АҚЫЛ ҚІТАБЫ

Пән: Дінтану
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

АҚЫЛ ҚІТАБЫ

Мұсылман әлеміне аты әигілі ұлы ақын әрі кемеңгер, ойшыл, философ
атақты жерлесіміз Қожа Ахмет Иасауи (1103—1228) артына мәңгі өшпестей,
аса елеулі мұра оның Диуани хикмет (Ақыл кітабы) атты екі әлемнің мән
жайын сипаттайтын туындысы адамгершілік пен имандылық, әділдік пен шындық ,
инабаттылық тәрізді мәні зор мәселелерді қарапайым поэзия тілімен жырлауға
арналған. Адам өміріндегі әр алуан мансап пен билік, байлық пен әділдік
кедейлік, қанағатшылдық, ынсап пен нәпсі, тәубашылдық пен Алланы тану
секілді туйінді жәйттер мұсылман діні тұрғысынан ашылып, жан-жақты
сарапталады. Бұ дүниенің баянсыздығымен о дүниенің бақилығын өзара
салыстыра отырып, ол тұрмыстың мәні дүние-мүлікте емес, адалдық, мейірім-
шапағатта, қайырымдылық пен адамгершілікте деген терең мәні бар ой ұсынады.
Осы-ған орай Мүхаммед пайғамбардан бері қарай келе жат-қан жол: адал
еңбекпен жиған малдың қызығын көру, жетім-жесір, мүсәпірлерге мейлінше ,
жасаған күнәңді мойындап, таубаға келу, Аллаға мойынсыну сияқты мәселелерді
нақты дәлелдер мен ұтынды түрде сипатталады. Алайда ұзақ жылдар бойы асыл
жауһардай мұрамыз – Диуани Хикмет қазақ тіліне аударылмай зерттелмей
келеді.
Тіпті теріс саясаттың бағытымен бұдан бас тартуға дейін бардық.
Қ. А. Иасауидың ез туындысын қыпшақ, оғыз үлыс-тарынын, ана тілінде,
кене түрік тілінде жазуы, әлгі апт-қандай, дін тарату талабынан туса да,
ол бүл шығар-масы арқылы түрік тілінде жатық әрі бейнелі жыр жа-зудың
қайталанбас үлгі-өнегесін жасады. Сол мақсатта ақын өзіне дейінгі
әдебиетте бірыңғай үстемдік етіп келген араб, парсы тілдерімен жарыса
жазьш, түрікше көркем шығармалар тудыру мүмкіндігінің мол екенін де
дәлелдеп берді. Бұл дәстүрді қай кезеннің талабы түр-ғысынан алып
қарасаңыз да үлкен ерлікпеп барабар еді дей аламыз, әрі осы арқылы ұлы
ақын көшпелі өмірде ертеден қалыптасқан суырыпсалма дәстүріне араб, пар-сы
әдебиетінің озық үлгілерін шебер қиыстырып, тередмәселе оңынан шешіліп
отыр. Осы жолдардық авторынық басшылығы-астастыра білді. Әсіресе ол Шығыс
әдебиетіндегі, тіпті, Дүран Кәрімдегі әдеби-тарихи аңыздар мен сан алуан
әулие-әнбие, пайғамбарлар жөыіндегі ғажайып әфсана-ларды да қажетті деген
тұстарда ұтымдылықпен пайда-ланып отырады. Сейтіп Шығыстық жазба әдебиет
үлгісінде туған бұл туынды ғасырлар бойы қалыптасқан суырыпсалма
дәстүріндегі ауызекі әдебиетке тыд маз-мүн, жаңа сипат алып келумен қатар,
оның түр-қүрылы-сы жағынан да байып, толыса, кемелдене түсуіне жол салды.
Қ. А. Иасауидің жолын, ілімін қуған шәкірттері көп болған. Соның
арқасында мұсылман елдерінде Иасауише хикмет жазу дәстүрге айналған.
Мәселен, осыған орай Кіші Азияда Қажы .Бекташ әулие, Жүніс Әміре секілді
ақындар көзге түссе, өзімізде Сүлеймен Бақыр-ғани (лақаң аты Хаким Ата)
Иасауиге еліктеп, өзінің ғажайып хикметтерін тудырған. Ендігі бір түйінді
мәселе Диуани хикметтің тілі жайында. Мұны тек түрік халқының
тіліне телуге болмайды. Шығармада қазақ пен өзбектін, ұйғыр мен татардың,
тағы басқа түрік тектес халықтардың тілдеріне ұқсастықты мол кездестіруге
болады. Қ. А. Иасауи өмір сүрген дәуірде аталған ұлыстар әлі жеке ұлт
болып қалыптаса қоймаған еді, тек түрік елі, түрік тілі деген ұғым ғана
бар болатын.Қ. А. Иасауиді ұлтқа бөлуге болмайды, өйткені ол кезде қазақ,
өзбек, түркімен ұлттары әлі жоқ еді. Олар әлі де ұлыс болатын... Мұны
түрік халықтарына ортақ тіл деген жөн. Сондай-ақ қүрылысы, буындық өлшеуі
өзгелерден гөрі бізге, қазақ тіліндегі өлең-жырлардың буындық өлшеуіне
ұқсас келеді. Мұны тіл, бейнелеу, көркемдік жүйесі де айқын дәлелдейді
деп жазады. (Қазақ әдебиеті газеті, № 5, 1970). Бұл пікірді
орындылығын қуаттай отырып, сонғы кездегі ғылыми тұжырымның
осылай қарай ойысып келе жатқанын атап айтқан жөн. Өзбек зерттеушілері
ертеден-ақ Қ, А. Иасауиді өзбек ақыны деп әдебиет тарихына енгізіп,
дүниежүзілік әдебиет мұрасынын, 200 томдығына өзбек ақыны деген айдармен
жариялағаны мәлім. Алайда И. Хаққүловтын, аталмыш кітабында; Ахмет Иасауи
— түркі поэзиясынын, атақты уәкілі,— деп жазуын олардың шьшдыққа қарай
ойыс-қанын толық аңғартады дей аламыз.
Қожа Ахмет Иасауи өмірі жөнінде деректер өте аз сақталған. Бұл туралы
біршама дерек-мәліметтер Диууани хикметте келтірілген. Ақын өзінің 63
жасқа дейінгі өмірін тәптіштеп баяндай келіп, бір жастан алпыс үшке
дейінгі тұрмыс кезеңдерін, өз басынан кешкен ірі-ірі оқиғаларды сөз етеді.
Оның бәрін біз қайталап айтып жатуды жөн көрмей, оқушы жұрт кітаптан өзі
оқып алар деп ойлаймыз.

Ал Диуани хикнетті қазақ тіліне аударуға қатысқан М. Шафиғи мен С.
Дәуітұлы бұларга қарама-қарсы пікір ұсынып отыр. Менің хикметтерім —
алладан пәрман, оқып-ұққанға бар мағынасы — кұран,— деген
жолдарына сүйене отырып, олар Диуани хикметтегі Екінші дәптер мағынасын-
Құран Кәрімнен кейінгі екінші кітап демек болады. Қ. А. Иасауидің
Диуани хикметтегі өз пікіріне қарағанда, 125 жыл жасаған адам, сол
өмірінде хикмет жазудан басқа іспен айналыспаған, осы себепті оның
көлемінің, көптігіне күмәнданбаған дұрыс. Екінші, сондағы Дәптер сани
деген сөз алғашқы хикметтің төртінші жолында тұр, бұлай дегенде,
қолымыздағы хикметтін, бәрі де шәкірттерінікі болып шығады емес пе. Алайда
Диуани қорқып отқа түспей күйдім, міне, Шайтанға еріп жан берерде
састым, міне, Хақ сүйіспендігін көңіліме салды, достар, Медет қылып
қолымды алды, достар, т. б.), енді бірде тұтас жолды әр шумақ соңы сайын
қайталап, оған үнемі үстеме мағына артуға ұмтылады (Сол себептен алпыс
үште кірдім жерге, Сол себептен хаққа сиынып келдім, міне, Заты ұлық,
қожам, сыйынып келдім саған, Бір және Барым, дидарыңды көремін бе?,
Мұстапаға қайғы тұтып кірдім, міне т. б.).
Диуани хикметті өлеңдік сыртқы түзілім-қүрылысында да өзіндік
ерекшеліктер мол. Ең соңындағы Мінәжат аталатын ғазал үлгісіндегі қос
тармақты өлендерден тыс, өзге хикметтің барлығы дерлік төрт тармақтан бір
шумақ құрап отырады. Бұлары араб, парсы әдебиетінде ертеден қалыптасқан
аруз, бәйіт түрінде келеді. Соған орай ұйқасы 11, 12 буынды, кейде 14—15
буынды болып құрылады да алғашқы үш өзара ұйқасып, төртінші жолы келесі
екінші шумақтың төртінші жолымен шалыса ұйқасады (а, а, а, б). Төртінші
жолдар кейде бірыңғай қайталау түрінде келіп отыруы да мүмкін. 11 — 12
буындық шумақтар қазақтық қара өлеңіне тіптен жақын, үндес дей аламыз. Ал
14— 15 буынды шумақтар (сирек те болса) біздегі 7—8 буын-ды жыр үлгісіне
(бұларды екіге жарып оқыса) тым ұқсас. Бұдан ақынның өз хикметтерін
кезінде кімге арнағаны толық аңғарылса керек. Мүндай ұқсастықтар мен
үндестіктер сондағы жалпы бейнелеу тәсілдері мен көркемдік жүйесінен де,
дидактикалық мазмұн-сипатынан да анық байқалады.
Бір атап ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.