Қазақ ақындарының Кәлилә мен Димнә ертегілерін жырлауы
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі:
_______ ф.ғ.к., доцент С.Ергөбек
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақ ақындарының Кәлилә мен Димнә ертегілерін жырлауы
050117- қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша
Орындаған: Қасымбекова Салтанат
Ғылыми жетекші: ф.ғ.к., доцент С.Ергөбек
Түркістан – 2010
МАЗМҰНЫ
Кіріспе (Жұмыстың жалпы
сипаттамасы) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І ТАРАУ
ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр басындағы қазақ-араб әдеби байланыс ... ... ...6
ІІ ТАРАУ
Қазақ ақындарының Кәлилә мен Димнә ертегілерін жырлауы ... ... ..33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.62
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Адам баласының әлемді көркемдік
бейне арқылы тануы оның жалпы дүниетанымымен, болмысымен сабақтас. Адами
болмыстың әмбебаптығы халықтар арасындағы жақындықты, жақсылық пен
жамандық, ақ пен қара, махаббат пен зұлымдық туралы ой-пікірлерінің
ұқсастығын туғызады. Осы ретте қазақ-араб әдеби байланысының да негізі
олардың адамдық болмысымен астасып жататыны шындық. Орта ғасырда қазақ
жеріне келген араб мәдениеті, ислам діні мен әдебиеті біздің бүгінгі ұлттық
әдебиетіміздің өсіп-өркендеуіне, көркемдік көкжиегінің кеңеюіне ықпал етті.
Зерттеу жұмысымызда ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті мен араб әдебиетінің
байланысын зерделей отырып, әдебиеттану ғылымының әдеби байланыс саласында
қазақ әдебиеті мен өзге әдебиеттерді салыстыра зерттеудің өзіндік жолы мен
жүйесінің қалыптасқанына куә болдық. Бұл тұрғыда Ш.Уәлиханов,
А.Байтұрсынов, М.Әуезов, С.Сейфуллин, Ә.Марғұлан, Б.Кенжебаев, М.Қаратаев,
Е.Лизунова, Ш.Сәтбаева, М.Базарбаев, Б.Ысқақов, З.Ахметов, С.Қирабаев,
С.Қасқабасов, Р.Нұрғалиев, М.Мырзахметов, Ә.Дербісәлиев, Ө.Күмісбаев,
А.Қыраубаева, А.Жақсылықов, Т.Есенбеков, Б.Майтанов, А.Егеубаев,
Б.Әзібаева, М.Маданова, Б.Омаров, Б.Мамраев және т.б. ғалымдардың зерттеу
еңбектерінде қазақ әдебиеті мен өзге әдебиеттердің арасындағы байланысы
сараланып, салмақты ғылыми тұжырымдар жасалған.
ХХ ғасырдағы қазақ ақын-жазушылары ұлттың рухани өсуіне үлкен үлес
қосты және олардың шығыстық сарында жазылған шығармаларының маңызы ерекше
болды. Осы кезеңдегі қазақ және араб әдебиетінің байланысын зерделеу де
бүгінгі әдебиеттану ғылымының өзекті мәселелерінің бірі.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақ-араб әдеби байланысының көп
ғасырлық тарихы бар. Ұлттық әдебиетіміздің әлемдік әдеби жәдігерлермен
сабақтастығы – рухани мәдениетіміздің өркендеу тарихында, әдебиеттің
көркемдік дамуында өзіндік маңызға ие. Қазақ және араб әдебиеттерінің
байланысын зерделеу ұлттық сөз өнеріміздің көне дәуірлерден бүгінге дейін
үзілмей, жалғасып келе жатқан қазақ-араб мәдени қарым-қатынасы дәстүрінің
ғылыми-теориялық тұрғыда кеңеюіне, өркендеуіне жол ашады. Бұл жайында
академик С.Қасқабасов Қазақтардың көрші елдермен және Таяу, Орта, Қиыр
Шығыс елдерімен тарихи-мәдени байланысының бастауы көне ғасырларға кетеді.
Сондықтан да, Панчатантра, Кәлилә мен Димнә, Тоты-наме, Мың бір
түн, Веталдың жиырма бес әңгімесі секілді жинақтардағы әр түрлі
әңгімелер мен тәмсілдер қазақ ауылдарында айтылып жүрді, – деп атап
көрсетеді [1, 244 б.].
Қазақстан дербес ел болып, экономикалық, рухани, мәдени дербес даму
жолына түскеннен кейінгі жылдарда ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің өзге ұлт
әдебиеттерімен сабақтастығын зерделеу келелі мәселелердің бірі болды, соның
ішінде қазақ және араб әдеби байланыстарының күні бүгінге дейін арнайы
зерттеу нысаны болмағаны диссертациялық жұмыстың өзектілігін айқындайды.
Осы кезеңдегі қазақ ақын-жазушыларының шығармаларындағы араб әдебиетінің
ықпалы, классикалық араб әдебиеті үлгілері: Мың бір түннің, Кәлилә мен
Димнәның аударылуы т.б. сияқты мәселелердің нақты шығармалардағы көрінісі
мен сипатының, ерекшеліктерінің бірінші рет анықталуы зерттеу жұмысының
зәрулігін танытады.
Құран Кәрім – қазақ және араб халықтарының рухани ықпалдасуының негізгі
қайнар көзі. Қазақ әдебиетінің көркемдік көкжиегінің кеңеюіне үлес қосқан
руханият көзінің бірі араб әдебиеті мен мәдениеті екені белгілі. Ұлттық
әдебиетіміздің көркемдік даму процесінде араб әлемінен келген шығармалармен
молығып, синтезделу үлгілерін зерделеп, ғылыми-теориялық бағасын беру –
қазақ әдебиеттану ғылымының өзекті мәселелерінің бірі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақ әдебиетінің теориясы мен тарихын
жасауда еңбек еткен аға буын ғалымдардың көпшілігі қазақ-араб әдеби
байланысының болғанына, араб әдебиетінен аударылған көркем шығармалардың,
көркем детальдардың молдығына назар аударған болатын. Соның ішінде бұл
мәселе төңірегінде көбірек зерттеу жұмысын жазған ғалым Ө.Күмісбаевтың
Казахские и персидско-арабские литературные связи атты монографиясында
Ш.Құдайбердіұлының Ләйлі-Мәжнүн дастаны, Мың бір түн мен Кәлилә мен
Димнә жинақтарына байланысты толымды талдау жасалған. Ә.Дербісәлиевтің
Шыңырау бұлақтар атты кітабында қазақ-араб әдеби байланыстары жайында
мәліметтер ұсынылған. Дей тұрғанмен, қазақ-араб әдеби байланыстары ғылыми
тұрғыда жеке, арнайы зерттеу нысанына айналған емес.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық зерттеудің негізгі
мақсаты – ХХ ғасырдағы қазақ-араб әдеби байланысының қайнар бастауларын,
аударманың негізгі теориялық мәселелерін, қазақ-араб әдеби байланысындағы
аударманың рөлін, арабтық сюжеттердің берілу жүйесін, қазақ әдебиетіндегі
арабтық сарындарды анықтап, кешенді түрде саралау. Осы мақсаттардың
үдесінен шығу үшін мынадай міндеттер қойылады:
- қазақ-араб әдеби байланысының даму тарихын, шығу төркінін көрсету;
- ХХ ғасырдағы қазақ-араб байланысының негізгі әлеуметтік, мәдени,
рухани болмысын саралау;
- ХХ ғасырда жазылған көркем шығармалардағы шығыстық деп танылып
жүрген сарындардың ішінен таза арабтық мотивтерді ерекшелеп, олардың әсерін
көрсету;
- М.Көпеев, Ш.Құдайбердіұлы, М.Байзақов, С.Дөнентаев, А.Байтұрсынұлы
шығармаларындағы мысалдардың арабтық түпнегізін, олардың көркемдік
ұқсастығы мен айырмашылығын және қазақ қаламгерлерінің өзіндік қолтаңбасын
анықтап, нәзирашылдық дәстүрдің белгілерін зерделеу;
- Кәлилә мен Димнә кітабының ішіндегі мысалдар желісі мен қазақ
қаламгерлерінің шығармаларын салыстырып, мысалдың шығу төркінін анықтау,
шығарманың аударылу ерекшеліктеріне талдау жасау;
- салыстырылып отырған көркем шығармалардағы белгілі бір сюжет пен
көркемдік құралдарды пайдаланудағы үндестік пен сабақтастықты саралау.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Диссертациялық жұмыста күні бүгінге
дейін шығыстық сарын деп аталып келген жайттар нақтыланып, классикалық
араб әдебиетінің қазақ әдебиетіне ықпалы жаңаша ғылыми-теориялық негізде
сараланды. Қазақ әдебиеті мен Шығыс әдебиеттері байланысының аясында араб
әдебиетінің ара-жігі ашылып көрсетілді. Қазақ қаламгерлері
шығармашылығындағы мысалдардың сюжеттік-композициялық құрылымы араб
әдебиетіндегі үлгілермен ғылыми тұрғыдан салыстырылып, мысал жанрының
қалыптасуы, дамуы мен жүйесі, қазақ әдебиетіне ену жолдары халықтық
дүниетаным негізінде көркемдік шешім табуы зерделенді. Мың бір түн
ертегілер жинағының қазақ тіліне аударылу деңгейі мен ерекшелігі алғаш рет
түпнұсқамен салыстырылып, мәтіндік талдаулар жасау арқылы қазақша
нұсқасының көркемдік сипаты зерттеледі. Араб тіліндегі Кәлилә мен Димнә
жинағын қазақ тіліне тікелей тәржімалаған С.Ғылмани қолжазбасының аудармасы
түпнұсқамен тұңғыш рет салыстырыла қарастырылып, аударманың көркемдік,
стильдік ерекшеліктері анықталды.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері. А.Байтұрсынұлы,
М.Әуезов, Б.Кенжебаев, Ә.Марғұлан, Ш.Сәтбаева, Ә.Дербісәлин, Б.Ысқақов,
З.Ахметов, С.Қирабаев, Р.Бердібаев, А.Қыраубаева, С.Қасқабасов,
Р.Нұрғалиев, М.Мырзахметов, Ө.Күмісбаев, Ә.Дербісәлиев, Б.Әзібаева,
М.Маданова, А.Жақсылықов, т.б. ғалымдардың зерттеулеріндегі теориялық
тұжырымдар мен ғылыми ойлар зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі
болды.
Зерттеудің нысаны және деректемелік негізі. Диссертациялық жұмыста алға
қойылған мақсат пен міндеттерді орындау үшін, ХХ ғасырдағы М.Көпеев,
Ш.Құдайбердіұлы, М.Байзақов, С.Дөнентаев, А.Байтұрсынұлы, М.Әуезов
шығармалары, Кәлилә мен Димнә жинағын қазақ тіліне тікелей тәржімалаған
Сәдуақас Ғылманидың қолжазбасы т.б. алынды.
Диссертацияның теориялық және практикалық маңызы. Қазақ әдебиеті
шығыстық араб әдебиетімен терең қарым-қатынасқа түсіп, өзінің ұлттық әдеби
болмыстық ерекшелігін сақтап, өркен жайған. Қазақ әдебиетіндегі ақын-
жазушылардың шығармаларындағы араб әдебиетіне тән сарындарды саралай
отырып, олардың көркем тілмен өрнектелген сөз өнеріндегі әдеби байланысының
табиғатын айқындау жұмыстың теориялық маңызын көрсетеді. С.Ғылманидың
Кәлилә мен Димнә кітабын араб тілінен қазақ тіліне тікелей жасаған
аудармасының қолжазбасы қазіргі жазуға түсіріліп, оның көркемдігі мен
стилінің зерттелуі жұмыстың теориялық және практикалық маңызын арттырады.
Зеттеу жұмысының құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі
бөлімнен, әрбір бөлім екі тараушадан және қорытындыдан тұрады. Соңында
пайдаланылған әдебиеттер тізімі беріледі.
І ТАРАУ
ХІХ-ХХ ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚ-АРАБ ӘДЕБИ БАЙЛАНЫСТАРЫ
Қазақ және араб әдеби байланыстарының түп төркіні орта ғасырда араб
мәдениетінің Орта Азия мен қазақ жеріне енуімен байланыстырылады. Қазақ
мәдениетінің кейінгі дамуына, ғылымы мен білімінің өркендеуіне араб тілі
мен әдебиетінің қосқан үлесі едәуір. Араб мәдениетімен бірге келген араб
жазуы, араб тілі мен ислам діні, сол арқылы енген араб классикалық
әдебиетінің үлгілерінің ауызша таралуы – қазақ әдебиетінің дамуына ықпал
етті.
Рухани байланыстың нақты көрінісінің бірі, әрі негізгісі – әдеби
байланыс. Бай қазақ әдебиеті шығыстық көркем сөз өнеріндегі жақсылық
нышанның қай-қайсысын да жатсынбаған, бойына сіңіре білген. Әлемді көркем
бейне арқылы танытудың шығыстық үлгілерін жасай алған парсы, араб
әдебиеттерімен байланыс ХХ ғасырда да өзінің жалғасын тауып жатты. Мұның
өзі қазақ әдебиетінің әлемдік өркениетке құлаш ұруының, әлемдік әдебиетпен
сусындауының және өзгелерге танылуының көрінісі ретінде бағаланады.
ХХ ғасыр басындағы қазақ зиялыларының шоқтығы биік ұлы шоғыры өзіне
дейінгі шығыстық әдебиетті насихаттау дәстүрін жалғастырушылар болды десек
қателеспейміз. Қазіргі кезге дейін шығыстық үлгі, шығыстық сарын саналып
келген жайттардың басын ашып, олардың қайсысы араб әдебиетінің дәстүрімен
байланысты болғанын анықтау – жұмысымыздың негізгі міндеттерінің бірі.
ХХ ғасырдағы қоғамда болған әр түрлі саяси, мәдени өзгерістер әдеби
байланыстың жаңа сипатқа көшуіне жағдай туғызды.
Әдеби байланыс түрлі халықтар мәдениетінің жақындасуына, рухани қарым-
қатынасының өркендеуіне үлкен үлес қосады. Бұл жайында атақты шығыстанушы
ғалым, академик Н.И. Конрад: Ұлттық әдебиеттің өркен жаюы мен даму
факторларының бірі – өзге халықтардың әдебиетімен өзара қарым-қатынаста,
байланыста болу. Кез келген әдебиетте екі компоненттің болатыны белгілі.
Бірі – сол елдің өзінде дүниеге келген төл туындылар, екіншісі – басқа
елдерден енген кірме шығармалар. Осындай дүниелердің негізінде әдеби
байланыстың рөлі ерекше көрінеді. Мұны қандайда бір әдеби шығармалардың
түпнұсқасымен тікелей танысып, сол туындымен ұлт әдебиетінің тілінде оқуы
негізінде және олардың аудармалары арқылы қанығуынан немесе бір халық
жазушысының шығармаларының мазмұны мен мотивтерін басқа елдің жазушысының
өзінше қабылдауынан пайымдауға болады. Осындай факторлардың арқасында бір
елдің әдеби дүниесі екінші бір елдің меншігіне айналады [2, 290 б.].
Ислам діні пайда болған уақыттан бастап, араб жұртының Мың бір
түнінің жекелеген әңгімелері мен Ләйлі-Мәжнүні, Кәлилә мен Димнә
кітабының мысалдар жинағындағы дидактикалық хикаяттары мен басқа да ертегі,
дастан, мысалдардың көшпелі сюжеттерінің кірігуі, қазақ әдебиетінде қисса,
мысал жанрларының қалыптасуына негіз болды деп пайымдауға болады. Осындай
себептердің қазақ әдебиетінің жанрлық жағынан баюына, көркемдік үлгілердің
молаюына белгілі бір дәрежеде өз үлесін қосты деуге негіз бар.
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы болған әртүрлі саяси
жағдайлардың қазақ халқының елдік, мәдени, рухани тарихында өзіндік маңызы
бар болғаны белгілі жайт. Аталған кезеңдегі қоғамдық-саяси және әлеуметтік-
экономикалық өзгерістер қазақ даласына жаңа шығармашылық серпін әкелді.
Жазба әдебиеті эпостық әдебиет негізінде қалыптасып, дамып келе жатқан
қазақ әдебиеті өзінің жанрлық, тақырыптық даму сатыларын басынан өткізді.
Қазақ әдебиетінің бұл кездегі өсіп-жетіліп, баюының тағы бір көзі әдеби
байланыстардың ерекше дамуы деп бағалауға болады.
Кеңес өкіметі тарап, еліміз тәуелсіздігін алғаннан кейін, қазақ
әдебиетінің кей тұстары жаңа сипатта қарастырылып, зерттеліп, зерделене
бастады. Ұлттық әдебиетіміздің толыққанды қарастырылмай, кенжелеп қалған
қырларының бірі қазақ-араб әдеби қатынастары екені мәлім. Қазақ-араб әдеби
байланыстары жайында сөз ете келіп, М.О.Әуезов ... қазақ әдебиетінің
шығыстық байланысының тек кейінгі уақыттарда ғана қолға алына бастағанын
айтады [3, 30 б.]. Әйтсе де, қазақ әдебиетінің классикалық Шығыс
әдебиетімен өзара сабақтастығы жөнінде қалам тартып, ой айтқан көрнекті
әдебиетші ғалымдарымыз бар: Ә.Марғұлан [4], М.Әуезов [5], М.Базарбаев [6;
7], Қ.Жұмалиев [8], М.Қаратаев [9], Ы.Дүйсенбаев [10], С.Талжанов [11; 12],
Б.Кенжебаев [13; 14], Ә.Дербісалин [15], М.Бөжеев [16], Е.Исмаилов [17],
А.Машанов [18], З.Ахметов [19,20], Ә.Қоңыратбаев [21], С.Қирабаев [22; 23]
Р.Бердібаев [24; 25;26], С.Қасқабасов [27], А. Қыраубаева [28;29], Е.
Лизунова [30], Ш.Сәтбаева [31; 32], Х.Сүйіншалиев [33], З.Қабдолов [34;35],
Ү.Сұбханбердина [36], М.Мырзахметов [37], Ш.Елеуке- нов [38], Ә.Дербісалиев
[39,40], Ө.Күмісбаев [41,42,43], Н. Келімбетов [44], М.Жармұхамедов [45],
Ж.Ысмағұлов [46], А.Егеубаев [47], Б.Әзібаева [48], Б.Омаров [49],
А.Ісімақова [50], М.Маданова [51], У.Қалижан [52], А.Жақсылықов [53],
Б.Әбдіғазиев [54], Р.Батырбекова [55], С.Төлеубаева [56] және т.б.
ХХ ғасырдағы қазақ-араб әдеби қарым-қатынастарының негізі араб халқының
әдеби жауһарлары саналатын: Мың бір түн, Кәлилә мен Димнә кітабы,
Ләйлі-Мәжнүн шығармаларының қазақ әдебиетіне сіңісіп, ақын-
жазушыларымыздың туындыларынан көрініс береді. Мың бір түн ертегісінің
жекелеген бөлімдері ХІХ ғасырдың 70-ші жылдарында Түркістан уалаятының
газетінде қазақ тіліне аударылып, жариялана бастады. Ұлы ақын
А.Құнанбаевтың Әзімнің әңгімесі поэмасы, Ы.Алтынсариннің Лұқпан хәкімі,
Ж.Шайхысламовтың Сәйфүлмәлік дастаны, Ш.Құдайбердіұлының Ләйлі-Мәжнүні,
М.Көпеев, А.Байтұрсынов, С.Көбеев, С.Сейфуллин, С.Дөнентаев және т.б.
ақындармен қатар, Ш.Жәңгіров, А.Сабалұлы, Ж.Шайқысламов сияқты көптеген
кітаби ақындарымыздың туындыларында жоғарыда аталған араб шығармаларының
кейбір кейіпкерлері, хикаялары назирашылдық сипатта жырланып, көркем
баяндалады. Сондай-ақ, олар арабтың классикалық дүниелерінің желісі мен
сюжеттерінің негізінде жырлап қана қоймай, өз халқымыздың тұрмыс-
тіршілігіне қатысты төлтума туындыларын да жазды. Мысалы, Ш.Құдайбердіұлы
Нартайлақ-Айсұлу; А.Байтұрсынов Малшы мен маса,Қайыршы мен Қыдыр;
С.Дөнентаев Көк төбетке, Сұңқар мен қарғалар, Бозторғай, Бөшкенің
зары, т.б.
Қазақ және араб мәдениетінің өзара байланысының басты себептерінің бірі
қазақ жеріне ислам дінінің енуімен де байланысты болғанымен, халық арасына
кеңінен тараған шығармаларда дінге қатысы жоқ, өзге де көркем шығармалар
мол. Мұның өзі жоғарыда атап өткеніміздей халықтардың дүниетанымдық
ортақтығы, жақсылық пен жамандыққа, ақ пен қараға деген көзқарасының
жақындығынан болса керек. Дүниетаным мен түсініктің, талғамының жақындығы
қазақ халқының арасына тараған көркем бейнелердің сипатымен де байланысты.
Айталық, Мың бір түн ертегісі кейіпкерлерінің ішінде қазақ арасына кең
тарағандары – Лұқпан хәкім, даңқты патша Һарун Рашид, қайырымды Атымтай
жомарт және Әділетті Наушаруан (Ануширван). Қазақ ақындарының
шығармаларында аталған дидактикалық сарындағы кейіпкерлердің әрқайсысының
өмірі мен істеген іс-әрекеттері халыққа адамгершілік, ұлағаттық сияқты үлгі-
өнегеге бағытталған жақсы қасиеттерді уағыздауға қызмет жасайды. Мәселен,
Шалкиіз жыраудың Би Темірді хаж сапарынан тоқтатуға айтқаны атты
толғауындағы:
...Ай, хан ием, сұраймын:
Тәңірінің үйі кебені
Ибраһим Халилулла жасапты,
Ғазірейіл – жан алмаға қасапты,
Жығылғанды тұрғызсаң,
Жылағанды уатсаң,
Қисайғанды түзетсең,
Тәңірінің үйі бәйтолла,
Сұлтан ием қарсы алдыңда жасапты! –
деген үзіндіден жыраудың еліңе игі де қайырымды істер жасасаң, қасиетті
Мекке қаласындағы Бәйтулла , яғни қағба қарсы алдыңда тұр емес пе деп,
Темір биді райынан қайтаруға үгіттегенін көреміз [57, 41-42]. Мұндағы кебе
сөзінің түп төркіні қағба екенін айта кету керек. Ал, бәйтолла сөзі
араб тіліндегі Алланың үйі деген мағынада берілген.
Ақтамберді жыраудың Күлдір-күлдір кісінетіп толғауында:
Атымтай жомарт секілді
Атағым жұртқа білінсе! –
деп Мың бір түн хикаясын жетік білетінін білдірсе [57, 62], Ей,
азаматтар, шоралар өлеңіндегі:
Мекені іздеп нетесің,
Мекеге қашан жетесің
Әзір Меке алдыңда,
Пейіліңмен сыйласаң,
Атаң менен анаңды, –
деген жолдардан жыраудың Ислам дінінің шариғатын жақсы білетіндігін және
Жұмақ – ананың табанының астында деп келетін пайғамбар хадисін де осы
өлең желісінде өргендігін бағамдауға болады [57, 65]. Осындай діни
сауаттылық Үмбетей жыраудың толғауларында да көрініс береді. Мысалы,
жыраудың Бекболат биге айтқан толғауынан, оның пайғамбарлар тарихы
баяндалатын Қисас-уль-Анбияны жетік білетіндігі байқалады.
Мен пайғамбардан бастасам, –
Әңгімеге кетермін,
Едігеден бастасам,
Ертегіге кетермін [57, 75].
Мың бір түн ертегісінде сөз болатын, Меккедегі қасиетті Зәмзәм суы
жайындағы және Хатымтай жомарт пен әділетті Наушаруан туралы аңыздардағы
қасиеттері Бұқар жыраудың Күпшек санды күреңді деп басталатын өлеңінде
салыстыру, параллелизм тәсілдер арқылы поэтикалық құралдармен көркем
суреттеледі.
... Жасыл көлге маслихатқа келтіріп,
Зәмзәм суын) мыс табаққа толтырған.
... Ғаділдігін Наушаруан ғаділге жеткерген,
Жомарттығын Хатымтай жомарттан өткерген
Күнде меһман күзетіп,
Кесекілеп ет берген,
Имандының ісіне қарап бет берген [57, 106].
Мұндағы жырау өлеңінің сонарындағы Зәмзәм сөзі Ислам дінінің қазақ
даласына таралуымен байланысты деп жорамалдауға болады. Ал, Наушаруан мен
Хатымтай есімдері, тек Бұқар жырауда ғана емес, жалпы қазақ халқындағы
әділдік пен жомарттықтың эпитеттері іспетті.
Он бес жасында даңқы шығып, Шал атанған, Тілеуке Құлекеұлы өлеңдерінің
өн бойынан шығыстық дәстүрдің ізі айқын көрінеді. Әсіресе, Шал ақынның
Ислам дінінің қағидаларын және мұсылман адамды имандылықтан айыратын нәпсі-
дұшпанды көркем теңеулерімен шебер бейнелеген. Мысалы, ақынның Пасыл да
пасыл, пасылман атты толғауындағы мына бір үзіндіден әдеби айшықты
теңеулерді анық байқауға болады:
Нәпсің бір көкжал бөрідей,
Иманың бағлан қозыдай,
Егер тыю салмасаң
Иманыңды жеп кетер [57, 113]
немесе Ашу – дұшпан, болғанда, нәпсі – жауың, Иман – қой, ақыл – қойшы,
нәпсі – бөрі атты тағылымды өлеңдерінен ақынның имандылықты таза қазақи
дүниетаныммен дәріптегенін зерделеуге болады. Иманды қойға, ақылды қойшыға,
ислам дінінің мотиві нәпсіні бөріге теңеп, өлеңді поэтикалық айшықпен
көркемдеп, адамшылықтан тек батыл, мықты болғанда ғана айрылмайсың деп
насихат айтады.
Ашу – дұшпан болғанда, нәпсі – жауың,
Ақыл – тұрған алдыңда асқар тауың [57, 119],
Иман – қой, ақыл – қойшы, нәпсі – бөрі,
Бөріге қой алдырмас ердің ері,
Таяқты қатты ұстап қойшы тұрса,
Жоламас ешбір пәле, шайтан-пері [57, 136].
Шал ақынның өлеңдерін саралай келе, оның Ислам шариғатына да жетік
екеніне көз жеткіздік. Сондай-ақ, араб әдебиетінде кездесетін нәпсі мотиві
де ақын өлеңдерінен орын алғандығы байқалады. Араб халқының әдеби мұрасы
саналатын Құран Кәрімде, Мың бір түнде көп кездесетін Мекке мен Медине
қалаларының аттары мен Қап тауы, Перғауын сияқты сөздерді көп қолданатынын
бағамдадық. Оны ақынның Құдая, құдіретіңмен сақтағайсың атты өлеңінен:
Ойнағы жын-перінің Қап тауында,
Пенденің ойын, күлкі ден сауында,
Ер адам мақсатына жетпей қоймас,
Тілеуін алып өткен Перғауында [57, 116]
немесе Мекке менен Медине жолдың ұшы деп басталатын ақынның мына бір
шумақ өлеңінен де көруге болады.
Мекке менен Медине жолдың ұшы,
Алыс сапар дейді ғой барған кісі,
Ата менен ананы құрметтесең,
Меке болып табылар үйдің іші [57, 128].
Бұл жерде ақынның діншілдікті емес, қазақ дүниетанымына сәйкес,
алдымен, ата-ананы сыйла, құрмет тұт деген ислам қағидасын меңзеп тұрғаны
аңғарылады.
ХІХ ғасыр қазақ даласы үшін қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық
өзгеріске толы кезең болды. Мұндай тарихи жағдайлардың халықтың рухани
дүниесіне ықпал етері анық. Аталған кезеңде қазақ халқының мәдениеті мен
әдебиетіне Шығыс пен Батыстың әсері бірдей болды. Бір жағынан, діні бір
мұсылмандық Шығыстың рухани мұралары ел арасында кең тарап жатса, екінші
жағынан Ресей патшалығы бодандықты қабылдаған аймақтарға өзінің діни
миссионерлерін, жер аударылған зиялы қауым өкілдерін жібере бастады. Осы
кезеңде қазақтардан оқып, білім алған Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин,
А.Құнанбаев сынды ұлы ағартушы тұлғалар тарих сахнасына шықты. Олардың
халықты білімге, ғылымға ұмтылуға, басқа елдерден қалып қоймауға уағыздап,
адамгершілік пен имандылықты насихаттау мақсатындағы істеген істері мен
қалдырған мұраларының маңызы зор.
Ы. Алтынсарин әңгімелерінің мазмұны мен түрі, маңызы мен мәнін саралай
отырып, оның әңгімелерінің үлкен бір қыры – өз елінің шеңберінен шығып, шет
ел, бөтен жұрттардың өмірі мен тұрмыс-салты, тіршілігі, дүниетанымынан үлгі-
өнеге, ғибрат алу мақсатында тілге тиек етілуі. Ағартушының Үнді
әңгімесі, Үнді жұртының бір адамы деген әңгімелерінде үнді халқының
өмірінен хабар берсе, Данышпан қазы, Лұқпан хәкім, Алжир жұртының
патшасы, Шараиту-л-Ислам атты еңбектерінде араб жұртының тыныс-
тіршілігін, тұрмыс-салтын, өмірін суреттеп, мұсылманшылықты насихаттайды.
Бұлардан басқа ағартушының ағылшын, француз, қытай халықтарының өмірін
суреттейтін әңгімелері де бар.
Ыбырай Алтынсарин шығармаларының араб әдебиетімен байланысын саралап,
қарастырар болсақ, оның жалпы Шығыс мәдениетінің негізі, мәйегі саналатын
араб мәдениетімен жан-жақты таныс болғандығын әдеби мұраларын зерделей келе
көз жеткіздік. Ы.Алтынсарин Өсиет өлеңдер атты өлеңінде адамзат
баласының бір-біріне бауырмалдығын, олардың жұмылған жұдырықтай бір болуын:
Бәріміз бір адамның баласымыз
Жігіттер бір-біріңе қарасыңыз, –
деп насихаттай отырып, Құранда аттары аталатын пайғамбарлар: Дәуіт,
Сүлеймен, Ілияс және Жүсіп пен оның жары Зылиха сияқты аңызға айналған
тарихи кейіпкерлердің өмірлерін көркем әрі көне хикаялар негізінде дәл
баяндауына қарағанда, ағартушының араб әдебиеті мен тарихын білгенін ұғуға
болады.
Көрнекті ғалым Б.Кенжебаев та Ы.Алтынсариннің тек орыс әдебиетімен ғана
емес, Шығыс әдебиетімен де таныстығын Әдебиет белестері атты кітабында
айтып өтеді [58, 157]. Оның Лұқпан хәкім әңгімесіндегі Лұқпан бейнесі
де қазақ аңыз-әңгімелері мен поэзиясында ерекше орын алған. Ыбырайдың
Лұқпан хәкім жайындағы әңгімесі Ә.Дербісәлиннің Ыбырай Алтынсарин (өмірі
мен қызметі туралы) атты жазған зерттеу еңбегінде жан-жақты талданып, сөз
болғандықтан, қайталап жатуды артық санадық.
Ыбырайдың Мың бір түн ертегісінен алып жазған әңгімесінің бірі –
Жомарт. Бұл әңгіме оның Хрестоматиясында жарияланады. Ел аузында кең
тараған аңыздың түп негізі Мың бір түнге барып тірелетіні және оның екі
жүз алпыс сегізінші түні айтылған әңгіме екені мәлім. Кезінде белгілі
әдебиетші ғалым Ә.Дербісәлин де бұл әңгіменің Атымтай жомарт деген
аңыздың негізінде шыққандығын айтқан [59, 158]. Ыбырай Алтынсариннің әдеби
мұраларын зерделей келе, оның Таза бұлақ атты әңгімесінің желісі шығыстық
араб аңызымен сабақтас деп жорамалдаймыз. Осы әңгіменің сюжетін бағамдап
көрейік. Үш жолаушы бір бұлақтың басында кездесіп, су ішіп қанғаннан кейін,
тастағы: Ей, жолаушы болсаң, осы бұлақтай бол! – деген жазуды оқиды.
Жолаушылардың бірі саудагер, екіншісі молда екен. Олар жазудың мағынасы
өздерінің мақсаттарына сәйкес жориды. Үшінші адам көркем келген бір әдемі
жігіт екен. Ол жазуды таза, ақжүрек адам бол дегені деп шешеді. Әңгіменің
мазмұнынан оның Мың бір түн хикаяларының сарынын көруге болады.
Қазақтың төл ертегі аңыздары негізінен ертеде бір бай болыпты немесе
хан, патша деп басталып, оқиға содан әрі қарай өрбитіні мәлім десек, мұнда
үшеуі үш түрлі адам және соның ең кішісі ақылдылығымен дараланады. Сонымен
қатар, араб ертегі, аңыздарының негізгі ерекшеліктерінің бірі – мұнда өмір
тәжірибесі арқылы түйілген ойлар, жинақталған пікірлер, қорытылған
тұжырымдар т.б. көбінесе үлгі, өнеге, тағылым күйінде баяндалады да, өмір
туралы философия мен дидактика өзара астасып отырады.
Кезінде Ы.Алтынсариннің әдеби мұрасын зерттеу барысында осы Таза
бұлақ әңгімесінің түп төркінін Ә.Дербісәлин ауыз әдебиетімізден кездестіре
алмағанын айтқан [59, 159]. Демек, біздің пайымдауымызша, бұл әңгіменің
төркінінде араб әдебиеті үлгісі жатуы ықтимал.
Шамамен 1880 жылы аймақтағы елдерде ашылған мектептерде дін сабағы
өтілсін деген Ресей патшасы халық ағарту министрлігінің нұсқауы шыққаннан
соң, Ыбырай Алтынсарин мұсылмандықты ұстанатын қазақтар ислам дінінен дәріс
алу керек деген оймен 1882 жылы Шараиту-л-Ислам (Ислам шарттары) атты оқу
құралын араб қарпінде жазып, Қазан қаласында бастырып шығарады. Аталған
еңбек төрт тараудан тұрады. Бірінші, Аллаға иман келтіру және оның қазақша
мағынасы мен түсінігі; екінші, мұсылман парыздары: намаз, ораза, зекет,
қажылық сияқты мәселелер; үшінші, ахлақ, яғни мұсылман адамның мінез-
құлықтары мен адамгершілігі жайында; төртінші, намазда оқылатын дұғалардың
қазақша мағыналары. Ағартушының бұл еңбегі кеңестік идеология билік құрып
тұрғанда дінді уағыздайды деген желеумен зерттеу нысанына алынбады.
Ы.Алтынсаринның атақты Кел, балалар, оқылық атты өлеңінің алғашқы
жолы Бір Құдайға сыйынып деп басталатыны белгілі. Кеңес заманында осы
жолының алынып тасталғаны, тек соңғы жарияланған нұсқаларында ғана қайта
қалпына келтірілді. Бір Аллаға сыйыну да араб мәдениеті, араб діні арқылы
енген дүниетанымның көрінісі ретінде танылады.
Қазақ әдебиеті мен араб әдебиетінің сабақтастығы туралы сөз қозғағанда,
қазақтың бас ақыны Абайға соқпай өтуге болмайды. Ұлы ақынның
шығармаларындағы шығыстық араб әдебиетімен байланысы жөнінде іргелі
мәселені ғылыми тұрғыдан зерделеу ісіне жол ашқан ғалым М.Әуезов болды.
Содан бері Абай мұраларының Шығысқа қатысы жайында қазақтың бүкіл ғалымдары
қалам тартқан десек артық айтқандық болмас. Ақын шығармаларының Шығыс
әдебиетіне қатыстылығы жайында, әсіресе, М.Әуезов, З.Ахметов, С.Қасқабасов,
М.Мырзахметов, Ө.Күмісбаев, А.Қыраубаева және т.б. ғалымдар нақтылы ғылыми
еңбектер жазған. Біз осы зерттеу жұмысымызда Абай Құнанбаевтың тек араб
әдебиетімен байланысы жайында ой қозғамақпыз. Қазақтың ұлы ғалымы М.Әуезов
Әр жылдар ойлары атты еңбегінде Абай мұраларын саралай отырып, Тегінде,
Абай шығармаларының барлық қор, нәрі үлкен үш арнадан құралады. Бұның
біріншісі, ең молы – қазақтың халық әдебиетінің мұра-тумалары, екіншісі –
Шығыс әдебиетінен келген және ең аз сезілетін белгілер, үшіншісі – Батыс
әдебиетінің үлгі өрнектері [3, 199]. Абай ұлағатының биікке көтерілуіне,
дүниетаным көкжиегінің кеңеюіне ықпал еткен екінші арна – негізінен
шығыстық араб әдебиеті десек, артық айтқандық болмас.
Абайдың бізге жеткен Әзімнің әңгімесі поэмасының бөлігі Мың бір түн”
ертегісінің назирашылдық дәстүр негізінде өлеңмен қайта жырланған туынды
нұсқасы деп түсінеміз.
Шығыс аңыздарының бірінің негізінде жазылды деп айтылып жүрген ұлы
ақынның Масғұт поэмасының да түп негізі араб аңызына барып тіреледі.
М.Әуезовтің пайымдауынша, Масғұт поэмасындағы Масғұттың тіршілік еткен
шаһары – Бағдат, Һарун Рашид халифтің тұсында болса керек. Араб
әдебиетіндегі бұл шығарма Абайдың эстетикалық ой-пікірлерімен
ұштасқандықтан, ақын қаламы арқылы қазақ жерінде қайта түлеген. Абай осы
поэмадағы басты кейіпкер Масғұт арқылы өзінің қоғамдық, әлеуметтік
көзқарасын, өмірден түйген түйіндерін әңгіме арқауына айналдырады.
Адамгершілік пен әділдікті ту етіп ұстаған Масғұт мүсәпір шалды жабылып
сабап жатқан ұрылардан арашалау үшін көзсіз ерлікке барады.
Дәруіш кейпіндегі қыдыр атаның берген үш алмасының ішінен қызылын
таңдауы да, Масғұттың ақылдылығын көрсетеді. Көп оқыған ақылы кемел
болғандықтан және өз дәулеті өзіне жететіндіктен ақ алма мен сары алманы
алмай, әйел затына жақын болсам, пайдасы болмаса зияны тимейді деген
көрегенділікпен қызыл алманы алады. Себебі ол өмір сүрген қоғам қараңғы,
надан болғандықтан, көп ақыл мен мол байлықтың қайыры жоқ, пайдасы шамалы
деп ойлайды. Белгілі абайтанушы ғалым М.Мырзахметов Абайдың Масғұт
поэмасындағы бұл таңдауды жасаған мақсаты толық адам танымын таратуды
кәдеге асыру деген ой айтады [60, 172 б.]. Ұлы ақын жағымды образды
жасағанда, оның ізгі қасиеттерінен үлгі, өнеге аларлықтай сомдап, өзінің
идеялық-эстетикалық ұстанымдарын шығармада көркем суреттеген.
Абайдың мәнді де мағыналы, әрі философиялық еңбектерінің бәрі де
кемеліне келген шақта дүниеге келгені белгілі. Сонымен қатар Абай өзінің
тиянақ таппаған тынымсыз көңілін дінге қарай бұрғанда, мұсылманшылық дініне
бұрады. Тағы да халық, мағшұқ, дәһри, ләмәкән сияқты анық исламият
сөздігін пайдаланып отырады, – деп М.Әуезовтің айтқан тұжырымы да біздің
ойымызды нақтылай түсері хақ [3, 128 б.].
Қазақ әдебиеті тарихына кітаби ақындар деген атпен кірген ХІХ
ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында қазақ ақындарының үлкен шоғыры
болғаны белгілі. Кітаби сөзі шартты түрде болса да, термин ретінде
қалыптасқанын әдебиетші ғалымдардың зерттеулерінен көруге болады. Олар
Бұхара, Ташкент, Самарқан, Қазан, Уфа сияқты қалалардағы мектептер мен
медреселерде білім алып, өз шығармашылықтарында ағартушылық идеяларымен
ерекшеленді. Араб, парсы, түрік тілдерін жетік меңгерген кітаби ақындар
Шығыс әдебиетінің классикалық үлгілерін қазақ даласында насихаттап,
жырлауда айрықша танылады. Б.Кенжебаев кітаби ақындар жайында Олар екі
түрлі мәдениетпен танысып, екі түрлі әдеби дәстүрден нәр алған. Бірі қазақ
халқының бұрынғы мәдени байлығы мен әдеби қазынасы, екіншісі мұсылмандық
Шығыстың ертедегі әдебиеті, – деп тұжырым жасайды [14, 11 б.].
Кітаби ақындарды діншіл, жазған шығармаларының көркемдік жағы әлсіз,
сапасыз деген пікір үстем болып, біраз уақыт зерттеу нысанына алынбағаны
белгілі. Кеңес заманында ғасыр басындағы ақындарды менсінбеушілік, жете
бағаламаушылық болғандығын, тіпті, шын мәнінде әдебиет болған жоқ деген
секілді ұшқары пікірлердің өріс алғанын ғалым Б.Кенжебаев орынды атап
өтеді [59, 186 б.].
Қазақ әдебиетінің алғашқы кәсіби сыншысы, академик М.Қаратаев Ізденіс
іздері атты еңбегінде бұл жайында былай деп жазады: Кітаби ақындарды
көпке дейін дұрыс түсінбей келдік. Тіпті, оларға қырын да қарап келдік.
Сондағы уәжіміз – әлгілердің бәрін діншілдер деп теріс түсіну еді. Ал бұл
жиырмасыншы жылдары пролеткультшілдердің Пушкинді тарих кемесінен лақтыру
керек дегені сықылды сорақылық болатын [61, 172 б.].
ХХ ғасыр басындағы әдебиетті зерттеген ғалым Ы.Дүйсенбаев Қиссашы
ақын, Кітаби ақын деу қолдан жасалған терминдер. Сондықтан да олардың
шығармаларын зерттеп, талдап барып идеялық-көркемдік сапасын анықтау керек.
Болмаса бұлай атау жаңсақтық дегенді алға тартады [62, 27 б.].
Профессор Б.Шалабаев қиссалар жайында ой толғай келіп, қиссаларды дұрыс
тану ісіне сыңаржақ социологтар мен космополиттердің де кесірі аз тиген жоқ
деп кеңестік идеологиямен сусындаған әсіре коммунистердің тигізген зиянды
әрекеттерін сөз етеді [63, 242 б.].
ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиетінің дамуы мен оның қайраткерлері
жайында әдебиетші ғалымдардың барлығы дерлік қалам тартып, олардың
шығармашылықтарын зерделей келе ұстанған принциптеріне қарай әдеби
бағыттарын анықтауға тырысқан. Белгілі ғалым Б.Кенжебаев бұл қаламгерлерді
ұстанған бағытына қарай ағартушылар және ағартушы демократтар деп бөлсе
[58, Б. 189-190], әдебиетші ғалым Ө.Әбдіманов ХХ ғасыр басында үш әдеби
бағыт болды. Олар: ағартушы ақын-жазушылар, ағартушы демократ ақын-
жазушылар және буржуазияшыл-ұлтшыл ақын-жазушылар – деп саралайды [64, 82
б.].
Кітаби ақындар араб, парсы әдебиетінің классикалық туындыларын қазақ
жерінде жаңадан жаңғыртып жырлап, оларды кітап қылып бастырып
шығарғандықтан осылай аталып жүр деген ғылыми тұжырым бар [65, 201 б.].
Профессор Н.Келімбетов: Шығыс хикаяларының желісіне құрылған қиссалар
жазып, кезінде нәзира дәстүрін ұстанған бір топ ақындар қазақ әдебиеті
тарихында кітаби ақындар деп аталып жүр, – деген пікір айтады [66, 325
б.].
Кітаби ақындар Жүсіпбек Шайхысламов, Ақылбек Сабалұлы, Шәді Жәңгіров,
Ораз молда, Молда Мұса, Мақыш Қалтаев, Нұржан Наушабаев, Мәделі қожа, Әсет
Найманбаев, Тұрмағамбет Ізтілеуов, Шораяқтың Омары және т.б. қазақ
әдебиетін жанрлық, тақырыптық тұрғыдан байыта отырып, адал махаббат пен
адамгершілік идеясын уағыздайтын, халықтың мақсаты мен мүддесін көрсететін
шығармаларды дүниеге әкелді. Бұл ақындардың шығармашылығын саралай отырып,
профессор Ө. Күмісбаев оларды кітабилық сатыда қалып қоймай, өзіндік
көркемдік ізденістерімен туындыларын жоғары сапаға көтеріле білген және
кітаби ақын деген аясы тарлау терминге тықпалауға болар ма екен деп, бұл
ақындардың өлеңдері мен көркем дастандарын кітабилық деңгейден анағұрлым
жоғары екенін айтып өтеді [42, 58 б.].
Аталған ақындардың ішінде айрықша танымал болғандары: Жүсіпбек
Шайхысламов – Жүсіп-Зылиха, Шәкір-Шәкірат, Сал-сал, Зарқұм, Мұңлық-
Зарлық, Дариға қыз, Кербаланың шөлінде; Шәді Жәңгіров – Қисса қырық
уәзір, Атымтай хикаясы, Қамару-з-заман, Назым сияр Шариф; Ғашық уа
мағшуқ, Орақ-Күлше хикаясы; Әсет Найманбаев – Ағаш ат, Үш жетім қыз;
Әріп Тәңірбергенов – Зияда-Шамұрат, Қожа Ғафан, Таһир; Кете Жүсіп
Ешниязов – Сұрмерген, Шаһзада, Қарасақал Ерімбет – Садуақас сақи,
Атымтай хикаясы; Ақылбек Сабалұлы – Бозжігіт, Мағшұқнама, Нұрбатыр,
Қисса Қаһарман; Мұсабек Байзақов – Ұры мен жолбарыс, Опасыз жар,
Сұлу әйел мен молда, Тұрмағамбет Ізтілеуов – Лұқман хәкім, Рауа Бану,
Тұтқын қыз, Ата мен бала, Шораяқтың Омары – Мағауия, Һақ Сүлеймен,
Әбу Шаһма және т.б.
Мұсылмандық Шығыс әдебиетінің классикалық үлгілерін қазақ топырағында
өзіндік мәнермен дамытқан ақындардың бұл шоғырын тану, бағалау туралы
шығыстанушы ғалым Ө.Күмісбаев былайша ой қорытады: Қазақтың ауыз
әдебиетінде де, кейінгі жазба әдебиетінде де Шығыс әдебиетінің әсері айқын
көрінеді. Сол тұстағы кітаби ақындар деп жүрген ақын-жазушыларымыз осы
орайда көп қызмет атқарды. Олар қазақ әдебиетін азды-көпті еңбектерімен
байытып ілгерілетуге ат салысты [67, 208 б.].
Жоғарыда аталған ақындардың шығармаларында бір ақын жырлаған тақырыпты
басқа ақынның қайталап әңгімелеп, тың дастандарды дүниеге әкелу дәстүрі
ежелден келе жатқан өлең шумақтарын пайдалану және олардың жырларындағы
сюжеттік ұқсастықтардың ұшырасатындығын байқауға болады. Айталық, Ақылбек
Сабалұлының 1911 жылы жарияланған Мағшұқнамасындағы:
Көргенде дидарыңды іш қайнайды,
Екі алма кеудеңізде қисаймайды.
Бетіне бір жалт етіп қарағанда,
Аласыз қара көзі нұр жайнайды. –
деген өлең жолдарының алғашқы екі жолын Абайдың сөздері екендігін және
Нұрбатыр, Қисса Қаһарман сияқты жырларында да осындай ұқсастықтарды
байқауға болады. Осындай ерекшеліктерді басқа да кітаби ақындардың
шығармаларынан кездестіруге болады.
Қазақ әдебиеті мен Шығыс әдебиетінің байланысын зерделей отырып,
көрнекті ғалымдар М.Бөжеев пен З.Ахметов кітаби ақындардың қаламынан шыққан
шығыстық сарындағы қисса-дастандардың мазмұны мен көркемдік ерекшеліктеріне
қарай оларды үш топқа бөледі [68, 540 б.].
Бірінші топқа дінді уағыздап, исламның қағидаларын насихаттайтын Сал-
сал, Зарқұм, Сейітбаттал сияқты шығармаларды жатқызады. Бұл топқа
енетін шығармаларды кешегі кеңестік кезең саясатының әсерімен идеялық құны
төмен, кертартпа, діни фанатизмге тән сарындарға толы әрі көркемдік жағынан
солғын туындылар деп сипатталған.
Екінші – көршілес елдер мен басқа Шығыс халықтарының ежелгі аңыз-
әңгімелері: Шаһмаран, Қисса Сейфулмәлік, Абулхарис, Шәкір-Шәкірат,
Мың бір түн, Ләйлі-Мәжнүн, Таһир-Зуһра, Фархат-Шырын сияқты
шығармалар. Бұл туындылардың ана тілімізде сөйлеуі қазақ халқы мен Шығыс
елдерінің арасындағы мәдени қарым-қатынастардың нәтижесі ретінде
сипатталып, халықтық негізі бар, елдің талап-тілегінен, арман-мүддесінен
туындаған әрі өн бойына ғибратты сөздер мен көркемдік-эстетикалық
жетістіктерді дарыта білген, тарихи мәні зор шығармалар екендігі
көрсетіледі.
Үшінші топқа шығыстық сюжетке құрылғанымен қазақ әдебиетіне сіңісіп,
ұлттық характерімізге негізделген төл шығармаға айналған туындыларды
жатқызады. Мұндай сарындағы шығармаларға: Мұңлық-Зарлық, Бозжігіт
секілді оқиғаны баяндау ерекшелігі өзгерген, қазақ әдебиетінің төлтумасы
болып кеткен жырларды топтайды. Бұлай саралағанда ескеретін бір нәрсе осы
топқа ана жыр, мына топқа мына жыр жатады деп бөлудің қиындығы да назардан
тыс қалмайды.
Сондай-ақ қазақ даласында кең тараған Шығыстың әдеби нұсқаларын
зерделей отырып, Діни қиссалар мен аңыздардың ислам дінін халыққа
насихаттау мақсатында дүниеге келгенін, ал Бозжігіт, Шәкір-Шәкірат,
Ләйлі-Мәжнүн және т.б. жырлардың елді адамгершілік пен ізгілікке,
қайырымдылық пен сүйіспеншілікке шақыру ниетінен туғанын айтады.
Сонымен бірге, шығыстық дастандарға іргелі зерттеу жасаған
әдебиеттанушы Б.Әзібаева да шығыстық дастандардың қалыптасу тарихын саралай
отырып, оларды сюжеттік, жанрлық тұрғыда зерделейді және Шығыстың романдық
дастандарының қазақ әдебиетіне тигізген ықпалының екіжақтылығына назар
аударады [69, 9 б.]. Бірін классикалық дастандардың ұлттық нұсқаларының
жасалуы мен таралуы десе, екіншісін, қазақтың төлтума дастандарының
қалыптасуына негіз болуы, – деп орынды атап көрсетеді.
Шығыстық қисса-дастандарды әр түрлі белгілеріне қарап жіктеп, жүйелеуде
белгілі ғалымдар А.Қыраубаева мен Ө.Күмісбаевтың да еңбектерін ерекше атап
өту керек.
Қазақы салт-дәстүрлердің шығыстан енген жырларда көрініс табуы, олардың
түпнұсқадан бірте-бірте алыстап, ұлттық сипат ала бастағаны деп ұғуға
болады. Мысалы, Ақылбек Сабалұлы жырлаған Бозжігіт дастанында кездесетін
қазақ салтына тән, жар-жар айту үлгісінің көрініс беруін мына үзіндіден
көруге болады:
Әлһамду сүре Құранның
Басында тұр жар-жар!
Пайғамбарлар Алланың
Қасында тұр жар-жар!
Бірі меруерт, бірі маржан,
Тізіліп тұр, жар-жар!
Бірің – хан дүр, бірің – ханша,
Жар болыпсыз жар-жар! [70, 37 б.].
Қазақ дастандарына терең талдау жасаған ғалым Б.Әзібаева қазақ арасында
тараған дастандардың екі формасын ашып көрсете келе, Бозжігіт, Назымбек
пен Күлше, Жаскелең, Бозаман секілді дастандарда шығыстық
дастандардағы образдар жүйесін, сюжеттік құрылымдар мен фабуланы және
мотивтерді пайдалану үрдісі сақталып, қазақ топырағында қайта жырлануы мен
әр түрлі деңгейде өңделуіне қарамастан, бұл шығармаларды ұлттық нұсқа
ретінде қарастыруға болады деп тұжырым жасайды [69, 9 б.].
Мұндай араласып жүретін өлең ұйқастарының қиссаларда мүлде өзгеріп, тек
қара өлең құрлысының негізінде өрілгенін көруге болады. Мұндай ғылыми
тұжырымды белгілі ғалым М. Бөжеев пен академик З.Ахметов те қазақ әдебиеті
мен Шығыс әдебиетінің байланысын зерделей отырып атап өткен болатын [68,
543 б.]. Онда Жүсіп-Зылиханың татар әдебиетіндегі нұсқасында алғашқы үш
жолдың аааб болып, шығыстық қалпын сақтағандығын, ал қазақ тіліндегі
нұсқасында ааба түріндегі қазақтың қара өлең ұйқасына өзгеруін шығармадағы
шығыстық сарынның бәсеңдеп солғын тартуы деп зерделейді.
Кітаби ақындардың жазған жырларында шығарманы айшықтап, көркемдігін
әйгілеп тұратын троп түрлерінің көркем қолданылғанын зерделей отырып,
олардың ақындық өрелерінің биік екенін көреміз. Айталық,
Нұр жүзіңді жүзіктей,
Боз қыраудай үсітпей,
Зылиха мен Жүсіптей,
Сабыр қылсаң керекті! –
деген жыр жолдарында А.Сабалұлы Қарашаштың сұлу келбетін жүзікпен салыстыра
суреттеу арқылы теңеудің тамаша үлгісін көрсетсе [70, 22 б.],
Біз дарияның гауһары,
Біз теңіздің жауһары,
Алтын, күміс армандап,
Бізді іздесең табарсың. –
деп келетін қыздың жігітке берген жауабында өзін дария мен теңіз түбінде
ғана болатын, оңайлықпен қолға түспейтін дарияның гауһары, теңіздің
жауһары сияқты оңайлықпен қолға түспейтін інжу-маржанға тікелей балаған
Қарашашты керемет метафорамен сипаттаған [70, 23 б.]. Сондай-ақ,
Сен бір сурет назырсың,
Өлеңімсің – назымсың,
Ойымдағы армансың,
Қыста аңсаған жазымсың. –
деген шумақта да назырсың, назымсың секілді сөз қолданыстары автордың
ақындық шеберлігін көрсететін метафораның әдемі үлгісі деуге болар еді [70,
24 б.]. Осындай жыр-кестедегі сөзбен салынған әдемі ою-өрнектерді басқа
қисса, дастандардан да көруге болады. Мәселен, Таһир-Зуһра қиссасында
Таһирдің патша жарлығы бойынша елден аластатылған кездегі Зуһраға айтқан
назымын мынадай көркем теңеулер арқылы суреттейді.
Ботасынан айрылған,
Түйедей боздап қалдың сен.
Көп тобынан айрылған,
Құстай шулап қалдың сен [70, 208 б.].
Сонымен қатар, арабтан енген осынау жыр мен қазақтың төл жыры Қозы
Көрпеш Баян сұлу жырын сабақтастыратын ортақ мотивтің болуы да тарихи
тамырластықты дәлелдей түскендей. Мәселен, Қозы Көрпеш Баян сұлу жырында
Қозы мен Баянның арасына Қодар килігіп, олардың өліміне себепші болады және
ғашықтардың арасын ана дүниеде де бөліп тұрайын деген оймен орталарына
тікенек болып өсіп шығыпты деген аңыз ел аузында сақталған. Дәл осындай
сарын Таһир-Зуһра қиссасында да кездеседі. Онда Таһир мен Зуһраның
арасына тікенектей қадалған Ғараб атты сұм, қыздың сыртынан тон пішіп
өзіндік санап, екі жастың өліміне себепші болады және олар өлгеннен кейінде
араларын тікенек болып бөліп тұрады. Оны мына өлең шумақтарынан көруге
болады:
Тамам жұрт қайтып кетті жиылысып,
Тағдырға қылар шара бар ма десіп.
Қабірінің үстіне Зуһраның,
Жасарып пайда болды ақ гүл өсіп.
Қызыл гүл шықты үстіне Таһир ердің,
Тілеуін әр пенденің тәңірім бердің.
Екі әсем жапырақ шықты екеуіне,
Қарасаң тамашасын осы жердің.
Құдайым құдіретпенмұндай қылдың,
Тікенек үстіне шыққан Ғараб құлдың.
Екі гүл қосылайын дегенінде,
Түседі арасына екі гүлдің [70, Б. 247-248.].
Жалпы шығыстық арабтың әдеби үлгілерінің тақырыптық, идеялық, сарындары
жағынан болсын, оқиғаны суреттеу шеберліктері мен көркемдеуіш құралдарды
қолдану ерекшеліктері болсын қазақ халқының ауыз әдебиеті нұсқаларымен
үйлесіп отыратынын байқауға болады. Бұл жырлардың қазақ әдебиетінде қисса,
дастан жанрларының қалыптасуына, дамуына әсер еткені айқын.
Арабтың Мың бір түн, Ләйлі-Мәжнүн, Кәлилә мен Димнә секілді
жәдігерлері мен Ислам дінінің пайда болып, әлемге таралуына байланысты
туған әдеби үлгілерінің қазақ тілінде жасалған нұсқаларынан қазақ
әдебиетінің араб әдебиетімен тарихи байланысын, ежелден келе жатқан терең
тамырлы қарым-қатынасын көруге болады.
Қазақ жазба әдебиетінің араб әдебиетімен байланысын тереңдеткен,
дамытқан тұлғаның бірі – Мәшһүр Жүсіп Көпеев. Ақынның араб әдебиетінен
ауысқан көшпелі сюжеттердің желісімен жазған қиссалары мен мысалдары,
өлеңдері мол. М.Ж.Көпеев араб мәдениетімен, әдебиетімен терең танысып,
олардың таңдаулы үлгілерін өз шығармаларына арқау еткен. Еңбектердің
көркемдік-идеялық ерекшеліктері мен кейіпкерді сомдау мәселелерінде өзара
сабақтастық айқын байқалады.
М.Көпеев Шығыстың классикалық әдебиетіне, оның ішінде араб әдебиетіне
Бұхара, Қоқан, Самарқан, Ташкентте болған кезінде танысып қанығады. Сол
кездері қазақ даласында Ислам дінінің кең өріс алуына байланысты көптеген
ақындар мен білім алуға ұмтылған адамдар мектеп-медреселерде сауаттарын
ашып, болашақ дүниетанымдарын қалыптастырды. Мұндай оқу орындарында оқыған
шәкірттер тек Ислам шариғатынан ғана дәріс алып қоймай, араб, парсы
мәдениетінен, классикалық әдебиетінен рухани нәр алып, әлем әдебиетімен
танысты.
Араб халқының негізгі рухани мұрасы Құран кәрім десек, сол қасиетті
кітаптағы оқиға сюжеттері, оның кейіпкерлері ақын шығармашылығының өзегіне
айналды. М.Көпеевтің шығыстық әдеби үлгілердің сюжетіне жазған Жер мен
көк, Құдайым жексенбі күн жер жаратты, Миғраж, Пайғамбардың дүниеден
өтуі, Мұхаммед пен Әбужаһил, Хаятбақшы, Әдһам диуана және Ибраһим
және т.б. аңыз дастандары, аңыз өлеңдері мен риуаяттары, насихат өлеңдері
мен мысалдары том-том кітапқа сыярлық.
М.Көпеевтің шығармашылық мұрасы кеңестік солақай саясаттың салдарынан
дербестік алғанға дейін, зерттеу нысанына алынбай келді дегенмен де
Б.Кенжебаев, Е.Ысмайлов, Ы.Дүйсенбаев, А.Қыраубаева, Ш.Сәтбаева,
А.Жақсылықов, Ө.Әбдіманов, С.Сүтжанов, Е.Жүсіпов және т.б. әдебиетші
ғалымдар ақын шығармаларының маңыздылығы мен көркемдік ерекшеліктеріне,
шығыстық тамырына терең үңіліп, жан-жақты ғылыми пікірлер айтып, зерттеу
жасады.
Ақын Жер мен көк атты қиссасында Алланың тоқсан тоғыз сипатын, оның
жалғыздығын, атасы да, анасы да болмайтынын айта отырып, Алла дүниені
жаратқанда, әуелі Мұхаммед пайғамбардың нұрын:
Кім білер әуел-ахыр хақтың сырын,
Нәрсе жоқ бір өзінен басқа бұрын.
Ғаламға өзін заһар қылмақ үшін,
Жаратты Мұхаммедтің әуел нұрын [71, 105 б.].
Содан кейінгі Ғаршы мен Күрсіні, сегіз жұмақ пен төрт періштені және жеті
тозақты, жеті қат көк пен жеті қат жерді жаратқанын былайша баяндайды:
Осылай жаратыпты әуел нұрды,
Жаратқан тәннен бұрын ақыл-ойды
Ерітіп жасыл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі:
_______ ф.ғ.к., доцент С.Ергөбек
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақ ақындарының Кәлилә мен Димнә ертегілерін жырлауы
050117- қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша
Орындаған: Қасымбекова Салтанат
Ғылыми жетекші: ф.ғ.к., доцент С.Ергөбек
Түркістан – 2010
МАЗМҰНЫ
Кіріспе (Жұмыстың жалпы
сипаттамасы) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І ТАРАУ
ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр басындағы қазақ-араб әдеби байланыс ... ... ...6
ІІ ТАРАУ
Қазақ ақындарының Кәлилә мен Димнә ертегілерін жырлауы ... ... ..33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.62
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Адам баласының әлемді көркемдік
бейне арқылы тануы оның жалпы дүниетанымымен, болмысымен сабақтас. Адами
болмыстың әмбебаптығы халықтар арасындағы жақындықты, жақсылық пен
жамандық, ақ пен қара, махаббат пен зұлымдық туралы ой-пікірлерінің
ұқсастығын туғызады. Осы ретте қазақ-араб әдеби байланысының да негізі
олардың адамдық болмысымен астасып жататыны шындық. Орта ғасырда қазақ
жеріне келген араб мәдениеті, ислам діні мен әдебиеті біздің бүгінгі ұлттық
әдебиетіміздің өсіп-өркендеуіне, көркемдік көкжиегінің кеңеюіне ықпал етті.
Зерттеу жұмысымызда ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті мен араб әдебиетінің
байланысын зерделей отырып, әдебиеттану ғылымының әдеби байланыс саласында
қазақ әдебиеті мен өзге әдебиеттерді салыстыра зерттеудің өзіндік жолы мен
жүйесінің қалыптасқанына куә болдық. Бұл тұрғыда Ш.Уәлиханов,
А.Байтұрсынов, М.Әуезов, С.Сейфуллин, Ә.Марғұлан, Б.Кенжебаев, М.Қаратаев,
Е.Лизунова, Ш.Сәтбаева, М.Базарбаев, Б.Ысқақов, З.Ахметов, С.Қирабаев,
С.Қасқабасов, Р.Нұрғалиев, М.Мырзахметов, Ә.Дербісәлиев, Ө.Күмісбаев,
А.Қыраубаева, А.Жақсылықов, Т.Есенбеков, Б.Майтанов, А.Егеубаев,
Б.Әзібаева, М.Маданова, Б.Омаров, Б.Мамраев және т.б. ғалымдардың зерттеу
еңбектерінде қазақ әдебиеті мен өзге әдебиеттердің арасындағы байланысы
сараланып, салмақты ғылыми тұжырымдар жасалған.
ХХ ғасырдағы қазақ ақын-жазушылары ұлттың рухани өсуіне үлкен үлес
қосты және олардың шығыстық сарында жазылған шығармаларының маңызы ерекше
болды. Осы кезеңдегі қазақ және араб әдебиетінің байланысын зерделеу де
бүгінгі әдебиеттану ғылымының өзекті мәселелерінің бірі.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақ-араб әдеби байланысының көп
ғасырлық тарихы бар. Ұлттық әдебиетіміздің әлемдік әдеби жәдігерлермен
сабақтастығы – рухани мәдениетіміздің өркендеу тарихында, әдебиеттің
көркемдік дамуында өзіндік маңызға ие. Қазақ және араб әдебиеттерінің
байланысын зерделеу ұлттық сөз өнеріміздің көне дәуірлерден бүгінге дейін
үзілмей, жалғасып келе жатқан қазақ-араб мәдени қарым-қатынасы дәстүрінің
ғылыми-теориялық тұрғыда кеңеюіне, өркендеуіне жол ашады. Бұл жайында
академик С.Қасқабасов Қазақтардың көрші елдермен және Таяу, Орта, Қиыр
Шығыс елдерімен тарихи-мәдени байланысының бастауы көне ғасырларға кетеді.
Сондықтан да, Панчатантра, Кәлилә мен Димнә, Тоты-наме, Мың бір
түн, Веталдың жиырма бес әңгімесі секілді жинақтардағы әр түрлі
әңгімелер мен тәмсілдер қазақ ауылдарында айтылып жүрді, – деп атап
көрсетеді [1, 244 б.].
Қазақстан дербес ел болып, экономикалық, рухани, мәдени дербес даму
жолына түскеннен кейінгі жылдарда ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің өзге ұлт
әдебиеттерімен сабақтастығын зерделеу келелі мәселелердің бірі болды, соның
ішінде қазақ және араб әдеби байланыстарының күні бүгінге дейін арнайы
зерттеу нысаны болмағаны диссертациялық жұмыстың өзектілігін айқындайды.
Осы кезеңдегі қазақ ақын-жазушыларының шығармаларындағы араб әдебиетінің
ықпалы, классикалық араб әдебиеті үлгілері: Мың бір түннің, Кәлилә мен
Димнәның аударылуы т.б. сияқты мәселелердің нақты шығармалардағы көрінісі
мен сипатының, ерекшеліктерінің бірінші рет анықталуы зерттеу жұмысының
зәрулігін танытады.
Құран Кәрім – қазақ және араб халықтарының рухани ықпалдасуының негізгі
қайнар көзі. Қазақ әдебиетінің көркемдік көкжиегінің кеңеюіне үлес қосқан
руханият көзінің бірі араб әдебиеті мен мәдениеті екені белгілі. Ұлттық
әдебиетіміздің көркемдік даму процесінде араб әлемінен келген шығармалармен
молығып, синтезделу үлгілерін зерделеп, ғылыми-теориялық бағасын беру –
қазақ әдебиеттану ғылымының өзекті мәселелерінің бірі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақ әдебиетінің теориясы мен тарихын
жасауда еңбек еткен аға буын ғалымдардың көпшілігі қазақ-араб әдеби
байланысының болғанына, араб әдебиетінен аударылған көркем шығармалардың,
көркем детальдардың молдығына назар аударған болатын. Соның ішінде бұл
мәселе төңірегінде көбірек зерттеу жұмысын жазған ғалым Ө.Күмісбаевтың
Казахские и персидско-арабские литературные связи атты монографиясында
Ш.Құдайбердіұлының Ләйлі-Мәжнүн дастаны, Мың бір түн мен Кәлилә мен
Димнә жинақтарына байланысты толымды талдау жасалған. Ә.Дербісәлиевтің
Шыңырау бұлақтар атты кітабында қазақ-араб әдеби байланыстары жайында
мәліметтер ұсынылған. Дей тұрғанмен, қазақ-араб әдеби байланыстары ғылыми
тұрғыда жеке, арнайы зерттеу нысанына айналған емес.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық зерттеудің негізгі
мақсаты – ХХ ғасырдағы қазақ-араб әдеби байланысының қайнар бастауларын,
аударманың негізгі теориялық мәселелерін, қазақ-араб әдеби байланысындағы
аударманың рөлін, арабтық сюжеттердің берілу жүйесін, қазақ әдебиетіндегі
арабтық сарындарды анықтап, кешенді түрде саралау. Осы мақсаттардың
үдесінен шығу үшін мынадай міндеттер қойылады:
- қазақ-араб әдеби байланысының даму тарихын, шығу төркінін көрсету;
- ХХ ғасырдағы қазақ-араб байланысының негізгі әлеуметтік, мәдени,
рухани болмысын саралау;
- ХХ ғасырда жазылған көркем шығармалардағы шығыстық деп танылып
жүрген сарындардың ішінен таза арабтық мотивтерді ерекшелеп, олардың әсерін
көрсету;
- М.Көпеев, Ш.Құдайбердіұлы, М.Байзақов, С.Дөнентаев, А.Байтұрсынұлы
шығармаларындағы мысалдардың арабтық түпнегізін, олардың көркемдік
ұқсастығы мен айырмашылығын және қазақ қаламгерлерінің өзіндік қолтаңбасын
анықтап, нәзирашылдық дәстүрдің белгілерін зерделеу;
- Кәлилә мен Димнә кітабының ішіндегі мысалдар желісі мен қазақ
қаламгерлерінің шығармаларын салыстырып, мысалдың шығу төркінін анықтау,
шығарманың аударылу ерекшеліктеріне талдау жасау;
- салыстырылып отырған көркем шығармалардағы белгілі бір сюжет пен
көркемдік құралдарды пайдаланудағы үндестік пен сабақтастықты саралау.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Диссертациялық жұмыста күні бүгінге
дейін шығыстық сарын деп аталып келген жайттар нақтыланып, классикалық
араб әдебиетінің қазақ әдебиетіне ықпалы жаңаша ғылыми-теориялық негізде
сараланды. Қазақ әдебиеті мен Шығыс әдебиеттері байланысының аясында араб
әдебиетінің ара-жігі ашылып көрсетілді. Қазақ қаламгерлері
шығармашылығындағы мысалдардың сюжеттік-композициялық құрылымы араб
әдебиетіндегі үлгілермен ғылыми тұрғыдан салыстырылып, мысал жанрының
қалыптасуы, дамуы мен жүйесі, қазақ әдебиетіне ену жолдары халықтық
дүниетаным негізінде көркемдік шешім табуы зерделенді. Мың бір түн
ертегілер жинағының қазақ тіліне аударылу деңгейі мен ерекшелігі алғаш рет
түпнұсқамен салыстырылып, мәтіндік талдаулар жасау арқылы қазақша
нұсқасының көркемдік сипаты зерттеледі. Араб тіліндегі Кәлилә мен Димнә
жинағын қазақ тіліне тікелей тәржімалаған С.Ғылмани қолжазбасының аудармасы
түпнұсқамен тұңғыш рет салыстырыла қарастырылып, аударманың көркемдік,
стильдік ерекшеліктері анықталды.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері. А.Байтұрсынұлы,
М.Әуезов, Б.Кенжебаев, Ә.Марғұлан, Ш.Сәтбаева, Ә.Дербісәлин, Б.Ысқақов,
З.Ахметов, С.Қирабаев, Р.Бердібаев, А.Қыраубаева, С.Қасқабасов,
Р.Нұрғалиев, М.Мырзахметов, Ө.Күмісбаев, Ә.Дербісәлиев, Б.Әзібаева,
М.Маданова, А.Жақсылықов, т.б. ғалымдардың зерттеулеріндегі теориялық
тұжырымдар мен ғылыми ойлар зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі
болды.
Зерттеудің нысаны және деректемелік негізі. Диссертациялық жұмыста алға
қойылған мақсат пен міндеттерді орындау үшін, ХХ ғасырдағы М.Көпеев,
Ш.Құдайбердіұлы, М.Байзақов, С.Дөнентаев, А.Байтұрсынұлы, М.Әуезов
шығармалары, Кәлилә мен Димнә жинағын қазақ тіліне тікелей тәржімалаған
Сәдуақас Ғылманидың қолжазбасы т.б. алынды.
Диссертацияның теориялық және практикалық маңызы. Қазақ әдебиеті
шығыстық араб әдебиетімен терең қарым-қатынасқа түсіп, өзінің ұлттық әдеби
болмыстық ерекшелігін сақтап, өркен жайған. Қазақ әдебиетіндегі ақын-
жазушылардың шығармаларындағы араб әдебиетіне тән сарындарды саралай
отырып, олардың көркем тілмен өрнектелген сөз өнеріндегі әдеби байланысының
табиғатын айқындау жұмыстың теориялық маңызын көрсетеді. С.Ғылманидың
Кәлилә мен Димнә кітабын араб тілінен қазақ тіліне тікелей жасаған
аудармасының қолжазбасы қазіргі жазуға түсіріліп, оның көркемдігі мен
стилінің зерттелуі жұмыстың теориялық және практикалық маңызын арттырады.
Зеттеу жұмысының құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі
бөлімнен, әрбір бөлім екі тараушадан және қорытындыдан тұрады. Соңында
пайдаланылған әдебиеттер тізімі беріледі.
І ТАРАУ
ХІХ-ХХ ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚ-АРАБ ӘДЕБИ БАЙЛАНЫСТАРЫ
Қазақ және араб әдеби байланыстарының түп төркіні орта ғасырда араб
мәдениетінің Орта Азия мен қазақ жеріне енуімен байланыстырылады. Қазақ
мәдениетінің кейінгі дамуына, ғылымы мен білімінің өркендеуіне араб тілі
мен әдебиетінің қосқан үлесі едәуір. Араб мәдениетімен бірге келген араб
жазуы, араб тілі мен ислам діні, сол арқылы енген араб классикалық
әдебиетінің үлгілерінің ауызша таралуы – қазақ әдебиетінің дамуына ықпал
етті.
Рухани байланыстың нақты көрінісінің бірі, әрі негізгісі – әдеби
байланыс. Бай қазақ әдебиеті шығыстық көркем сөз өнеріндегі жақсылық
нышанның қай-қайсысын да жатсынбаған, бойына сіңіре білген. Әлемді көркем
бейне арқылы танытудың шығыстық үлгілерін жасай алған парсы, араб
әдебиеттерімен байланыс ХХ ғасырда да өзінің жалғасын тауып жатты. Мұның
өзі қазақ әдебиетінің әлемдік өркениетке құлаш ұруының, әлемдік әдебиетпен
сусындауының және өзгелерге танылуының көрінісі ретінде бағаланады.
ХХ ғасыр басындағы қазақ зиялыларының шоқтығы биік ұлы шоғыры өзіне
дейінгі шығыстық әдебиетті насихаттау дәстүрін жалғастырушылар болды десек
қателеспейміз. Қазіргі кезге дейін шығыстық үлгі, шығыстық сарын саналып
келген жайттардың басын ашып, олардың қайсысы араб әдебиетінің дәстүрімен
байланысты болғанын анықтау – жұмысымыздың негізгі міндеттерінің бірі.
ХХ ғасырдағы қоғамда болған әр түрлі саяси, мәдени өзгерістер әдеби
байланыстың жаңа сипатқа көшуіне жағдай туғызды.
Әдеби байланыс түрлі халықтар мәдениетінің жақындасуына, рухани қарым-
қатынасының өркендеуіне үлкен үлес қосады. Бұл жайында атақты шығыстанушы
ғалым, академик Н.И. Конрад: Ұлттық әдебиеттің өркен жаюы мен даму
факторларының бірі – өзге халықтардың әдебиетімен өзара қарым-қатынаста,
байланыста болу. Кез келген әдебиетте екі компоненттің болатыны белгілі.
Бірі – сол елдің өзінде дүниеге келген төл туындылар, екіншісі – басқа
елдерден енген кірме шығармалар. Осындай дүниелердің негізінде әдеби
байланыстың рөлі ерекше көрінеді. Мұны қандайда бір әдеби шығармалардың
түпнұсқасымен тікелей танысып, сол туындымен ұлт әдебиетінің тілінде оқуы
негізінде және олардың аудармалары арқылы қанығуынан немесе бір халық
жазушысының шығармаларының мазмұны мен мотивтерін басқа елдің жазушысының
өзінше қабылдауынан пайымдауға болады. Осындай факторлардың арқасында бір
елдің әдеби дүниесі екінші бір елдің меншігіне айналады [2, 290 б.].
Ислам діні пайда болған уақыттан бастап, араб жұртының Мың бір
түнінің жекелеген әңгімелері мен Ләйлі-Мәжнүні, Кәлилә мен Димнә
кітабының мысалдар жинағындағы дидактикалық хикаяттары мен басқа да ертегі,
дастан, мысалдардың көшпелі сюжеттерінің кірігуі, қазақ әдебиетінде қисса,
мысал жанрларының қалыптасуына негіз болды деп пайымдауға болады. Осындай
себептердің қазақ әдебиетінің жанрлық жағынан баюына, көркемдік үлгілердің
молаюына белгілі бір дәрежеде өз үлесін қосты деуге негіз бар.
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы болған әртүрлі саяси
жағдайлардың қазақ халқының елдік, мәдени, рухани тарихында өзіндік маңызы
бар болғаны белгілі жайт. Аталған кезеңдегі қоғамдық-саяси және әлеуметтік-
экономикалық өзгерістер қазақ даласына жаңа шығармашылық серпін әкелді.
Жазба әдебиеті эпостық әдебиет негізінде қалыптасып, дамып келе жатқан
қазақ әдебиеті өзінің жанрлық, тақырыптық даму сатыларын басынан өткізді.
Қазақ әдебиетінің бұл кездегі өсіп-жетіліп, баюының тағы бір көзі әдеби
байланыстардың ерекше дамуы деп бағалауға болады.
Кеңес өкіметі тарап, еліміз тәуелсіздігін алғаннан кейін, қазақ
әдебиетінің кей тұстары жаңа сипатта қарастырылып, зерттеліп, зерделене
бастады. Ұлттық әдебиетіміздің толыққанды қарастырылмай, кенжелеп қалған
қырларының бірі қазақ-араб әдеби қатынастары екені мәлім. Қазақ-араб әдеби
байланыстары жайында сөз ете келіп, М.О.Әуезов ... қазақ әдебиетінің
шығыстық байланысының тек кейінгі уақыттарда ғана қолға алына бастағанын
айтады [3, 30 б.]. Әйтсе де, қазақ әдебиетінің классикалық Шығыс
әдебиетімен өзара сабақтастығы жөнінде қалам тартып, ой айтқан көрнекті
әдебиетші ғалымдарымыз бар: Ә.Марғұлан [4], М.Әуезов [5], М.Базарбаев [6;
7], Қ.Жұмалиев [8], М.Қаратаев [9], Ы.Дүйсенбаев [10], С.Талжанов [11; 12],
Б.Кенжебаев [13; 14], Ә.Дербісалин [15], М.Бөжеев [16], Е.Исмаилов [17],
А.Машанов [18], З.Ахметов [19,20], Ә.Қоңыратбаев [21], С.Қирабаев [22; 23]
Р.Бердібаев [24; 25;26], С.Қасқабасов [27], А. Қыраубаева [28;29], Е.
Лизунова [30], Ш.Сәтбаева [31; 32], Х.Сүйіншалиев [33], З.Қабдолов [34;35],
Ү.Сұбханбердина [36], М.Мырзахметов [37], Ш.Елеуке- нов [38], Ә.Дербісалиев
[39,40], Ө.Күмісбаев [41,42,43], Н. Келімбетов [44], М.Жармұхамедов [45],
Ж.Ысмағұлов [46], А.Егеубаев [47], Б.Әзібаева [48], Б.Омаров [49],
А.Ісімақова [50], М.Маданова [51], У.Қалижан [52], А.Жақсылықов [53],
Б.Әбдіғазиев [54], Р.Батырбекова [55], С.Төлеубаева [56] және т.б.
ХХ ғасырдағы қазақ-араб әдеби қарым-қатынастарының негізі араб халқының
әдеби жауһарлары саналатын: Мың бір түн, Кәлилә мен Димнә кітабы,
Ләйлі-Мәжнүн шығармаларының қазақ әдебиетіне сіңісіп, ақын-
жазушыларымыздың туындыларынан көрініс береді. Мың бір түн ертегісінің
жекелеген бөлімдері ХІХ ғасырдың 70-ші жылдарында Түркістан уалаятының
газетінде қазақ тіліне аударылып, жариялана бастады. Ұлы ақын
А.Құнанбаевтың Әзімнің әңгімесі поэмасы, Ы.Алтынсариннің Лұқпан хәкімі,
Ж.Шайхысламовтың Сәйфүлмәлік дастаны, Ш.Құдайбердіұлының Ләйлі-Мәжнүні,
М.Көпеев, А.Байтұрсынов, С.Көбеев, С.Сейфуллин, С.Дөнентаев және т.б.
ақындармен қатар, Ш.Жәңгіров, А.Сабалұлы, Ж.Шайқысламов сияқты көптеген
кітаби ақындарымыздың туындыларында жоғарыда аталған араб шығармаларының
кейбір кейіпкерлері, хикаялары назирашылдық сипатта жырланып, көркем
баяндалады. Сондай-ақ, олар арабтың классикалық дүниелерінің желісі мен
сюжеттерінің негізінде жырлап қана қоймай, өз халқымыздың тұрмыс-
тіршілігіне қатысты төлтума туындыларын да жазды. Мысалы, Ш.Құдайбердіұлы
Нартайлақ-Айсұлу; А.Байтұрсынов Малшы мен маса,Қайыршы мен Қыдыр;
С.Дөнентаев Көк төбетке, Сұңқар мен қарғалар, Бозторғай, Бөшкенің
зары, т.б.
Қазақ және араб мәдениетінің өзара байланысының басты себептерінің бірі
қазақ жеріне ислам дінінің енуімен де байланысты болғанымен, халық арасына
кеңінен тараған шығармаларда дінге қатысы жоқ, өзге де көркем шығармалар
мол. Мұның өзі жоғарыда атап өткеніміздей халықтардың дүниетанымдық
ортақтығы, жақсылық пен жамандыққа, ақ пен қараға деген көзқарасының
жақындығынан болса керек. Дүниетаным мен түсініктің, талғамының жақындығы
қазақ халқының арасына тараған көркем бейнелердің сипатымен де байланысты.
Айталық, Мың бір түн ертегісі кейіпкерлерінің ішінде қазақ арасына кең
тарағандары – Лұқпан хәкім, даңқты патша Һарун Рашид, қайырымды Атымтай
жомарт және Әділетті Наушаруан (Ануширван). Қазақ ақындарының
шығармаларында аталған дидактикалық сарындағы кейіпкерлердің әрқайсысының
өмірі мен істеген іс-әрекеттері халыққа адамгершілік, ұлағаттық сияқты үлгі-
өнегеге бағытталған жақсы қасиеттерді уағыздауға қызмет жасайды. Мәселен,
Шалкиіз жыраудың Би Темірді хаж сапарынан тоқтатуға айтқаны атты
толғауындағы:
...Ай, хан ием, сұраймын:
Тәңірінің үйі кебені
Ибраһим Халилулла жасапты,
Ғазірейіл – жан алмаға қасапты,
Жығылғанды тұрғызсаң,
Жылағанды уатсаң,
Қисайғанды түзетсең,
Тәңірінің үйі бәйтолла,
Сұлтан ием қарсы алдыңда жасапты! –
деген үзіндіден жыраудың еліңе игі де қайырымды істер жасасаң, қасиетті
Мекке қаласындағы Бәйтулла , яғни қағба қарсы алдыңда тұр емес пе деп,
Темір биді райынан қайтаруға үгіттегенін көреміз [57, 41-42]. Мұндағы кебе
сөзінің түп төркіні қағба екенін айта кету керек. Ал, бәйтолла сөзі
араб тіліндегі Алланың үйі деген мағынада берілген.
Ақтамберді жыраудың Күлдір-күлдір кісінетіп толғауында:
Атымтай жомарт секілді
Атағым жұртқа білінсе! –
деп Мың бір түн хикаясын жетік білетінін білдірсе [57, 62], Ей,
азаматтар, шоралар өлеңіндегі:
Мекені іздеп нетесің,
Мекеге қашан жетесің
Әзір Меке алдыңда,
Пейіліңмен сыйласаң,
Атаң менен анаңды, –
деген жолдардан жыраудың Ислам дінінің шариғатын жақсы білетіндігін және
Жұмақ – ананың табанының астында деп келетін пайғамбар хадисін де осы
өлең желісінде өргендігін бағамдауға болады [57, 65]. Осындай діни
сауаттылық Үмбетей жыраудың толғауларында да көрініс береді. Мысалы,
жыраудың Бекболат биге айтқан толғауынан, оның пайғамбарлар тарихы
баяндалатын Қисас-уль-Анбияны жетік білетіндігі байқалады.
Мен пайғамбардан бастасам, –
Әңгімеге кетермін,
Едігеден бастасам,
Ертегіге кетермін [57, 75].
Мың бір түн ертегісінде сөз болатын, Меккедегі қасиетті Зәмзәм суы
жайындағы және Хатымтай жомарт пен әділетті Наушаруан туралы аңыздардағы
қасиеттері Бұқар жыраудың Күпшек санды күреңді деп басталатын өлеңінде
салыстыру, параллелизм тәсілдер арқылы поэтикалық құралдармен көркем
суреттеледі.
... Жасыл көлге маслихатқа келтіріп,
Зәмзәм суын) мыс табаққа толтырған.
... Ғаділдігін Наушаруан ғаділге жеткерген,
Жомарттығын Хатымтай жомарттан өткерген
Күнде меһман күзетіп,
Кесекілеп ет берген,
Имандының ісіне қарап бет берген [57, 106].
Мұндағы жырау өлеңінің сонарындағы Зәмзәм сөзі Ислам дінінің қазақ
даласына таралуымен байланысты деп жорамалдауға болады. Ал, Наушаруан мен
Хатымтай есімдері, тек Бұқар жырауда ғана емес, жалпы қазақ халқындағы
әділдік пен жомарттықтың эпитеттері іспетті.
Он бес жасында даңқы шығып, Шал атанған, Тілеуке Құлекеұлы өлеңдерінің
өн бойынан шығыстық дәстүрдің ізі айқын көрінеді. Әсіресе, Шал ақынның
Ислам дінінің қағидаларын және мұсылман адамды имандылықтан айыратын нәпсі-
дұшпанды көркем теңеулерімен шебер бейнелеген. Мысалы, ақынның Пасыл да
пасыл, пасылман атты толғауындағы мына бір үзіндіден әдеби айшықты
теңеулерді анық байқауға болады:
Нәпсің бір көкжал бөрідей,
Иманың бағлан қозыдай,
Егер тыю салмасаң
Иманыңды жеп кетер [57, 113]
немесе Ашу – дұшпан, болғанда, нәпсі – жауың, Иман – қой, ақыл – қойшы,
нәпсі – бөрі атты тағылымды өлеңдерінен ақынның имандылықты таза қазақи
дүниетаныммен дәріптегенін зерделеуге болады. Иманды қойға, ақылды қойшыға,
ислам дінінің мотиві нәпсіні бөріге теңеп, өлеңді поэтикалық айшықпен
көркемдеп, адамшылықтан тек батыл, мықты болғанда ғана айрылмайсың деп
насихат айтады.
Ашу – дұшпан болғанда, нәпсі – жауың,
Ақыл – тұрған алдыңда асқар тауың [57, 119],
Иман – қой, ақыл – қойшы, нәпсі – бөрі,
Бөріге қой алдырмас ердің ері,
Таяқты қатты ұстап қойшы тұрса,
Жоламас ешбір пәле, шайтан-пері [57, 136].
Шал ақынның өлеңдерін саралай келе, оның Ислам шариғатына да жетік
екеніне көз жеткіздік. Сондай-ақ, араб әдебиетінде кездесетін нәпсі мотиві
де ақын өлеңдерінен орын алғандығы байқалады. Араб халқының әдеби мұрасы
саналатын Құран Кәрімде, Мың бір түнде көп кездесетін Мекке мен Медине
қалаларының аттары мен Қап тауы, Перғауын сияқты сөздерді көп қолданатынын
бағамдадық. Оны ақынның Құдая, құдіретіңмен сақтағайсың атты өлеңінен:
Ойнағы жын-перінің Қап тауында,
Пенденің ойын, күлкі ден сауында,
Ер адам мақсатына жетпей қоймас,
Тілеуін алып өткен Перғауында [57, 116]
немесе Мекке менен Медине жолдың ұшы деп басталатын ақынның мына бір
шумақ өлеңінен де көруге болады.
Мекке менен Медине жолдың ұшы,
Алыс сапар дейді ғой барған кісі,
Ата менен ананы құрметтесең,
Меке болып табылар үйдің іші [57, 128].
Бұл жерде ақынның діншілдікті емес, қазақ дүниетанымына сәйкес,
алдымен, ата-ананы сыйла, құрмет тұт деген ислам қағидасын меңзеп тұрғаны
аңғарылады.
ХІХ ғасыр қазақ даласы үшін қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық
өзгеріске толы кезең болды. Мұндай тарихи жағдайлардың халықтың рухани
дүниесіне ықпал етері анық. Аталған кезеңде қазақ халқының мәдениеті мен
әдебиетіне Шығыс пен Батыстың әсері бірдей болды. Бір жағынан, діні бір
мұсылмандық Шығыстың рухани мұралары ел арасында кең тарап жатса, екінші
жағынан Ресей патшалығы бодандықты қабылдаған аймақтарға өзінің діни
миссионерлерін, жер аударылған зиялы қауым өкілдерін жібере бастады. Осы
кезеңде қазақтардан оқып, білім алған Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин,
А.Құнанбаев сынды ұлы ағартушы тұлғалар тарих сахнасына шықты. Олардың
халықты білімге, ғылымға ұмтылуға, басқа елдерден қалып қоймауға уағыздап,
адамгершілік пен имандылықты насихаттау мақсатындағы істеген істері мен
қалдырған мұраларының маңызы зор.
Ы. Алтынсарин әңгімелерінің мазмұны мен түрі, маңызы мен мәнін саралай
отырып, оның әңгімелерінің үлкен бір қыры – өз елінің шеңберінен шығып, шет
ел, бөтен жұрттардың өмірі мен тұрмыс-салты, тіршілігі, дүниетанымынан үлгі-
өнеге, ғибрат алу мақсатында тілге тиек етілуі. Ағартушының Үнді
әңгімесі, Үнді жұртының бір адамы деген әңгімелерінде үнді халқының
өмірінен хабар берсе, Данышпан қазы, Лұқпан хәкім, Алжир жұртының
патшасы, Шараиту-л-Ислам атты еңбектерінде араб жұртының тыныс-
тіршілігін, тұрмыс-салтын, өмірін суреттеп, мұсылманшылықты насихаттайды.
Бұлардан басқа ағартушының ағылшын, француз, қытай халықтарының өмірін
суреттейтін әңгімелері де бар.
Ыбырай Алтынсарин шығармаларының араб әдебиетімен байланысын саралап,
қарастырар болсақ, оның жалпы Шығыс мәдениетінің негізі, мәйегі саналатын
араб мәдениетімен жан-жақты таныс болғандығын әдеби мұраларын зерделей келе
көз жеткіздік. Ы.Алтынсарин Өсиет өлеңдер атты өлеңінде адамзат
баласының бір-біріне бауырмалдығын, олардың жұмылған жұдырықтай бір болуын:
Бәріміз бір адамның баласымыз
Жігіттер бір-біріңе қарасыңыз, –
деп насихаттай отырып, Құранда аттары аталатын пайғамбарлар: Дәуіт,
Сүлеймен, Ілияс және Жүсіп пен оның жары Зылиха сияқты аңызға айналған
тарихи кейіпкерлердің өмірлерін көркем әрі көне хикаялар негізінде дәл
баяндауына қарағанда, ағартушының араб әдебиеті мен тарихын білгенін ұғуға
болады.
Көрнекті ғалым Б.Кенжебаев та Ы.Алтынсариннің тек орыс әдебиетімен ғана
емес, Шығыс әдебиетімен де таныстығын Әдебиет белестері атты кітабында
айтып өтеді [58, 157]. Оның Лұқпан хәкім әңгімесіндегі Лұқпан бейнесі
де қазақ аңыз-әңгімелері мен поэзиясында ерекше орын алған. Ыбырайдың
Лұқпан хәкім жайындағы әңгімесі Ә.Дербісәлиннің Ыбырай Алтынсарин (өмірі
мен қызметі туралы) атты жазған зерттеу еңбегінде жан-жақты талданып, сөз
болғандықтан, қайталап жатуды артық санадық.
Ыбырайдың Мың бір түн ертегісінен алып жазған әңгімесінің бірі –
Жомарт. Бұл әңгіме оның Хрестоматиясында жарияланады. Ел аузында кең
тараған аңыздың түп негізі Мың бір түнге барып тірелетіні және оның екі
жүз алпыс сегізінші түні айтылған әңгіме екені мәлім. Кезінде белгілі
әдебиетші ғалым Ә.Дербісәлин де бұл әңгіменің Атымтай жомарт деген
аңыздың негізінде шыққандығын айтқан [59, 158]. Ыбырай Алтынсариннің әдеби
мұраларын зерделей келе, оның Таза бұлақ атты әңгімесінің желісі шығыстық
араб аңызымен сабақтас деп жорамалдаймыз. Осы әңгіменің сюжетін бағамдап
көрейік. Үш жолаушы бір бұлақтың басында кездесіп, су ішіп қанғаннан кейін,
тастағы: Ей, жолаушы болсаң, осы бұлақтай бол! – деген жазуды оқиды.
Жолаушылардың бірі саудагер, екіншісі молда екен. Олар жазудың мағынасы
өздерінің мақсаттарына сәйкес жориды. Үшінші адам көркем келген бір әдемі
жігіт екен. Ол жазуды таза, ақжүрек адам бол дегені деп шешеді. Әңгіменің
мазмұнынан оның Мың бір түн хикаяларының сарынын көруге болады.
Қазақтың төл ертегі аңыздары негізінен ертеде бір бай болыпты немесе
хан, патша деп басталып, оқиға содан әрі қарай өрбитіні мәлім десек, мұнда
үшеуі үш түрлі адам және соның ең кішісі ақылдылығымен дараланады. Сонымен
қатар, араб ертегі, аңыздарының негізгі ерекшеліктерінің бірі – мұнда өмір
тәжірибесі арқылы түйілген ойлар, жинақталған пікірлер, қорытылған
тұжырымдар т.б. көбінесе үлгі, өнеге, тағылым күйінде баяндалады да, өмір
туралы философия мен дидактика өзара астасып отырады.
Кезінде Ы.Алтынсариннің әдеби мұрасын зерттеу барысында осы Таза
бұлақ әңгімесінің түп төркінін Ә.Дербісәлин ауыз әдебиетімізден кездестіре
алмағанын айтқан [59, 159]. Демек, біздің пайымдауымызша, бұл әңгіменің
төркінінде араб әдебиеті үлгісі жатуы ықтимал.
Шамамен 1880 жылы аймақтағы елдерде ашылған мектептерде дін сабағы
өтілсін деген Ресей патшасы халық ағарту министрлігінің нұсқауы шыққаннан
соң, Ыбырай Алтынсарин мұсылмандықты ұстанатын қазақтар ислам дінінен дәріс
алу керек деген оймен 1882 жылы Шараиту-л-Ислам (Ислам шарттары) атты оқу
құралын араб қарпінде жазып, Қазан қаласында бастырып шығарады. Аталған
еңбек төрт тараудан тұрады. Бірінші, Аллаға иман келтіру және оның қазақша
мағынасы мен түсінігі; екінші, мұсылман парыздары: намаз, ораза, зекет,
қажылық сияқты мәселелер; үшінші, ахлақ, яғни мұсылман адамның мінез-
құлықтары мен адамгершілігі жайында; төртінші, намазда оқылатын дұғалардың
қазақша мағыналары. Ағартушының бұл еңбегі кеңестік идеология билік құрып
тұрғанда дінді уағыздайды деген желеумен зерттеу нысанына алынбады.
Ы.Алтынсаринның атақты Кел, балалар, оқылық атты өлеңінің алғашқы
жолы Бір Құдайға сыйынып деп басталатыны белгілі. Кеңес заманында осы
жолының алынып тасталғаны, тек соңғы жарияланған нұсқаларында ғана қайта
қалпына келтірілді. Бір Аллаға сыйыну да араб мәдениеті, араб діні арқылы
енген дүниетанымның көрінісі ретінде танылады.
Қазақ әдебиеті мен араб әдебиетінің сабақтастығы туралы сөз қозғағанда,
қазақтың бас ақыны Абайға соқпай өтуге болмайды. Ұлы ақынның
шығармаларындағы шығыстық араб әдебиетімен байланысы жөнінде іргелі
мәселені ғылыми тұрғыдан зерделеу ісіне жол ашқан ғалым М.Әуезов болды.
Содан бері Абай мұраларының Шығысқа қатысы жайында қазақтың бүкіл ғалымдары
қалам тартқан десек артық айтқандық болмас. Ақын шығармаларының Шығыс
әдебиетіне қатыстылығы жайында, әсіресе, М.Әуезов, З.Ахметов, С.Қасқабасов,
М.Мырзахметов, Ө.Күмісбаев, А.Қыраубаева және т.б. ғалымдар нақтылы ғылыми
еңбектер жазған. Біз осы зерттеу жұмысымызда Абай Құнанбаевтың тек араб
әдебиетімен байланысы жайында ой қозғамақпыз. Қазақтың ұлы ғалымы М.Әуезов
Әр жылдар ойлары атты еңбегінде Абай мұраларын саралай отырып, Тегінде,
Абай шығармаларының барлық қор, нәрі үлкен үш арнадан құралады. Бұның
біріншісі, ең молы – қазақтың халық әдебиетінің мұра-тумалары, екіншісі –
Шығыс әдебиетінен келген және ең аз сезілетін белгілер, үшіншісі – Батыс
әдебиетінің үлгі өрнектері [3, 199]. Абай ұлағатының биікке көтерілуіне,
дүниетаным көкжиегінің кеңеюіне ықпал еткен екінші арна – негізінен
шығыстық араб әдебиеті десек, артық айтқандық болмас.
Абайдың бізге жеткен Әзімнің әңгімесі поэмасының бөлігі Мың бір түн”
ертегісінің назирашылдық дәстүр негізінде өлеңмен қайта жырланған туынды
нұсқасы деп түсінеміз.
Шығыс аңыздарының бірінің негізінде жазылды деп айтылып жүрген ұлы
ақынның Масғұт поэмасының да түп негізі араб аңызына барып тіреледі.
М.Әуезовтің пайымдауынша, Масғұт поэмасындағы Масғұттың тіршілік еткен
шаһары – Бағдат, Һарун Рашид халифтің тұсында болса керек. Араб
әдебиетіндегі бұл шығарма Абайдың эстетикалық ой-пікірлерімен
ұштасқандықтан, ақын қаламы арқылы қазақ жерінде қайта түлеген. Абай осы
поэмадағы басты кейіпкер Масғұт арқылы өзінің қоғамдық, әлеуметтік
көзқарасын, өмірден түйген түйіндерін әңгіме арқауына айналдырады.
Адамгершілік пен әділдікті ту етіп ұстаған Масғұт мүсәпір шалды жабылып
сабап жатқан ұрылардан арашалау үшін көзсіз ерлікке барады.
Дәруіш кейпіндегі қыдыр атаның берген үш алмасының ішінен қызылын
таңдауы да, Масғұттың ақылдылығын көрсетеді. Көп оқыған ақылы кемел
болғандықтан және өз дәулеті өзіне жететіндіктен ақ алма мен сары алманы
алмай, әйел затына жақын болсам, пайдасы болмаса зияны тимейді деген
көрегенділікпен қызыл алманы алады. Себебі ол өмір сүрген қоғам қараңғы,
надан болғандықтан, көп ақыл мен мол байлықтың қайыры жоқ, пайдасы шамалы
деп ойлайды. Белгілі абайтанушы ғалым М.Мырзахметов Абайдың Масғұт
поэмасындағы бұл таңдауды жасаған мақсаты толық адам танымын таратуды
кәдеге асыру деген ой айтады [60, 172 б.]. Ұлы ақын жағымды образды
жасағанда, оның ізгі қасиеттерінен үлгі, өнеге аларлықтай сомдап, өзінің
идеялық-эстетикалық ұстанымдарын шығармада көркем суреттеген.
Абайдың мәнді де мағыналы, әрі философиялық еңбектерінің бәрі де
кемеліне келген шақта дүниеге келгені белгілі. Сонымен қатар Абай өзінің
тиянақ таппаған тынымсыз көңілін дінге қарай бұрғанда, мұсылманшылық дініне
бұрады. Тағы да халық, мағшұқ, дәһри, ләмәкән сияқты анық исламият
сөздігін пайдаланып отырады, – деп М.Әуезовтің айтқан тұжырымы да біздің
ойымызды нақтылай түсері хақ [3, 128 б.].
Қазақ әдебиеті тарихына кітаби ақындар деген атпен кірген ХІХ
ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында қазақ ақындарының үлкен шоғыры
болғаны белгілі. Кітаби сөзі шартты түрде болса да, термин ретінде
қалыптасқанын әдебиетші ғалымдардың зерттеулерінен көруге болады. Олар
Бұхара, Ташкент, Самарқан, Қазан, Уфа сияқты қалалардағы мектептер мен
медреселерде білім алып, өз шығармашылықтарында ағартушылық идеяларымен
ерекшеленді. Араб, парсы, түрік тілдерін жетік меңгерген кітаби ақындар
Шығыс әдебиетінің классикалық үлгілерін қазақ даласында насихаттап,
жырлауда айрықша танылады. Б.Кенжебаев кітаби ақындар жайында Олар екі
түрлі мәдениетпен танысып, екі түрлі әдеби дәстүрден нәр алған. Бірі қазақ
халқының бұрынғы мәдени байлығы мен әдеби қазынасы, екіншісі мұсылмандық
Шығыстың ертедегі әдебиеті, – деп тұжырым жасайды [14, 11 б.].
Кітаби ақындарды діншіл, жазған шығармаларының көркемдік жағы әлсіз,
сапасыз деген пікір үстем болып, біраз уақыт зерттеу нысанына алынбағаны
белгілі. Кеңес заманында ғасыр басындағы ақындарды менсінбеушілік, жете
бағаламаушылық болғандығын, тіпті, шын мәнінде әдебиет болған жоқ деген
секілді ұшқары пікірлердің өріс алғанын ғалым Б.Кенжебаев орынды атап
өтеді [59, 186 б.].
Қазақ әдебиетінің алғашқы кәсіби сыншысы, академик М.Қаратаев Ізденіс
іздері атты еңбегінде бұл жайында былай деп жазады: Кітаби ақындарды
көпке дейін дұрыс түсінбей келдік. Тіпті, оларға қырын да қарап келдік.
Сондағы уәжіміз – әлгілердің бәрін діншілдер деп теріс түсіну еді. Ал бұл
жиырмасыншы жылдары пролеткультшілдердің Пушкинді тарих кемесінен лақтыру
керек дегені сықылды сорақылық болатын [61, 172 б.].
ХХ ғасыр басындағы әдебиетті зерттеген ғалым Ы.Дүйсенбаев Қиссашы
ақын, Кітаби ақын деу қолдан жасалған терминдер. Сондықтан да олардың
шығармаларын зерттеп, талдап барып идеялық-көркемдік сапасын анықтау керек.
Болмаса бұлай атау жаңсақтық дегенді алға тартады [62, 27 б.].
Профессор Б.Шалабаев қиссалар жайында ой толғай келіп, қиссаларды дұрыс
тану ісіне сыңаржақ социологтар мен космополиттердің де кесірі аз тиген жоқ
деп кеңестік идеологиямен сусындаған әсіре коммунистердің тигізген зиянды
әрекеттерін сөз етеді [63, 242 б.].
ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиетінің дамуы мен оның қайраткерлері
жайында әдебиетші ғалымдардың барлығы дерлік қалам тартып, олардың
шығармашылықтарын зерделей келе ұстанған принциптеріне қарай әдеби
бағыттарын анықтауға тырысқан. Белгілі ғалым Б.Кенжебаев бұл қаламгерлерді
ұстанған бағытына қарай ағартушылар және ағартушы демократтар деп бөлсе
[58, Б. 189-190], әдебиетші ғалым Ө.Әбдіманов ХХ ғасыр басында үш әдеби
бағыт болды. Олар: ағартушы ақын-жазушылар, ағартушы демократ ақын-
жазушылар және буржуазияшыл-ұлтшыл ақын-жазушылар – деп саралайды [64, 82
б.].
Кітаби ақындар араб, парсы әдебиетінің классикалық туындыларын қазақ
жерінде жаңадан жаңғыртып жырлап, оларды кітап қылып бастырып
шығарғандықтан осылай аталып жүр деген ғылыми тұжырым бар [65, 201 б.].
Профессор Н.Келімбетов: Шығыс хикаяларының желісіне құрылған қиссалар
жазып, кезінде нәзира дәстүрін ұстанған бір топ ақындар қазақ әдебиеті
тарихында кітаби ақындар деп аталып жүр, – деген пікір айтады [66, 325
б.].
Кітаби ақындар Жүсіпбек Шайхысламов, Ақылбек Сабалұлы, Шәді Жәңгіров,
Ораз молда, Молда Мұса, Мақыш Қалтаев, Нұржан Наушабаев, Мәделі қожа, Әсет
Найманбаев, Тұрмағамбет Ізтілеуов, Шораяқтың Омары және т.б. қазақ
әдебиетін жанрлық, тақырыптық тұрғыдан байыта отырып, адал махаббат пен
адамгершілік идеясын уағыздайтын, халықтың мақсаты мен мүддесін көрсететін
шығармаларды дүниеге әкелді. Бұл ақындардың шығармашылығын саралай отырып,
профессор Ө. Күмісбаев оларды кітабилық сатыда қалып қоймай, өзіндік
көркемдік ізденістерімен туындыларын жоғары сапаға көтеріле білген және
кітаби ақын деген аясы тарлау терминге тықпалауға болар ма екен деп, бұл
ақындардың өлеңдері мен көркем дастандарын кітабилық деңгейден анағұрлым
жоғары екенін айтып өтеді [42, 58 б.].
Аталған ақындардың ішінде айрықша танымал болғандары: Жүсіпбек
Шайхысламов – Жүсіп-Зылиха, Шәкір-Шәкірат, Сал-сал, Зарқұм, Мұңлық-
Зарлық, Дариға қыз, Кербаланың шөлінде; Шәді Жәңгіров – Қисса қырық
уәзір, Атымтай хикаясы, Қамару-з-заман, Назым сияр Шариф; Ғашық уа
мағшуқ, Орақ-Күлше хикаясы; Әсет Найманбаев – Ағаш ат, Үш жетім қыз;
Әріп Тәңірбергенов – Зияда-Шамұрат, Қожа Ғафан, Таһир; Кете Жүсіп
Ешниязов – Сұрмерген, Шаһзада, Қарасақал Ерімбет – Садуақас сақи,
Атымтай хикаясы; Ақылбек Сабалұлы – Бозжігіт, Мағшұқнама, Нұрбатыр,
Қисса Қаһарман; Мұсабек Байзақов – Ұры мен жолбарыс, Опасыз жар,
Сұлу әйел мен молда, Тұрмағамбет Ізтілеуов – Лұқман хәкім, Рауа Бану,
Тұтқын қыз, Ата мен бала, Шораяқтың Омары – Мағауия, Һақ Сүлеймен,
Әбу Шаһма және т.б.
Мұсылмандық Шығыс әдебиетінің классикалық үлгілерін қазақ топырағында
өзіндік мәнермен дамытқан ақындардың бұл шоғырын тану, бағалау туралы
шығыстанушы ғалым Ө.Күмісбаев былайша ой қорытады: Қазақтың ауыз
әдебиетінде де, кейінгі жазба әдебиетінде де Шығыс әдебиетінің әсері айқын
көрінеді. Сол тұстағы кітаби ақындар деп жүрген ақын-жазушыларымыз осы
орайда көп қызмет атқарды. Олар қазақ әдебиетін азды-көпті еңбектерімен
байытып ілгерілетуге ат салысты [67, 208 б.].
Жоғарыда аталған ақындардың шығармаларында бір ақын жырлаған тақырыпты
басқа ақынның қайталап әңгімелеп, тың дастандарды дүниеге әкелу дәстүрі
ежелден келе жатқан өлең шумақтарын пайдалану және олардың жырларындағы
сюжеттік ұқсастықтардың ұшырасатындығын байқауға болады. Айталық, Ақылбек
Сабалұлының 1911 жылы жарияланған Мағшұқнамасындағы:
Көргенде дидарыңды іш қайнайды,
Екі алма кеудеңізде қисаймайды.
Бетіне бір жалт етіп қарағанда,
Аласыз қара көзі нұр жайнайды. –
деген өлең жолдарының алғашқы екі жолын Абайдың сөздері екендігін және
Нұрбатыр, Қисса Қаһарман сияқты жырларында да осындай ұқсастықтарды
байқауға болады. Осындай ерекшеліктерді басқа да кітаби ақындардың
шығармаларынан кездестіруге болады.
Қазақ әдебиеті мен Шығыс әдебиетінің байланысын зерделей отырып,
көрнекті ғалымдар М.Бөжеев пен З.Ахметов кітаби ақындардың қаламынан шыққан
шығыстық сарындағы қисса-дастандардың мазмұны мен көркемдік ерекшеліктеріне
қарай оларды үш топқа бөледі [68, 540 б.].
Бірінші топқа дінді уағыздап, исламның қағидаларын насихаттайтын Сал-
сал, Зарқұм, Сейітбаттал сияқты шығармаларды жатқызады. Бұл топқа
енетін шығармаларды кешегі кеңестік кезең саясатының әсерімен идеялық құны
төмен, кертартпа, діни фанатизмге тән сарындарға толы әрі көркемдік жағынан
солғын туындылар деп сипатталған.
Екінші – көршілес елдер мен басқа Шығыс халықтарының ежелгі аңыз-
әңгімелері: Шаһмаран, Қисса Сейфулмәлік, Абулхарис, Шәкір-Шәкірат,
Мың бір түн, Ләйлі-Мәжнүн, Таһир-Зуһра, Фархат-Шырын сияқты
шығармалар. Бұл туындылардың ана тілімізде сөйлеуі қазақ халқы мен Шығыс
елдерінің арасындағы мәдени қарым-қатынастардың нәтижесі ретінде
сипатталып, халықтық негізі бар, елдің талап-тілегінен, арман-мүддесінен
туындаған әрі өн бойына ғибратты сөздер мен көркемдік-эстетикалық
жетістіктерді дарыта білген, тарихи мәні зор шығармалар екендігі
көрсетіледі.
Үшінші топқа шығыстық сюжетке құрылғанымен қазақ әдебиетіне сіңісіп,
ұлттық характерімізге негізделген төл шығармаға айналған туындыларды
жатқызады. Мұндай сарындағы шығармаларға: Мұңлық-Зарлық, Бозжігіт
секілді оқиғаны баяндау ерекшелігі өзгерген, қазақ әдебиетінің төлтумасы
болып кеткен жырларды топтайды. Бұлай саралағанда ескеретін бір нәрсе осы
топқа ана жыр, мына топқа мына жыр жатады деп бөлудің қиындығы да назардан
тыс қалмайды.
Сондай-ақ қазақ даласында кең тараған Шығыстың әдеби нұсқаларын
зерделей отырып, Діни қиссалар мен аңыздардың ислам дінін халыққа
насихаттау мақсатында дүниеге келгенін, ал Бозжігіт, Шәкір-Шәкірат,
Ләйлі-Мәжнүн және т.б. жырлардың елді адамгершілік пен ізгілікке,
қайырымдылық пен сүйіспеншілікке шақыру ниетінен туғанын айтады.
Сонымен бірге, шығыстық дастандарға іргелі зерттеу жасаған
әдебиеттанушы Б.Әзібаева да шығыстық дастандардың қалыптасу тарихын саралай
отырып, оларды сюжеттік, жанрлық тұрғыда зерделейді және Шығыстың романдық
дастандарының қазақ әдебиетіне тигізген ықпалының екіжақтылығына назар
аударады [69, 9 б.]. Бірін классикалық дастандардың ұлттық нұсқаларының
жасалуы мен таралуы десе, екіншісін, қазақтың төлтума дастандарының
қалыптасуына негіз болуы, – деп орынды атап көрсетеді.
Шығыстық қисса-дастандарды әр түрлі белгілеріне қарап жіктеп, жүйелеуде
белгілі ғалымдар А.Қыраубаева мен Ө.Күмісбаевтың да еңбектерін ерекше атап
өту керек.
Қазақы салт-дәстүрлердің шығыстан енген жырларда көрініс табуы, олардың
түпнұсқадан бірте-бірте алыстап, ұлттық сипат ала бастағаны деп ұғуға
болады. Мысалы, Ақылбек Сабалұлы жырлаған Бозжігіт дастанында кездесетін
қазақ салтына тән, жар-жар айту үлгісінің көрініс беруін мына үзіндіден
көруге болады:
Әлһамду сүре Құранның
Басында тұр жар-жар!
Пайғамбарлар Алланың
Қасында тұр жар-жар!
Бірі меруерт, бірі маржан,
Тізіліп тұр, жар-жар!
Бірің – хан дүр, бірің – ханша,
Жар болыпсыз жар-жар! [70, 37 б.].
Қазақ дастандарына терең талдау жасаған ғалым Б.Әзібаева қазақ арасында
тараған дастандардың екі формасын ашып көрсете келе, Бозжігіт, Назымбек
пен Күлше, Жаскелең, Бозаман секілді дастандарда шығыстық
дастандардағы образдар жүйесін, сюжеттік құрылымдар мен фабуланы және
мотивтерді пайдалану үрдісі сақталып, қазақ топырағында қайта жырлануы мен
әр түрлі деңгейде өңделуіне қарамастан, бұл шығармаларды ұлттық нұсқа
ретінде қарастыруға болады деп тұжырым жасайды [69, 9 б.].
Мұндай араласып жүретін өлең ұйқастарының қиссаларда мүлде өзгеріп, тек
қара өлең құрлысының негізінде өрілгенін көруге болады. Мұндай ғылыми
тұжырымды белгілі ғалым М. Бөжеев пен академик З.Ахметов те қазақ әдебиеті
мен Шығыс әдебиетінің байланысын зерделей отырып атап өткен болатын [68,
543 б.]. Онда Жүсіп-Зылиханың татар әдебиетіндегі нұсқасында алғашқы үш
жолдың аааб болып, шығыстық қалпын сақтағандығын, ал қазақ тіліндегі
нұсқасында ааба түріндегі қазақтың қара өлең ұйқасына өзгеруін шығармадағы
шығыстық сарынның бәсеңдеп солғын тартуы деп зерделейді.
Кітаби ақындардың жазған жырларында шығарманы айшықтап, көркемдігін
әйгілеп тұратын троп түрлерінің көркем қолданылғанын зерделей отырып,
олардың ақындық өрелерінің биік екенін көреміз. Айталық,
Нұр жүзіңді жүзіктей,
Боз қыраудай үсітпей,
Зылиха мен Жүсіптей,
Сабыр қылсаң керекті! –
деген жыр жолдарында А.Сабалұлы Қарашаштың сұлу келбетін жүзікпен салыстыра
суреттеу арқылы теңеудің тамаша үлгісін көрсетсе [70, 22 б.],
Біз дарияның гауһары,
Біз теңіздің жауһары,
Алтын, күміс армандап,
Бізді іздесең табарсың. –
деп келетін қыздың жігітке берген жауабында өзін дария мен теңіз түбінде
ғана болатын, оңайлықпен қолға түспейтін дарияның гауһары, теңіздің
жауһары сияқты оңайлықпен қолға түспейтін інжу-маржанға тікелей балаған
Қарашашты керемет метафорамен сипаттаған [70, 23 б.]. Сондай-ақ,
Сен бір сурет назырсың,
Өлеңімсің – назымсың,
Ойымдағы армансың,
Қыста аңсаған жазымсың. –
деген шумақта да назырсың, назымсың секілді сөз қолданыстары автордың
ақындық шеберлігін көрсететін метафораның әдемі үлгісі деуге болар еді [70,
24 б.]. Осындай жыр-кестедегі сөзбен салынған әдемі ою-өрнектерді басқа
қисса, дастандардан да көруге болады. Мәселен, Таһир-Зуһра қиссасында
Таһирдің патша жарлығы бойынша елден аластатылған кездегі Зуһраға айтқан
назымын мынадай көркем теңеулер арқылы суреттейді.
Ботасынан айрылған,
Түйедей боздап қалдың сен.
Көп тобынан айрылған,
Құстай шулап қалдың сен [70, 208 б.].
Сонымен қатар, арабтан енген осынау жыр мен қазақтың төл жыры Қозы
Көрпеш Баян сұлу жырын сабақтастыратын ортақ мотивтің болуы да тарихи
тамырластықты дәлелдей түскендей. Мәселен, Қозы Көрпеш Баян сұлу жырында
Қозы мен Баянның арасына Қодар килігіп, олардың өліміне себепші болады және
ғашықтардың арасын ана дүниеде де бөліп тұрайын деген оймен орталарына
тікенек болып өсіп шығыпты деген аңыз ел аузында сақталған. Дәл осындай
сарын Таһир-Зуһра қиссасында да кездеседі. Онда Таһир мен Зуһраның
арасына тікенектей қадалған Ғараб атты сұм, қыздың сыртынан тон пішіп
өзіндік санап, екі жастың өліміне себепші болады және олар өлгеннен кейінде
араларын тікенек болып бөліп тұрады. Оны мына өлең шумақтарынан көруге
болады:
Тамам жұрт қайтып кетті жиылысып,
Тағдырға қылар шара бар ма десіп.
Қабірінің үстіне Зуһраның,
Жасарып пайда болды ақ гүл өсіп.
Қызыл гүл шықты үстіне Таһир ердің,
Тілеуін әр пенденің тәңірім бердің.
Екі әсем жапырақ шықты екеуіне,
Қарасаң тамашасын осы жердің.
Құдайым құдіретпенмұндай қылдың,
Тікенек үстіне шыққан Ғараб құлдың.
Екі гүл қосылайын дегенінде,
Түседі арасына екі гүлдің [70, Б. 247-248.].
Жалпы шығыстық арабтың әдеби үлгілерінің тақырыптық, идеялық, сарындары
жағынан болсын, оқиғаны суреттеу шеберліктері мен көркемдеуіш құралдарды
қолдану ерекшеліктері болсын қазақ халқының ауыз әдебиеті нұсқаларымен
үйлесіп отыратынын байқауға болады. Бұл жырлардың қазақ әдебиетінде қисса,
дастан жанрларының қалыптасуына, дамуына әсер еткені айқын.
Арабтың Мың бір түн, Ләйлі-Мәжнүн, Кәлилә мен Димнә секілді
жәдігерлері мен Ислам дінінің пайда болып, әлемге таралуына байланысты
туған әдеби үлгілерінің қазақ тілінде жасалған нұсқаларынан қазақ
әдебиетінің араб әдебиетімен тарихи байланысын, ежелден келе жатқан терең
тамырлы қарым-қатынасын көруге болады.
Қазақ жазба әдебиетінің араб әдебиетімен байланысын тереңдеткен,
дамытқан тұлғаның бірі – Мәшһүр Жүсіп Көпеев. Ақынның араб әдебиетінен
ауысқан көшпелі сюжеттердің желісімен жазған қиссалары мен мысалдары,
өлеңдері мол. М.Ж.Көпеев араб мәдениетімен, әдебиетімен терең танысып,
олардың таңдаулы үлгілерін өз шығармаларына арқау еткен. Еңбектердің
көркемдік-идеялық ерекшеліктері мен кейіпкерді сомдау мәселелерінде өзара
сабақтастық айқын байқалады.
М.Көпеев Шығыстың классикалық әдебиетіне, оның ішінде араб әдебиетіне
Бұхара, Қоқан, Самарқан, Ташкентте болған кезінде танысып қанығады. Сол
кездері қазақ даласында Ислам дінінің кең өріс алуына байланысты көптеген
ақындар мен білім алуға ұмтылған адамдар мектеп-медреселерде сауаттарын
ашып, болашақ дүниетанымдарын қалыптастырды. Мұндай оқу орындарында оқыған
шәкірттер тек Ислам шариғатынан ғана дәріс алып қоймай, араб, парсы
мәдениетінен, классикалық әдебиетінен рухани нәр алып, әлем әдебиетімен
танысты.
Араб халқының негізгі рухани мұрасы Құран кәрім десек, сол қасиетті
кітаптағы оқиға сюжеттері, оның кейіпкерлері ақын шығармашылығының өзегіне
айналды. М.Көпеевтің шығыстық әдеби үлгілердің сюжетіне жазған Жер мен
көк, Құдайым жексенбі күн жер жаратты, Миғраж, Пайғамбардың дүниеден
өтуі, Мұхаммед пен Әбужаһил, Хаятбақшы, Әдһам диуана және Ибраһим
және т.б. аңыз дастандары, аңыз өлеңдері мен риуаяттары, насихат өлеңдері
мен мысалдары том-том кітапқа сыярлық.
М.Көпеевтің шығармашылық мұрасы кеңестік солақай саясаттың салдарынан
дербестік алғанға дейін, зерттеу нысанына алынбай келді дегенмен де
Б.Кенжебаев, Е.Ысмайлов, Ы.Дүйсенбаев, А.Қыраубаева, Ш.Сәтбаева,
А.Жақсылықов, Ө.Әбдіманов, С.Сүтжанов, Е.Жүсіпов және т.б. әдебиетші
ғалымдар ақын шығармаларының маңыздылығы мен көркемдік ерекшеліктеріне,
шығыстық тамырына терең үңіліп, жан-жақты ғылыми пікірлер айтып, зерттеу
жасады.
Ақын Жер мен көк атты қиссасында Алланың тоқсан тоғыз сипатын, оның
жалғыздығын, атасы да, анасы да болмайтынын айта отырып, Алла дүниені
жаратқанда, әуелі Мұхаммед пайғамбардың нұрын:
Кім білер әуел-ахыр хақтың сырын,
Нәрсе жоқ бір өзінен басқа бұрын.
Ғаламға өзін заһар қылмақ үшін,
Жаратты Мұхаммедтің әуел нұрын [71, 105 б.].
Содан кейінгі Ғаршы мен Күрсіні, сегіз жұмақ пен төрт періштені және жеті
тозақты, жеті қат көк пен жеті қат жерді жаратқанын былайша баяндайды:
Осылай жаратыпты әуел нұрды,
Жаратқан тәннен бұрын ақыл-ойды
Ерітіп жасыл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz