Жүсіп Баласағұн (1020- ) - ақын, ойшыл, ғалым, мемлекет қайраткері
ҚАЗАҚ АҚЫН-ЖЫРАУЛАРЫ МЕН ФИЛОСОФТАРЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-САЯСИ КӨЗҚАРАСТАРЫ:
ЖҮСІП БАЛАСАҒҰН
Жүсіп Баласағұн (1020-?) -
ақын, ойшыл, ғалым, мемлекет қайраткері
Ж. Баласағұнның моральдық-этикалық мәселелерді көтеретін Құтты білік
дастаны мемлекетті басқару әдістерін, адамгершілік принциптерін, қоғамдық-
саяси мәні бар түрлі ережелер мен заңдарды, әдет-ғұрыптар нормасын
қамтыған, энциклопедиялық дәрежеде жазылған көркем туынды болып табылады.
Дастанның басты идеялары төрт принципке негізделіп жазылған: 1) мемлекетті
дұрыс басқару үшін әділ заңның болуы; 2) бақ-дәулеттің басқа қонуы; 3) ақыл-
парасаттың қоғамдық рөлі; 4) қанағатшылдық мәселесі. Осы принциптерді
ұстанған еңбектің негізі әділдік (Күнтолды), бақыт (Айтолды), ақыл
(Ойтолды), молшылық (Жетелеуші) сияқты кейіпкерлердің сұхбаты іспеттес
жүргізіледі. Адамгершілік, имандылықты насихаттайтын саяси-философиялық
трактат идеясы әл-Фарабидің Қайырымды қаланың тұрғындарының көзқарастар
жайындағы ойлармен ұқсас. Бұл еңбек өз уақытында Қытай, Үндістан, Араб,
Парсы ғұламалары тарапынан жоғары бағаға ие болды.
Ж. Баласағұн өз шығармасында заманның бұзылғандығы, достардан жапа
шеккендігі туралы баяндайды. Ол адамдардан кісіліктің жоқтығы, ағайын-
достық арасындағы қарым-қатынаста жаттан айырмашылығының болмауы, халық
арасында иман, сенім мен жақсы қасиеттің қалмағанын өкіне баяндайды.
Сонымен бірге, жігіттікке ашынып, өкініп, қарттық туралы да айта келе, ол
өзіне ақыл-кеңес беру арқылы, қоғам мүшелеріне ықпал еткісі келеді. Ақынның
дастан жолдарында айтылған мына сөздері:
Сөзді тура, ащы, қатты сөйледім,
Түзу сөзді ұғар түзу ел дедім.
Оқушыға аса ауыр келмесін,
Ашық айтып, көрінгенді термедім! (Құтты білік Көне түрк тілінен
аударған, алғы сөзі мен түсініктерін жазған А. Егеубай. –А, Өлке, 2006. –
622 б.), - оның шын мәнінде ел жағдайына немқұрайлы қарамағандығын
көрсетеді
Жалпы ақын адамның кемелдену жолдарын айқындайды. Оның барлық
көріністері өлең жолдарында айтылады және оның сапалық белгілері мынада деп
ойлаймыз: 1. Адам баласының қадір-қасиеті – білім мен ақылда. Ол адам
кемелденуінің алғашқы жолы. Ғылым іздеу – мұсылманның бір парызы; 2. Тілдің
пайдасы мен зияны бірдей; 3. Ізгілік – адамзат үшін ең қажетті қасиет; 4.
Даңқ пен дәулетке мастанба, ол бір орнында тұрмайды; 5. Әділеттің жолын қу,
шыншыл бол; 6. Сараңдық пен ашкөздіктен аулақ бол; 7. Иттердің басшысы
арыстан болса, иттер де арыстандай күркірер, ал арыстандардың басшысы ит
болса, иттің тірлігін қылар; 8. Тексіз кісі уәзір бола алмайды. Бек қандай
болса, уәзірі де сондай; 9. Намысшыл ер бол; 10. Өз пайдаңнан гөрі ел
пайдасын ойла. Қайырымды бол (Қыраубаева А. Ежелгі әдебиет. 5 томдық
шығармалар жинағы. – 2 том. – Алматы, 2008. –
Ақтамберді Сарыұлы
Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Мында өту: шарлау, іздеу
Ақтамберді Сарыұлы (1675, қазіргі Оңтүстік Қазақстан, Қаратау, — 1768 —
қазіргі Шығыс Қазақстан облысы Абай ауданы Жүрекжота мекені) — жырау,
қолбасы, қазақтың көне жыраулық мектебінің белді өкілі, дипломат. “Он екіде
аттанып, қылыш ілдім білекке” дегеніне қарағанда күреске ерте араласқан
жауынгер жырау санатына жатады. Тұрмыстың қыр-сырын, отбасы, елдік, ерлік,
жер мәселелерін жырларында жақсы бейнелейді. Қысқа нақыл, шешен сөздердің
шебері. 1742 жылы Орта жүз ру басшыларының Орынборда ант беру жиналысына
өкіл болды. 1738 — 1752 жылдары қазақ-қалмақтың қанды қақтығыстарының
барлығына дерлік қатысқан. “Ақтабан шұбырынды” оқиғасының зұлмат қан кешуін
бастан өткерген. Ес білгеннен бастап 70 жыл бойы ат үстінен түспей, елі мен
жерін қорғаған қас батыр, айтулы шешен, қабырғалы би, атақты жырау. Қазақ
жауынгерлерінің азаттық, құлдық жөніндегі түсініктері, көшпелі халықтың
тыныс-тіршілігі, болашаққа деген сенімі, адалдық-жауыздық, қиянат,
әділетсіздік хақындағы таным-түсініктері Ақтамберді талғамынан өтіп жыр-
толғауға айналған.[1]
[өңдеу] Шығармашылығы
Ақтамберді өз ғұмырнамасын толғауларына көркемдік қуаты зор, келісті
нақыштармен түсірген. Шығармалары зиялы зергердің қолтаңбасын танытады. Әлі
де қолға түспеген толғаулары ел аузында сақталуы ықтимал. Қазіргі қолда
бары 300 жолдан аспайды. Азғантай қазынасының өзі афоризмдерге толы.
“Күмбір-күмбір кісінетіп”, “Уа, қарт Бөгембай”, “Менімен ханым ойнаспа”,
“Жауға шаптым ту байлап”, “Заманым менің тар болды” және тағы басқа өлең-
толғаулары батылдыққа, ізгілікке, патриоттық күй-сезімдерге толы.
Ақтамбердінің “Балаларыма өсиет” деп аталатын толғауы соңғы туындыларының
бірі болса керек. Жырау балаларын тірліктегі бірлікке, талап мұратқа,
татулыққа үндейді. Жас ұрпақтың бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығаруы
елді мақсатына жеткізерін ескертеді. Халықты алауыз мінездерден
сақтандырады.[2]
[өңдеу] Зерттеулер
Жауынгерлік поэзияның үздік үлгілері - Күлдір-күлдір кісінетіп, Отбасар
орны отаудай толғаулары тағы басқа өлеңдері қазақ поэзиясының алтын қорына
қосылады. Әуезов Қазақ ССР тарихының 1-томындағы (1957) Қазақтың ауыз
әдебиеті тарауында 18 ғасырдағы жыраулық поэзияны талдай келіп:
Ақтамберді жырау эпостық жанр ақыны еді. Өзінің толғауларында ол
батырлардың ерлігі мен батылдығын таңдана жырлады деген.[3] Ақтамберді
толғаулары мен жырлары С. Мұқановтың “Қазақтың 18-19 ғасырдағы әдебиетінің
тарихынан очерктер” (1942), “Ертедегі әдебиет нұсқалары” (1967), “Алдаспан”
(1971), “15-18 ғасырдағы қазақ поэзиясы” (1982), “Бес ғасыр жырлайды”
(1985) жинақтарына енгізілген.[4]
[өңдеу] Пайдаланған әдебиет
1. ↑ Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2010
ISBN 9965-26-322-1
2. ↑ “ Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. - Алматы: Аруна
Ltd. ЖШС, 2010.ISBN 9965-26-096-6
3. ↑ Мұхтар Әуезов энциклопедиясы - Алматы, Атамұра баспасы, 2011. ISBN
978-601-282-175-8
4. ↑ Отырар. Энциклопедия. – Алматы. Арыс баспасы, 2005 ISBN 9965-17-
272-2
Бұл — ислам туралы мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып,
дамыту арқылы, Уикипедияға
Доспанбет жырау (1490-1523) - жырау, қолбасшы, батыр. Доспамбет жырау қазақ
халқының қалыптасу кезеңінде өмір сүрді. Кіші Ноғай ордасында әскери
қолбасшы болды. Дешті Қыпшақты көп аралаған, Бақшасарайда, Стамбұлда
болған. Қырым ханының жағында көптеген әскери жорықтарға қатысқан.
Доспамбет жырау тайпааралық ұрыстардың бірінде 1523 жылы Астрахан маңында
қаза тапты. Доспамбет жырау жырларынан оның мұрат-мақсаты, түсінік-талғамы,
дүниеге көзқарасы анық аңғарылады. Отан қорғау, елге, жерге деген
сүйіспеншілікті бейнелейтін жырларында қырым, ноғай, қазақ жұртының іргесі
бүтін, ешкімге бас имейтін ел болып отырған заманды аңсау сарыны байқалады.
Жырау ол заманды қайтып келмес бақытты өмір ретінде толғайды. Айнала бұлақ
басы таң, Тоғай, тоғай, тоғай су, Азау, азау дегенің, Арғымаққа оқ
тиді, Қоғалы көлдер, қом сулар, Айналайын, Ақ Жайық т.б шығармалары
бар. Жырау өткен өмірді жырлағанда туған ел, өскен жерге деген ыстық
махаббатын келер ұрпақ болашағымен байланыстыра сипаттайды. Олардың да
ертең еліне қорған, тірек болуын қалайды. Доспамбет жырау өз басын өлімге
тігіп, сан рет қанды шайқастарға қатысқан ата қонысын үлкен
сүйіспеншілікпен толғайды. Жырау ел қорғау, жорық тақырыбына арналған
жырларында елі мен жері үшін өлген ердің арманы жоқ деп, отаншылдық рухты
бәрінен биік қояды. Ол серілік пен сақилықты, дарқандықты, қонақжайлылықты
ата-бабадан келе жатқан асыл дәстүр ретінде дәріптейді.
Доспамбет жырау шығармалары қазақ поэзиясы тарихында өзгеше көркемдігімен,
екпінді ырғағымен ерекшеленеді. Жырау айтайын деген ойының қуатын еселеп
арттыру үшін қайталауларды жиі қолданады. Сөйтіп, оларды ұтымдылықпен
пайдаланып, ойдың әсерлілігі мен, өткірлігін күшейте түседі. Доспамбет
жыраудың ерлік пен елдікке үндейтін толғаулары Бұқар жырау, Махамбет сынды
өзінен кейінгі ақындарға елеулі әсер еткені байқалады. Бұл дәстүр толыса,
кемелдене келе жаңа сипатқа ие болды. Жыраудың шығармалары біздің
заманымызға толық жетпеген. Оның жырларының көпшілігі жорық үстінде қолма-
қол айтылған. Сондықтан ел жадында сақталғандары ғана бізге жеткен.
Осы азғана жырларының өзінен-ақ оның жырды түйдек-түйдегімен ағытатын
дауылпаз жырау болғаны аңғарылады. Доспамбет жыраудың жырлары ертеректе
1893 жылы М.Османовтың Ноғай уа құмық шығырлары атты жинағына енген.
Кейін 1896 жылы В.Радловтың Халық әдебиетінің үлгілері деген жинағына
басылды. Оның жырлары Ертедегі әдебиет нұсқалары, Алдаспан, XV-XVIII
ғасырлардағы қазақ поэзиясы, Бес ғасыр жырлайды, т.б. сан алуан
хрестоматия, жинақтарда үздіксіз жарияланып келді. Дереккөзі: Қазақстан
ұлттық энциклопедиясы, 3 том
Доспамбет – жырау, қолбасшы, батыр. Ол 1490 жылы Дон өзені бойындағы Азау
қаласында дүниеге келіп, 1523 жылы қаза тапқан. Доспамбет жырау – қазақ
халқының ұлы тұлғаларының бірі. Ноғай ордасында әскери қолбасшы болған.
Дешті Қыпшақты көп аралаған, Бақшасарай мен Стамбұлда болған. Доспамбет
жырау толғауларында оның мұрат-мақсаты айқын көрініс тапқан. Отан қорғау,
туған жерге деген сүйіспеншілік – оның жырларының негізгі тақырыбы.
Доспамбет жырауларында түркілік тұтастық идеясы бар. Қырым хандығы, Ноғай
ұлысы және қазақ халқын бірлікке, іргесі бүтін, ешкімге бас имейтін ел
болуға шақырады.
Жыраудың Отан қорғау, халқын сүю рухындағы Айнала бұлақ басы таң,
Азау,азау дегенің, Тоғай,торғай, тоғай су, Арғымаққа оқ тиді, Қоғалы
көлдер, қом сулар, Айналайын, Ақ жайық, тағы басқа жыраулары бүгінгі
күнге дейін жеткен. Оларда өзі талай қол бастап, қорғаған елін, жерін, ата
қонысын сүйіспеншілікпен жырлайды.
Доспанбет жыраудың ақындық мұрасы бізге толық жеткен жоқ. Халық ауыз
әдебиетінде, жекелеген қолжазбаларда сақталып қалған шығармалары ХІХ
ғасырдың басында әр түрлі әдеби жинақтарға енген. Кеңес өкіметі кезінде
табылған толғаулары М.Мағауин жинап, құрастырған Алдаспанда (1971 жылы)
жариаланды.
Жырау өлеңдерінен ақын ойын, оның өмірлік мақсаттары мен үміттерін, рухани
әлемін, адамгершілік тұрғысы мен көзқарасын білуге болады. Туындыларының
рухы өр, мазмұны терең, тілі жеңіл, нақышты. Бұхар жырау мен Маханбеттің
шығармашылығында Доспанбет әсері айқын байқалады.
1523 жылы Астрахань жорығы кезінде Доспанбет жырау бастаған барлаушылар
тобы торуылға түсіп, жырау ауыр жарақаттан қаза болған.
Қолданылған оқулықтар:
Тарихи тұлғалар 152-бет.Алматыкітап баспасы 2009 ж. Авторлары: Б.
Тоғысбаев, А. Сужикова
Қазақ хандығы 55-бет. Аруна Ltd ЖШС, 2009 ж. Авторлары: Т. Жұмаханов,
Б. Жұматаев
ДОСПАМБЕТ ЖЫРАУДЫҢ СОҢҒЫ СӨЗІ: Озушылар, озмаңыз!
Январь 15, 2009
Небір сөздер болады!
Өз өртіне өзі өртеніп кете жаздап тұратын да сөздер болады.
Доспамбет жыраудың соңғы демі жарық дүниенің ең соңғы бір сабақ жібіндей
болып үзілгелі жатқан сәтте, бұ дүния мен о дүния ақын көкірегінде түйісіп
қалған сәтте, ақынды ала қашуға келген ажалдың алдынан жасын жырлар от
шашқан сәтте ажал да адамға тәуелді болып қалған сияқты. Отты жырлар
ақынның оққағарларындай ажалды аластап, оны көпке дейін өз иесіне
маңайлатпағандай әсер береді.
Ақынның қысқа ғана өмірбаянында оның соңғы сөздері делінетін өлеңдері ажал
алдындағы адамның асыққан сөздеріндей емес, ғұмыр философиясының теориялары
болып тереңнен, дәуірдің деректерін екшегендей баппен, жүз жасаған адамның
сөзіндей байсалдылықпен айтылады. Бұл сөздер – өз иесінің өмірін ұзарта
түсуге қызмет еткен киелі сөздер.
Жарық дүниеден озарында соңғы сөзін айтып қалуға мүмкіндігі болған адам
Жаратушы иеміздің аса зор рахымшылығы түскен адам шығар. Егер солай болса,
мұндай рахымшылыққа бөленген жанның бірі –Доспамбет жырау. Ол 1523 жылы
қазіргі Астрахань маңында ұрыс үстінде опат болған көрінеді.
Доспамбет жырау сонда отызға да жеткен жоқ екен.
– Озушылар, озмаңыз, – деп басталатын жолдар жыраудың отызға да тола алмай,
бар мен жоқтың арасында жатқан сол сәтінің куәгерлері. Бұл ақынның қайғылы
қазаны естірткелі оза шауып бара жатқандарға қарата айтқаны еді. Осы бір
жолдар көкіректен асыға шығып, хабаршыларды тоқтатпаққа олардың артынан
аһ! ұра ұша жөнелгендей. Бірақ бабалар салтында қазаның хабарын тоқтатуға
болмайтын еді. Озушылар қайдан тоқтасын. Бұл сөздер де өз иесінің енді бұ
дүниянікі емес екендігін сезіп барып, ауырлай кері қайтып, әр сөздің жаны
қиналып, қара жерге сіңіп кетердей болып тұрған жоқ па?!
–Озушылар, озмаңыз!
Озсаңыз, бізім бетке бармаңыз.
Ол өзінің шаһит кешкендігі туралы хабардың елге жеткенін қаламады. Еліне
барып, қақ төрге шығып отырып алар қаралы хабардың жолын кесудің амалын
іздеп жыраудың алас ұрғанын көреміз. Бір ғажабы – бар мен жоқтың арасында
жатқан ақынның сөзінде орда бұзар жасында қиылып бара жатқанына қиналғандай
бір ишара сөз жоқ. Тек озушыларды тоқтатпаққа ұмтылады. Бірақ енді
олардың да тоқтамасын түсінген соң, озсаң оз, тек бізім бетке бармаңыз!
деп өтініп жатыр. Барса, олармен бірге өзінің Доспамбет батыр! Доспамбет
жырау! болып емес, Доспамбетке уақыт болды! деген қаралы хабарға айналып
жететінін көріп, қиналды. Көмекей мен көңілді қара жамылған сөздердің
иеленбегенін қалады. Өйткені қара жамылған сөз де өзіндік қаралы энергия.
Бұл – бізге көне дәуірден Доспамбеттің сөзімен жеткен, бәлкім, Доспамбет
ашқан психологиялық-философиялық жаңалық десек болады. Бірақ оның қаралы
энергия екендігін Доспамбеттің түсіндіріп жатуға уақыты болмай жатты және
ғұлама адам әр сөзін тәптіштеп түсіндіре беруге құлықты да болмайды ғой.
Өйткені оны өзі көріп тұрған шексіз ауқымда немесе қалпында түсіндіріп беру
мүмкін де емес. Сол сөздердің ішкі кеңістігі, яғни, сол сөз тіркестерінің
қанатын жайғандағы құлашы тым алыстарды орағытып барып келіп тұрады. Жаһұт
тасты көріп пе едіңіз?
Көрдіңіз. Соған дәл қазір ойша қарасаңыз, не көрер едіңіз? Сіздің көріп
тұрғаныңызды бір ғана сөзбен құбылып тұр дейміз. Құбылып тұруы – сол
тастың күллі ғұмырында бойына жинақтаған байлығы, турасын айтқанда –
ақпараты. Ол ақпарат миллион жаққа қарай таралып, миллион бағытты көрсетіп
тұр. Ол су мен ауаның және түрлі тіршілік иелері қалдықтарының ең құнарлы
атомдары мен молекулаларының өз заңдылықтары бо-йынша аса көркемдікпен және
белгілі бір тартылу тәртіптері арқылы дәлдікпен үйлесуі. Дәл сол сияқты
ақынның айтатын сөзі де – ой-шексіздігінің шыңырауларынан алып шыққан
табиғи түрде үйлескен жаһұты. Ол оны қалай деп, қай қырынан түсіндірсін?!
Ол түсіндірілмейді. Түсіндірілмейтіндіктен де ақынның көмейінен дәл сол
дайын қалпында, өзгертуге келмейтін қалпында құйылып шығып тұр:
– Озушылар, озмаңыз!
Озсаңыз, бізім бетке бармаңыз.
Бізім бетке барсаңыз,
Есақай, Қосай – екі ұл,
Алдыңызға жыр құшақлай, жылай шықса, не айтарсыз?
Доспамбеттің осы жырының өн бойына сәуле таратып тұрған оз түбірі әр
контексте әр қырынан көріну арқылы жаңа мазмұнға ие болып та үлгеріп, бізге
жетті.
Сөз түбірі – ақыл-ой картасының шағын ғана орталығы іспетті, одан жан-жаққа
әр түрлі реңк пен мағына тарайды. Бұл таралып жатқан тармақтар түбірдің
өзіндік микроғаламын түзеді. Озмаңыз бен озушылар бір түбірден таралған
екі ой әлемі. Озушылар – бұ дүнияның атрибуты. Озмаңыз – о дүниялық
адамның бұ дүнияға қарата айтқан сөзі. Бір түбірден басталғанымен, екеуі
бір жолдың бойында екі түрлі сапар шегіп барады. Тіпті бұл екеуі бір-
бірімен аңдыса қалған о дүния мен бұ дүнияның өрттей ортасынан қылдай ғана
жол тауып жарыққа шығып үлгірген жеңімпаздай.
Доспамбет балаларын қалай жұбату керектігін де өзі түсіндіріп тұр. Жыр
құшақлай шығу, яғни, жоқтау – қаза болған адаммен қоштасудың өзіндік
ежелгі теориясы. Адамның жарық дүниедегі сапарының аяқталуын баяндау салты.
Оларға айтарыңыз сол болсын:
Жәмішіден қос айтып,
Жараға мамық тосатып,
Келе жата дегейсіз.
Жарасын мамықпен бастырып, келе жатыр деп айт деп, үмітті соза тұрудың
амалын тапқандай болады. Бірақ үміттің де кейде созыла беруге күші жетпей
қалады.
Ол айтқанға тимемсе,
Бұрынғылар түскен жүрі жол,
Бұрылып соған түсті дегейсіз.
Сөз дегеніміз – ілгешек, оған жалғау мен жұрнақ жалғап немесе түрлі
контекске қою арқылы небір идеяны, небір образды ілуге болады. Үлкен
романдағы образ да, өлеңнің бір-екі жолында ғана тұрған образ да бір ауыз
сөз-ілгешек арқылы айқындалуы мүмкін. Сол сөз-ілгешек арқылы Доспамбеттің
Бұрынғылар түскен жүрі жол категориясының психологиялық-танымдық
табиғатына жақындай аламыз. Осы бір ғана жолдан Доспамбеттің ойлау
тәсілінің траекториясын да көре аламыз. Траектория тереңдікті де, биіктікті
де, қашықтықты да көрсете алатын сызық. Бұл жолда тұрған бұрынғылардың
образы жүрі жол арқылы айқындалады. Жүрі жол – сүрлеу жол, ұзақ жол.
Бірақ осы контексте ол – жұрттың бәрі бірдей жүре алатын сүрлеу жол емес,
тек бұрынғылар ғана жүрген сүрлеу.
Біздің ұлттық ұғымымызда бұрынғылар – ерекше адамдар. Бұрынғылар – ақыл-
ойдың сандығы. Өйткені бүгінгі ойдың түп-қазығын бұрынғылар айтып кеткен.
Міне, сол бұрынғыларды қастерлейтін ұлттық салт олардың қай-қайсысының да
кеткен жағын айтқанда қаралы-қасіретті жолға сілтеме жасамайды. Яғни,
олардың кеткен жағының қандай екендігін тірілер білмейді, бірақ ол аса бір
жұмбақ та қасиетті жол екендігіне меңзеу бар. Оны ақын өлім деп шошындыра
атамайды. Бұрынғылардың жолы деп қастерлей атайды.
Жүк тиелген арбаны сүйреп келе жатқан үш адамға не істеп жүрсіңдер? деп
сұрағанда, біріншісі жүк тиелген арба сүйреп келе жатырмыз десе, екіншісі
өзімізді және бала-шағамызды асырап жүрміз депті, ал үшіншісі үлкен
мешіт салып жатырмыз деп, өзінің жүк тиелген арбаны сүйреп келе жатқанының
арғы мәнінен қоғамға қажетті үлкен бір істі көрсете айтыпты. Сол сияқты
Доспамбет те өзінің дәл сол сәттегі күйін ажал аузында жатқандығына сілтеме
жасай емес, адам баласының мәңгілік мекеніне кетер жолы ретінде
әспеттеуінің өзі – өмірге келу мен кетудің ғаламдық қажеттілік және
заңдылық екендігін баяндауы болып табылады. Бұл – таусылған ғұмырды ақынның
ұлттық-теориялық сипаттай түсіндіруі. Өзінің кетіп бара жатқан жағын үрей
шақыратындай етіп айтуға болмайтындығын ғұламалықпен жеткізуі. Әрине, ақын
өзі үшін емес, бұ дүниялықтарға үрейлі болмауы үшін оны айтудың өзіндік
психологиялық тәсілін қолданады. Сол қолданыстың бәрін ақын қас-қағым сәтте
ойлап, өлеңнің қысқа жолдарына асқан шеберлікпен сыйғызып та үлгерді.
Бұрылып соған түсті дегейсіз, –
деп сол жолға түсуін субъектілік кеңістік ішіндегі ерекше бір іс-қимыл
ретінде баяндауында мән бар.
Бұрылу – былай қарағанда жай ғана етістік. Бірақ дәл осы контексте ол
ерекше энергия бөліп тұрғандай. Өйткені бұл жай бұрылу емес, ауқымды
философиялық-ғұмырлық құбылыстың сипаты. Тіпті осы өлең жолының
кеңістігінде тұрған ақын өзінің аяқасты опат болғандығын мойындай алмайды.
Ол, өзінің түсіндіруі бойынша айтсақ, әлдеқандай бір ғарыштық себептермен,
ғарыштық қажеттіліктерге байланысты келе жатқан бағытын өзгертуге мәжбүр
болды немесе міндетті болды да, бұрылып кетті және бұрынғылар түскен
жүрі жолға қарай бұрылды. Бұл Доспамбет ойшылдың өмір туралы және өлім
туралы философиялық ой-тұжырым-теориясы.
Ойдың адамдық қажеттілік екені рас, бірақ оның ғаламдық қажеттілік екені
анығырақ. Жаратушы иеміз ғаламдық ойды қайда орналастыруды қарастырғанда
адамның миын таңдап алып, оған шексіздікті берген ғой. Сол шексіздіктен
болар, біз Доспамбет дәуірінің сөз байлықтары мен сөз қолданыстарын сол
күйінше қабылдай аламыз және сол дәуір адамдарының өздерінен де тереңірек
түсіне алатын сияқтымыз. Мысалы, қазіргі қолданыста озушылар деген сөз
жоқ. Бұл қолданыс қазіргілер үшін – экзотика. Экзотика болғандықтан да біз
қанша асығыс болсақ та, ол сөздің тұсынан жеделдетіп өте шыға алмаймыз. Біз
оны міндетті түрде қолымызға ұстап, оған зер салып, тіпті таңданып
қараймыз. Өзіміздің арғы бабаларымыздың асыл затын қолға ұстап тұрғандай
сүйсінеміз. Бұл тіпті бізге сөз қолданыстың жағымды мағынадағы төтенше
оқиғасы сияқты әсер етеді. Тілдің жаңа коммуникациясында бізге ол ескі
қолданыс сияқты емес, керісінше, контекстің немесе сөздің ХХІ ғасырға
бабалар ғарышынан келіп қалған жаңа құбылысындай әсерлі. Оған себеп болып
тұрған – Доспамбет жырларының ішкі-сыртқы стихиясы және рухтық пәрмені.
Жыраудың сөз-мұражайының мұндай көне сөз-экспонаттары ой-санамызды
жаңартып, саф ауамен тыныстағандай әсер беретіні ғажап.
Адамзат – шексіз процесс, яғни, оның аяқталу нүктесінің жоқ екендігін,
дамуында мәре сызығының болмайтындығын білетін сияқтымыз. Доспамбеттің
сөзімен айтсақ, адамзат дегеніміз – озушылар. Бірінен бірі озып, бір-
біріне қарайлауға шамасы келмей уақыттың жалында үдере көшіп келе жатқан
сол адамзаттың Доспамбеттен озып кеткеніне де 585 жыл уақыт өтіпті.
Философ Ж.П.Сартр: Ұзақ ғасыр өмір сүрген шығарма – құпиясын тас қып
құшақтап жатқан шығарма деп жазыпты. (Ж.П.Сартр. Что такое литература,
Поппури, Минск, 1999. С.180-181). Демек, ұзақ ғасыр ғұмыр сүрудің кілті –
өзіндік құпиясының болуында ғой. Ал Ю.М.Лотман айтады: Ақынның тiлiн бөтен
тiлдi зерттегендей зерттеу керек, ...өйткені поэзияның құрылымы ғылымға әлі
күнге дейін түсініксіз дейді. Біз ақынның тілін немесе ой-тұжырымдарын
саралағанда, шынында да оның иірімдерінде жатқан құпияларды көргіміз
келеді. Оны ашып көруге және тануға міндеттіміз де.
Танудағы мақсат не дейтін болсақ, ол сан қырлы. Биік үй саларда
жертанушылар сол үйді салатын жердің топырағының тығыздығын, қаттылығын
зерттеп, неше қабатты үй тұрғызуға болатындығын анықтайды емес пе?! Дәл сол
сияқты, қандай да бір рухани мұраны танудағы мақсат – жекелеген осындай
дара тұлғаларымыз арқылы ұлтымыздың тарихи ой тереңдігін анықтау.
Анықтаудағы мақсат – біздің ұлтымыздың болашақта қандай рухтық
биіктіктерге, интеллектуалдық дамудың қандай сатыларына көтерілуге
мүмкіндігі бар екендігін пайымдау. Тастабанымыздың қаншалықты терең
екендігін, қаншалықты берік екендігін нақтылау.
Нақтылаудағы мақсат – қазақтың бүгінгі ойлы жастарының, бүгінгі
ғалымдарының бойында қандай мүмкіндіктері бар екендіктеріне сілтеме жасау.
Өйткені бүгінгі адам, қалай болғанда да, өткен шақтың жемісі ғой. Сенің
осындай мүмкіндігің бар десе, сол мүмкіндікті жүзеге асыруға ұмтылатындар
табылады емес пе?! Ал егер сенің өткен шағыңда философ болған жоқ,
математик болған жоқ, саясаткер не ақын болған емес дей берсең, адам өзін
интеллектуалдық жағынан жалаңаш сезінбей ме? Тастабанының осалдығы есінен
кетпей, ілгері басудан қаймығып, құлап кетуге дайын тұрмай ма? Сөйтіп, сәл
қиындықтың алдынан атының басын кері бұрып кетпей ме?! Ал арғы жағың мықты
десе, бәйгеге қосылып көруге тәуекел етіп, тас жұтпай ма?!
Өкінбеу философиясы
Әдебиет дегеніміз психологиялық және тарихи материал ғана емес, ол сонымен
қатар өзіндік интеллектуалдық қуат. Оны ғасырдан ғасырға аман-есен
жеткізетін де сол қуат. Ал оның бұл қасиеті өзіндік тілдік және
үйлесімділік математикасы арқылы мүмкін болады. Сөздердің шумақ ішінде
бірін-бірі теңдестіруі шебер математикалық жолмен қиюласқанда оқырман
өлеңнен сөздік ұйқас іздемейді де. Өйткені бұл жерде сөздің ұйқасы емес,
ырғақтық ұйқас белсенділік алады. Ал ырғақтық ұйқасты мүмкін ететін
математикалық ұйқас. Математика дегеніміз, ең қарапайым тілмен айтқанда,
шым-шытырық ішкі жолдар арқылы үйлесу емес пе?
Тоғай, тоғай, тоғай су,
Тоғай қондым, өкінбен.
Толғамалы ала балта қолға алып,
Топ бастадым, өкінбен.
Доспамбеттің біз мысалға алып отырған осы өлеңінің жолдарында математикалық
белсенділік арқылы дыбыстық-мазмұндық теңдеу құрылып, өкінбен сөзі
теңдеудің шешімінің қызметінде тұр. Егер де өлеңнен өкінбенді алып тастап
оқысақ, былай болып шығады:
Тоғай, тоғай, тоғай су,
Тоғай қондым,
Толғамалы ала балта қолға алып,
Топ бастадым.
Яғни, ешқандай сөздік ұйқас жоқ және тоғай қонғандығының, топ
бастағандығының бір нәтижеге алып келгендігі туралы ой-тұжырым, шешім жоқ.
Олар өкінбенге жеткенге дейін математикалық төрт амалдың не бәрін, не
ішінарасын бастан кешіру арқылы мәтіннің ішкі мазмұндық және рухтық
ұйқастығын үйлестірді. Дыбыс, түр, мазмұн, логика – бәрі өкінбенде түйісу
үшін ақынның көкірегінде екшеліп, лабиринттік жолдармен жүріп өтті. Әрине,
мұның бәрі ақынның санасында қазіргі есептегіш машиналардың жылдамдығындай
асқан жылдамдықпен жүзеге асырылды. Сөйтіп оның нәтижесін мөп-мөлдір етіп,
төгілтіп-төгілтіп жеткізгендігіне тамсанбай қалмайсың.
Тоғынды сарты нар жегіп,
Көз түзедім, өкінбен.
Туған айдай нұрланып,
Дулыға кидім, өкінбен.
Судың мұзға немесе буға ауыса алатындығы сияқты, сөз де бір күйден екінші
күйге ауыса алатындығы белгілі. Судың басқа күйге ауысуына ауа
температурасы ықпал ететіндігі сияқты, сөздің бір күйден екінші күйге
ауысуына да контекстің ішкі ауа райы әсер етеді. Сарты дегендегі ы зат
есімнен сын есім тудырып тұрған жұрнақ, мысалы, қазақ+ы. Бұл да, жоғарыда
айтылған озушылар сияқты, қазіргі қолданыстан шығып қалған сөз –
экзотика. Сөздің осындай сыр-сипаттармен естілуі мен көрілуі және
естілмейтін де көрілмейтін ішкі диалогтағы күйі үнемі өзгермелі. Сөз де
ойланады. Ойды қалай жеткізуді ойлайды. Жоғарыда айтқанымыздай, тек түбір
ғана қозғалыссыз тұрады да, оның айналасында зат алмасу процесі сияқты
үдерістер тасқыны еш тоқтаусыз жүріп жатады. Ал осындай процестер негізінде
туындап жататын сөз-экзотикалар арқылы берілетін Доспамбет жыраудың негізгі
идеясының экзотикалығы одан да асып түседі. Ол – өкінбеу идеясы.
Зерлі орындық үстінде,
Ақ шымылдық ішінде,
Тұлымшағын төгілтіп,
Ару сүйдім, өкінбен.
Донның төменгі ағысындағы Азау маңын мекендеген Кіші Орданы билеуші әскери
шонжарлар тұқымынан шыққан ұлы жырау молшылықта өмір сүрген болар:
Арғымақ мінген өкінбес,
Кілең бұздай кілшейтіп,
Көбелер киген өкінбес,
Жұпарын қардай боратып..,
Құрама шапшақ көп қымыз,
Құйып ішкен өкінбес, –
дегені соның айғағы іспетті. Бірақ оның өкінбейтіндігінің себебі тек бұл
ғана емес. Жыраудың өкінбеу философиясының тереңінде жатқан факторларға
көз салсақ, оның ел мен жердің тағдырын шешетін ұлы мақсат жолында
жүргендігін, небір аласапыран айқастардың ортасында оттай лаулап, хас
батырлармен бірге қол бастаған тұлға болғандығын да:
Бүгін, соңы өкінбен
Өкінбестей болғанмын.
Ер Мамайдың алдында,
Шаһит кештім, өкінбен, –
деген жолдарынан көреміз. Ер Мамайдың алдында шаһит кешкенін айтуы, жырау
Доспамбеттің сондай батырлардың алдында бас иетін, ел қорғаған ерлерді
тәңіріндей қастерлейтін қасиетті адам болғандығын да танытады.
Осындай кесек-кесек себеп-салдарлық факторлардан келіп шығатын өкінбеу
идеясы – ақынның аса қуатты концепциясы. Тіпті, қайткенде де ұзағырақ ғұмыр
кешкісі келетін адам баласы үшін, түсініксіз концепция. Бірақ оны жырау
түсініксіз концепциядай емес, өзінен-өзі ұғынықты мәселедей толғайды.
Біз бұл жерден өкінбейтіндіктің түрлі мазмұнын көріп тұрмыз. Екінші
жағынан, өкінішсіз өткізу үшін тіршілікте қандай нәрселерді жүзеге асырып
үлгеруің керектігінің бағдарламасы да осы жолдарда тұр. Бұл – тіршіліктегі
адамның Доспамбет сызған іс-қимыл формуласы.
Екі арыстап жау шапса,
Оқ қылқандай шаншылса,
Қан жусандай егілсе,
Аққан судай төгілсе,
Бетегелі Сарыарқаның бойында,
Соғысып өлген өкінбес.
Өткен өмір жолының кезең-кезеңдерін айтқанда жырау жүз жылдық ғұмыр кешкен
адамдай сөйлейтіні осы тұста тағы бір көрініс береді. Бұл ақынның ғұмыр
жасы мөлшерінің адам үшін қандай да бір мәнінің болмайтындығына жасаған
сілтемесі тәрізді. Мәселе, жасыңда емес, сол жасыңның ішінде не
тындырғандығыңда деп тұрғандай.
Адамзат өзіне ыңғайлы болу үшін уақытты сағаттап өлшеп, бір тәулікті 24
сағатқа бөліп қойған. Бірақ тағы бір уақыт бар, ол – әр адамның өзінің
табиғи жылдамдығы. Ол сағатпен өлшенбейді. Соның бірі – ақыл-ой
жылдамдығы. Жаратушы иеміздің уақыты адамзат кесіп қойған уақытпен
өлшенбейтіні түсінікті. Оны былай пайымдауға болады: жай адамдар неше жыл
ғұмыр кешсе, сонша жылды ғана жүріп өтеді. Ал аса дарынды адамдардың ой-
жүйесі шапшаң қимылдайды да, олар орта жастан асқан адамдардың ақыл-ой
деңгейіне тым жас кезде-ақ жетіп барады. Мұндай адамдардың бір ғұмырына
бірнеше ғасыр сыйып тұрғандай әсер береді. Солай бола тұрса да,
Доспамбеттің өзіне өлшеніп берілген отызға да жетпеген жасын азсынбағаны,
яғни, жас кетіп бара жатқанына өкінбегендігі жай адамдардың түсінігіне
қиындау.
Бүгін, соңы өкінбен,
Өкінбестей болғанмын, –
деп өз тұжырымын қайтадан тұжырым-дайды. Өкінбестей болғандығының себебі
– уақыттың қашықтыққа жүгіру жылдамдығының әр адам үшін әр түрлі мөлшерде
болатындығына ақынның көз жеткізгендігінде болар. Доспамбет өзінің қысқа
ғұмырында бір адамның толық ғұмырында атқаруға тиістіні атқарғандығына, бұ
дүниядағы өз миссиясының аяқталғандығына сілтеме жасайтындай. Ал бізге,
пенде болған соң ба, әйтеуір адамның ең болмаса 70-ке жетіп, 80-нен де,
мүмкін болса, 90-нан да асуы міндет сияқты көрінеді де тұрады. Сіздің
басыңыздан не өткені маңызды емес, маңыздысы – сол жағдайға жауап ретінде
сіздің өзіңізді қалай ұстағандығыңызда. Доспамбет осындай тұжырым жасап
кетті.
Неміс ойшылы А.Камюдың дәлелдеуі бойынша табиғилық – түсінікке қиын
категория (А.Камю. Миф о Сизифе). Ұлылық – табиғи құбылыс. Демек, ол
түсінікке қиын. Доспамбеттің өкінбейтіндігін өлеңдерін саралап түсінуге
тырысқанымызбен, біз оның байыбына бәрібір жете алмаймыз. Өлеңнің әр
нәрсені түсіндіріп айтып беруі міндет те емес, әрине. Бәлкім, жыраудың
құпия ұстап қалғаны – бұ дүниядағы адамзатқа айтуға болмайтын шындық шығар.
Бәлкім, өкінбеу – пенденің Жаратушыға ризашылығын білдіруі шығар. Бәлкім,
бұл қанағатшылдық идеясы болар.
Қалаға қабылан жаулар кіргей ме?
Қабырғадан дұспан жалдап жүргей ме?
Ел шетін қорыған Доспамбеттің алаң көңілінің сұрағы сұрақтан гөрі жауап
сияқты естіледі. Бұл, әрине, елдің дүрбелең кезеңінің суреті:
Қатарланып, қарланып,
Қайран ер қарт күреңге мінгей ме?
Дәл сондай кезеңде, ең ауыр кезеңде, жыраудың артына алаңдай, қарайлай
кетіп бара жатқаны сезіледі.
Қабырғадан қараған,
Достым менен дұспаным,
Апырым, ер Доспамбет! дегей ме?
Дос түгіл дұшпаны да оның үзіліп бара жатқанына сенер-сенбесін білмей
қалғандай, қан-қасап ұрыс та тына қалып, заулаған оқтар да тоқтай қалып,
ала шаң да басыла қалып, бәрі де кеше ғана дулыға киген Доспамбетке,
туған айдай нұрланған Доспамбетке, топ бастаған Доспамбетке, тоғай
қонған Доспамбетке, ару сүйген Доспамбетке аңтарыла қарап Апырым, ер
Доспамбет! деп тұрып қалғандай. Бұл шумақта жыраудың өзі де өз ғұмырының
дәл осылай, дәл сол күні, дәл сол жерде аяқталғанына аң-таң қалғаны ап-
айқын көрініп тұр. Бірақ, өкініш емес екені де ап-анық.
Біздің қазақта қазіргілердің де таңдайын қақтырар осындай да тұлға өткен!
Апырым, ер Доспамбет!
Оңайгүл ТҰРЖАН
Азаулы және Доспамбет жырау
Азаулы қаласының аты өз еңбегін жаңаша жыл қайыруымыздың І-ші ғасырында
жазған Страбонда кездеседі. Азик деп хаттаған. Скандинавия жарты аралының
жұрты христиандық дәуірге дейінгі құдайын Один деп атаған. “Эдда”
дастанының мәтініне жүгінген Н.М. Карамзин: “Эдда аңыздары бойынша
скандинавиялық мұсылман Один Азгард қаласының түлегі” дейді (Н.М. Карамзин
...Том І. Гл.ІІ. Прим.-25. 9-б.).
Грек тарихына қатысты деректерден білетініміз: Азақтың Киммерлік Боспор
атанғаны, ал Азов теңізінің Меотида де¬лін¬гені. Меотида саздағында ежелгі
заман¬нан нәсілі алан азық тайпасы орыс жылнама¬ларындағы касогтармен
(қасах¬тар¬мен) ара¬лас бірге тұрған. Сөйтіп, бұл теңіз жаға¬лауындағы
қолтық Азау теңізі, ал ондағы генуялық ежелгі қала Азаулы атанған.
Қара теңіз жағалауын моңғолдар мен¬шіктеген кезде Азаулы өзіне кеп құятын
Тана өзенінің атымен Тана аталды. Ол Алтын Орданың “оң қанатының” астана¬сы
болды. Византия, Генуя, Венеция саудагерлері Алтын Ордамен осы Тана арқылы
сауда жасады.
1462 жылы Махмет паша Константи¬но¬польді алып, Византияны күйретті.
Ке¬шік¬пей оның Қара теңіздің терістік жағалау¬ларындағы отары Очаков,
Қафа, Тана, Ақерменді өзіне қаратты. Осы кезден бас¬тап Тана қайтадан
Азаулы ата¬нып, Тақыт елі, Ноғайлы, Терістік, Кав¬каз, Мәс¬кеу¬мен сауда-
саттық қаласына айнал¬ды. Азаулыда түріктің серәскері (намест¬нигі) отырды.
Мәскеу князьдігі Азаулыда елшілік және сауда-саттық өкілеттігін ұстатады.
Доспамбет жырау осы Азаулының не сол тараптағы көшпелі тайпаның түлегі.
Жыраудың:
Айнала бұлақ, басы Тең,
Азаулының Ыстамбұлдан несі кем.
Азаулының Аймадет
Ер Доспамбет ағаның,
Хан ұлында несі жоқ,
Би ұлынан несі кем.
Тәңірінің өзі берген күнінде,
Хан ұлынан артық еді менің несібем – деген жолдарында біраз деректік
мәлімет бар (Бес ғасыр жырлайды. Алматы, 1989. 32-б.). Ол Азаулының ағасы.
Қырым тарапында қала, ұлыс, ру басшыларын “аға” деп ұлықтаған. Дос¬памбет
өзін хан нәсіліне де, би нәсіліне де жатқызбайды, Аймадет қауымынан екенін
мақтанышпен атайды. Аймадет – Дешті Қыпшақ пен Ноғайлыда кездеспей¬тін ру.
Толғаудың “Айнала бұлақ, басы Тең” деуі бекер емес. Тең, Тан, Тана, Дөң,
Дон – бәрі бір өзен. Азау теңізіне құя¬тын осы өзеннің бойында туып өскен
жы¬раудың Азаулыны Ыстамбұлмен шеңдес¬тіре сөйлеуінде мән жоқ емес. Азаулы
түрік патшасына бағынышты қала еді. Доспамбеттің Ыстамбұлда болуы да ғажап
емес.
Жыраудың “Тоғай, тоғай, тоғай су” толғауындағы:
Ер Мамайдың алдында
Шаһид кетсем өкінбен, – (Сонда. 34-б.) деген жолдар ойға қалдырады.
Кули¬ково шайқасының қаһарманы, Алтын Орда беклербегі Ер Мамайдың дүниеден
озғанына 150 жылдай болған. Бұл жолдар Ноғайлы Мамайына меңзеу болса керек.
Хатқа іліккен көмескілеу бір дерек Дос¬памбет өмірінің бір кезеңі
Ноғайлымен байланысты болғанын аңғартады.
Меңлігерейдің көп ұлдарының бірі Фатыхгерейге теңдік тимеді. Оның ұлдары
Сақыпгерей мен Сафагерей бұл тарапта бақтары жанбасын біліп, Ноғайлыға
кетіп, Мамай батырды сағалады. Мамай бұл екеуін кезегімен Қазанға хан
қойды, Сафагерейге қызын да берді. 1524 жылы таққа отырған Сафагерей Қырым
тарапы¬нан іскер, епті, қайратты оғландарды көп¬теп тартып, іріктеп,
сенетін адамдарынан жасақ құрды. Қазан бектері оларды “қы¬рымшақтар” деп
атап, талай наразылық білдірді. Ақыры 1531 жылы Сафагерейді
“қырымшақтармен” бірге Қазаннан қуып шықты. Сафагерей қайын атасы Мамайды
қайта сағалады. 1535 жылы Сафагерей Қазан тағына қайта отырды.
Шамалауымызша: Сафагерей төңіре¬гіне жиналған “қырымшақтар” арасында
Доспамбет те болған сияқты. Оның Ма¬май¬ға арнау сөздері осы кезде айтылды
деп ойлаймыз. Бізге жеткен ұзақ толғау¬дың жұқанасы ғана.
1552 жылы орыс Қазанды алғанда жергілікті бектер ханның әйелі Сүйімбике мен
Сафагерейдің шашбауын көтерген “қырымшақтарды” ұстап берді. Сафаге¬рейдің
жеке жасағында болған Доспамбет тұтқын боп Мәскеуге айдалады, кейін
түр¬меден босап шыққанмен, елге қайтуы¬на тыйым салынады. Мұса балаларының
бірі Досмұхаммед (Досым) Ноғайлының елшілік істерін басқарып, Мәскеуде
тұрды. Оның ұлдары боярлық дәрежеге көтерілген-ді. Орысқа қолға түскен
Ноғайлының батыр-бағландары соның төңірегінде күн өткізіп, жан созып жүрді.
1560 жылғы 15-ші қазанмен таңбалан¬ған хатында Ысмайыл би Иван ІV-тен
Досмағамбетті босатып, елге жіберуді сұраған (История Казахстана в русских
источниках ХVІ – ХХ веков. Алматы, 2005. Том І, құж. №73. 125-б.). Осындағы
Досмағамбет – Доспамбет болса керек.
Бұл кезде Қырым ханы Дәулетгерей-ді. Ол Ысмайылға елші жіберіп, қарым-
қатынасты жақсартқан-ды. Бұл Ысмайыл¬дың ақ патшаға сөзі өтіп тұрған кезі
еді. Соның ара түсуімен Доспамбетті қайтарып, Қырымға өткізген сыңайлы.
Кейінгі жылдары жырауды Қырым ханы Дәулетгерейдің тапсырмаларын орын¬даушы
ретінде көреміз.
Азаулы – Қырымның емес, Осман империясының құзырындағы аймақтық қала.
Доспамбеттің Азаулыға аға болуы осын¬дағы түрік серәскеріне (наместни¬гіне)
сіңірген ерекше еңбегіне тікелей қа¬тыс¬ты болса керек. Доспамбет тұтқыннан
оралған¬нан кейін көп ұзамай, 1569 жылы, түріктің Астраханға жорығы
басталды. Әлбетте, бұл “жау кеткен соң, қылышың¬ды тасқа шаптың” керіне
ұқсас, уақыты¬нан кешеулеп қолға алынған әрекет еді. Орыс Еділдің ұзына
бойын, Қазан мен Әзітарханды алып, жаңа өлкеге орнығып қалған-ды. Жорық
Сүлей¬мен патшаның ұлы Селімнің басшы¬лығымен жүргізілді дегенмен атқарушы
Кафаның санжақбиі Қасым еді. Ол 15 мың сыпай, 2 мың яны¬чармен Кафадан кеп
түсіп, Дәулет¬герейдің 50 мың атты ләшкерін ілестіріп, 31 мамырда
Әзітарханға жол шықты. Түрік ләшкері Танды бойлап кемелерімен жылжыды да,
хан ләшкері Танның екі жағалауының қауіпсіздігін қамтамасыз етті. Осы ауыр
қол 15 тамызда Танның Еділге таяп келіп, бұрылатын таусылысы – Переволокиге
жетті. Бұл өңірде бұрын-соңды естіп көрмеген күлкілі тірлік басталды. Жер
қазып, Еділ мен Танды қо¬самыз деп босқа әлектенді. Одан ештеңе өнбеген
соң, кемелерді қара жермен сүй¬реуге кірісті. Өстіп, орта жолда мимырт¬тап
жатқандарында, орыстар Нижний Нов¬город¬тан ләшкер шығарып үлгерді.
Шалкиіз Тіленшіұлы (1465-1560 ж.ш.) – жырау, орта ғасырлардағы қазақ
поэзиясының көрнекті өкілі. Жыраудың әкесі, сахара феодалдарының бірі
болса, шешесі Кіші жүздің ұйтқысы болған, орыс деректерінде Сыртқы Орда
аталатын ұлыстың әмірі Мұса бидің қызы еді. Ол үш айлығында анасынан
айрылып, нағашыларының қолында тәрбиеленді. Шалкиіз жас кезінен-ақ ер жүрек
жауынгер әрі талантты жырау ретінде даңққа бөленді. Жігіттік шағы Ноғай
Ордасындағы Мұса бидің маңайында өтті. Кейіннен Үлкен Орданың әміршісі
Мансұрұлы Темір бидің және ноғайлы Жүсіп бидің төңірегінде, өмірінің соңғы
кезін қазақ ханы Хақназар маңында өткізді.
Жырау туындылары әсерлі, өткір, аз сөзге көп мағына сыйғызған сұлу сазды
көркемдігімен ерекшеленеді. Оның Асқар, асқар, асқар тау..., Қоғалы
көлдер..., Арғымақ ару аттар..., Ор, ор қоян, ор қоян..., т.б.
шығармаларында орта ғасырлық қарапайым көшпелілердің өмірі туралы нанымды,
моральдық, этикалық түсініктер көрініс тапқан. Ал Алаштан байтақ
озбасы..., Жапырағы жасыл жаутерек, Ер шобан, т.б. жырлары ерлік
рухқа, асқақ романтикаға толы. Шалкиіздің халық арасына ең көп тараған
шығармалары ? Би Темірге айтқаны, Би Темірді қажы сапарынан тоқтатуға
айтқан толғаулары.
Ол ертедегі қазақ поэзиясының өлең өрнегін байытқан ақын. Оның шығармалары
19 ғасырдан бері қарай қағаз бетіне түсе бастады. Қазан төңкерісінен кейін
1875 жылы орыс және қазақ тілдерінде Императорлық орыс географиялық қоғамы
Орынбор бөлімінің жазбалары жинағында жарияланды. Кейін аталған жинақта,
Астараханский вестник газетінде, Ы.Алтынсариннің Қырғыз
хрестоматиясында және басқа да жинақтарда, ал кеңес дәуірінде Ертедегі
әдебиет нұсқалары, Алдаспан, 15-18 ғасырлар қазақ поэзиясы, Бес ғасыр
жырлайды жинақтарында жарық көрді. Дереккөзі: Қазақстан ұлттық
энциклопедиясы, 9 том
Қазақ жыраулық поэзиясының атасы Шалкиіз Тіленшіұлы Жайықтың шығыс бетінде
дүниеге келген. Жыраудың әкесі, сірә, сахара ақсүйектерінің бірі болса
керек, ал шешесі кейін Кіші жүздің ұйытқысы болған, орыс деректерінде
Сыртқы Орда (Заяицкая Орда) аталатын ұлыстың әмірі Мұса бидің қызы екен.
Болашақ жырау үш айлығында анасынан айрылады да, нағашы әжесінің қолына
беріледі. Сөйтіп, Дәшті-Қыпшақ жерін жайлаған түркі руларының бірінен
екіншісіне көшкен бір ғасырға жуық сапары жөргектен басталады. Мұсылманша
жақсы білім, сахара салтымен тамаша тәрбие алған ол қай атырапта өсіп,
ержетті - бұл жағы белгісіз. Тек айдынды аламан ғана емес, арқалы жырау
ретінде де даңқы шыққан Шалкиізді 1490 жылы Ноғайлы әміршісі Темір бидің
төңірегінен көреміз. Шығармаларына қарағанда, осы кезде жырау бірде әскери
жорықтар сапында,бірде әміршісінің нөкері қатарында Қырым, Терістік Кавказ,
Дон бойын тегіс аралап шығады. Алайда тәкаппар жырау Темірмен үнемі
жарастық таба бермеген. Темір өлгеннен соң жырау (тәрізі, осы уақытқа дейін
өзімен қырбай болып жүрген) Мұса ұрпақтарымен қайта табысады. Өз
заманындағы саяси күрестердің ешқайсысынан сыртқары қалмаған Шалкиіз
Ноғайлыда XVI ғасырдың 40-жылдары басталған Жүсіп пен Исмайылдың әйгілі
тартысы кезінде Жүсіпті жақтайды. Алайда дұшпандары тарапынан қуғынға,
достары тарапынан күндеуге ұшыраған жырау көп ұзамай нағашыларымен біржола
араздасып, Қазақ Ордасына қайта өтеді.
Шалкиіз жырау
ХҮ ғасырда өмір сүрген көрнекті жыраулардың бірі Шәлгез (Шалкиіз). Оның
шығармалары қазақ, ноғай, қарақалпақ халықтары арасына кең тараған.
Шәлгездің әкесі Тіленші аталады. Халық арасында Шәлгез әке, шешсі белгісіз,
салмен ағып келіп кезігіп, Орақ, Мамайға бала болған немесе шешеден ерте
айрылып, Ноғайлының ұлы биі нағашысы – Мұсаның қолында тәрбиеленген деген
әңгімелер кездеседі. Ғасырдан ғасырға көшіп, аңызға айналыңқырап жеткен,
мазмұны жағынан бір-бірімен сабақтас бұл әңгімелер жырау тегі туралы бізге
қолға ұстатқандай нақты деректер бермегенмен, атадан балаға ұласып, халық
жадында қалыптасқан шындық сілемін аңғартқандай. Ол шындық – Шәлгездің
Орақ, Мамай мырзалармен не өзі қасына көп ерген Темір бимен бірге
тумағандығы. Сондықтан да қанша айбарлы батыр, айдынды жырау болса да, өмір
тәлкегін көп көргендігі. Қазақстан Республикасы Ғылым академиясының
қорындағы Әкіш ақсақал тапсырған қолжазбада: Шәлкез Мұсаның қызынан,
Орақпен тетелес апасынан туған, - делінеді. Осы деректер негізінде бұл
пікірді М.Мағауин өз зерттеулерінде келтіреді. Ғалым Ә.Дербісалин Шәлгезді
Мұса бидің жиені санау жансақ пікір дейді. Ә.Дербісалин пікірінше, Шәлгез
Орақ, Мамаймен замандас, жасы қатар адам. Сондықтан оның қызынан тууы
мүмкін емес. Бұл әлі де анықтай түсуді қажет етеді.
Шәлгез жыраудың өмір сүрген дәуірі мен мекені туралы ел аузынан жазылған
қолжазбалар мен жыраудың өз шығармалары ғана хабар береді. Ертелі-кешті
жырау шығармалары жарияланған жинақтарда, қазақ ақыны Мұрат Мөңкеұлы
жырлаған Шәлгез толғауында, сондай-ақ ел аузынан жазылған материалдарда
Шәлгездің нрғайлы екендігі айтылады. Біздің қолымыздағы Салкез батырдың
Орақ, Мамайға айтқаны деген қолжазбада жыраудың балалық, жігіттік шағы
Орақ, Мамай маңында өткендігі, бірақ батырдың Ноғай ордасындағы бедел,
құрметін күндегендер оны елден кетірмек болып, жауға жалғыз жұмсағаны,
батырдың жауды жеңіп келіп, аттан түспестен, Орақ, Мамай мен жиналған
жұртқа жыр толғап - өкпесін айтып, жапан-түзге кеткені айтылады. Аталмыш
материалдарға қарағанда, Шәлгездің Ордада – Орақ, Мамай маңында өсіп, бедел-
даңқы сол кезде белгілі болғаны көрінеді.
Шәлгез Темір биге Орақ, Мамай ордасынан кеткесін барғанға ұқсайды. Би
Темірге айтқаны, Би Темірді хажы сапарынан тоқтатуға айтқаны деген
толғауларына қарағанда, оның Темір бидің қолбастар батыры, жұртты аузына
қаратқан аталы сөз айтар ақылшы жырауы болғандығы аңғарылады. Өкпелеп,
ажырап кетіп барып қайта табысады. Бұл жайды аталмыш толғаулар мазмұнынан
және В.В.Радлов ноғайлар арасынан жазып алған Шалкиіз деген материалдан,
Шайыр жинағындағы жырау шығармаларына берілген түсініктерден айқын
көреміз.
Соңғы жылдарда табылған, яки ноғайлар арасынан жазылған Шәлкез өлеңдері де
жырау өмірі туралы жаңа деректермен толықтыра түседі. Ноғайлар арасынан
филология ғылымының кандидаты А.Сиқалиев жазып алып, жариялаған Мен иемнің
күнінде, Алай жаным деген өлеңдеріне, Үпі (Уфа) архивіндегі Қазақ
өлеңдері мен хиссалары дәптеріндегі Әжікам, сен Мансұрұлы Тоқусан деген
өлеңіне қарағанда, Шәлгез бірқатар уақыт Әзике (Әжіке) сырза қарамағында
болады.
Біздің қолымызда бар деректерден,-деп жазады М.Мағауин, - Шалкиіздің
(біздіңше, Шәлгез деген қисынды. - С.Қ.) Темір би өлгеннен соңғы өмірі
Мамайдың және оның інісі Жүсіптің төңірегінде өткендігі көрінеді.
Мен жоғарыда баяндап өткен жайларға қарағанда, Шәлгездің ХҮ ғасырдың ІІ
жартысы мен ХҮІ ғасырдың 70-жылдары аралығында өмір сүргені аңғарылады. Ел
аузынан жиналған материалдарда Шәлгездің сәби кезінде Орақ, Мамай аты
белгілі батырлар. Зерттеушілер мәліметіне сүйенсек, Алшағырұлы Орақ 1496-
1548 жылдарда өмір сүрген. Мамай 1549 жылы өледі. Шамамен Орақ 20-25-терде
батыр атанды десек, Шәлгез 1516-1520 жылдар дүниеге келген болады. Бірақ
бұл жоба тарихи деректерге қайшы келеді. Себебі, Шәлгез ұлығылай жырлайтын
Темір би 1480 жылы Угре жорығына қатысады, ХҮ ғасырдың 90-жылдары тарих
сахнасынан кетеді, Ноғай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖҮСІП БАЛАСАҒҰН
Жүсіп Баласағұн (1020-?) -
ақын, ойшыл, ғалым, мемлекет қайраткері
Ж. Баласағұнның моральдық-этикалық мәселелерді көтеретін Құтты білік
дастаны мемлекетті басқару әдістерін, адамгершілік принциптерін, қоғамдық-
саяси мәні бар түрлі ережелер мен заңдарды, әдет-ғұрыптар нормасын
қамтыған, энциклопедиялық дәрежеде жазылған көркем туынды болып табылады.
Дастанның басты идеялары төрт принципке негізделіп жазылған: 1) мемлекетті
дұрыс басқару үшін әділ заңның болуы; 2) бақ-дәулеттің басқа қонуы; 3) ақыл-
парасаттың қоғамдық рөлі; 4) қанағатшылдық мәселесі. Осы принциптерді
ұстанған еңбектің негізі әділдік (Күнтолды), бақыт (Айтолды), ақыл
(Ойтолды), молшылық (Жетелеуші) сияқты кейіпкерлердің сұхбаты іспеттес
жүргізіледі. Адамгершілік, имандылықты насихаттайтын саяси-философиялық
трактат идеясы әл-Фарабидің Қайырымды қаланың тұрғындарының көзқарастар
жайындағы ойлармен ұқсас. Бұл еңбек өз уақытында Қытай, Үндістан, Араб,
Парсы ғұламалары тарапынан жоғары бағаға ие болды.
Ж. Баласағұн өз шығармасында заманның бұзылғандығы, достардан жапа
шеккендігі туралы баяндайды. Ол адамдардан кісіліктің жоқтығы, ағайын-
достық арасындағы қарым-қатынаста жаттан айырмашылығының болмауы, халық
арасында иман, сенім мен жақсы қасиеттің қалмағанын өкіне баяндайды.
Сонымен бірге, жігіттікке ашынып, өкініп, қарттық туралы да айта келе, ол
өзіне ақыл-кеңес беру арқылы, қоғам мүшелеріне ықпал еткісі келеді. Ақынның
дастан жолдарында айтылған мына сөздері:
Сөзді тура, ащы, қатты сөйледім,
Түзу сөзді ұғар түзу ел дедім.
Оқушыға аса ауыр келмесін,
Ашық айтып, көрінгенді термедім! (Құтты білік Көне түрк тілінен
аударған, алғы сөзі мен түсініктерін жазған А. Егеубай. –А, Өлке, 2006. –
622 б.), - оның шын мәнінде ел жағдайына немқұрайлы қарамағандығын
көрсетеді
Жалпы ақын адамның кемелдену жолдарын айқындайды. Оның барлық
көріністері өлең жолдарында айтылады және оның сапалық белгілері мынада деп
ойлаймыз: 1. Адам баласының қадір-қасиеті – білім мен ақылда. Ол адам
кемелденуінің алғашқы жолы. Ғылым іздеу – мұсылманның бір парызы; 2. Тілдің
пайдасы мен зияны бірдей; 3. Ізгілік – адамзат үшін ең қажетті қасиет; 4.
Даңқ пен дәулетке мастанба, ол бір орнында тұрмайды; 5. Әділеттің жолын қу,
шыншыл бол; 6. Сараңдық пен ашкөздіктен аулақ бол; 7. Иттердің басшысы
арыстан болса, иттер де арыстандай күркірер, ал арыстандардың басшысы ит
болса, иттің тірлігін қылар; 8. Тексіз кісі уәзір бола алмайды. Бек қандай
болса, уәзірі де сондай; 9. Намысшыл ер бол; 10. Өз пайдаңнан гөрі ел
пайдасын ойла. Қайырымды бол (Қыраубаева А. Ежелгі әдебиет. 5 томдық
шығармалар жинағы. – 2 том. – Алматы, 2008. –
Ақтамберді Сарыұлы
Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Мында өту: шарлау, іздеу
Ақтамберді Сарыұлы (1675, қазіргі Оңтүстік Қазақстан, Қаратау, — 1768 —
қазіргі Шығыс Қазақстан облысы Абай ауданы Жүрекжота мекені) — жырау,
қолбасы, қазақтың көне жыраулық мектебінің белді өкілі, дипломат. “Он екіде
аттанып, қылыш ілдім білекке” дегеніне қарағанда күреске ерте араласқан
жауынгер жырау санатына жатады. Тұрмыстың қыр-сырын, отбасы, елдік, ерлік,
жер мәселелерін жырларында жақсы бейнелейді. Қысқа нақыл, шешен сөздердің
шебері. 1742 жылы Орта жүз ру басшыларының Орынборда ант беру жиналысына
өкіл болды. 1738 — 1752 жылдары қазақ-қалмақтың қанды қақтығыстарының
барлығына дерлік қатысқан. “Ақтабан шұбырынды” оқиғасының зұлмат қан кешуін
бастан өткерген. Ес білгеннен бастап 70 жыл бойы ат үстінен түспей, елі мен
жерін қорғаған қас батыр, айтулы шешен, қабырғалы би, атақты жырау. Қазақ
жауынгерлерінің азаттық, құлдық жөніндегі түсініктері, көшпелі халықтың
тыныс-тіршілігі, болашаққа деген сенімі, адалдық-жауыздық, қиянат,
әділетсіздік хақындағы таным-түсініктері Ақтамберді талғамынан өтіп жыр-
толғауға айналған.[1]
[өңдеу] Шығармашылығы
Ақтамберді өз ғұмырнамасын толғауларына көркемдік қуаты зор, келісті
нақыштармен түсірген. Шығармалары зиялы зергердің қолтаңбасын танытады. Әлі
де қолға түспеген толғаулары ел аузында сақталуы ықтимал. Қазіргі қолда
бары 300 жолдан аспайды. Азғантай қазынасының өзі афоризмдерге толы.
“Күмбір-күмбір кісінетіп”, “Уа, қарт Бөгембай”, “Менімен ханым ойнаспа”,
“Жауға шаптым ту байлап”, “Заманым менің тар болды” және тағы басқа өлең-
толғаулары батылдыққа, ізгілікке, патриоттық күй-сезімдерге толы.
Ақтамбердінің “Балаларыма өсиет” деп аталатын толғауы соңғы туындыларының
бірі болса керек. Жырау балаларын тірліктегі бірлікке, талап мұратқа,
татулыққа үндейді. Жас ұрпақтың бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығаруы
елді мақсатына жеткізерін ескертеді. Халықты алауыз мінездерден
сақтандырады.[2]
[өңдеу] Зерттеулер
Жауынгерлік поэзияның үздік үлгілері - Күлдір-күлдір кісінетіп, Отбасар
орны отаудай толғаулары тағы басқа өлеңдері қазақ поэзиясының алтын қорына
қосылады. Әуезов Қазақ ССР тарихының 1-томындағы (1957) Қазақтың ауыз
әдебиеті тарауында 18 ғасырдағы жыраулық поэзияны талдай келіп:
Ақтамберді жырау эпостық жанр ақыны еді. Өзінің толғауларында ол
батырлардың ерлігі мен батылдығын таңдана жырлады деген.[3] Ақтамберді
толғаулары мен жырлары С. Мұқановтың “Қазақтың 18-19 ғасырдағы әдебиетінің
тарихынан очерктер” (1942), “Ертедегі әдебиет нұсқалары” (1967), “Алдаспан”
(1971), “15-18 ғасырдағы қазақ поэзиясы” (1982), “Бес ғасыр жырлайды”
(1985) жинақтарына енгізілген.[4]
[өңдеу] Пайдаланған әдебиет
1. ↑ Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2010
ISBN 9965-26-322-1
2. ↑ “ Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. - Алматы: Аруна
Ltd. ЖШС, 2010.ISBN 9965-26-096-6
3. ↑ Мұхтар Әуезов энциклопедиясы - Алматы, Атамұра баспасы, 2011. ISBN
978-601-282-175-8
4. ↑ Отырар. Энциклопедия. – Алматы. Арыс баспасы, 2005 ISBN 9965-17-
272-2
Бұл — ислам туралы мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып,
дамыту арқылы, Уикипедияға
Доспанбет жырау (1490-1523) - жырау, қолбасшы, батыр. Доспамбет жырау қазақ
халқының қалыптасу кезеңінде өмір сүрді. Кіші Ноғай ордасында әскери
қолбасшы болды. Дешті Қыпшақты көп аралаған, Бақшасарайда, Стамбұлда
болған. Қырым ханының жағында көптеген әскери жорықтарға қатысқан.
Доспамбет жырау тайпааралық ұрыстардың бірінде 1523 жылы Астрахан маңында
қаза тапты. Доспамбет жырау жырларынан оның мұрат-мақсаты, түсінік-талғамы,
дүниеге көзқарасы анық аңғарылады. Отан қорғау, елге, жерге деген
сүйіспеншілікті бейнелейтін жырларында қырым, ноғай, қазақ жұртының іргесі
бүтін, ешкімге бас имейтін ел болып отырған заманды аңсау сарыны байқалады.
Жырау ол заманды қайтып келмес бақытты өмір ретінде толғайды. Айнала бұлақ
басы таң, Тоғай, тоғай, тоғай су, Азау, азау дегенің, Арғымаққа оқ
тиді, Қоғалы көлдер, қом сулар, Айналайын, Ақ Жайық т.б шығармалары
бар. Жырау өткен өмірді жырлағанда туған ел, өскен жерге деген ыстық
махаббатын келер ұрпақ болашағымен байланыстыра сипаттайды. Олардың да
ертең еліне қорған, тірек болуын қалайды. Доспамбет жырау өз басын өлімге
тігіп, сан рет қанды шайқастарға қатысқан ата қонысын үлкен
сүйіспеншілікпен толғайды. Жырау ел қорғау, жорық тақырыбына арналған
жырларында елі мен жері үшін өлген ердің арманы жоқ деп, отаншылдық рухты
бәрінен биік қояды. Ол серілік пен сақилықты, дарқандықты, қонақжайлылықты
ата-бабадан келе жатқан асыл дәстүр ретінде дәріптейді.
Доспамбет жырау шығармалары қазақ поэзиясы тарихында өзгеше көркемдігімен,
екпінді ырғағымен ерекшеленеді. Жырау айтайын деген ойының қуатын еселеп
арттыру үшін қайталауларды жиі қолданады. Сөйтіп, оларды ұтымдылықпен
пайдаланып, ойдың әсерлілігі мен, өткірлігін күшейте түседі. Доспамбет
жыраудың ерлік пен елдікке үндейтін толғаулары Бұқар жырау, Махамбет сынды
өзінен кейінгі ақындарға елеулі әсер еткені байқалады. Бұл дәстүр толыса,
кемелдене келе жаңа сипатқа ие болды. Жыраудың шығармалары біздің
заманымызға толық жетпеген. Оның жырларының көпшілігі жорық үстінде қолма-
қол айтылған. Сондықтан ел жадында сақталғандары ғана бізге жеткен.
Осы азғана жырларының өзінен-ақ оның жырды түйдек-түйдегімен ағытатын
дауылпаз жырау болғаны аңғарылады. Доспамбет жыраудың жырлары ертеректе
1893 жылы М.Османовтың Ноғай уа құмық шығырлары атты жинағына енген.
Кейін 1896 жылы В.Радловтың Халық әдебиетінің үлгілері деген жинағына
басылды. Оның жырлары Ертедегі әдебиет нұсқалары, Алдаспан, XV-XVIII
ғасырлардағы қазақ поэзиясы, Бес ғасыр жырлайды, т.б. сан алуан
хрестоматия, жинақтарда үздіксіз жарияланып келді. Дереккөзі: Қазақстан
ұлттық энциклопедиясы, 3 том
Доспамбет – жырау, қолбасшы, батыр. Ол 1490 жылы Дон өзені бойындағы Азау
қаласында дүниеге келіп, 1523 жылы қаза тапқан. Доспамбет жырау – қазақ
халқының ұлы тұлғаларының бірі. Ноғай ордасында әскери қолбасшы болған.
Дешті Қыпшақты көп аралаған, Бақшасарай мен Стамбұлда болған. Доспамбет
жырау толғауларында оның мұрат-мақсаты айқын көрініс тапқан. Отан қорғау,
туған жерге деген сүйіспеншілік – оның жырларының негізгі тақырыбы.
Доспамбет жырауларында түркілік тұтастық идеясы бар. Қырым хандығы, Ноғай
ұлысы және қазақ халқын бірлікке, іргесі бүтін, ешкімге бас имейтін ел
болуға шақырады.
Жыраудың Отан қорғау, халқын сүю рухындағы Айнала бұлақ басы таң,
Азау,азау дегенің, Тоғай,торғай, тоғай су, Арғымаққа оқ тиді, Қоғалы
көлдер, қом сулар, Айналайын, Ақ жайық, тағы басқа жыраулары бүгінгі
күнге дейін жеткен. Оларда өзі талай қол бастап, қорғаған елін, жерін, ата
қонысын сүйіспеншілікпен жырлайды.
Доспанбет жыраудың ақындық мұрасы бізге толық жеткен жоқ. Халық ауыз
әдебиетінде, жекелеген қолжазбаларда сақталып қалған шығармалары ХІХ
ғасырдың басында әр түрлі әдеби жинақтарға енген. Кеңес өкіметі кезінде
табылған толғаулары М.Мағауин жинап, құрастырған Алдаспанда (1971 жылы)
жариаланды.
Жырау өлеңдерінен ақын ойын, оның өмірлік мақсаттары мен үміттерін, рухани
әлемін, адамгершілік тұрғысы мен көзқарасын білуге болады. Туындыларының
рухы өр, мазмұны терең, тілі жеңіл, нақышты. Бұхар жырау мен Маханбеттің
шығармашылығында Доспанбет әсері айқын байқалады.
1523 жылы Астрахань жорығы кезінде Доспанбет жырау бастаған барлаушылар
тобы торуылға түсіп, жырау ауыр жарақаттан қаза болған.
Қолданылған оқулықтар:
Тарихи тұлғалар 152-бет.Алматыкітап баспасы 2009 ж. Авторлары: Б.
Тоғысбаев, А. Сужикова
Қазақ хандығы 55-бет. Аруна Ltd ЖШС, 2009 ж. Авторлары: Т. Жұмаханов,
Б. Жұматаев
ДОСПАМБЕТ ЖЫРАУДЫҢ СОҢҒЫ СӨЗІ: Озушылар, озмаңыз!
Январь 15, 2009
Небір сөздер болады!
Өз өртіне өзі өртеніп кете жаздап тұратын да сөздер болады.
Доспамбет жыраудың соңғы демі жарық дүниенің ең соңғы бір сабақ жібіндей
болып үзілгелі жатқан сәтте, бұ дүния мен о дүния ақын көкірегінде түйісіп
қалған сәтте, ақынды ала қашуға келген ажалдың алдынан жасын жырлар от
шашқан сәтте ажал да адамға тәуелді болып қалған сияқты. Отты жырлар
ақынның оққағарларындай ажалды аластап, оны көпке дейін өз иесіне
маңайлатпағандай әсер береді.
Ақынның қысқа ғана өмірбаянында оның соңғы сөздері делінетін өлеңдері ажал
алдындағы адамның асыққан сөздеріндей емес, ғұмыр философиясының теориялары
болып тереңнен, дәуірдің деректерін екшегендей баппен, жүз жасаған адамның
сөзіндей байсалдылықпен айтылады. Бұл сөздер – өз иесінің өмірін ұзарта
түсуге қызмет еткен киелі сөздер.
Жарық дүниеден озарында соңғы сөзін айтып қалуға мүмкіндігі болған адам
Жаратушы иеміздің аса зор рахымшылығы түскен адам шығар. Егер солай болса,
мұндай рахымшылыққа бөленген жанның бірі –Доспамбет жырау. Ол 1523 жылы
қазіргі Астрахань маңында ұрыс үстінде опат болған көрінеді.
Доспамбет жырау сонда отызға да жеткен жоқ екен.
– Озушылар, озмаңыз, – деп басталатын жолдар жыраудың отызға да тола алмай,
бар мен жоқтың арасында жатқан сол сәтінің куәгерлері. Бұл ақынның қайғылы
қазаны естірткелі оза шауып бара жатқандарға қарата айтқаны еді. Осы бір
жолдар көкіректен асыға шығып, хабаршыларды тоқтатпаққа олардың артынан
аһ! ұра ұша жөнелгендей. Бірақ бабалар салтында қазаның хабарын тоқтатуға
болмайтын еді. Озушылар қайдан тоқтасын. Бұл сөздер де өз иесінің енді бұ
дүниянікі емес екендігін сезіп барып, ауырлай кері қайтып, әр сөздің жаны
қиналып, қара жерге сіңіп кетердей болып тұрған жоқ па?!
–Озушылар, озмаңыз!
Озсаңыз, бізім бетке бармаңыз.
Ол өзінің шаһит кешкендігі туралы хабардың елге жеткенін қаламады. Еліне
барып, қақ төрге шығып отырып алар қаралы хабардың жолын кесудің амалын
іздеп жыраудың алас ұрғанын көреміз. Бір ғажабы – бар мен жоқтың арасында
жатқан ақынның сөзінде орда бұзар жасында қиылып бара жатқанына қиналғандай
бір ишара сөз жоқ. Тек озушыларды тоқтатпаққа ұмтылады. Бірақ енді
олардың да тоқтамасын түсінген соң, озсаң оз, тек бізім бетке бармаңыз!
деп өтініп жатыр. Барса, олармен бірге өзінің Доспамбет батыр! Доспамбет
жырау! болып емес, Доспамбетке уақыт болды! деген қаралы хабарға айналып
жететінін көріп, қиналды. Көмекей мен көңілді қара жамылған сөздердің
иеленбегенін қалады. Өйткені қара жамылған сөз де өзіндік қаралы энергия.
Бұл – бізге көне дәуірден Доспамбеттің сөзімен жеткен, бәлкім, Доспамбет
ашқан психологиялық-философиялық жаңалық десек болады. Бірақ оның қаралы
энергия екендігін Доспамбеттің түсіндіріп жатуға уақыты болмай жатты және
ғұлама адам әр сөзін тәптіштеп түсіндіре беруге құлықты да болмайды ғой.
Өйткені оны өзі көріп тұрған шексіз ауқымда немесе қалпында түсіндіріп беру
мүмкін де емес. Сол сөздердің ішкі кеңістігі, яғни, сол сөз тіркестерінің
қанатын жайғандағы құлашы тым алыстарды орағытып барып келіп тұрады. Жаһұт
тасты көріп пе едіңіз?
Көрдіңіз. Соған дәл қазір ойша қарасаңыз, не көрер едіңіз? Сіздің көріп
тұрғаныңызды бір ғана сөзбен құбылып тұр дейміз. Құбылып тұруы – сол
тастың күллі ғұмырында бойына жинақтаған байлығы, турасын айтқанда –
ақпараты. Ол ақпарат миллион жаққа қарай таралып, миллион бағытты көрсетіп
тұр. Ол су мен ауаның және түрлі тіршілік иелері қалдықтарының ең құнарлы
атомдары мен молекулаларының өз заңдылықтары бо-йынша аса көркемдікпен және
белгілі бір тартылу тәртіптері арқылы дәлдікпен үйлесуі. Дәл сол сияқты
ақынның айтатын сөзі де – ой-шексіздігінің шыңырауларынан алып шыққан
табиғи түрде үйлескен жаһұты. Ол оны қалай деп, қай қырынан түсіндірсін?!
Ол түсіндірілмейді. Түсіндірілмейтіндіктен де ақынның көмейінен дәл сол
дайын қалпында, өзгертуге келмейтін қалпында құйылып шығып тұр:
– Озушылар, озмаңыз!
Озсаңыз, бізім бетке бармаңыз.
Бізім бетке барсаңыз,
Есақай, Қосай – екі ұл,
Алдыңызға жыр құшақлай, жылай шықса, не айтарсыз?
Доспамбеттің осы жырының өн бойына сәуле таратып тұрған оз түбірі әр
контексте әр қырынан көріну арқылы жаңа мазмұнға ие болып та үлгеріп, бізге
жетті.
Сөз түбірі – ақыл-ой картасының шағын ғана орталығы іспетті, одан жан-жаққа
әр түрлі реңк пен мағына тарайды. Бұл таралып жатқан тармақтар түбірдің
өзіндік микроғаламын түзеді. Озмаңыз бен озушылар бір түбірден таралған
екі ой әлемі. Озушылар – бұ дүнияның атрибуты. Озмаңыз – о дүниялық
адамның бұ дүнияға қарата айтқан сөзі. Бір түбірден басталғанымен, екеуі
бір жолдың бойында екі түрлі сапар шегіп барады. Тіпті бұл екеуі бір-
бірімен аңдыса қалған о дүния мен бұ дүнияның өрттей ортасынан қылдай ғана
жол тауып жарыққа шығып үлгірген жеңімпаздай.
Доспамбет балаларын қалай жұбату керектігін де өзі түсіндіріп тұр. Жыр
құшақлай шығу, яғни, жоқтау – қаза болған адаммен қоштасудың өзіндік
ежелгі теориясы. Адамның жарық дүниедегі сапарының аяқталуын баяндау салты.
Оларға айтарыңыз сол болсын:
Жәмішіден қос айтып,
Жараға мамық тосатып,
Келе жата дегейсіз.
Жарасын мамықпен бастырып, келе жатыр деп айт деп, үмітті соза тұрудың
амалын тапқандай болады. Бірақ үміттің де кейде созыла беруге күші жетпей
қалады.
Ол айтқанға тимемсе,
Бұрынғылар түскен жүрі жол,
Бұрылып соған түсті дегейсіз.
Сөз дегеніміз – ілгешек, оған жалғау мен жұрнақ жалғап немесе түрлі
контекске қою арқылы небір идеяны, небір образды ілуге болады. Үлкен
романдағы образ да, өлеңнің бір-екі жолында ғана тұрған образ да бір ауыз
сөз-ілгешек арқылы айқындалуы мүмкін. Сол сөз-ілгешек арқылы Доспамбеттің
Бұрынғылар түскен жүрі жол категориясының психологиялық-танымдық
табиғатына жақындай аламыз. Осы бір ғана жолдан Доспамбеттің ойлау
тәсілінің траекториясын да көре аламыз. Траектория тереңдікті де, биіктікті
де, қашықтықты да көрсете алатын сызық. Бұл жолда тұрған бұрынғылардың
образы жүрі жол арқылы айқындалады. Жүрі жол – сүрлеу жол, ұзақ жол.
Бірақ осы контексте ол – жұрттың бәрі бірдей жүре алатын сүрлеу жол емес,
тек бұрынғылар ғана жүрген сүрлеу.
Біздің ұлттық ұғымымызда бұрынғылар – ерекше адамдар. Бұрынғылар – ақыл-
ойдың сандығы. Өйткені бүгінгі ойдың түп-қазығын бұрынғылар айтып кеткен.
Міне, сол бұрынғыларды қастерлейтін ұлттық салт олардың қай-қайсысының да
кеткен жағын айтқанда қаралы-қасіретті жолға сілтеме жасамайды. Яғни,
олардың кеткен жағының қандай екендігін тірілер білмейді, бірақ ол аса бір
жұмбақ та қасиетті жол екендігіне меңзеу бар. Оны ақын өлім деп шошындыра
атамайды. Бұрынғылардың жолы деп қастерлей атайды.
Жүк тиелген арбаны сүйреп келе жатқан үш адамға не істеп жүрсіңдер? деп
сұрағанда, біріншісі жүк тиелген арба сүйреп келе жатырмыз десе, екіншісі
өзімізді және бала-шағамызды асырап жүрміз депті, ал үшіншісі үлкен
мешіт салып жатырмыз деп, өзінің жүк тиелген арбаны сүйреп келе жатқанының
арғы мәнінен қоғамға қажетті үлкен бір істі көрсете айтыпты. Сол сияқты
Доспамбет те өзінің дәл сол сәттегі күйін ажал аузында жатқандығына сілтеме
жасай емес, адам баласының мәңгілік мекеніне кетер жолы ретінде
әспеттеуінің өзі – өмірге келу мен кетудің ғаламдық қажеттілік және
заңдылық екендігін баяндауы болып табылады. Бұл – таусылған ғұмырды ақынның
ұлттық-теориялық сипаттай түсіндіруі. Өзінің кетіп бара жатқан жағын үрей
шақыратындай етіп айтуға болмайтындығын ғұламалықпен жеткізуі. Әрине, ақын
өзі үшін емес, бұ дүниялықтарға үрейлі болмауы үшін оны айтудың өзіндік
психологиялық тәсілін қолданады. Сол қолданыстың бәрін ақын қас-қағым сәтте
ойлап, өлеңнің қысқа жолдарына асқан шеберлікпен сыйғызып та үлгерді.
Бұрылып соған түсті дегейсіз, –
деп сол жолға түсуін субъектілік кеңістік ішіндегі ерекше бір іс-қимыл
ретінде баяндауында мән бар.
Бұрылу – былай қарағанда жай ғана етістік. Бірақ дәл осы контексте ол
ерекше энергия бөліп тұрғандай. Өйткені бұл жай бұрылу емес, ауқымды
философиялық-ғұмырлық құбылыстың сипаты. Тіпті осы өлең жолының
кеңістігінде тұрған ақын өзінің аяқасты опат болғандығын мойындай алмайды.
Ол, өзінің түсіндіруі бойынша айтсақ, әлдеқандай бір ғарыштық себептермен,
ғарыштық қажеттіліктерге байланысты келе жатқан бағытын өзгертуге мәжбүр
болды немесе міндетті болды да, бұрылып кетті және бұрынғылар түскен
жүрі жолға қарай бұрылды. Бұл Доспамбет ойшылдың өмір туралы және өлім
туралы философиялық ой-тұжырым-теориясы.
Ойдың адамдық қажеттілік екені рас, бірақ оның ғаламдық қажеттілік екені
анығырақ. Жаратушы иеміз ғаламдық ойды қайда орналастыруды қарастырғанда
адамның миын таңдап алып, оған шексіздікті берген ғой. Сол шексіздіктен
болар, біз Доспамбет дәуірінің сөз байлықтары мен сөз қолданыстарын сол
күйінше қабылдай аламыз және сол дәуір адамдарының өздерінен де тереңірек
түсіне алатын сияқтымыз. Мысалы, қазіргі қолданыста озушылар деген сөз
жоқ. Бұл қолданыс қазіргілер үшін – экзотика. Экзотика болғандықтан да біз
қанша асығыс болсақ та, ол сөздің тұсынан жеделдетіп өте шыға алмаймыз. Біз
оны міндетті түрде қолымызға ұстап, оған зер салып, тіпті таңданып
қараймыз. Өзіміздің арғы бабаларымыздың асыл затын қолға ұстап тұрғандай
сүйсінеміз. Бұл тіпті бізге сөз қолданыстың жағымды мағынадағы төтенше
оқиғасы сияқты әсер етеді. Тілдің жаңа коммуникациясында бізге ол ескі
қолданыс сияқты емес, керісінше, контекстің немесе сөздің ХХІ ғасырға
бабалар ғарышынан келіп қалған жаңа құбылысындай әсерлі. Оған себеп болып
тұрған – Доспамбет жырларының ішкі-сыртқы стихиясы және рухтық пәрмені.
Жыраудың сөз-мұражайының мұндай көне сөз-экспонаттары ой-санамызды
жаңартып, саф ауамен тыныстағандай әсер беретіні ғажап.
Адамзат – шексіз процесс, яғни, оның аяқталу нүктесінің жоқ екендігін,
дамуында мәре сызығының болмайтындығын білетін сияқтымыз. Доспамбеттің
сөзімен айтсақ, адамзат дегеніміз – озушылар. Бірінен бірі озып, бір-
біріне қарайлауға шамасы келмей уақыттың жалында үдере көшіп келе жатқан
сол адамзаттың Доспамбеттен озып кеткеніне де 585 жыл уақыт өтіпті.
Философ Ж.П.Сартр: Ұзақ ғасыр өмір сүрген шығарма – құпиясын тас қып
құшақтап жатқан шығарма деп жазыпты. (Ж.П.Сартр. Что такое литература,
Поппури, Минск, 1999. С.180-181). Демек, ұзақ ғасыр ғұмыр сүрудің кілті –
өзіндік құпиясының болуында ғой. Ал Ю.М.Лотман айтады: Ақынның тiлiн бөтен
тiлдi зерттегендей зерттеу керек, ...өйткені поэзияның құрылымы ғылымға әлі
күнге дейін түсініксіз дейді. Біз ақынның тілін немесе ой-тұжырымдарын
саралағанда, шынында да оның иірімдерінде жатқан құпияларды көргіміз
келеді. Оны ашып көруге және тануға міндеттіміз де.
Танудағы мақсат не дейтін болсақ, ол сан қырлы. Биік үй саларда
жертанушылар сол үйді салатын жердің топырағының тығыздығын, қаттылығын
зерттеп, неше қабатты үй тұрғызуға болатындығын анықтайды емес пе?! Дәл сол
сияқты, қандай да бір рухани мұраны танудағы мақсат – жекелеген осындай
дара тұлғаларымыз арқылы ұлтымыздың тарихи ой тереңдігін анықтау.
Анықтаудағы мақсат – біздің ұлтымыздың болашақта қандай рухтық
биіктіктерге, интеллектуалдық дамудың қандай сатыларына көтерілуге
мүмкіндігі бар екендігін пайымдау. Тастабанымыздың қаншалықты терең
екендігін, қаншалықты берік екендігін нақтылау.
Нақтылаудағы мақсат – қазақтың бүгінгі ойлы жастарының, бүгінгі
ғалымдарының бойында қандай мүмкіндіктері бар екендіктеріне сілтеме жасау.
Өйткені бүгінгі адам, қалай болғанда да, өткен шақтың жемісі ғой. Сенің
осындай мүмкіндігің бар десе, сол мүмкіндікті жүзеге асыруға ұмтылатындар
табылады емес пе?! Ал егер сенің өткен шағыңда философ болған жоқ,
математик болған жоқ, саясаткер не ақын болған емес дей берсең, адам өзін
интеллектуалдық жағынан жалаңаш сезінбей ме? Тастабанының осалдығы есінен
кетпей, ілгері басудан қаймығып, құлап кетуге дайын тұрмай ма? Сөйтіп, сәл
қиындықтың алдынан атының басын кері бұрып кетпей ме?! Ал арғы жағың мықты
десе, бәйгеге қосылып көруге тәуекел етіп, тас жұтпай ма?!
Өкінбеу философиясы
Әдебиет дегеніміз психологиялық және тарихи материал ғана емес, ол сонымен
қатар өзіндік интеллектуалдық қуат. Оны ғасырдан ғасырға аман-есен
жеткізетін де сол қуат. Ал оның бұл қасиеті өзіндік тілдік және
үйлесімділік математикасы арқылы мүмкін болады. Сөздердің шумақ ішінде
бірін-бірі теңдестіруі шебер математикалық жолмен қиюласқанда оқырман
өлеңнен сөздік ұйқас іздемейді де. Өйткені бұл жерде сөздің ұйқасы емес,
ырғақтық ұйқас белсенділік алады. Ал ырғақтық ұйқасты мүмкін ететін
математикалық ұйқас. Математика дегеніміз, ең қарапайым тілмен айтқанда,
шым-шытырық ішкі жолдар арқылы үйлесу емес пе?
Тоғай, тоғай, тоғай су,
Тоғай қондым, өкінбен.
Толғамалы ала балта қолға алып,
Топ бастадым, өкінбен.
Доспамбеттің біз мысалға алып отырған осы өлеңінің жолдарында математикалық
белсенділік арқылы дыбыстық-мазмұндық теңдеу құрылып, өкінбен сөзі
теңдеудің шешімінің қызметінде тұр. Егер де өлеңнен өкінбенді алып тастап
оқысақ, былай болып шығады:
Тоғай, тоғай, тоғай су,
Тоғай қондым,
Толғамалы ала балта қолға алып,
Топ бастадым.
Яғни, ешқандай сөздік ұйқас жоқ және тоғай қонғандығының, топ
бастағандығының бір нәтижеге алып келгендігі туралы ой-тұжырым, шешім жоқ.
Олар өкінбенге жеткенге дейін математикалық төрт амалдың не бәрін, не
ішінарасын бастан кешіру арқылы мәтіннің ішкі мазмұндық және рухтық
ұйқастығын үйлестірді. Дыбыс, түр, мазмұн, логика – бәрі өкінбенде түйісу
үшін ақынның көкірегінде екшеліп, лабиринттік жолдармен жүріп өтті. Әрине,
мұның бәрі ақынның санасында қазіргі есептегіш машиналардың жылдамдығындай
асқан жылдамдықпен жүзеге асырылды. Сөйтіп оның нәтижесін мөп-мөлдір етіп,
төгілтіп-төгілтіп жеткізгендігіне тамсанбай қалмайсың.
Тоғынды сарты нар жегіп,
Көз түзедім, өкінбен.
Туған айдай нұрланып,
Дулыға кидім, өкінбен.
Судың мұзға немесе буға ауыса алатындығы сияқты, сөз де бір күйден екінші
күйге ауыса алатындығы белгілі. Судың басқа күйге ауысуына ауа
температурасы ықпал ететіндігі сияқты, сөздің бір күйден екінші күйге
ауысуына да контекстің ішкі ауа райы әсер етеді. Сарты дегендегі ы зат
есімнен сын есім тудырып тұрған жұрнақ, мысалы, қазақ+ы. Бұл да, жоғарыда
айтылған озушылар сияқты, қазіргі қолданыстан шығып қалған сөз –
экзотика. Сөздің осындай сыр-сипаттармен естілуі мен көрілуі және
естілмейтін де көрілмейтін ішкі диалогтағы күйі үнемі өзгермелі. Сөз де
ойланады. Ойды қалай жеткізуді ойлайды. Жоғарыда айтқанымыздай, тек түбір
ғана қозғалыссыз тұрады да, оның айналасында зат алмасу процесі сияқты
үдерістер тасқыны еш тоқтаусыз жүріп жатады. Ал осындай процестер негізінде
туындап жататын сөз-экзотикалар арқылы берілетін Доспамбет жыраудың негізгі
идеясының экзотикалығы одан да асып түседі. Ол – өкінбеу идеясы.
Зерлі орындық үстінде,
Ақ шымылдық ішінде,
Тұлымшағын төгілтіп,
Ару сүйдім, өкінбен.
Донның төменгі ағысындағы Азау маңын мекендеген Кіші Орданы билеуші әскери
шонжарлар тұқымынан шыққан ұлы жырау молшылықта өмір сүрген болар:
Арғымақ мінген өкінбес,
Кілең бұздай кілшейтіп,
Көбелер киген өкінбес,
Жұпарын қардай боратып..,
Құрама шапшақ көп қымыз,
Құйып ішкен өкінбес, –
дегені соның айғағы іспетті. Бірақ оның өкінбейтіндігінің себебі тек бұл
ғана емес. Жыраудың өкінбеу философиясының тереңінде жатқан факторларға
көз салсақ, оның ел мен жердің тағдырын шешетін ұлы мақсат жолында
жүргендігін, небір аласапыран айқастардың ортасында оттай лаулап, хас
батырлармен бірге қол бастаған тұлға болғандығын да:
Бүгін, соңы өкінбен
Өкінбестей болғанмын.
Ер Мамайдың алдында,
Шаһит кештім, өкінбен, –
деген жолдарынан көреміз. Ер Мамайдың алдында шаһит кешкенін айтуы, жырау
Доспамбеттің сондай батырлардың алдында бас иетін, ел қорғаған ерлерді
тәңіріндей қастерлейтін қасиетті адам болғандығын да танытады.
Осындай кесек-кесек себеп-салдарлық факторлардан келіп шығатын өкінбеу
идеясы – ақынның аса қуатты концепциясы. Тіпті, қайткенде де ұзағырақ ғұмыр
кешкісі келетін адам баласы үшін, түсініксіз концепция. Бірақ оны жырау
түсініксіз концепциядай емес, өзінен-өзі ұғынықты мәселедей толғайды.
Біз бұл жерден өкінбейтіндіктің түрлі мазмұнын көріп тұрмыз. Екінші
жағынан, өкінішсіз өткізу үшін тіршілікте қандай нәрселерді жүзеге асырып
үлгеруің керектігінің бағдарламасы да осы жолдарда тұр. Бұл – тіршіліктегі
адамның Доспамбет сызған іс-қимыл формуласы.
Екі арыстап жау шапса,
Оқ қылқандай шаншылса,
Қан жусандай егілсе,
Аққан судай төгілсе,
Бетегелі Сарыарқаның бойында,
Соғысып өлген өкінбес.
Өткен өмір жолының кезең-кезеңдерін айтқанда жырау жүз жылдық ғұмыр кешкен
адамдай сөйлейтіні осы тұста тағы бір көрініс береді. Бұл ақынның ғұмыр
жасы мөлшерінің адам үшін қандай да бір мәнінің болмайтындығына жасаған
сілтемесі тәрізді. Мәселе, жасыңда емес, сол жасыңның ішінде не
тындырғандығыңда деп тұрғандай.
Адамзат өзіне ыңғайлы болу үшін уақытты сағаттап өлшеп, бір тәулікті 24
сағатқа бөліп қойған. Бірақ тағы бір уақыт бар, ол – әр адамның өзінің
табиғи жылдамдығы. Ол сағатпен өлшенбейді. Соның бірі – ақыл-ой
жылдамдығы. Жаратушы иеміздің уақыты адамзат кесіп қойған уақытпен
өлшенбейтіні түсінікті. Оны былай пайымдауға болады: жай адамдар неше жыл
ғұмыр кешсе, сонша жылды ғана жүріп өтеді. Ал аса дарынды адамдардың ой-
жүйесі шапшаң қимылдайды да, олар орта жастан асқан адамдардың ақыл-ой
деңгейіне тым жас кезде-ақ жетіп барады. Мұндай адамдардың бір ғұмырына
бірнеше ғасыр сыйып тұрғандай әсер береді. Солай бола тұрса да,
Доспамбеттің өзіне өлшеніп берілген отызға да жетпеген жасын азсынбағаны,
яғни, жас кетіп бара жатқанына өкінбегендігі жай адамдардың түсінігіне
қиындау.
Бүгін, соңы өкінбен,
Өкінбестей болғанмын, –
деп өз тұжырымын қайтадан тұжырым-дайды. Өкінбестей болғандығының себебі
– уақыттың қашықтыққа жүгіру жылдамдығының әр адам үшін әр түрлі мөлшерде
болатындығына ақынның көз жеткізгендігінде болар. Доспамбет өзінің қысқа
ғұмырында бір адамның толық ғұмырында атқаруға тиістіні атқарғандығына, бұ
дүниядағы өз миссиясының аяқталғандығына сілтеме жасайтындай. Ал бізге,
пенде болған соң ба, әйтеуір адамның ең болмаса 70-ке жетіп, 80-нен де,
мүмкін болса, 90-нан да асуы міндет сияқты көрінеді де тұрады. Сіздің
басыңыздан не өткені маңызды емес, маңыздысы – сол жағдайға жауап ретінде
сіздің өзіңізді қалай ұстағандығыңызда. Доспамбет осындай тұжырым жасап
кетті.
Неміс ойшылы А.Камюдың дәлелдеуі бойынша табиғилық – түсінікке қиын
категория (А.Камю. Миф о Сизифе). Ұлылық – табиғи құбылыс. Демек, ол
түсінікке қиын. Доспамбеттің өкінбейтіндігін өлеңдерін саралап түсінуге
тырысқанымызбен, біз оның байыбына бәрібір жете алмаймыз. Өлеңнің әр
нәрсені түсіндіріп айтып беруі міндет те емес, әрине. Бәлкім, жыраудың
құпия ұстап қалғаны – бұ дүниядағы адамзатқа айтуға болмайтын шындық шығар.
Бәлкім, өкінбеу – пенденің Жаратушыға ризашылығын білдіруі шығар. Бәлкім,
бұл қанағатшылдық идеясы болар.
Қалаға қабылан жаулар кіргей ме?
Қабырғадан дұспан жалдап жүргей ме?
Ел шетін қорыған Доспамбеттің алаң көңілінің сұрағы сұрақтан гөрі жауап
сияқты естіледі. Бұл, әрине, елдің дүрбелең кезеңінің суреті:
Қатарланып, қарланып,
Қайран ер қарт күреңге мінгей ме?
Дәл сондай кезеңде, ең ауыр кезеңде, жыраудың артына алаңдай, қарайлай
кетіп бара жатқаны сезіледі.
Қабырғадан қараған,
Достым менен дұспаным,
Апырым, ер Доспамбет! дегей ме?
Дос түгіл дұшпаны да оның үзіліп бара жатқанына сенер-сенбесін білмей
қалғандай, қан-қасап ұрыс та тына қалып, заулаған оқтар да тоқтай қалып,
ала шаң да басыла қалып, бәрі де кеше ғана дулыға киген Доспамбетке,
туған айдай нұрланған Доспамбетке, топ бастаған Доспамбетке, тоғай
қонған Доспамбетке, ару сүйген Доспамбетке аңтарыла қарап Апырым, ер
Доспамбет! деп тұрып қалғандай. Бұл шумақта жыраудың өзі де өз ғұмырының
дәл осылай, дәл сол күні, дәл сол жерде аяқталғанына аң-таң қалғаны ап-
айқын көрініп тұр. Бірақ, өкініш емес екені де ап-анық.
Біздің қазақта қазіргілердің де таңдайын қақтырар осындай да тұлға өткен!
Апырым, ер Доспамбет!
Оңайгүл ТҰРЖАН
Азаулы және Доспамбет жырау
Азаулы қаласының аты өз еңбегін жаңаша жыл қайыруымыздың І-ші ғасырында
жазған Страбонда кездеседі. Азик деп хаттаған. Скандинавия жарты аралының
жұрты христиандық дәуірге дейінгі құдайын Один деп атаған. “Эдда”
дастанының мәтініне жүгінген Н.М. Карамзин: “Эдда аңыздары бойынша
скандинавиялық мұсылман Один Азгард қаласының түлегі” дейді (Н.М. Карамзин
...Том І. Гл.ІІ. Прим.-25. 9-б.).
Грек тарихына қатысты деректерден білетініміз: Азақтың Киммерлік Боспор
атанғаны, ал Азов теңізінің Меотида де¬лін¬гені. Меотида саздағында ежелгі
заман¬нан нәсілі алан азық тайпасы орыс жылнама¬ларындағы касогтармен
(қасах¬тар¬мен) ара¬лас бірге тұрған. Сөйтіп, бұл теңіз жаға¬лауындағы
қолтық Азау теңізі, ал ондағы генуялық ежелгі қала Азаулы атанған.
Қара теңіз жағалауын моңғолдар мен¬шіктеген кезде Азаулы өзіне кеп құятын
Тана өзенінің атымен Тана аталды. Ол Алтын Орданың “оң қанатының” астана¬сы
болды. Византия, Генуя, Венеция саудагерлері Алтын Ордамен осы Тана арқылы
сауда жасады.
1462 жылы Махмет паша Константи¬но¬польді алып, Византияны күйретті.
Ке¬шік¬пей оның Қара теңіздің терістік жағалау¬ларындағы отары Очаков,
Қафа, Тана, Ақерменді өзіне қаратты. Осы кезден бас¬тап Тана қайтадан
Азаулы ата¬нып, Тақыт елі, Ноғайлы, Терістік, Кав¬каз, Мәс¬кеу¬мен сауда-
саттық қаласына айнал¬ды. Азаулыда түріктің серәскері (намест¬нигі) отырды.
Мәскеу князьдігі Азаулыда елшілік және сауда-саттық өкілеттігін ұстатады.
Доспамбет жырау осы Азаулының не сол тараптағы көшпелі тайпаның түлегі.
Жыраудың:
Айнала бұлақ, басы Тең,
Азаулының Ыстамбұлдан несі кем.
Азаулының Аймадет
Ер Доспамбет ағаның,
Хан ұлында несі жоқ,
Би ұлынан несі кем.
Тәңірінің өзі берген күнінде,
Хан ұлынан артық еді менің несібем – деген жолдарында біраз деректік
мәлімет бар (Бес ғасыр жырлайды. Алматы, 1989. 32-б.). Ол Азаулының ағасы.
Қырым тарапында қала, ұлыс, ру басшыларын “аға” деп ұлықтаған. Дос¬памбет
өзін хан нәсіліне де, би нәсіліне де жатқызбайды, Аймадет қауымынан екенін
мақтанышпен атайды. Аймадет – Дешті Қыпшақ пен Ноғайлыда кездеспей¬тін ру.
Толғаудың “Айнала бұлақ, басы Тең” деуі бекер емес. Тең, Тан, Тана, Дөң,
Дон – бәрі бір өзен. Азау теңізіне құя¬тын осы өзеннің бойында туып өскен
жы¬раудың Азаулыны Ыстамбұлмен шеңдес¬тіре сөйлеуінде мән жоқ емес. Азаулы
түрік патшасына бағынышты қала еді. Доспамбеттің Ыстамбұлда болуы да ғажап
емес.
Жыраудың “Тоғай, тоғай, тоғай су” толғауындағы:
Ер Мамайдың алдында
Шаһид кетсем өкінбен, – (Сонда. 34-б.) деген жолдар ойға қалдырады.
Кули¬ково шайқасының қаһарманы, Алтын Орда беклербегі Ер Мамайдың дүниеден
озғанына 150 жылдай болған. Бұл жолдар Ноғайлы Мамайына меңзеу болса керек.
Хатқа іліккен көмескілеу бір дерек Дос¬памбет өмірінің бір кезеңі
Ноғайлымен байланысты болғанын аңғартады.
Меңлігерейдің көп ұлдарының бірі Фатыхгерейге теңдік тимеді. Оның ұлдары
Сақыпгерей мен Сафагерей бұл тарапта бақтары жанбасын біліп, Ноғайлыға
кетіп, Мамай батырды сағалады. Мамай бұл екеуін кезегімен Қазанға хан
қойды, Сафагерейге қызын да берді. 1524 жылы таққа отырған Сафагерей Қырым
тарапы¬нан іскер, епті, қайратты оғландарды көп¬теп тартып, іріктеп,
сенетін адамдарынан жасақ құрды. Қазан бектері оларды “қы¬рымшақтар” деп
атап, талай наразылық білдірді. Ақыры 1531 жылы Сафагерейді
“қырымшақтармен” бірге Қазаннан қуып шықты. Сафагерей қайын атасы Мамайды
қайта сағалады. 1535 жылы Сафагерей Қазан тағына қайта отырды.
Шамалауымызша: Сафагерей төңіре¬гіне жиналған “қырымшақтар” арасында
Доспамбет те болған сияқты. Оның Ма¬май¬ға арнау сөздері осы кезде айтылды
деп ойлаймыз. Бізге жеткен ұзақ толғау¬дың жұқанасы ғана.
1552 жылы орыс Қазанды алғанда жергілікті бектер ханның әйелі Сүйімбике мен
Сафагерейдің шашбауын көтерген “қырымшақтарды” ұстап берді. Сафаге¬рейдің
жеке жасағында болған Доспамбет тұтқын боп Мәскеуге айдалады, кейін
түр¬меден босап шыққанмен, елге қайтуы¬на тыйым салынады. Мұса балаларының
бірі Досмұхаммед (Досым) Ноғайлының елшілік істерін басқарып, Мәскеуде
тұрды. Оның ұлдары боярлық дәрежеге көтерілген-ді. Орысқа қолға түскен
Ноғайлының батыр-бағландары соның төңірегінде күн өткізіп, жан созып жүрді.
1560 жылғы 15-ші қазанмен таңбалан¬ған хатында Ысмайыл би Иван ІV-тен
Досмағамбетті босатып, елге жіберуді сұраған (История Казахстана в русских
источниках ХVІ – ХХ веков. Алматы, 2005. Том І, құж. №73. 125-б.). Осындағы
Досмағамбет – Доспамбет болса керек.
Бұл кезде Қырым ханы Дәулетгерей-ді. Ол Ысмайылға елші жіберіп, қарым-
қатынасты жақсартқан-ды. Бұл Ысмайыл¬дың ақ патшаға сөзі өтіп тұрған кезі
еді. Соның ара түсуімен Доспамбетті қайтарып, Қырымға өткізген сыңайлы.
Кейінгі жылдары жырауды Қырым ханы Дәулетгерейдің тапсырмаларын орын¬даушы
ретінде көреміз.
Азаулы – Қырымның емес, Осман империясының құзырындағы аймақтық қала.
Доспамбеттің Азаулыға аға болуы осын¬дағы түрік серәскеріне (наместни¬гіне)
сіңірген ерекше еңбегіне тікелей қа¬тыс¬ты болса керек. Доспамбет тұтқыннан
оралған¬нан кейін көп ұзамай, 1569 жылы, түріктің Астраханға жорығы
басталды. Әлбетте, бұл “жау кеткен соң, қылышың¬ды тасқа шаптың” керіне
ұқсас, уақыты¬нан кешеулеп қолға алынған әрекет еді. Орыс Еділдің ұзына
бойын, Қазан мен Әзітарханды алып, жаңа өлкеге орнығып қалған-ды. Жорық
Сүлей¬мен патшаның ұлы Селімнің басшы¬лығымен жүргізілді дегенмен атқарушы
Кафаның санжақбиі Қасым еді. Ол 15 мың сыпай, 2 мың яны¬чармен Кафадан кеп
түсіп, Дәулет¬герейдің 50 мың атты ләшкерін ілестіріп, 31 мамырда
Әзітарханға жол шықты. Түрік ләшкері Танды бойлап кемелерімен жылжыды да,
хан ләшкері Танның екі жағалауының қауіпсіздігін қамтамасыз етті. Осы ауыр
қол 15 тамызда Танның Еділге таяп келіп, бұрылатын таусылысы – Переволокиге
жетті. Бұл өңірде бұрын-соңды естіп көрмеген күлкілі тірлік басталды. Жер
қазып, Еділ мен Танды қо¬самыз деп босқа әлектенді. Одан ештеңе өнбеген
соң, кемелерді қара жермен сүй¬реуге кірісті. Өстіп, орта жолда мимырт¬тап
жатқандарында, орыстар Нижний Нов¬город¬тан ләшкер шығарып үлгерді.
Шалкиіз Тіленшіұлы (1465-1560 ж.ш.) – жырау, орта ғасырлардағы қазақ
поэзиясының көрнекті өкілі. Жыраудың әкесі, сахара феодалдарының бірі
болса, шешесі Кіші жүздің ұйтқысы болған, орыс деректерінде Сыртқы Орда
аталатын ұлыстың әмірі Мұса бидің қызы еді. Ол үш айлығында анасынан
айрылып, нағашыларының қолында тәрбиеленді. Шалкиіз жас кезінен-ақ ер жүрек
жауынгер әрі талантты жырау ретінде даңққа бөленді. Жігіттік шағы Ноғай
Ордасындағы Мұса бидің маңайында өтті. Кейіннен Үлкен Орданың әміршісі
Мансұрұлы Темір бидің және ноғайлы Жүсіп бидің төңірегінде, өмірінің соңғы
кезін қазақ ханы Хақназар маңында өткізді.
Жырау туындылары әсерлі, өткір, аз сөзге көп мағына сыйғызған сұлу сазды
көркемдігімен ерекшеленеді. Оның Асқар, асқар, асқар тау..., Қоғалы
көлдер..., Арғымақ ару аттар..., Ор, ор қоян, ор қоян..., т.б.
шығармаларында орта ғасырлық қарапайым көшпелілердің өмірі туралы нанымды,
моральдық, этикалық түсініктер көрініс тапқан. Ал Алаштан байтақ
озбасы..., Жапырағы жасыл жаутерек, Ер шобан, т.б. жырлары ерлік
рухқа, асқақ романтикаға толы. Шалкиіздің халық арасына ең көп тараған
шығармалары ? Би Темірге айтқаны, Би Темірді қажы сапарынан тоқтатуға
айтқан толғаулары.
Ол ертедегі қазақ поэзиясының өлең өрнегін байытқан ақын. Оның шығармалары
19 ғасырдан бері қарай қағаз бетіне түсе бастады. Қазан төңкерісінен кейін
1875 жылы орыс және қазақ тілдерінде Императорлық орыс географиялық қоғамы
Орынбор бөлімінің жазбалары жинағында жарияланды. Кейін аталған жинақта,
Астараханский вестник газетінде, Ы.Алтынсариннің Қырғыз
хрестоматиясында және басқа да жинақтарда, ал кеңес дәуірінде Ертедегі
әдебиет нұсқалары, Алдаспан, 15-18 ғасырлар қазақ поэзиясы, Бес ғасыр
жырлайды жинақтарында жарық көрді. Дереккөзі: Қазақстан ұлттық
энциклопедиясы, 9 том
Қазақ жыраулық поэзиясының атасы Шалкиіз Тіленшіұлы Жайықтың шығыс бетінде
дүниеге келген. Жыраудың әкесі, сірә, сахара ақсүйектерінің бірі болса
керек, ал шешесі кейін Кіші жүздің ұйытқысы болған, орыс деректерінде
Сыртқы Орда (Заяицкая Орда) аталатын ұлыстың әмірі Мұса бидің қызы екен.
Болашақ жырау үш айлығында анасынан айрылады да, нағашы әжесінің қолына
беріледі. Сөйтіп, Дәшті-Қыпшақ жерін жайлаған түркі руларының бірінен
екіншісіне көшкен бір ғасырға жуық сапары жөргектен басталады. Мұсылманша
жақсы білім, сахара салтымен тамаша тәрбие алған ол қай атырапта өсіп,
ержетті - бұл жағы белгісіз. Тек айдынды аламан ғана емес, арқалы жырау
ретінде де даңқы шыққан Шалкиізді 1490 жылы Ноғайлы әміршісі Темір бидің
төңірегінен көреміз. Шығармаларына қарағанда, осы кезде жырау бірде әскери
жорықтар сапында,бірде әміршісінің нөкері қатарында Қырым, Терістік Кавказ,
Дон бойын тегіс аралап шығады. Алайда тәкаппар жырау Темірмен үнемі
жарастық таба бермеген. Темір өлгеннен соң жырау (тәрізі, осы уақытқа дейін
өзімен қырбай болып жүрген) Мұса ұрпақтарымен қайта табысады. Өз
заманындағы саяси күрестердің ешқайсысынан сыртқары қалмаған Шалкиіз
Ноғайлыда XVI ғасырдың 40-жылдары басталған Жүсіп пен Исмайылдың әйгілі
тартысы кезінде Жүсіпті жақтайды. Алайда дұшпандары тарапынан қуғынға,
достары тарапынан күндеуге ұшыраған жырау көп ұзамай нағашыларымен біржола
араздасып, Қазақ Ордасына қайта өтеді.
Шалкиіз жырау
ХҮ ғасырда өмір сүрген көрнекті жыраулардың бірі Шәлгез (Шалкиіз). Оның
шығармалары қазақ, ноғай, қарақалпақ халықтары арасына кең тараған.
Шәлгездің әкесі Тіленші аталады. Халық арасында Шәлгез әке, шешсі белгісіз,
салмен ағып келіп кезігіп, Орақ, Мамайға бала болған немесе шешеден ерте
айрылып, Ноғайлының ұлы биі нағашысы – Мұсаның қолында тәрбиеленген деген
әңгімелер кездеседі. Ғасырдан ғасырға көшіп, аңызға айналыңқырап жеткен,
мазмұны жағынан бір-бірімен сабақтас бұл әңгімелер жырау тегі туралы бізге
қолға ұстатқандай нақты деректер бермегенмен, атадан балаға ұласып, халық
жадында қалыптасқан шындық сілемін аңғартқандай. Ол шындық – Шәлгездің
Орақ, Мамай мырзалармен не өзі қасына көп ерген Темір бимен бірге
тумағандығы. Сондықтан да қанша айбарлы батыр, айдынды жырау болса да, өмір
тәлкегін көп көргендігі. Қазақстан Республикасы Ғылым академиясының
қорындағы Әкіш ақсақал тапсырған қолжазбада: Шәлкез Мұсаның қызынан,
Орақпен тетелес апасынан туған, - делінеді. Осы деректер негізінде бұл
пікірді М.Мағауин өз зерттеулерінде келтіреді. Ғалым Ә.Дербісалин Шәлгезді
Мұса бидің жиені санау жансақ пікір дейді. Ә.Дербісалин пікірінше, Шәлгез
Орақ, Мамаймен замандас, жасы қатар адам. Сондықтан оның қызынан тууы
мүмкін емес. Бұл әлі де анықтай түсуді қажет етеді.
Шәлгез жыраудың өмір сүрген дәуірі мен мекені туралы ел аузынан жазылған
қолжазбалар мен жыраудың өз шығармалары ғана хабар береді. Ертелі-кешті
жырау шығармалары жарияланған жинақтарда, қазақ ақыны Мұрат Мөңкеұлы
жырлаған Шәлгез толғауында, сондай-ақ ел аузынан жазылған материалдарда
Шәлгездің нрғайлы екендігі айтылады. Біздің қолымыздағы Салкез батырдың
Орақ, Мамайға айтқаны деген қолжазбада жыраудың балалық, жігіттік шағы
Орақ, Мамай маңында өткендігі, бірақ батырдың Ноғай ордасындағы бедел,
құрметін күндегендер оны елден кетірмек болып, жауға жалғыз жұмсағаны,
батырдың жауды жеңіп келіп, аттан түспестен, Орақ, Мамай мен жиналған
жұртқа жыр толғап - өкпесін айтып, жапан-түзге кеткені айтылады. Аталмыш
материалдарға қарағанда, Шәлгездің Ордада – Орақ, Мамай маңында өсіп, бедел-
даңқы сол кезде белгілі болғаны көрінеді.
Шәлгез Темір биге Орақ, Мамай ордасынан кеткесін барғанға ұқсайды. Би
Темірге айтқаны, Би Темірді хажы сапарынан тоқтатуға айтқаны деген
толғауларына қарағанда, оның Темір бидің қолбастар батыры, жұртты аузына
қаратқан аталы сөз айтар ақылшы жырауы болғандығы аңғарылады. Өкпелеп,
ажырап кетіп барып қайта табысады. Бұл жайды аталмыш толғаулар мазмұнынан
және В.В.Радлов ноғайлар арасынан жазып алған Шалкиіз деген материалдан,
Шайыр жинағындағы жырау шығармаларына берілген түсініктерден айқын
көреміз.
Соңғы жылдарда табылған, яки ноғайлар арасынан жазылған Шәлкез өлеңдері де
жырау өмірі туралы жаңа деректермен толықтыра түседі. Ноғайлар арасынан
филология ғылымының кандидаты А.Сиқалиев жазып алып, жариялаған Мен иемнің
күнінде, Алай жаным деген өлеңдеріне, Үпі (Уфа) архивіндегі Қазақ
өлеңдері мен хиссалары дәптеріндегі Әжікам, сен Мансұрұлы Тоқусан деген
өлеңіне қарағанда, Шәлгез бірқатар уақыт Әзике (Әжіке) сырза қарамағында
болады.
Біздің қолымызда бар деректерден,-деп жазады М.Мағауин, - Шалкиіздің
(біздіңше, Шәлгез деген қисынды. - С.Қ.) Темір би өлгеннен соңғы өмірі
Мамайдың және оның інісі Жүсіптің төңірегінде өткендігі көрінеді.
Мен жоғарыда баяндап өткен жайларға қарағанда, Шәлгездің ХҮ ғасырдың ІІ
жартысы мен ХҮІ ғасырдың 70-жылдары аралығында өмір сүргені аңғарылады. Ел
аузынан жиналған материалдарда Шәлгездің сәби кезінде Орақ, Мамай аты
белгілі батырлар. Зерттеушілер мәліметіне сүйенсек, Алшағырұлы Орақ 1496-
1548 жылдарда өмір сүрген. Мамай 1549 жылы өледі. Шамамен Орақ 20-25-терде
батыр атанды десек, Шәлгез 1516-1520 жылдар дүниеге келген болады. Бірақ
бұл жоба тарихи деректерге қайшы келеді. Себебі, Шәлгез ұлығылай жырлайтын
Темір би 1480 жылы Угре жорығына қатысады, ХҮ ғасырдың 90-жылдары тарих
сахнасынан кетеді, Ноғай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz