, бұл. Сондықтан бұл сөздер бастауыш болатыны даусыз.
Сүйтіп, мен, сен, ол, бұл деген сөздер ішкі белгісімен де бастауыш болып
шығып тұр.Бұл сөздер атау тұлғасында тұрған есімдіктер.
Бесінші, бастауыш болатын сөз табы — етістіктің тұйық райы мен есімшеге
айналған түрлері. Мысалы: Алсыпақ жоқ, атыспақ бар. Оқу оңайланды. Жығылған
күреске тоймас.Мұнда сөз болып отырғандар: 1-інші сөйлемде алыспақ, 2-інші
сөйлемде атыспақ, 3-інші сөйлемде оқу, 4-інші сөйлемде жығылған.Ішкі
белгісінше алыспақ, атыспақ, оқу, жығылған бастауыш болады (солар туралы
сөйлеп отырмыз).Тысқы белгісінше де бастауыш болатын сол сөздер: не жоқ?—
алыспақ, не бар?— атыспақ, не оңайланды?— оку, кім? күреске тоймас?—
жығылған.Алыспақ, атыспақ етістіктің тұйық райындағы сөздер, оқу мен
жығылған етістіктің есімшеге айналған түріндегі сөздер.
Алтыншы, бастауыш болатын сөз табы — үстеу жана үстеу орнында жүретін
сөздер. Мысалы: Әрі алыстатады, бері жақындатады, шапшаң асықтырады,
соңыра кешіктіреді. Бұл сөйлемдерде әрі, бері шапшаң, соңыра туралы
сөйленіп тұр.Бұлар бастауыш болу керек. Бұл ішкі белгісінше не
алыстатады? — әрі, не, жақындатады? — бері, не асықтырады? — шапшаң,
не кешіктіреді? —соңыра. Сұрау бойынша да немесе тысқы белгісі
бойынша дегенде де әрі, бері, шапшаң, соңыра деген сөздер бастауыш
болады.Бұлар төрт сөздің төртеуі де не үстеулер, не үстеу орнына
жүретін сөздер.
Жетінші, бастауыш болатын сөз табы — демеу мен демеу орнында
жүретін сөздер. Мысалы: Әлде аз айтылады, ба көп айтылады,
бәлки сирек айтылады. Бұл сөйлемдерде сөз болып тұрған әлде,
ба, бәлки, бұлар сондықтан бастауыш болуға тиіс. Бұл ішкі
белгісінше.
Не аз айтылады? — әлде, не көп айтылады? — ба , не сирек
айтылады? — бәлки.Тысқы белгісінше де әлде, ба, бәлки бастауыш
болып шығады. Әлде, ба, бәлки деген сөздер демеулер.
Сегізінші, бастауыш болатын сөз табы - да жалғаулық жана да
жалғаулық орнында жүретін сөздер. Мысалы: Үшін, үш айтылғанда,
арқылы бір де айтылмайды. Мұнда сөз болып тұрған үшін мен
арқылы. Сондықтан бұлар бастауыш болады дейміз. Бұл ішкі
белгісіне қарап айтып тұрғанымыз.Енді тысқы белгісіне қарайық, Не
үшін айтылғанда? — үшін. Не бір де айтылмайды? — арқылы. Тысқы
белгісі бойынша да бастауыш болатын үшін мен арқылы. деген
сөздер жалғаулықтар.
Тоғызыншы, бастауыш болатын сөз табы — одағай. Мысалы: Ә,
құдай!, о, құдай — күйзелгеннің белгісі; тек!, тәйт!, шәйт!
—бұйырғанның белгісі. Мұнда сөз болып тұрған ә, құдай!, о, құдай!,
тек!, тәйт!, шәйт!, сондықтан бұл сөздер бастауыштар болады.
Бұл ішкі белгісімен білгеніміз. Енді тысқы белгісімен қарайық. Не
күйзелгеннің белгісі? — ә, құдай!, о, кұдай!, не бұйырғанның
белгісі? — тек!, тәйт, шәйт! тысқыбелгісімен де бұл сөздер
бастауыш болып шықты. Ә, құдай!, о кұдай!, тек!, тәйт!,
шәйт! деген сөздер одағайлар.
Оныншы, бастауыш болатын — бүтін сөйлем. Мысалы: Сенікі, менікі
деген көңіл тарлығы, ары жат, бері жат деген төсек тарлығы.
Мұнда айтылып тұр менікі, сенікі деген жана ары жат, бері
жат деген
туралы. Сондықтан бұл сөйлемдер ішкі белгісі бойынша бастауыш болуға
тиіс. Тысқы белгісі бойынша не болып шығар екен.
" Не көніл тарлығы? — сенікі, менікі деген. Не төсек тарлығы? —
ары жат, бері жат! деген тысқы белгісі бойынша да бұл сөйлемдер
бастауыш
болып шықты. Сүйтіп, енді қорытып айтқанымызда, бастауыш болады сөз
таптарының тоғызы да:1) зат есім, 2) сын есім, 3) сан есім, 4)
есімдік, 5) етістік, 6) үстеу, 7) демеу, 8) жалғаулық, 9) одағай
жана бүтін сөйлемдер.
Қосарлы бастауыш. Бастауыш бір сөзбен айтылмай, бірнеше сөзбен
айтылса, қосарлы немесе күрделі деп атаймыз.
Мысалдар: 1) Тамағы жоқтық таптырар. Мұнда тамақ жоқтық жайынан
айтылып тұр. Не таптырар? — тамағы жоқтық (бастауыш екі сөзбен
айтылып тұр) .Асық ойнаған азар. Мұнда асық ойнаған туралы айтылып
тұр. Кім азар? — асық ойнаған.Жөнге тартқан жөндер . Мұнда жөнге
тартқан туралы айтылып тұр . Кім жөндер? — жөнге тартқан.
Сыпыра жалмаң жалмар. Мұнда сыпыра жалмаң жайында айтылып тұр. Кім
жалмар? — сыпыра жалмаң. Тоны жаман тоңар. Мұнда тоны жаман туралы
айтылып тұр. Кім тоңар? — Тоны жаман.Жеті атасын білмеген жетім.
Мұнда жеті атасын білмегеннің жайынан айтылып тұр. Кім жетім? —
жеті атасын білмеген.Асылында бастауыш болатын — зат есім. Бастауыш
болған жерле зат есім болмай қалмайды. Бірақ бірде айтылады, бірде
айтылмай ойда тұрады. Зат есімнен басқа да бастауыш болған сөздер зат
есімнің орнында немесе арқасында бастауыш бола алады. Жоғарыда мысалға
алынған сөйлемдерде сөйлеу бөлімдерінің бәрі бастауыш болуға жарайтын
болып шықты. Түбін қазып қарастыра келгенде, солардың бәрі де (зат
есімнен басқасы) бастауыш болып тұрғандары не зат есімнің орнында
тұрғандықтан, не зат есімнің көмегі болғандықтан. Сол бастауыштардың
түбін қазыңқырап қарастырып көрейік, қалай бастауыш болып тұр
екен.Зат есімнен басқа бастауыш болып тұрған әуелі — сын есім.
Мысалғаалынған: Көп қорқытады, терең батырады. Көп, қорқытады
деген де қорқытатын шөп емес, әрине адам. Терең батырады дегенде
де батыратын терең су екені анық. Олай болса мұндағы көп пен
терең —көп адам, терең су деген сөздердің орнында тұр.
Жеңілдік үшін адам мен су деген сөздер айтылмаған, бірақ ойда
тұр.Екінші — сан есім. Мысалға алынған: Берерменге бес те көп,
аларманға алты да аз. Біреу тойып секіреді. Бес те, алты
да дегенде, мұнда нәрсе көңілде тұр. Құр ғана сан болса,
азсынуға да, көпсінуге де орын болмас еді: бесеу, алтау нәрсесіз
құр сан болса, берермен бесеу түгіл, мыңын көпсінбес еді, аларман
алтау түгіл, бірін де азсынбас еді. Берермен көпсінетіні, аларман
азсынатыны — берілетін, алынатын құр сан емес, нәрсе болғандығы.
Мұндағы бесеу мен алтау сан ғана емес, нәрсені де көрсетіп
тұр.Сондай-ақ, біреу тойып секіреді дегенде, әрине, сан секірмейді.
Олай болса, біреу деген сөз мұнда зат есім орнында тұр.Үшінші —
есімдік.Мысалға алынған: Мен келдім, сен келдің, ол терең, бұл
тайыз.Есімдік өзі есім орнына жүретін сөз болған соң, бастауыш
болған есімдіктер зат есім орнында тұрғаны анық. Мен, сен, ол бұл
— бәрі де зат есім орнына жүретін есімдіктер.Төртінші — етістік.
Мысалға алынған; Алыспақ жоқ, атыспақ бар. Оқу оңайланды. Жығылған
күреске тоймас. Алыспақ, атыспақ деген сөздер бұл жерде алысу,
атысу, оқу — іс есімдерін көрсететін етістіктен шыққан зат
есімдері. Жығылған күреске тоймас дегенде, күреске тоймайтын
жығылған мал я ағаш емес , адам екендігі анық. Солай болған соң
жығылған деген сөздің бастауыш болып тұрғаны —жығылған адам
дегеннің орнында тұрғандықтан. Жеңілдік үшін адам айтылмаған,
бірақ, көңілде тұр.Бесінші — үстеу. Мысалға алынған: Әрі алыстатады,
бері жақындатады, шапшаң асықтырады, соңыра кешіктіреді. Жеңілдік
үшін қысқартпай айтқанда, бұл сөздер бұлай айтылар еді: Әрі деу
алыстатады, бері деу жақындатады. Шапшаң деу асықтырады, соңыра деу
кешіктіреді. Деу деген сөз бәрінде де айтылмаған. Деу—
етістіктен шыққан зат есім. Әрі, бер, шапшаң, соңыра деген
сөздердің бастауыш болып тұрғандары әрі деу, бері деу, шапшаң
деу, соңыра деу орнында болғандықтан. Бастауыш болған демеу,
жалғаулық, одағай – бәрі де осы ретпен болып тұр. Баяндауышта
айтылған қимыл- әрекеттің иесін білдіретін сөйлемнің тұрлаулы
мүшесі бастауыш деп аталады.Сүйтіп, түбін қазып қарастырып
келгенде, бастауыш болатын – зат есім. Басқа сөз таптары зат
есімнің орнында немесе арқысында ғана бастауыш бола алады.
Басауыш пен баяндауыштың байланысы
Сөйлемде бастауыш пен баяндауыш екі түрлі жолмен байланысады.
1. Жіктік жалғаулары арқылы және жіктелу ретімен жақ жағынан
жекеше,
көпше түрде қиыса байланысады. Мысалы: Мен балалық жастық
шағымда осы далада өткізгенмін.
1- жақ жекеше түрде қиыса байланысып тұр.
Біз Есілдің құмайт жиегінде отырмыз. 1-жақ көпше түрде қиыса
байланысып тұр. Сендер мектептің үйне түсе беріңдер.2-жақ көпше(анайы)
түрде қиыса байланысып тұр.
Ол ашық сөйлеседі. 3-жақ жекеше түрде қиыса байланысып тұр.
2. Интонация арқылы байланысады. Бастауыштан кейін сәл кідіріс
болады. Күй иесі – Құрманғазы. – күй деген бастауыштан кейін кідіріс
жасалады:Күй иесі Құрманғазы.Бұлтты күн ұшу қиын. Бұл – аса жауапты
жұмыс.Бастауыш пен баяндауыштың қай сөз табынан болатынына қарай
жақ жағына қиысу әр түрлі болады.Жіктеу есімдіктерінен, тәуелдік
жалғаулы өздік есімдігінен болған бастауыштар өз баяндауыштарымен үш
жақта жекеше, көпше түрде жіктік жалғаулары арқылы немесе жіктелу
ретімен қиыса байланысады.
1.2 Қазақ тіліндегі бастауыштың түрлері.
Төменде сөйлем мүшелеріндегі бастауыштың рөліне арналған сызба берілді.
№1 Сызба Сөйлем мүшелеріндегі бастауыштың рөлі［19; 20］
Тұрлаулы мүше
Бастауыш
Баяндауыш
Байланысады іс оқиға иесі
Зат есім
атау септігінде тұрады
Басқа сөз таптарынан Бастауыш
дара
болады
күрделі үйірлі
Кесте №1
Бастауыштар құрылысына қарай былай бөлінеді.
Құрылысына қарай Сұрақтары: кім? не? Кімдер? Нелер?
Кімім? Нем? Кімін? Нен?
Дара Омар қырман басында жүр.
Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін.
Күрделі Туған жерім - әйгілі Шалқар өңірі.
Күле беру ыңғайсыз.
үйірлі Жұмысы жоқтық аздырар адам баласын.
Бастауыш болатын сөз таптары. Сөйлемдер.
Зат есім. Абайлар Қарашоқыға түс ауа жетті.
Есімдік. Өзіміз де жүргелі отырмыз.
Сын есім. Көп қорқытады, терең батырады.
Сан есім. Берермеңге бесеу көп.
Есімше. Әке көрген - оқ жонар, ана көрген –
тон пішер.
Тұйық етістік. Тыңдау – мәдениеттіліктің белгісі.
Одағай. Ә, құдай! - күйзелгеннін белгісі.
Үстеу. Шапшаң асықтырады, соңыра
кешіктіреді.
Бастауыш сөйлем мүшесі ретінде ұғынуға оңай тәрізді, сөйлемнің
ішінен де тез – ақ тауып алатын сияқты сезіледі. Шын мәнінде
сөйлеудегі жіберілетін логикалық қателер, ұғымдағы түсініксіздік, жазудағы
стильдік қателер мен тыныс белгілердің дұрыс қойылмауы бастауышты
анық айыра алмаудан туындап жатады. Оқушыларды сөйлемнен бастауышты
жалаң сыртқы белгісіне қарай, яғни кім? не? сұрақтарына жауап
беретіндігіне қарай ажыратып қоймай, ішкі белгісіне, яғни не
жайында сөйлесіп тұрғанына қарай алуға машықтандыру керек. Мысалы,
жеті атасын білмеген жетесіз. Мұнда жеті атасын білмеген адам
жайында сөз болып тұр. Осы сөйлемде былайша қате талдау кездесіп
жатады: бастауыш (кім?) - білмеген, баяндауыш (кім?) – жетім,
толықтауыш (нені білмеген?) – жеті атасын. Дұрыс емес, бұл жерде
білмеген сөзі тек көмекшілік қана қызмет атқарып, жеті атасын
білмеген дейтін күрделі бастауыштың құрамына еніп тұр. Ойдың
иесі–жеті атасын білмегендік.Мен, сен – екеуіміз барамыз деген
тәрізді сөйлемде де бастауыш біреу емес, үш сөз, (мен,
сен, екеуіміз). Төменде сөйлеммүшелеріндегі дара және күрлеі бастауышқа
арналған кесте берілді.
Кесте№ 1.1 Дара және күрделі бастауыш
Дара бастауыш Күрделі бастауыш
Балалар тез үйлеріне Үй іші ұзақ жым-жырт.
қайтты. Еңбек еткен ер атанар.
Жаңбыр құйып кетті. Менің айтып отырғаным- ақыл.
Өтеген он төрт жаста
Ертең құрылыс жұмысы басталады.
Оқушылар мектептен қайтты.
Бес-алты жолаушы үйдің жанына
тоқтады
Жинақ Қазақстанның барлық
аймақтарына тараған.
Осындай мысалдарға да көбірек көңіл бөлініп, бастауыштар дара,
күрделі,үйірлі,бірыңғай бастауыштар болатындығы ескерітіледі.Бастауыш
жайында түсінік бергенде, оның дара, күрделі, бірыңғай түрлері бары
ескеріледі.Оқушыларға сөйлем мүшесі жайында білім берілгенде, қандай
мүшенің дара, күрделі, бірыңғай мүше деп аталатыны
түсіндіріледі.Бастауыштың дара,күрделі,бірыңғай түрлерінің анықтамасын
білу қиынға соқпайды.
Күрделі бастауыштың жасалу жолдарын төмендегі кесте бойынша айтуға
болады. Кесте №2
Сөз табы Шарты Мысалдар
Зат есім Кезе келген зат есім. Базаралы Апанасты қатты
ұнатқан.
Есімдік: Зат есімнің орнына Машина жаңа
Жіктеу, сілтеу, қолданылатыны Қарағандының бір биік
өздік, үйінің алдына тоқтады.
белгісіздік, Сіздер бізге көп нәрсе
жалпылау,т.б Заттану үйреттіңіздер. Бұл- көктем
желі. Өзіңіз ақын екенсіз.
бәрі де осы келісімге ден
қойды.Әркімдер тілек
ұсынысиарын айтты.
Сын есім ------------ Үлкендер бала мінезіне
сүйсініп қалды. Ақылды-
ісіне сенеді(Мақал).
Сан есім Заттану Үшеуі суыт жүріп кетті.
Сегіз екіге бөлінеді.
Етістіктің: Оқыған білер әр сөзді
Есімше, тұйық (Абай).
түрі Әңгіменің басталуы қиын,
өрбуі- оңай.
Дара және күрделі бастауыш
Бастауыш құрамына қарай дара және күрделі болып екіге бөлінеді.
Дара бастауыш бір сөзден болады. Ұлхан – тартымды болумен қатар, сыншы да
ана.Үлкендер бала мінезіне сүйсініп қалды. кешке жақын екеуі бір едәуір
төбеге шықты. мен оны бірінші ерлік ерлік ісімен құттықтадым. Дауыс
көтеріңкі шыға бастады. Бұл-біздің ініміз.Күрделі бастауыштын құрамында
бір я оданда көп сөздер болады. Күрделі бастауыштың жасалу жолдары:Сөз
тіркесінен болады. Мысалы: Металлургтер сарайы адамға лық толды.
Дүниенің сырын білу өзеңді білуден басталады. Жәнібек ауданы Саратов -
Астрахань темір жол торабының бойына орналасқан.Негізгі сөз бен көмеші
есімнің байланысуынан болады. Мысалы: Ырыс алды- Ынтымақ. Еңбек түбі-
береке.(Мақал)Заттанған күрделі. сын есім, сан есім және етістіктің
есімше, тұйық түрінен болады. Мысалы: Таң рауанынан атқа мінген үш
салдатты суыт жүріп келеді. Сенің айтып тұрғаның- нағыз шындық. Осы келе
жатқан – Шакен ақсақал емес пе? Төменде сөйлеммүшелеріндегі дара және
күрлеі бастауышқа арналған кесте берілді.
№ Кесте 3
Күрделі бастауыш. Жасалу жолдары.
Ертең канал қазу жұмысы басталады. Тәуелдік жалғаулы күрделі сөздер.
Үй – іші ұзақ жым – жырт болды. Ілік жалғаулы зат есім мен көмекші
есім.
Егіннің үштен екісі жиналды. Сан есім.
Дене шынықтыру денсаулық үшін өте Есім мен тұйық етістік.
пайдалы.
Менің айтып отырғаным – ақыл. Көсемше мен есімше.
Еңбек еткен ер атанады. Зат есім мен есімше
Білегі жуан бірді жығады, білімі Сан есім мен сын есім.
толық мыңды жығады.
Келгендер үй ішімен баяу амандасты - сөйлеміндегі келгендер сөзі
дара бастауыш, ал таблицадағы – Ертең канал қазу жұмысы басталады -
сөйлемінде канал қазу жұмысы күрделі бастауыш екенін айта алады.
Күрделі бастауыштың жасалу жолдары
1. Тәуелдік жалғауы сөз тіркесі (негізгі зат есімге немесе
көмекші зат есімге тіркесіп, бір ұғымды білдіретін сөздер)
2. Күрделі сын есім, күрделі сан есім, қос сөздер.
3. Тұйық етістікке, есімшеге, сын есімге тіркескен есім сөздер.
4. Есімшеге тіркескен көсемше.
Қай сөздің қай сөзбен тіркесіп барып күрделі бастауыш жасайтыны
оның (күрделі бастауыштың) өзіндік белгілері болып саналады.
Тіліміздегі бірыңғай бастауыштарды таныту үшін Мына жемістер –
алма, алмұрт, шие, жүзім және өрік Алматыда өседі сөйлемдегі не?
Сұрауына жауап болып тұрған алма, алмұрт, шие, жүзім, өрік сөздерді
бірыңғай бастауыштар екенін сол себепті олардың арасына тиісті
белгісі қойылып жазылғанын, жемістер – жалпылауыш сөз екенін, алайда
ол да бірыңғай мүшелер сияқты сөйлемде бастауыштың қызметін
атқаратынын айтудың өзі жеткілікті. Оның себебі, бірыңғай мүшеден
хабары бар тыңдаушыға мұнан көп айтылса, ол жалықтырып жібереді.
Тыңдаушыға мынадай жаттығу, дағдыландыру жұмыстарын орындатқан дұрыс:
текстен дара, күрделі бастауыштарды табу, күрделі бастауыштардың қалай
жасалып тұрғанын айту; берілген сөздерді бастауыш етіп сөйлем құрау,
ол сөйлемде бастауыш қалай жасалғанын айту, қайсысы дара, қайсысы
күрделі екенін айту, күрделі бастауышты сөйлемді дара етіп,
керісінше, дара бастауышты етіп, күрделі бастауышты сөйлем етіп
қарастыру; текстен бірыңғай дара бастауышты
сөйлемді теріп жазу, берілген жаттығудан бірыңғай күрделі бастауышты
сөйлемдерді теріп жазу, берілген жаттығудан бірыңғай күрделі
бастауышты сөйлемдердің тыныс белгісін қойып жазу, ойдан жалпылауыш
сөзі бар бірыңғай бастауышты сөйлемдерді мысалға келтіру. ［47］
Бастауыштан соң қойылатын сызықша:
Бастауыш пен баяндауыштың қай сқз табынан болғанына және интонация
арқылы байланысуына қарай мынадай жағдайларда бастауыштан кейін
сызықша қойылады.
1- Бастауыш та, баяндауыш та атау тұлғалы зат есім болса,
араларына сызықша қойылады. Мысалы : Астық біздің - байлығымыз.
Күдіренов Айтым - аға шопан. Ерлік- бүгінгі өмір талабы.
2- Бастауыш сілтеу есімдігінен немесе жіктеу есімдігінң 3- Жағынан
болып, баяндауыш зат есімнен болса, бастауыштан кейін сызықша
қойылады. Мысалы: Бұл- үлкен қуаныш. Ол – қазір звено бастығы.
3- Бастауыш заттанған сынесімнен, сан есімнен және есімшеден болып,
баяндауыш зат есімнен болса, бастауыштан кейін сызықша
қойылады. Мысалы: Қыздардың үлкені - Майра да кішісі – Сайра. Үш –
тақ сан. Ұзын белдің бойында биік таудай мұнартқан - Қарағанды.
4- Бастауыш тұйық етістіктен (дара я күрделі) болып, баяндауыш зат
есімнен болса, немесе керісінше бастауыш зат есім, баяндауыш
тұйық етістіктен болса,араларына сызықша қойылады. Мысалы:
Менің ұмтылған тілегім - қалай да пафдалы адам болып
шығу.(Ы.Алтынсарин) Қой бағу – қиын кәсіп.
5- Бастауыш та , баяндауышта сан есім болса араларына сызықша
қойылады. Мысалы: Бес жерде бес жиырма бес.
6- Сілтеу есімдігі мен жіктеу есімдігі 3 - жағынан болған
бастауышты, сондай – ақзат есім, есімшеден болған бастауыштарды
көршілес тұрған зат есімнен болған сөйлем мүшесінің анықтауышы
деп шатастырмас үшін, бастауыштан кейін сызықша сызықша
қойылады. Мысалы: Бұл – Жазушының байқағыштығын көрсетеді. Ол –
ауылдағы кенжетай мен Темірбектің қолында тұрады. Науи – қарт
ақынның бетіне жалт қарады. Жақсы – ісімен жақсы. Көрмес –
түйені көрмес.
7- Сан есімнен болған бастауышты күрделі сан есімнен болған
мүшеден ажырату үшін,соңынан сызықша қойылады. Мысалы: Жүз – жиырма
беске бөінеді.Жүз жиырма – беске бөлінеді.
- Тілімізде бір сыпыра бастауыштар сөйлемде интонациямен басқа
сөйлем мүшелерінен оқшауланып, бөлініп айтылады. Жазғанда мұндай
бастауыштардан соң сызықша қойылады. Мұның себебі, ондай
бастауыштарды айтқанда интонациямен,жазғанда сызықшамен өзінен
кейінгі сөйлем мүшесінен ажыратып көрсетпесе, біріншіден, олардың
кейбірі анықтауышқа айналып
Кетеді де,сөйлемде айтылуға, білдірілуге тиісті ол бұрмаланады,
екіншіден,қандай бастауышты ерекше интонациямен оқуды оқушылар
аңғара алмайды, үшіншіден, тыңдаушы мен оқушы ондай сөйлемдегі
ойдың иесін таба алмай,сөйлемнің не жайында айтылып, жазылып отырғанын
білмейді.Осы жағдайды төмендегі кестеге қарап аңғаруға болады. ［47］
№ Кесте4
Бұл – ауылдың жиі Сілтеу Анықтауыш
отыратын жағы еді. есімдігі
Біздің міндетіміз – Зат есім Тұйық етістік
Отанға адал еңбек
ету.
Әрбір мерекеге тартуТұйық Зат есім
әзірлеу – ауыл етістік
адамдарының дәстүрі.
Көрмес – түйені де Есімше Есімше
көрмес.
Білген – білгенін Есімше Есімше не есім
айтады. сөз.
Қазақстан- ядросыз Зат есім Жіктік жалғауынсыз
мемлекет зат есім.
Айту - біздің Тұйық Зат есім
парызымыз етістік
Бұл – үлкен табыс Сілтеу Зат есім Анықтауыш
есімдігі
Кесте №5 Бастауыштан соң қойылатын сызықша
мысалдар Сызықша қойылады
Бастауыш Баяндауыш Бастауыштан соң
Құнаштың бойындағы Зат есім Жіктік жалғауынсыз
жақсы қасиет – зат есім
адамдық.
Жақсы – ісімен Сын есім Сын есім
жақсы.
Алты жерде алты – Сан есім Сан есім
отыз алты.
Таблицадағы Құнаштың бойындағы жақсы қасиет – адамдық деген сөйлемде
қасиет сөзі бастауыш, ол көтеріңкі интонациямен айтылған, жазғанда,
соңынан сызықша қойылған . Бұл сөйлемде интонация неге қасиет
сөзіне түскен? Мұның себебі, мынада: біріншіден, автор
тыңдаушының назарын қасиет сөзіне аударғысы келген, екіншіден, бұл
сөйлемнің баяндауышы атау септіктегі зат есімнен жасалған. Егер осы
сөйлемдегі атау тұлғадағы зат есімнің орнына етістіктен жасалған
баяндауышты қойып, сөйлемді өзгертіп, Құнаштың бойында талай –
талай жақсы қасиет бар деп айтсақ, сөйлемдегі ой екпіні талай –
талай сөзіне түседі де, ол сөз көтеріңкі интонациямен айтылады.
Сондықтан да жазғанда онан соң сызықша қойылмайды. Мұндай жағдайда
қасиет сөзін көтеріңкі интонациямен айтудың қажеті болмайды.олса,
Құнаштың бойындағы жақсы қасиет – адамдық деген сөйлемде қасиет
сөзін интонациямен айтуға атау тұлғадағы зат есімнен жасалған
баяндауыштың ықпалы тиіп тұр. Осылайша бастауыш зат есім орнына
қолданылған, яғни заттанған сөз таптарынан жасалып, баяндауыш атау
септіктегі зат есімнен немесе зат есім орнына жұмсалған сөз
таптарынан жасалса, ол сөйлемдердегі бастауыштар көтеріңкі
интонациямен айтылатынын, жазғанда, соңынан сызықша қойылатынын
таблицадағы 2, 3, 5, 6 , 7 – сөйлемдердегі тілдік фактілерден
аңғаруға болады. Бастауышқа интонация түсірмей айтқанда қызметін
ауыстыратын, яғни анықтауышқа айналып кететінін таблицадағы Бұл –
ауылдың жиі отыратын жағы еді, Білген – білгенін айтады сөйлемдерін
талдау арқылы байқатылады. Осылайша тілдік фактілердін негізінде
бастауыштан кейін сызықша қойылатынын танытқаннан кейін, мынадай
ережені есте сақтау жөн:
1. Сөйлемнің баяндауышы атау тұлғадағы зат есім немесе зат есім
орнына қолданылған басқа сөз таптарынан жасалғанда, сол сияқты сөз
таптарынан болған бастауыштар ауызекі тілде көтеріңкі интонациямен
айтылады, жазғанда, олардың соңынан сызықша қойылады.
2. Сілтеу есімдігі мен жіктеу есімдігінің үшінші жағынан және зат
есім, сын есім, сан есім, есімшеден болған бастауыштарды өздерінен
кейінгі сөйлем мүшесінің анықтауышы деп шатастырмас үшін, ауызекі
тілде көтеріңкі интонациямен айтамыз да, жазғанда, соңынан сызықша
қоямыз. ［47］
ІІ. Тарау. Араб тіліндегі бастауыш
2.1 Араб тіліндегі бастауыштың жасалу жолдары
حمدا لمن ميز الانسان بالعقل واللسان، وصلاة وسلام
على من أعراب عن الحق بالبرهان
" مبتدا" мубтада ун Бастауыш
Сөйлем ішінде атау септігінде тұрып баяндауышты көрсетіп
іс-әрекеттің немесе бір сапа белгінің иесі болатын дербес
тұрлаулы мүше.
المبتدأ اسم تتألف منه جملة مفيدة . ويتميزان بكون الاول هو المحدث
عنه، والثانى هو المحدث به، وتسمى الجملة المركبة منهما "جملة اسمية".
المبتدا :
1. المبتدأ اسم مرفوع يقع في اول الجملة .
［34; 158］مثل: الذهب معدن ( الذهب: مبتدأ مرفوع بالضمة).
اللاعبون متنافسون (اللاعبون: مبتدأ مرفوع بالواو لانه جمع
مذكر سالم ).
الشركاء متفقون. ( الشركاء: مبتدأ مرفوع بالضمة لانه جمع
تكسير).
الممرضات رحيمات (الممرضات: مبتدأ مرفوع بالواو لانه جمع مؤنث
سالم ).
2. مبتدأ يكون:
- اما اسما معربا (كما في الامثلة السابقة ).
- او اسما مبنيا ( ضمير او اسم اشارة او اسما موصولا او اسم
شرط... الخ).
مثل: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz