Қазақ дәстүрлі жазба әдебиеті және кітаби ақындар шығармашылығы (ХІХ ғ. екінші жартысы мен ХХ ғ. басы)
Ф-ӘД-001039
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ КАФЕДРАСЫ
Б е к і т е м і н
Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ-дің
оқу-әдістемелік ісі жөніндегі
вице-президенті, т.ғ.д.,
проф. С.Қ.Тұртабаев
------------------
___ ___ІХ__2012 жыл
Қазақ дәстүрлі жазба әдебиеті және кітаби ақындар шығармашылығы
(ХІХ ғ.екінші жартысы мен ХХ ғ. басы)
пәнінің
оқу бағдарламасы
050117 Қазақ тілі мен әдебиеті
мамандығы бойынша
Түркістан -2012
Ф-ӘД-001039
Пәннің типтік оқу бағдарламасы Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-
түрік университетінің___Қазақ әдебиеті және шығыс
филологиясы___кафедрасында дайындалды.
Жұмыс бағдарламасы кафедраның № 1__ _1_ _ІХ____ 2012ж. мәжілісінде
қаралды.
Кафедра меңгерушісі _________ _ф.ғ.к., доц. С.Ергөбек
Факультеттің Оқу-әдістемелік Кеңесінің № _1 _3_ __ІХ___ 2012ж.
мәжілісінде қаралды.
Факультеттің ОӘК төрағасы _________ _п.ғ.к. С.Чаканова___
Құрастырған: ф.ғ.к., доцент қ.а.
С.Ергөбек
Пікір жазғандар: 1. ф.ғ.к., доцент қ.а.
Т.Көшенова
2. ф.ғ.к.,
доцент қ.а. Д.Сартбаева
1. Кіріспе
Пән туралы қысқаша мәліметтер
Пән сипаттамасы. Бүгінгі әдебиеттану ғылымында “шайыр”, “қиссашыл
ақын”, “нәзирашыл ақын”, “кітаби ақын” секілді бірнеше атаумен беріліп
жүрген қаламгерлердің бір шоғыры ХІХ ғасырдың соңғы ширегімен ХХ ғасыр
басында шығармашылық етті. “Шайыр”, “қиссашыл”, “нәзирашыл”, “кітаби”
сөздерінің қай-қайсысы да қазақтың төл сөзі емес, араб сөздері. Демек, бұл
сөздердің қолданылуының өзі шығыс әлемімен байланыстылығы және арабша,
парсыша сауаттылық, сол сауаттылықтың мұсылманшылықпен, ислам дінімен
байланыстылығы бірден аңғарылады. Шындығында да, кітаби ақындар мұсылманша
оқыған және тәрбиеленген діни өте сауатты қаламгер-молда ақындар еді. Қазақ
әдебиетіндегі осы мәселелер аталмыш пәннің оқыту бағыты болып табылады.
Курстың мақсаты. Студенттерге ХІХ ғ. екінші жартысы мен ХХ ғасыр
басындағы қазақ әдебиетінің үлкен бір саласы болып табылатын діни ағартушы-
кітаби ақындардың шығармашылық мұрасын осы кезең әдебиетінің үдерісінде
таныту. Пәнді өту барысында мынадай міндеттер көзделеді:
- діни ағартушы-кітаби ақындардың әдеби мұраларының өзіндік
ерекшелікте- рін таныту;
- кітаби ақындар шығармашылығының шығыс халықтар фольклоры мен
классикалық әдебиет үлгілерімен байланыста дамуын тану, сабақтастықта
қарастыру дағдысын қалыптастыру.
Пререквизиттер:
1. ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті
2. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті
3. Қазақ фольклоры
Постреквизиттер:
1. Қазақ әдебиеті және аударма мәселелері
2. Мәтінтану мәселелері
3. Қазақ әдебиетінің өзекті мәселелері
Қысқартылған сөздерге түсініктеме:
СӨЖ – студенттің орындайтын өзіндік жұмысы
ОБСӨЖ - оқытушы басшылығымен орындалатын СЧӨЖ
ОҚУ ЖОСПАРЫНАН КӨШІРМЕ
№ Аудиториялық сабақтарАудиториядан тыс
Семестрлер сабақтар
Лекция Прак сем Лабор ОБСӨЖ СӨЖ
1 ІІ семестр 30 - 15 - 45 45
реті
2 семестр реті
3 Барлығы 30 - 15 - 45 45
ТИПТІК ОҚУ БАҒДАРЛАМАСЫНЫҢ МАЗМҰНЫ
Теориялық бөлім
Кіріспе. “Шайыр”, “қиссашыл ақын”, “нәзирашыл ақын”, “кітаби ақын”
секілді бірнеше атаумен беріліп жүрген қаламгерлердің бір шоғыры ХІХ
ғасырдың соңғы ширегімен ХХ ғасыр басында шығармашылық еткен әдебиет
өкілдерінің шығармашылығына қысқаша шолу.
Кітаби ақындардың шығармашылығының зерттелуі. Әдебиет тарихын зерттеу
тану мәселесі тұрғысында. Кітаби ақындардың ағартушы ақындар санатында
зерттелуі. Кітаби ақындар мұрасының әдеби байланыс ретінде зерттелуі.
Қазақ әдебиетіндегі кітаби ақындық және нәзирашылдық дәстүр тарихы.
Кітаби ақындық және нәзирашылдық дәстүрдің ежелгі кезеңі. Нәзирашылдық
дәстүрдің ХІХ-ХХғғ.басында дамуы.
Кітаби ақындар жырлаған басты тақырыптар. Алтын Орда ескерткіштерінің
қайта жырлануы. Шығыс фольклоры мен классикалық әдебиеті үлгілерінің қайта
жырлануы. Қазақ фольклорлық мұрасының жазып алынуы, кітап болып басылуы,
қайта жырланып кітап болып басылуы.
Қазақ әдебиетіндегі кітап, кітаби, кітаби ақын ұғымы және
нәзирагөйлік дәстүрі. Кітап, кітаби, кітаби ақын ұғымдарының қазақ
әдебиетінде қолданылуы. Кітаби ақындық және нәзирагөйлік дәстүрдің
сипаттамасы.
Діни-ағартушылық және кітаби нәзирашылдық дәстүр. Құран сюжеттерінің
жырлануы. Кітаби ақындардың құран сюжеттерін жырлауы. Жүсіпбек қожаның
Жүсіп Злиха қиссасы. Шәді төре жырлаған Ибраһим хикаяты.
Мұхаммет пайғамбар мен оның халифтары мен саһабалары туралы жырлар.
А) Назым Сияр Шәріп (Мұхаммет пайғамбардың ақ жолы туралы дастан).
ә) Әзірет Әлі туралы қисса-дастандар: Зарқұм, Қисса-и Хазрет-и Ғали...,
Дариға қыз бен Әзірет Әлінің күресі т.т. б) Әмір Әмзе, Қисса-и Хазрет-
и Ғұсман т.т.
Қазақ кітаби ақындары мен Шығыс фольклоры. Мың бір түн ертегілерінің
жырлануы. Мәлік Хасан, Сейфүлмәлік, Шәкір-шәкірат, Иранғайып шаһ-
Ғаббас, Хикаят Уәрақа Гүлшаһ..., Хикаят Халифа һарун-ар-Рашид, Қисса-и
Қасым Жомарт т.т. қазақ нұсқаларын қазіргі аударма нұсқалары.
Шаһнама сюжеттерінің жырлануы. Қисса-и Һамра Хосрау падишаһ,
(1881,1898 т.б.) Шахнаме. (Абулқасым Фирдоуси. Аударушы Оразмолда.
Ташкент, 1886). Қисса-и Наушируан, Қисса-и Рүстем дастан, Қисса-и
Жәмшид, Қисса-и Рүстем, Рүстем - Зораб (М.Сералин), Рүстем дастан
т.т.
Тотынама, Кәлилә мен Димнә сюжеттернің жырлануы. Майлықожа
ақынның Бұлбұл, Қасқыр, Үш жігіт, Тотынама, Момын, Аңқау мен
қу, сондай-ақ Нұржан Наушабайұлы, Мәшһүр Жүсіп, т.б. мысалдары талдай оқу.
Кітаби шығармашылық және қазақ фольклоры. Жүсіпбек қожа жырлаған
Мұңлық – Зарлық, Қисса-и Дотан Құбақанұлы уа һәм жалмауыз кемпірдің
өлгені секілді фольклорлық шығармалардың қисса болып жырлануы процесін сөз
ету. Қисса-и Кенехан һәм Наурызбай және Қисса-и Наурызбай төре
Қасымұлы... секілді нәзирагөйлік үлгілері. Сол секілді ел аузында әңгіме
болып жүріп, жырға айналған қиссалардың бір үлгісі – Ер Жафал мен Таңшебер
қыздың қиссасы.
Кітаби-назирашылдық дәстүр және жаңа жазба әдебиет. ХІХ ғасырдың
екінші жартысында ерекше даму жолына түскен жазба әдебиеттің шығармашылық
шеберханасында, ең алдымен, қазақ фольклоры мен әдебиетінің әсері.
Ыбырай Алтынсарин және кітаби шығармашылық мәселелері. Ыбырай және
қазақ фольклоры. Ыбырай және батыстың ағартушылық әдебиеті. Ыбырай және
қазақтың ақындық поэзиясы.
Абай Құнанбайұлы шығармаларындағы нәзирашылдық көріністері. Нәзира
дәстүрі және Абайдың ақын шәкірттері.
ХХ ғасыр басындағы қазақ мысалы және нәзирагөйлік. Нәзирагөйлік
дәстүр және ХХ ғасыр басындағы қазақ прозасы. Қазақ мысалының тууы,
дамуындағы нәзирагөйлік дәстүр орны. ХХ ғасыр басындағы қазақ прозасының
даму жолындағы нәзирашылдық көріністері.
Практикалық бөлім.
1. Кітаби ақындардың ағартушы ақындар санатында зерттелуі.
2. Кітаби ақындар мұрасының әдеби байланыс ретінде зерттелуі.
3. Нәзирашылдық дәстүрдің ХІХ-ХХғғ.басында дамуы.
4. Алтын Орда ескерткіштерінің қайта жырлануы.
5. Шығыс фольклоры мен классикалық әдебиеті үлгілерінің қайта жырлануы.
6. Қазақ фольклорлық мұрасының жазып алынуы, кітап болып басылуы, қайта
жырланып кітап болып басылуы.
7. Кітаби ақындық және нәзирагөйлік дәстүрдің сипаттамасы.
8. Діни-ағартушылық және кітаби нәзирашылдық дәстүр.
9. Кітаби ақындардың Құран сюжеттерін жырлауы.
10. Жүсіпбек қожаның Жүсіп Злиха қиссасы.
11. Шәді төре жырлаған Ибраһим хикаяты.
12. Қисса-и Кенехан һәм Наурызбай және Қисса-и Наурызбай төре
Қасымұлы... секілді нәзирагөйлік үлгілері.
13. ХІХ ғасырдың екінші жартысында ерекше даму жолына түскен жазба
әдебиетке қазақ фольклорының әсері.
14. Ыбырай және қазақ фольклоры. Ыбырай және батыстың ағартушылық әдебиеті.
15. Нәзира дәстүрі және Абайдың ақын шәкірттері.
СТУДЕНТТІҢ ӨЗІНДІК ЖҰМЫС (СӨЖ) ТАҚЫРЫПТАРЫ
Тапсырманы орындау формасы
СӨЖ тақырыптары (реферат, доклада, кейс, эссе,
№ ғылыми зерттеу, құрал жасау, т.б.
)
1 ХХ ғасыр басындағы кітаби Баяндама
ақындар
2 ХХ ғасыр басындағы Пікір алысу
діни-ағартушылық ағым.
Діни нәзирашылдық туындылар.
3 Кітаби ақындар мұрасының әдеби Конспект
байланыс ретінде зерттелуі
4 Кітаби ақындық және нәзирашылдықРеферат
дәстүрдің ежелгі кезеңі
5 Қазақ фольклорлық мұрасының Ғылыми талдау
жазып алынуы, кітап болып
басылуы, қайта жырланып кітап
болып басылуы.
6 Мәлік Хасан, Сейфүлмәлік, Көркем мәтінмен жұмыс жасау
Шәкір-шәкірат, Иранғайып
шаһ-Ғаббас, Хикаят Уәрақа
Гүлшаһ..., Хикаят Халифа
һарун-ар-Рашид, Қисса-и Қасым
Жомарт т.т. қазақ нұсқаларын
қазіргі аударма нұсқаларымен
салыстыру
7. ХХ ғасыр басындағы қазақ Панорамалық шолу
прозасының даму жолындағы
нәзирашылдық көріністері.
8. Ұсынылатын әдебиеттер.
1. Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды. – А., Атамұра-Қазақстан,
1993.-128б.
2. Сүбханбердина Ү., Сейфулина Д.С. Қазақ кітабының шежіресі 1807-
1917.Библиографиялық көрсеткіш. А., Рауан, 1996-290б.
3. Қалижанұлы У. Қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағым. А.,
Білім, 1998-256б.
4. Қазақ әдебиеті тарихының 2 том. 1-кітабы. А., Ғылым, 1961-611б.
5. Бабалар сөзі. Көп томдық. Т.1. Астана. 2002.-448б.
6. Ислам. Эинциклопедический словарь. М., 1991.-С.315.
7. Ибрагимов Н. Арабский нородный роман. М., 1984-С.258.
8. Фильштинский И.М. История арабской литературы Х-Х‡ІІІ в.М., 1991-
С.726.
9. Талжанов С. Аударма және қазақ әдебиетінің мәселелері. А., 1975.
10. Климович Л. Наследство и современость. М., 1975.
11. Кенжебаев Б. Түрік қағанатынан бүгінге дейін. А., 2004.
12. Абай. Шығармаларының 2 томдық толық жинағы. А., 1995.
13. Келімбетов Н. Көркемдік дәстүр жалғастығы. Астана, 2000.
14. Ел қазынасы – ескі сөз. Радлов В.В. жинаған қазақ фольклорының
үлгілері. А., 1974.
15. Құран Карим. Қазақша мағынасы және түсінігі. Сауд Аравиясы. 1991.
16. Мың бір түн. 4 томдық. А., 1993.
17. Қазақ ертегілері. 6 томдық. А., 2000.
18. Кәлилә мен Димна. А., 1962.
19. Ғашық наме. А., 1976 т.б.
№1 лекция
Лекция тақырыбы: Кіріспе
Лекция мақсаты: “Шайыр”, “қиссашыл ақын”, “нәзирашыл ақын”, “кітаби ақын”
секілді бірнеше атаумен беріліп жүрген қаламгерлердің бір шоғыры ХІХ
ғасырдың соңғы ширегімен ХХ ғасыр басында шығармашылық еткен әдебиет
өкілдерінің шығармашылығына қысқаша шолу.
Лекция мазмұны. “Бүгінгі әдебиеттану ғылымында “шайыр”, “қиссашыл ақын”,
“нәзирашыл ақын”, “кітаби ақын” секілді бірнеше атаумен беріліп жүрген
қаламгерлердің бір шоғыры ХІХ ғасырдың соңғы ширегімен ХХ ғасыр басында
шығармашылық етті. “Шайыр”, “қиссашыл”, “нәзирашыл”, “кітаби” сөздерінің
қай-қайсысы да қазақтың төл сөзі емес, араб сөздері. Демек, бұл сөздердің
қолданылуының өзі шығыс әлемімен байланыстылығы және арабша, парсыша
сауаттылық, сол сауаттылықтың мұсылманшылықпен, ислам дінімен
байланыстылығы бірден аңғарылады. Шындығында да, кітаби ақындар мұсылманша
оқыған және тәрбиеленген діни өте сауатты қаламгер-молда ақындар еді. Атап
айтар болсақ, Ораз молда, Шәді төре Жәңгірұлы, Жүсіпбек қожа Шайхисламұлы,
Майлықожа Сұлтанқожаұлы, Ақылбек Сабалұлы, Кәшшәфуддин Шаһмарданұлы,
Мәулекей Юмашықов, Әріп Тәңірбергенұлы, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, Мәшһүр Мақыш
Қалтайұлы секілді соңдарына едәуір мол мұра қалдырған, қазақ әдебиетін төл
және нәзиралық мұралармен толықтырған, қазақ әдебиетін шығыс классикасымен,
фольклоры, тақырыптарымен, сюжеттерімен байытқан. Сол еңбектері арқылы
қазақ жазба әдебиетінің негізін қаласқан шайырлар еді.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр басында қазақ жерінде,
елінде ағартушылық ой өріс алды, дамыды. Қазақ даласындағы ағартушылықтың
дамуына басты-басты екі-үш себеп болды деуге болады. Біріншісі, Қазақ
хандықтарының жаппай жойылуы мемлекеттік ойдың көмескіленуіне жол ашты.
Қазақ жерінің жаппай тартып алынуы, қазақ даласында әскери бекініс-қалалар
тізбегінің, жүйесінің жүзеге асуы арқылы болды. Қазақ даласында сенімді
орнығып алған соң, елдің тұрмыс-салтының ұлттық болмысының, танымының
қазығы – дініне ауыз салды. Ғасырлар бойы ұстанып келген мұсылман діні,
мұсылман жазуына қатер төнді. Қазақ даласында орысша оқу, шоқындыру өріс
алды. Бұл үшін қазақ даласында миссионерлер, миссионер ғалымдар жұмыс
жасады. Ғалым М. Мырзахметұлы өзінің "Қазақ қалай орыстандырылды" атты
еңбегінде (1,7-34( күні кешеге дейін ұлы ағартушы аталып жүрген Ильминский
секілді орыс отарлығының зымиян саясаткерлерінің миссионерлік қызметін жан-
жақты ашып көрсетті. Қазақ еліне арналып орыс кириллицасымен басылған
христиан дінін уағыздайтын миссионерлік кітаптар көптеп шығып, ел ішіне
таралып жатты. Мысалы, Құдай үшін көп азап тартқан Евстафий Плакиданың,
оның қосағының, екі ұлының өмірі. Жизнь и страдания Святого великомученика
Евстафия Плакиды с семейством. На киргизском языке. Издание Православного
миссионерского общества, Казань, Тип. В.М.Ключникова, 1886,1890,1894. Орыс
әрпімен қазақ тілінде жазылған, Первоначальное сведение о православной
христианской вере... Казань 1886.
Святое Евангелие господа нашего Иусуса Христа от Луки, на киргизском
языке. Казань 1889, 1890; Первоначальные сведения о православной
христианской вере, сообщаемые киргизу, готовящемуся ко Св. крещению, на
русском и киргизском языках Казань, 1890; Священная история Ветхого Завета,
Казань, 1890; Ақыл беретұғын книга. Из премудрости Іисуса сына Сирахова, на
киргизском языке, Казань 1891; Әулие князь Владимир. Св. благоверный князь
Владимир и крещение Руси. На киргизском языке. Казань, Изд. Православн.
Миссионер. общ-ва, 1892,1894; Ізгі Авраам (Ізгі Авраам на киргизском
языке). Изд. Православн. Миссионер. о-ва. Казань, Тип. М.А.Чирковой, 1892;
Ізгі Іов (Ізгі Іов на киргизском языке). Изд. православн. Миссионер. о-ва.
Казань, Тип. М.А.Чирковой, 1892; Ізгі Іосиф (Ізгі Іосиф на киргизском
языке). Казань, 1892; Священная история Ветхого и Нового Завета на
киргизском языке. Казань, 1893; Іисус Христостың еткен құдіреттері (Іисус
Христостың еткен құдіреттері). Чудеса Іисуса Христа. На киргизском языке.
Казань, 1893; Іисус Христостынг айтқан мысалдары (Іисус Христостың айтқан
мысалдары). Притчи Іисуса Христа на киргизском языке. Казань, 1893; Святое
Евангелие от Марка на киргизском языке. Изд. Алтайско-Киргизской духовной
миссии на средства Британского и иностранного Библейского общества. Томск,
1894
Езги княз Владимир тура динге озу де кирип, орус калкын да киргизгени
(Ізгі князь Владимир тура дінге өзі де кіріп, орыс халқын да кіргізгені).
Святый Благоверный князь Владимир и крещение Руси. На киргизском языке.
Казань, 1894; Кудреттер кылушы езги Николай (Құдіреттер қылушы ізгі
Николай). Житие Св. Николая чудотворца, на киргизском языке. Казань, 1895;
Тилек кнегеси (Тілек книгасы). Молитвенник на киргизском языке. Оренбург,
1895; Азбука для учеников киргизских миссионерских школ. Томск, 1897; Житие
Св. великомученика и целителя Пантелеймона. На киргизском языке. Ауруларды
жазушы, азапқа шыдаушы ізгі Пантелеймонның өмірі. Оренбург, 1898; Святое
Евангелие господа нашего Іисуса Христа от Матфея, Марка, Луки, Іоанна на
киргизском языке. Казань, 1901; Шын динге уйрототун кнеге (Шын дінге
үйрететін книга). Учение о православной вере на киргизском языке. Казань,
1901; Тилек кнегеси (Тілек книгасы). Молитвенник. На русском и киргизских
языках. Изд. Оренбургского Михайло-Архангельского братства, Казань, 1902;
Езги Екатерина (Ізгі Екатерина). На киргизском языке. Оренбург, Тургайск.
Обл. тип.,1902-1903; Езги Іосиф прекрасный (Ізгі Іосиф прекрасный). На
киргизском языке. Казань, 1902; Айал жайнда (Әйел жайында). О женщине. На
русско-киргизском языке. Казань, 1903; Езги Варвара (Ізгі Варвара). На
киргизском языке. Казань, 1903; Об Іисусе Христе и Мухаммеде. На киргизском
языке. Казань, 1904; Шестипсалмие на киргизском языке. Оренбург, 1904 (2(
секілді кітаптардың басылып шығуы және олардың орыс әрпімен қазақша шығып
жатуы көп жайды аңғартса керек. Сондықтан қазақ оқығандары, ағартушылары
мұсылман оқуына көп ден қоюы, кітаби ақындардың мұсылман әлемінің діни,
фольклорлық, әдеби мұрасын қазақ тілінде сөйлетуі қазақ халқын тілінен,
дінінен айырғысы келетін орыс миссионерлерінің іс-әрекетіне тосқауыл
ретінде көп дамығанын, жолға қойылғанын аңғаруға болады. Әлбетте, ең
бастысы, кітаби ақындардың қазақ әдебиетіне шығыс классикасын әкелген
өлшеусіз қызметі еді. Демек, қазақ кітаби ақындары діні бір болмаған елде
бірлік те, тірлік те болмайтынын аңғарып, әрі діни, әрі әдеби қызмет еткен
ағартушы қаламгерлер болды.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр басындағы қазақ
оқығандарының орыс отарлығына, христиан миссионерлігінің күшеюіне қарсы
қолданған алғашқы қаруы білім алуды күшейту, сол арқылы қазақ даласындағы
ислам негіздерін нығайта түсу болды. Сол себепті де ХХ ғасыр басында қазақ
халқында оқу-ағарту ісі күшейе түсті. Осы оқу мәселесінде, тіпті халықтың
ағартушылық мәселесінде ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр басында
екі ағым қатар өмір сүріп тұрды. Олар "усули қадим" немесе "қадым оқуы"
мұны қазақша қадымша деп қысқарта салған. Қадым оқуы ежелгі дәуірлерден ХХ
ғасыр басына дейін күллі түрік халықтары қолданған, араптың 28 әрпіне
негізделген жазу болатын. Сондықтан оны кейде "түрки" деп те қолданамыз.
Бұл жазудың ерекшелігі түріктің қай халқы болса да, осы 28 әріп негізінде
жазып және оқитын. Шындығында қадым жазуын әр түрік өзінше оқитын. Мәселе
тек жазуда емес, "қадым" қалыптасқан оқу жүйесі бар тәртіпті жүйе еді. Бұл
оқуда ислам діні, шариғат шарттары, қағидалары көп оқытылатын. ¤зге пәндер,
мысалы, тарих, жағрафия, т.т. дүниелік пәндер, ғылым салалары аз оқылатын.
"Қадым" оқуы түрік халқының фонетикалық қорын түгел қамти алмауы және діни-
схоластикалық пәндер көп оқылуы себепті түрік халықтары үшін күрделі оқу
жүйесі болатын. Оқуды меңгеру қиындығынан дүмше молдалардың көптеп шығу
құбылысы қазақ даласында анық аңғарылған еді. Әйтсе де қадым оқуын терең
меңгерген, сол арқылы түрки, араб, парсы тілдерін меңгеріп, сол тілдердегі
фәлсафалық, тарихи, фольклорлық, әдеби т.т. шығармаларды оқуға, терең
тануға қол жеткізген кісілер де аз болған жоқ. Сондай кемел молдалар легі
кітаби ақындардың мол шоғыры еді. Сонымен бірге "қадым" оқуының басты
ерекшелігі, құндылығы түрік халықтарын бір жазу-сызу аясында ұстауы еді.
Қадым түркілердің түбі бір, діні бір туыстығының, біртұтас ұлттық танымының
ұзақ ғасырларға сақталуына негіз болған оқу жүйесі еді. Демек, күні бүгінге
дейін күллі араб әлемін "құран жазуы" қалай біріктіріп, біртұтас ұлттық
танымда ұстап отырса, қадым оқуы түрік халықтары үшін ғасырлар бойы сол
дәрежеде қызмет еткені анық. Яғни түрік ұлыстарын тұтастықта, бірлікте
ұстаған қазық "усули қадым" болатын. Кешегі кеңес дәуірінде және бүгінгі
күнге дейін "қадым" оқу жүйесін біржақты сынау белең алып келеді. Дұрысы,
күрделілігін айта отырып, оның неше дәуірлерге созылған ұлы қызметін де
есте ұстағанымыз жөн. Қадымды жоғалттық. Қадыммен бірге түрік халықтарының
ортақ оқу, ортақ жазу мәдениетін жоғалттық. Біртұтас ұлыстық, ұлттық
танымнан, біртұтастық, бірлік ой-қазығынан айрылдық. Әйтсе де, ескі тозбай
қоймайды, жаңа жеңбей қоймайды. Бізден көп бұрын орыс бодандығын қабылдап,
отарлық езгіні ғасырлар бойы көріп келе жатқан, сол езгінің нәтижесінде
ерте есейген татар халқында "Усули жадид" қозғалысы ерте басталды. Жалпы,
қазақ халқының мәдени өркендеуіне, ұлт ретінде оянып, бас көтеруіне татар
халқының мәдениеті, түрлі ағымдары мен қозғалыстары ерекше әсер етті. Бұл –
тарихи шындық. Сол секілді "Усули жадид" қозғалысы да татар халқында
басталып, татар қоғамдық өмірінің бар саласын қамтыған, әдебиеті мен
өнеріне, мәдениетіне зор әсер еткен ағым ретінде қалыптасты. Оның алғашқы
нышаны Х‡ІІІ ғасырдың аяқ шені мен ХІХ ғасырдың басында көрініс тапқан.
Оның көрнекті өкілдері Курсави, Маржани секілді татар ағартушылары болды
(3,13-14(. Олардан кейін татар халқының ұлы ағартушы ұстазы Каюм Насыри мен
бүкіл өмірін Ресей қоластындағы түрік жұртын оятуға арнаған, сол үшін
"Тәржүман" газетін шығарып, оны өзіне өмірлік қайраткерлік мінберіне
айналдырған Исмайыл-бей Ғаспралыларды атауға болады.
Араб тілінде "қадым"- ескі, "жадид"- жаңа деген сөз. Яғни, ескі жүйе
мен жаңа жүйе. "Усули жадид" ең алдымен араб әріпті түрки әліпбиге реформа
жасады. Арабтың жиырма сегіз әрпі негізінде түрік халықтарының фонетикалық
ерекшелігіне сай қамтылмай келген дыбыстарға жаңа әріптер жасап енгізді.
Тек әліпби ғана емес, күллі оқу жүйесіне жаңалықтар енді. Жаңа оқу
жүйесінде діни сабақтармен қатар, ғылымның түрлі саласының қамтылуы, оқылуы
қадағаланды. Бұл оқу жүйесінің жеңіл әрі ұғынықты болуына алып келді. Бұл
сол кезең үшін үлкен даму, прогресс болды. Шындығында да, "Усули жадид" тек
оқу саласы ғана емес, қоғам өмірінің барлық саласын қамтып үлкен ағымға
айналды, отарлық езгіде жаншылған татар халқын бұл ағым үлкен қозғалысқа
алып келді. Сол қозғалыс біртіндеп қазақ даласына да өте бастады. ХХ ғасыр
басында шығып тұрған қазақ газеттері, түрлі қалаларда көптеп басылып жатқан
қазақ кітаптары қазақ қоғамындағы дамудың, оянушылық, ағартушылық ой-
идеяның көркеюінің көрінісі, жемісі еді. Оның артында үлкен қозғалыс,
қоғамдық дүмпу туғызып тұрған үлкен себепкер "Усули жадид" ағымы тұр еді.
Әлбетте, осы ағымдардың қайсысының болса да үлкен мәселелерінің бірі –
мұсылман дінін христиан миссионерлік шабуылынан сақтап қалу еді. Дін -
ұлттық тұтастықтың бір кепілі екендігі сөзсіз. Сондықтан да бұл ағымдардың
өзегінде дін үшін күрес өріліп тұрды. Сол себепті де ХІХ ғасыр соңы мен ХХ
ғасыр басында басылып шыққан кітаптардың басым бөлігі діни кітаптар болды.
Оларда діни уағыздар, пайғамбарлар өмірі, ғазауат ерлері туралы жырланды.
Ең алдымен, Құран сюжеттері жырланды. Құран сүрелері қазақ кітаби ақындары
қаламынан, нәзира дәстүрі аясында дербес көркем шығармаларға айналып жатты.
Бұл – уақыт қажеттілігі, дәуір талабы еді. Яғни, ХІХ ғасырдың екінші
жартысы мен ХХ ғасыр басында қоғам өмірін тұтас дерлік қамтып келе жатқан
ағартушылық қозғалыстың үлкен саласы – діни-ағартушылық болды.
Қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағым өкілдері ретінде бүгінгі
күні "шайыр", "нәзирашыл ақын", "діни ақын" атап жүрген кітаби ақындарды
жатқызуға болады. Мысалы, осы ағартушылық ағымды жеке зерттеу нысаны
ретінде қарастырған У.Қалижан ағым өкілдері ретінде жәдидшіл ақын
Ақмолладан бастап Ыбырай, Абай, Әбубәкір, Нұржан, Мәшһүр Жүсіп, Шәді,
Шәкәрім, Мақыштарды жатқызады (3(. Ғалым келтірген бұл тізімді мұнан әрі
соза беруге болады. Яғни, ХІХ ғасырдың соңғы ширегі мен ХХ ғасыр басында
шығармашылық еткен қай ақын-жазушымыз болмасын білім алуды, ең алдымен,
діни оқудан бастаған. Сол себепті де көпшілігі өз шығармашылығында тіпті
ара-тұра болса да дін тақырыбына барып отырған қаламгерлер еді. Сондай
қаламгерлердің бірегейі ХІХ ғасыр соңы мен ХХ ғасыр басында нәзира
дәстүрінде қалам тербеген, сонысымен қазақ жазба әдебиетінің қалыптасуына
мол еңбек сіңірген кітаби ақын Жүсіпбек қожа Шайхисламұлы болатын. Қазіргі
деректер бойынша ол Қазан төңкерісіне дейін жиырма үш жеке атаумен кітап
бастырған. Олардың әрқайсысы сегіз-тоғыз реттен қайта басылып отырған. Аз
басылғандарының өзі бес-алты реттен басылған. Демек, қазан төңкерісіне
дейін Жүсіпбек қожаның жыл сайын бірнеше кітабы жарық көріп, таралып
отырған. Кітаби ақын олардың бірін өзі жазса, келесісін ел аузынан жазып
алып, өңдеп кітап етіп бастырып отырған. Сондықтан оның есіміне байланысты
"жазған", "жазушы", "аударған", "редакциясын басқарған" секілді (анықтама)
сөздер беріліп отырған. Қалай болғанда да, Жүсіпбек қожа кітаби ақын
ретінде, ең алдымен, қазақ фольклорының жазылып алынуы, өңделуі және кітап
етіп бастырып шығару мәселесінде ерекше еңбек етті. Бұған мысал ретінде
Жүсіпбек қожа кітап етіп бастырған "Қисса Алпамыс", "Қыз Жібектің хикаясы"
секілді фольклорлық шығармаларымызды айтудың өзі де жеткілікті болса керек.
Сонымен бірге Жүсіпбек фольклорлық шығармаларды өңдеумен ғана шектеліп
қалған жоқ, фольклорлық туындыларды негізге ала отырып жаңа нәзиралық
шығармалар жазды. Бұлар- "Мұңлық - Зарлық", "Қисса Дотан" секілді
шығармалар. Кітаби ақындардың, соның ішінде Жүсіпбек пен Шәдінің
шығармашылық мол өнім берген ерекше қыры – Шығыс фольклоры мен әдебиетінен
алып қазақ тілінде нәзиралық шығармалар жарату. Бұл - қазақ кітаби
ақындарының басты шығармашылық кредосы болды. Олар – әсіресе, дін
тақырыбына көп барған ақындар болды. "...Шығыс әдебиетінің үлгілерін ел
арасында тарату ісімен қисса жазған кітаби ақындардың бір тобы да көп
шұғылданды. Кітаби ақындар деп аталып жүргендер – мұсылманша оқып, хат
танып, шығармаларын кітаби тілде жазып, діни араб, парсы сөздерін орынсыз
қолданған, сол сияқты татар тілінің элементтерін сөзге көп кіргізген
ақындар. Бұлардың ішінен шығыс әдебиетінің нұсқаларын әңгіме-өлең, поэма-
дастан етіп жазған, ел арасында айтылып жүргендерін өзінше өңдеп, жинап
бастырған Шәді Жәңгіров, Ақылбек бин Сабал, Мәулекей, Жүсіпбек Шайхисламов
сияқты бірнеше ақынды атауға болады. Бұл ақындардың еңбегінің сөзсіз
құндылығы – олар қазақ әдебиетінің тақырыптық, сюжеттік арнасын кеңейтіп,
оны шығыс әдебиетінің үлгілерімен молықтыру ісіне себін тигізді. Алайда,
олар шығыс әдебиетінің ең халықтық, асыл нұсқаларын сұрыптап, талдап алу
жағынан қарағанда, үнемі ойлаған жерден шығып отырмайды. Мұның себебі –
олар өздері дінге сенді, діни қағидаларды уағыздауды міндет етті. Мысалы,
өте-мөте Жүсіпбек секілді ақындар діни сарындағы шығармаларды насиихаттап
таратуға күш салды..."- деп "Қазақ әдебиеті тарихының" 2 т. 1-кітабында
(4,537( кітаби ақын және олардың шығармашылық ерекшелігі жөнінде сөз
етіледі. Кеңес дәуірінде кеңестік саясат тұрғысынан сынай сөз етілсе де,
пікірде көп шындық бар. Кітаби ақындық табиғатын терең танып айтылған
пікір. Әсіресе Жүсіпбек қожа шығармашылығының дінге қатысы жөнінде дұрыс
айтылған. Шынында да Жүсіпбек ақын өзге тақырыптармен қатар діни
тақырыптарға көп барған. Бұл мәселеде оның атақты "Жүсіп – Зылихасынан"
бастап "Қисса-и ән-Хазрет расулның миғражға қонақ болғаны","Қисса-и Хазрет-
и Ғали", "Қисса Хәзрет-и Ғұсман", "Қисса-и уақиға-и Кәрбәла... Хәзрет-и имам
Хусеин..." секілді шығармаларының бәрі де мұсылман діні және пайғамбарлар мен
халифтар туралы екенін айтсақ та жеткілікті. Тіпті өзге шығармаларының
өзінде де оқушысына арнау сөздерінде діни уағыз айтып отырған. Діни ой,
діни насихатты үнемі қазақ оқушысына арнап жүргізіп отырған. Бұл ақынның
діни-ағартушылық ағымның белді өкілі болғанын, өзге ұлттық мәселелерге тек
сол тұрғыдан, мұсылманшылық тұрғысынан қарап, бағалап отырғаны аңғарылады.
Діни ағартушылық және дастандар табиғаты жөнінде ғалым Б.Әзібаева: ...Қазақ
даласында Ислам дінінің тамырын терең жаюында діни дастандардың рөлі ерекше
болды. Себебі, Ислам дінінің нығаюы үшін күрес әрекеттері соңғы ғасырларда
екі жолмен іске асып отырды: яғни, бірінші әдіс Ислам таратушылардың іс-
жүзіндегі (мешіт, медресе) үгіт-насихат жүргізуі арқылы жүзеге асса,
екіншісі – ақын жанды дала тұрғындарының жан-жүрегіне жыр сөздерімен (діни
дастандар) әсер ету арқылы орындалған тәрізді,- дейді. Сонымен бірге,
ғалымның Діни дастандар өзінің сюжеттері, мазмұны, шығу тарихы, даму,
таралу жолдары жағынан әр түрлі. Бірақ олардың барлығы идея жағынан
бірігеді, ол – Исламдық руханият құндылықтарын үгіттеу, мұсылманшы- лықты
өмір сүрудің негізі деп түсіндіру идеясы (5,12-13( деген пікірі кітаби,
діни ақын шығармашылығының өзіндік ерекшелігін, идеялық түп-қазығын танытса
керек.
Жүсіпбек ақынның жоғарыда атап өтілген шығармаларының қай-қайсысы
болса да бүгінгі күнге дейін өз құнын жоймаған, алдағы уақытта да дұрыс
бағалана берері даусыз туындылар. Олай дейтін себебіміз: кешегі кеңестік
дәуірде қазақ әдебиетіндегі дін тақырыбы, діни қайраткерлер мен ғазауат
соғысы ерлерін жырлаған көркем әдебиеттің жариялануына тыйым салынды.
Нәтижесінде қазақ оқырманы діни танымсыз боп өсті. Сол себепті де қазір ҚР
ҰҒА М.О.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты тарапынан шығарылып
жатқан Бабалар сөзі көп томдығының орны бұл мәселеде ерекше деуге болады.
Бірінші томда Жүсіпбектің Қисса-и анхазірет Расулдың Миғражға қонақ
болғаны, Қисса-и Мұхаммед Расул Алланың дәрул пәниден дәрул бақиға рихлат
еткен мәселесі, Қисса-и Шаһизинда, Қисса-и уақиға Кербала хазірет
Хусаин разы Аллаһ анһу секілді қиссалары енгізілген. Олардың әрқайсысы да
- қазан төңкерісіне дейін әденеше реттен қайта жарияланып отырған
кітаптар. Демек, үнемі дерлік оқушысы табылған, қазақ қауымының қажетін
өтеп, діни наным-сенімін нығайтып отырған шығармалар. Мысалы, Мұхаммед
Пайғамбардың көкке көтерілуі, қайтыс болуы, Мұхаммед Пайғамбардың қызы
Фатима мен Әзірет Әлінің ұрпағы Хусеиннің дін ішіндегі тартыс, соғыс
нәтижесіндегі опат болуы секілді мәселелер бүгінгі қазақ оқырманы үшін де
білуге қажетті әрі қызықты, әрі мұсылман дінінен, тарихынан мол мағұлмат
берер көркем де, құнды діни әдебиет деп бағалауға әбден болады. Сол секілді
Шәді төре де көптеген діни шығармалар жазды: Ибраһим Пайғамбардың
хикаяты, Қарунның жер жұтқан уақиғасы, Назым Сияр Шариф секілді
шығармалар. Осы шығармалардың ішінде әсіресе Мұхаммед Пайғамбардың өмірі,
қайраткерлік жолы туралы жазылған Назым Сияр Шәрифтің орны ерекше.
Шығарма әрі көркем, әрі көлемді, қазақшасы басымдау, түрки тілде жазылған
еңбек. Шығарма 1913 жылы Тәшкенде кітап болып басылып шыққан. Соның шағын
үлгісі қазақ тілінде 1995 жылы ғалым О.Құдышұлының даярлауымен ғылыми алғы
сөз, соңғы сөздерімен басылып шықты. Әлбетте, кітап көлемі жағынан да,
мәтін тану тұрғысынан да сын көтере бермейді. Тек ғалымның діни көркем
жәдігерді бүгінгі оқушы қауыммен жүздестіру талабы құптарлық, қуаттарлық
жайт екенін ғана айтқымыз келеді.
Қазақ халқының кітаби ақындары Жүсіпбек қожа, Шәді төре секілді
қаламгерлерінің жоғарыда аталып өтілген шығармаларының – қисса-
дастандарының түп негізі араб фольклоры мен әдебиетіндегі сира ( көпше
түрі-сияр: жол, өмір жолы) жанрынан бастау алып жатқаны сөзсіз. Жанр
исламға дейінгі араб халқының атақты адамдары, ақындары туралы жырлау.
М¤Ж тапсырмалары:
1. ХХ ғасыр басындағы кітаби ақындар – реферат жазу.ХХ ғ
2. ХХ ғасыр басындағы діни-ағартушылық ағым.
3. Діни нәзирашылдық туындылар.
Әдебиеттер:
19. Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды. – А., Атамұра-Қазақстан,
1993.-128б.
20. Сүбханбердина ‡., Сейфулина Д.С. Қазақ кітабының шежіресі 1807-
1917.Библиографиялық көрсеткіш. А., Рауан, 1996-290б.
21. Қалижанұлы У. Қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағым. А.,
Білім, 1998-256б.
22. Қазақ әдебиеті тарихының 2 том. 1-кітабы. А., Ғылым, 1961-611б.
23. Бабалар сөзі. Көп томдық. Т.1. Астана. 2002.-448б.
24. Ислам. Эинциклопедический словарь. М., 1991.-С.315.
25. Ибрагимов Н. Арабский нородный роман. М., 1984-С.258.
26. Фильштинский И.М. История арабской литературы Х-Х‡ІІІ в.М., 1991-
С.726.
27. Талжанов С. Аударма және қазақ әдебиетінің мәселелері. А., 1975.
28. Климович Л. Наследство и современость. М., 1975.
29. Кенжебаев Б. Түрік қағанатынан бүгінге дейін. А., 2004.
30. Абай. Шығармаларының 2 томдық толық жинағы. А., 1995.
31. Келімбетов Н. Көркемдік дәстүр жалғастығы. Астана, 2000.
32. Ел қазынасы – ескі сөз. Радлов В.В. жинаған қазақ фольклорының
үлгілері. А., 1974.
33. Құран Карим. Қазақша мағынасы және түсінігі. Сауд Аравиясы. 1991.
34. Мың бір түн. 4 томдық. А., 1993.
35. Қазақ ертегілері. 6 томдық. А., 2000.
36. Кәлилә мен Димна. А., 1962.
37. Ғашық наме. А., 1976.
№2 лекция
Лекция тақырыбы: Кітаби ақындардың шығармашылығының зерттелуі.
Лекция мақсаты: Әдебиет тарихын зерттеу тану мәселесі тұрғысында. Кітаби
ақындардың ағартушы ақындар санатында зерттелуі. Кітаби ақындар мұрасының
әдеби байланыс ретінде зерттелуі.
Лекция мазмұны: Кітаби ақындардың жырлаған басты тақырыбы дін және
мұсылмандық шығыс болуы, әрі өздерінің молда ақындар болуы себепті кешегі
кеңестік кезеңде бұл ақындарымыздың мұрасы арнайы зерттеп, танудан қағыс
қала берді. Тек әдебиет тарихын зерттеуші ғалымдарымыздың өзге тақырыптарды
зерттеу барысында жанама сөз етіліп отырды. Ал, арнайы әдебиет зерттеу
еңбектерінде күні кешеге дейін мына секілді бағытта сөз болды деуге болады:
1. Әдебиет тарихын зерттеу, тану мәселелері тұрғысында қазақ әдебиеті
тарихында болып өткен құбылыс ретінде, зерттелуі тиіс мәселе санатында сөз
болды. Бұған дәлел ретінде ұлы жазушы, ғалым М.О.Әуезовтың “Проблемы
изучения истории казахской литературы” атты мақаласын айтуға болады. Мұнда
ғалым қазақ әдебиеті тарихынан зерттелуі тиіс бағыт-бағдарын нұсқап
көрсеткен. Сонда болашақта зерттелуі тиіс қазақ әдебиеті тарихының бір
саласы ретінде кітаби шығармашылықты – кітаби ақындар мұрасын сөз етеді:
“Есть целая интересная плеяда поэтов-книжников, освоивших книжно восточную
эпическую культуру в духе назиры перепевавших огромное большинство тем и
сюжетов арабской, иранской классической поэзии и, кроме того, не меншее
количество тем и сюжетов народно-героических и лирико-бытовых поэм, легенд,
сказаний вообще многих народов Востока. Сюда относятся перепевы ряда
событий “Шахнаме”, “Юсуф-Злихи”, “Шахмаран”, огромного количества лирико-
бытовых поэм, как “Лейли-Меджнун”, “Сейфул Мулик”, “Бозжигит”, “Зияда”,
“Шакир-Шакрат”, “Мунлык-Зарлык” множества арабо-иранских сказочных тем,
разработанных в виде остросюжетных поэм или народных романов, исторических
хроник, жизнеописаний, притч, предании.
Есть поэты-книжники, связанные с восточной классической литературой и
писавшие почти исключительно на древние книжные сюжеты, как Ораз Молла,
Муса Молла, Майлы Кожа, Мадели, Акылбек Сабал, Мауликей, Шади-торе, Макыш
Калтаев, Кашафеддин, Арип и др. Их наследие в большинстве издано в ХІХ и в
начале ХХ века и составляет в целом 120 поэм” (Әуезов М. Әр жылдар ойлары.
Ауезов М. Мысли разных лет. Алматы 1959. 470-471-б).
2. ХХ ғасыр басындағы ағартушы ақындар санатында көрсету. Шығармашылық
басты ерекшелігі болып табылатын назирагөйлік мұраларын арнайы сөз етпей,
тереңдемей тек таныстыру сипатындағы ғылыми еңбектер. Бұл тұрғыда қазақ
әдебиеті тарихының үлкен зерттеушісі, ғалым Б.Кенжебаевтың 1958 жылы
“Қазақтың ХХғ. басындағы демократ жазушылары” атты еңбегін атап өту шарт.
Бұл еңбекте ғалым уақыт тынысына орай кітаби ақындарды ағартушы ақындар
санатында таныстыру, жалпы сипаттама берумен шектеледі. Б.Кенжебаев осы
еңбектің кейінгі нұсқасы “ХХғ. басындағы әдебиет” атты еңбегінде кітаби
сөзі, оның ақындар шығармашылығына қатысты қолданылу аясы жөнінде: Кітаби
деген атау ертеде христиан діндарлары арасында діни кітап – Инжіл
ережелерін бұлжытпай орындауды жақтаған, уағыздаған адамдар жөнінде
қолданылған. Оны біздің ХХ ғасыр басындағы ақындарымыз жөнінде қолдану
мүлде орынсыз.
Кітаби ақын-жазушы деген атау біздің ғалымдарымыз бұл топқа жатқызып
жүрген ақын-жазушылардың не идеялық көзқарастарын, не көркем әдебиеттік
бағыт-әдісін аңғартпайды, кәсібін, кітап бастырып шығарумен айналысқанын
ғана аңғартады (Кенжебаев Б. ХХ ғасыр басындағы әдебиет. Алматы, 1993, 27-
б.) деген пікір айтады. Пікірде кеңестік дәуір және оның дінге қатысты
ұстанған саясаты көрініс беретін секілді. Сонымен бірге, қазақ діни
шығармалары жөнінде теріс көзқараста болған ХІХ ғасыр зерттеушілерінің де
пікірлерінің салмағы жатқаны аңғарылады. Мысалы, қазақ фольклорының түрлі
үлгілерін жинаушы, жариялаушы ғалым В.В.Радлов: Қазақ әдебиеті
шығармаларын қазақтардың өздері екі бөлімге бөледі: халық шығармалары (қара
сөз) және кітаби өлең. Халық шығармаларын қарапайым халықтың ауызша тараған
өлеңдері мен әңгімелері құрайды, сондықтан да оған қазақ халқының ислам
діні әсері тие қоймаған шығармалары жатады ... кітаби өлеңдердің мұндай атқа
ие болу себебі, оны жыршы жатқа айтпайды, жазылған кітаптан оқиды. Мұндай
кітаби өлеңді шығарушылар – моллалар, сауатты қазақтар (Радлов В.В. Ел
қазынасы- ескі сөз. Алматы, 1994, 9-б.) деп көрсетеді. Ғалымның мұсылмандық
шығыс әлемінен енген кітаби шығармаларды сыни тұрғыдан бағалап: Маған
қазақтар арасынада исламды орнықтыруға бір Жұм-жұманың әсері даланы кезіп
жүрген жүздеген молдадан артық тәрізді (сонда, 12-б.) деуі Б.Кенжебаевтың
жоғарыдағы пікірлеріне мол себеп болғаны көрінеді.
Ғалым Ә.Қоңыратбаевтың “Қазақ әдебиетінің тарихы” (Алматы, 1994.) атты
еңбегінде кітаби ақындар, назиралық, қисса-дастандар мәселесі біршама кең
сөз етіледі. Мысалы, Шәді, Тұрмағанбет тараулары.
3. Кітаби ақындар мұрасының әдеби байланыс ретінде жалпы қарастырылуы.
Кеңестік кезең үшін көлемі жағынан да, мән-мазмұны жағынан да мол берілген
құнды еңбек “Қазақ дәебиетінің тарихы” ІІ-том, 1-кітабындағы “Қазақ
әдебиетінің шығыс әдебиетімен байланысы” атты ғылыми-зерттеу жұмысы дер
едік. Еңбекте кітаби ақындар аталып өтіп, назиралық шығармалар жалпы топтап
беріледі. Арнайы авторларымен сөз ету мақсат тұтылмаған. Сол себепті де
“Қазақ арасына тараған шығыс әдебиеті нұсқалары” деген арнайы қосалқы
тақырыпшамен берілген. Сол секілді еңбекте қисса-дастандарды әлеуметтік
бағыты, мазмұны, идеялық-көркемдік тұрғысында үш топқа бөліп, жіктей
қарастыру қажеттілігі сөз болады: “Бірінші – негізінен дінді уағыздайтын,
исламның қағидаларын, діни ұғым-нанымдарды насихаттауға бағытталған: “Сал-
сал”, “Зарқұм”, “Сейітбаттал” сияқты шығармалар, ...” дей келе, бұл топқа
жататын шығармалардың аз емес екендігін, тек олардың мазмұн-сапасы, идеялық
құны төмен, түгелдей дерлік ескі, керітартпа санаға діни фанатизмге тән
идея-сарындарға толы болып келетінін айтады. Солай дей келе, аталған
шығармалар идеялық жағынан да, көркемдік тұрғыда да төмен туындылар деген
қорытынды жасайды. (Қазақ әдебиетінің тарихы, ІІ-т. 1-к. Алматы, 1961, 540-
б.)
“Екінші – көршілес елдермен басқа шығыс халықтарының ежелгі аңыз-
әңгімелері, халық романдары мен поэмалары және классикалық әдебиет
өкілдерінің дастандары: “Шаһмаран”, “Сейфулмәлік”, “Бозжігіт”, “Абулхарис”,
“Шәкір-Шәкірат”, араб елінің ертегісі “Мың бір түн”, үнді ертегісі
“Тотынама”, классик ақындар: Фирдоуси, Фзули, Навои, Низами дастан етіп
жазған “Шахнама”, “Ләйлі – Мәжнүн”, “Таһир – Зуһра”, “Фархад – Шырын”,
“Ескендір” секілді шығармалар”, - деп бұларда да ескі ұғым-нанымдар,
кертартпа идеялар кезіккенімен, олардың негізінен шығыс халықтарының
алдыңғы қатарлы өнеге-дәстүрлерін дамытқан халықтық сипаттағы шығармалар
деген қорытындыға келеді. Сонымен бірге, бұл топқа “Жүсіп – Зылиха” секілді
шығармаларды да жатқызуға болатын секілді деген ой айтады. Шығарма діни
мифологияға негізделгенімен, заманындағы ғибратты, құнды идеяларды көркем
бейнелеген, өзіндік тарихи мәні бар, сүйіспеншілік жайлы дастан, қисса деп
түйеді. (Сонда. 541-б.)
Еңбекте қазақ тіліндегі қисса-дастандардың үшінші тобы ретінде шығыс
сюжетіне құрылған, бірақ қазақ әдебиетіне сіңісті болып, қазақ
фольклорының дәстүрлерімен ұштасып, төл шығарма сипаттас болып кеткен
“Мұңлық-Зарлық” сияқты шығармалар көрсетіледі. Олардың қазақ әдебиетінің
үлгі – дәстүрімен терең қабысып, кісі аттары, образды бейнелеу, уақиғаны
баяндау ерекшеліктері мүлде жаңғырып, қазақ әдебиетінің өзіндік тумасына
айналғанын, сондықтан бұл салаға жататын шығармаларды жіктеп бөліп алу,
көрсету қиынға соғатынын сөз етеді. (Сонда, 541-б). Осы жерде ескерте кету
керек, шындығында, осы айтылған қазақ қисса-дастандарының үшінші тобын
тіпті басқаша атау, сипаттау қажет. Себебі олар - қазақ топырағында қайта
түлеген шығыстық үлгідегі қисса-дастандар емес, керісінше, шығыстық қисса-
дастандар дәстүрінде жырланған, өзіміздің топырағымызда дүниеге келген
фольклорлық, не әдеби шығармалардың нәзиралық дәстүрде қайта жырланған
үлгісі. Яғни, нәзиралық дәстүрдің тек сырттан сюжет әкелуші, енгізуші ғана
емес, төл мұраны қайта қорытушы мүлдем жаңа сапада қайта тудырушы ерекше
табиғатын дұрыс тануға тиіспіз. Демек, бар қиссаны тек шығыстан келді дей
беруге де болмайды. Жоғарыда аты аталған “Мұңлық – Зарлық” сондай төл,
қазақы қиссамыз. Бұл мәселе жөнінде соңынан кеңірек сөз болады.
Жалпы, қазақ әдебиетіндегі шығыстық сарын, кітаби ақындар және олардың
мұрасы жөнінде ғалымдар әр кез сөз етіп келеді. Мысалы, М.Әуезов,
Б.Кенжебаев, Ы.Дүйсенбаев, Ә.Жиреншин, Қ.Мұхаметханов, З.Ахметов, М.Бөжеев,
Ш.Сәтпаева, Р.Бердібай, С.Қасқабасов, ‡.Сүбханбердина, Н.Келімбетов,
Ш.Елеукенов, ¤.Күмісбаев, А.Қыраубайқызы, Б.Әзібаева, Ж.Шалғынбаева секілді
ғалымдарды атап айту керек.
4. C¤Ж тапсырмалары:
1. Әдебиет тарихын зерттеу тану мәселесі тұрғысында.
2. Кітаби ақындардың ағартушы ақындар санатында зерттелуі.
3. Кітаби ақындар мұрасының әдеби байланыс ретінде зерттелуі.
Әдебиеттер:
1. Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды. – А., Атамұра-Қазақстан,
1993.-128б.
2. Сүбханбердина ‡., Сейфулина Д.С. Қазақ кітабының шежіресі 1807-
1917.Библиографиялық көрсеткіш. А., Рауан, 1996-290б.
3. Қалижанұлы У. Қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағым. А.,
Білім, 1998-256б.
4. Қазақ әдебиеті тарихының 2 том. 1-кітабы. А., Ғылым, 1961-611б.
5. Бабалар сөзі. Көп томдық. Т.1. Астана. 2002.-448б.
6. Ислам. Эинциклопедический словарь. М., 1991.-С.315.
7. Ибрагимов Н. Арабский нородный роман. М., 1984-С.258.
8. Фильштинский И.М. История арабской литературы Х-Х‡ІІІ в.М., 1991-
С.726.
9. Талжанов С. Аударма және қазақ әдебиетінің мәселелері. А., 1975.
10. Климович Л. Наследство и современость. М., 1975.
11. Кенжебаев Б. Түрік қағанатынан бүгінге дейін. А., 2004.
12. Абай. Шығармаларының 2 томдық толық жинағы. А., 1995.
13. Келімбетов Н. Көркемдік дәстүр жалғастығы. Астана, 2000.
14. Ел қазынасы – ескі сөз. Радлов В.В. жинаған қазақ фольклорының
үлгілері. А., 1974.
15. Құран Карим. Қазақша мағынасы және түсінігі. Сауд Аравиясы. 1991.
16. Мың бір түн. 4 томдық. А., 1993.
17. Қазақ ертегілері. 6 томдық. А., 2000.
18. Кәлилә мен Димна. А., 1962.
19. Ғашық наме. А., 1976.
№3 лекция
Лекция тақырыбы:Қазақ әдебиетіндегі кітаби ақындық және нәзирашылдық дәстүр
тарихы.
Лекция мақсаты: Кітаби ақындық және нәзирашылдық дәстүрдің ежелгі кезеңі.
Нәзирашылдық дәстүрдің ХІХ-ХХғғ. Басында дамуы.
Лекция мазмұны: Қазақ әдебиетінінің тарихына қатысты кітаби ақындық және
олардың басты шығармашылық дәстүрі нәзирагөйлік алғаш рет Алтын Орда
дәуірінде ұлыс түріктерінің даму, қайта өрлеуі ренессансы кезеңінде дүниеге
келгені аңғарылады. Бұған дәлел ретінде Алтын Орда дәуірінің “Қиссаси
Рабғузи”, “Жұмжұма”, “Қисса Жүсіп” секілді шығармаларының араға ғасырлар
салып, ХІХ ғ. екінші жартысы мен ХХ ғ. басында қазақ топырағында
нәзирагөйлік дәстүрде қайта түлеуін айтсақ та жеткілікті. Әсіресе, ғалым
А.Қыраубай қызының Алтын Орда дәуіріндегі әдебиет тарихы, оның қазақ
әдебиетіне қатыстылығы және қазақ әдебиетіндегі нәзирагөйлік дәстүрдің туу
табиғаты жөніндегі ойлары ойға орнықты, көңілге қонымды көрінеді. “Алтын
Орда дәуірінде қазіргі қазақ тілінің түркілік нұсқасымен жазылған, өзіміз
жерін басып, суын ішіп жүрген елде, аталар жүріп өткен аймақта туған
оншақты әдеби кітап бар. Әзірге анық зерттеліп, ғылымға қосылғаны жетеу.
Хорезмидің “Махаббатнама” ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ КАФЕДРАСЫ
Б е к і т е м і н
Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ-дің
оқу-әдістемелік ісі жөніндегі
вице-президенті, т.ғ.д.,
проф. С.Қ.Тұртабаев
------------------
___ ___ІХ__2012 жыл
Қазақ дәстүрлі жазба әдебиеті және кітаби ақындар шығармашылығы
(ХІХ ғ.екінші жартысы мен ХХ ғ. басы)
пәнінің
оқу бағдарламасы
050117 Қазақ тілі мен әдебиеті
мамандығы бойынша
Түркістан -2012
Ф-ӘД-001039
Пәннің типтік оқу бағдарламасы Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-
түрік университетінің___Қазақ әдебиеті және шығыс
филологиясы___кафедрасында дайындалды.
Жұмыс бағдарламасы кафедраның № 1__ _1_ _ІХ____ 2012ж. мәжілісінде
қаралды.
Кафедра меңгерушісі _________ _ф.ғ.к., доц. С.Ергөбек
Факультеттің Оқу-әдістемелік Кеңесінің № _1 _3_ __ІХ___ 2012ж.
мәжілісінде қаралды.
Факультеттің ОӘК төрағасы _________ _п.ғ.к. С.Чаканова___
Құрастырған: ф.ғ.к., доцент қ.а.
С.Ергөбек
Пікір жазғандар: 1. ф.ғ.к., доцент қ.а.
Т.Көшенова
2. ф.ғ.к.,
доцент қ.а. Д.Сартбаева
1. Кіріспе
Пән туралы қысқаша мәліметтер
Пән сипаттамасы. Бүгінгі әдебиеттану ғылымында “шайыр”, “қиссашыл
ақын”, “нәзирашыл ақын”, “кітаби ақын” секілді бірнеше атаумен беріліп
жүрген қаламгерлердің бір шоғыры ХІХ ғасырдың соңғы ширегімен ХХ ғасыр
басында шығармашылық етті. “Шайыр”, “қиссашыл”, “нәзирашыл”, “кітаби”
сөздерінің қай-қайсысы да қазақтың төл сөзі емес, араб сөздері. Демек, бұл
сөздердің қолданылуының өзі шығыс әлемімен байланыстылығы және арабша,
парсыша сауаттылық, сол сауаттылықтың мұсылманшылықпен, ислам дінімен
байланыстылығы бірден аңғарылады. Шындығында да, кітаби ақындар мұсылманша
оқыған және тәрбиеленген діни өте сауатты қаламгер-молда ақындар еді. Қазақ
әдебиетіндегі осы мәселелер аталмыш пәннің оқыту бағыты болып табылады.
Курстың мақсаты. Студенттерге ХІХ ғ. екінші жартысы мен ХХ ғасыр
басындағы қазақ әдебиетінің үлкен бір саласы болып табылатын діни ағартушы-
кітаби ақындардың шығармашылық мұрасын осы кезең әдебиетінің үдерісінде
таныту. Пәнді өту барысында мынадай міндеттер көзделеді:
- діни ағартушы-кітаби ақындардың әдеби мұраларының өзіндік
ерекшелікте- рін таныту;
- кітаби ақындар шығармашылығының шығыс халықтар фольклоры мен
классикалық әдебиет үлгілерімен байланыста дамуын тану, сабақтастықта
қарастыру дағдысын қалыптастыру.
Пререквизиттер:
1. ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті
2. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті
3. Қазақ фольклоры
Постреквизиттер:
1. Қазақ әдебиеті және аударма мәселелері
2. Мәтінтану мәселелері
3. Қазақ әдебиетінің өзекті мәселелері
Қысқартылған сөздерге түсініктеме:
СӨЖ – студенттің орындайтын өзіндік жұмысы
ОБСӨЖ - оқытушы басшылығымен орындалатын СЧӨЖ
ОҚУ ЖОСПАРЫНАН КӨШІРМЕ
№ Аудиториялық сабақтарАудиториядан тыс
Семестрлер сабақтар
Лекция Прак сем Лабор ОБСӨЖ СӨЖ
1 ІІ семестр 30 - 15 - 45 45
реті
2 семестр реті
3 Барлығы 30 - 15 - 45 45
ТИПТІК ОҚУ БАҒДАРЛАМАСЫНЫҢ МАЗМҰНЫ
Теориялық бөлім
Кіріспе. “Шайыр”, “қиссашыл ақын”, “нәзирашыл ақын”, “кітаби ақын”
секілді бірнеше атаумен беріліп жүрген қаламгерлердің бір шоғыры ХІХ
ғасырдың соңғы ширегімен ХХ ғасыр басында шығармашылық еткен әдебиет
өкілдерінің шығармашылығына қысқаша шолу.
Кітаби ақындардың шығармашылығының зерттелуі. Әдебиет тарихын зерттеу
тану мәселесі тұрғысында. Кітаби ақындардың ағартушы ақындар санатында
зерттелуі. Кітаби ақындар мұрасының әдеби байланыс ретінде зерттелуі.
Қазақ әдебиетіндегі кітаби ақындық және нәзирашылдық дәстүр тарихы.
Кітаби ақындық және нәзирашылдық дәстүрдің ежелгі кезеңі. Нәзирашылдық
дәстүрдің ХІХ-ХХғғ.басында дамуы.
Кітаби ақындар жырлаған басты тақырыптар. Алтын Орда ескерткіштерінің
қайта жырлануы. Шығыс фольклоры мен классикалық әдебиеті үлгілерінің қайта
жырлануы. Қазақ фольклорлық мұрасының жазып алынуы, кітап болып басылуы,
қайта жырланып кітап болып басылуы.
Қазақ әдебиетіндегі кітап, кітаби, кітаби ақын ұғымы және
нәзирагөйлік дәстүрі. Кітап, кітаби, кітаби ақын ұғымдарының қазақ
әдебиетінде қолданылуы. Кітаби ақындық және нәзирагөйлік дәстүрдің
сипаттамасы.
Діни-ағартушылық және кітаби нәзирашылдық дәстүр. Құран сюжеттерінің
жырлануы. Кітаби ақындардың құран сюжеттерін жырлауы. Жүсіпбек қожаның
Жүсіп Злиха қиссасы. Шәді төре жырлаған Ибраһим хикаяты.
Мұхаммет пайғамбар мен оның халифтары мен саһабалары туралы жырлар.
А) Назым Сияр Шәріп (Мұхаммет пайғамбардың ақ жолы туралы дастан).
ә) Әзірет Әлі туралы қисса-дастандар: Зарқұм, Қисса-и Хазрет-и Ғали...,
Дариға қыз бен Әзірет Әлінің күресі т.т. б) Әмір Әмзе, Қисса-и Хазрет-
и Ғұсман т.т.
Қазақ кітаби ақындары мен Шығыс фольклоры. Мың бір түн ертегілерінің
жырлануы. Мәлік Хасан, Сейфүлмәлік, Шәкір-шәкірат, Иранғайып шаһ-
Ғаббас, Хикаят Уәрақа Гүлшаһ..., Хикаят Халифа һарун-ар-Рашид, Қисса-и
Қасым Жомарт т.т. қазақ нұсқаларын қазіргі аударма нұсқалары.
Шаһнама сюжеттерінің жырлануы. Қисса-и Һамра Хосрау падишаһ,
(1881,1898 т.б.) Шахнаме. (Абулқасым Фирдоуси. Аударушы Оразмолда.
Ташкент, 1886). Қисса-и Наушируан, Қисса-и Рүстем дастан, Қисса-и
Жәмшид, Қисса-и Рүстем, Рүстем - Зораб (М.Сералин), Рүстем дастан
т.т.
Тотынама, Кәлилә мен Димнә сюжеттернің жырлануы. Майлықожа
ақынның Бұлбұл, Қасқыр, Үш жігіт, Тотынама, Момын, Аңқау мен
қу, сондай-ақ Нұржан Наушабайұлы, Мәшһүр Жүсіп, т.б. мысалдары талдай оқу.
Кітаби шығармашылық және қазақ фольклоры. Жүсіпбек қожа жырлаған
Мұңлық – Зарлық, Қисса-и Дотан Құбақанұлы уа һәм жалмауыз кемпірдің
өлгені секілді фольклорлық шығармалардың қисса болып жырлануы процесін сөз
ету. Қисса-и Кенехан һәм Наурызбай және Қисса-и Наурызбай төре
Қасымұлы... секілді нәзирагөйлік үлгілері. Сол секілді ел аузында әңгіме
болып жүріп, жырға айналған қиссалардың бір үлгісі – Ер Жафал мен Таңшебер
қыздың қиссасы.
Кітаби-назирашылдық дәстүр және жаңа жазба әдебиет. ХІХ ғасырдың
екінші жартысында ерекше даму жолына түскен жазба әдебиеттің шығармашылық
шеберханасында, ең алдымен, қазақ фольклоры мен әдебиетінің әсері.
Ыбырай Алтынсарин және кітаби шығармашылық мәселелері. Ыбырай және
қазақ фольклоры. Ыбырай және батыстың ағартушылық әдебиеті. Ыбырай және
қазақтың ақындық поэзиясы.
Абай Құнанбайұлы шығармаларындағы нәзирашылдық көріністері. Нәзира
дәстүрі және Абайдың ақын шәкірттері.
ХХ ғасыр басындағы қазақ мысалы және нәзирагөйлік. Нәзирагөйлік
дәстүр және ХХ ғасыр басындағы қазақ прозасы. Қазақ мысалының тууы,
дамуындағы нәзирагөйлік дәстүр орны. ХХ ғасыр басындағы қазақ прозасының
даму жолындағы нәзирашылдық көріністері.
Практикалық бөлім.
1. Кітаби ақындардың ағартушы ақындар санатында зерттелуі.
2. Кітаби ақындар мұрасының әдеби байланыс ретінде зерттелуі.
3. Нәзирашылдық дәстүрдің ХІХ-ХХғғ.басында дамуы.
4. Алтын Орда ескерткіштерінің қайта жырлануы.
5. Шығыс фольклоры мен классикалық әдебиеті үлгілерінің қайта жырлануы.
6. Қазақ фольклорлық мұрасының жазып алынуы, кітап болып басылуы, қайта
жырланып кітап болып басылуы.
7. Кітаби ақындық және нәзирагөйлік дәстүрдің сипаттамасы.
8. Діни-ағартушылық және кітаби нәзирашылдық дәстүр.
9. Кітаби ақындардың Құран сюжеттерін жырлауы.
10. Жүсіпбек қожаның Жүсіп Злиха қиссасы.
11. Шәді төре жырлаған Ибраһим хикаяты.
12. Қисса-и Кенехан һәм Наурызбай және Қисса-и Наурызбай төре
Қасымұлы... секілді нәзирагөйлік үлгілері.
13. ХІХ ғасырдың екінші жартысында ерекше даму жолына түскен жазба
әдебиетке қазақ фольклорының әсері.
14. Ыбырай және қазақ фольклоры. Ыбырай және батыстың ағартушылық әдебиеті.
15. Нәзира дәстүрі және Абайдың ақын шәкірттері.
СТУДЕНТТІҢ ӨЗІНДІК ЖҰМЫС (СӨЖ) ТАҚЫРЫПТАРЫ
Тапсырманы орындау формасы
СӨЖ тақырыптары (реферат, доклада, кейс, эссе,
№ ғылыми зерттеу, құрал жасау, т.б.
)
1 ХХ ғасыр басындағы кітаби Баяндама
ақындар
2 ХХ ғасыр басындағы Пікір алысу
діни-ағартушылық ағым.
Діни нәзирашылдық туындылар.
3 Кітаби ақындар мұрасының әдеби Конспект
байланыс ретінде зерттелуі
4 Кітаби ақындық және нәзирашылдықРеферат
дәстүрдің ежелгі кезеңі
5 Қазақ фольклорлық мұрасының Ғылыми талдау
жазып алынуы, кітап болып
басылуы, қайта жырланып кітап
болып басылуы.
6 Мәлік Хасан, Сейфүлмәлік, Көркем мәтінмен жұмыс жасау
Шәкір-шәкірат, Иранғайып
шаһ-Ғаббас, Хикаят Уәрақа
Гүлшаһ..., Хикаят Халифа
һарун-ар-Рашид, Қисса-и Қасым
Жомарт т.т. қазақ нұсқаларын
қазіргі аударма нұсқаларымен
салыстыру
7. ХХ ғасыр басындағы қазақ Панорамалық шолу
прозасының даму жолындағы
нәзирашылдық көріністері.
8. Ұсынылатын әдебиеттер.
1. Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды. – А., Атамұра-Қазақстан,
1993.-128б.
2. Сүбханбердина Ү., Сейфулина Д.С. Қазақ кітабының шежіресі 1807-
1917.Библиографиялық көрсеткіш. А., Рауан, 1996-290б.
3. Қалижанұлы У. Қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағым. А.,
Білім, 1998-256б.
4. Қазақ әдебиеті тарихының 2 том. 1-кітабы. А., Ғылым, 1961-611б.
5. Бабалар сөзі. Көп томдық. Т.1. Астана. 2002.-448б.
6. Ислам. Эинциклопедический словарь. М., 1991.-С.315.
7. Ибрагимов Н. Арабский нородный роман. М., 1984-С.258.
8. Фильштинский И.М. История арабской литературы Х-Х‡ІІІ в.М., 1991-
С.726.
9. Талжанов С. Аударма және қазақ әдебиетінің мәселелері. А., 1975.
10. Климович Л. Наследство и современость. М., 1975.
11. Кенжебаев Б. Түрік қағанатынан бүгінге дейін. А., 2004.
12. Абай. Шығармаларының 2 томдық толық жинағы. А., 1995.
13. Келімбетов Н. Көркемдік дәстүр жалғастығы. Астана, 2000.
14. Ел қазынасы – ескі сөз. Радлов В.В. жинаған қазақ фольклорының
үлгілері. А., 1974.
15. Құран Карим. Қазақша мағынасы және түсінігі. Сауд Аравиясы. 1991.
16. Мың бір түн. 4 томдық. А., 1993.
17. Қазақ ертегілері. 6 томдық. А., 2000.
18. Кәлилә мен Димна. А., 1962.
19. Ғашық наме. А., 1976 т.б.
№1 лекция
Лекция тақырыбы: Кіріспе
Лекция мақсаты: “Шайыр”, “қиссашыл ақын”, “нәзирашыл ақын”, “кітаби ақын”
секілді бірнеше атаумен беріліп жүрген қаламгерлердің бір шоғыры ХІХ
ғасырдың соңғы ширегімен ХХ ғасыр басында шығармашылық еткен әдебиет
өкілдерінің шығармашылығына қысқаша шолу.
Лекция мазмұны. “Бүгінгі әдебиеттану ғылымында “шайыр”, “қиссашыл ақын”,
“нәзирашыл ақын”, “кітаби ақын” секілді бірнеше атаумен беріліп жүрген
қаламгерлердің бір шоғыры ХІХ ғасырдың соңғы ширегімен ХХ ғасыр басында
шығармашылық етті. “Шайыр”, “қиссашыл”, “нәзирашыл”, “кітаби” сөздерінің
қай-қайсысы да қазақтың төл сөзі емес, араб сөздері. Демек, бұл сөздердің
қолданылуының өзі шығыс әлемімен байланыстылығы және арабша, парсыша
сауаттылық, сол сауаттылықтың мұсылманшылықпен, ислам дінімен
байланыстылығы бірден аңғарылады. Шындығында да, кітаби ақындар мұсылманша
оқыған және тәрбиеленген діни өте сауатты қаламгер-молда ақындар еді. Атап
айтар болсақ, Ораз молда, Шәді төре Жәңгірұлы, Жүсіпбек қожа Шайхисламұлы,
Майлықожа Сұлтанқожаұлы, Ақылбек Сабалұлы, Кәшшәфуддин Шаһмарданұлы,
Мәулекей Юмашықов, Әріп Тәңірбергенұлы, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, Мәшһүр Мақыш
Қалтайұлы секілді соңдарына едәуір мол мұра қалдырған, қазақ әдебиетін төл
және нәзиралық мұралармен толықтырған, қазақ әдебиетін шығыс классикасымен,
фольклоры, тақырыптарымен, сюжеттерімен байытқан. Сол еңбектері арқылы
қазақ жазба әдебиетінің негізін қаласқан шайырлар еді.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр басында қазақ жерінде,
елінде ағартушылық ой өріс алды, дамыды. Қазақ даласындағы ағартушылықтың
дамуына басты-басты екі-үш себеп болды деуге болады. Біріншісі, Қазақ
хандықтарының жаппай жойылуы мемлекеттік ойдың көмескіленуіне жол ашты.
Қазақ жерінің жаппай тартып алынуы, қазақ даласында әскери бекініс-қалалар
тізбегінің, жүйесінің жүзеге асуы арқылы болды. Қазақ даласында сенімді
орнығып алған соң, елдің тұрмыс-салтының ұлттық болмысының, танымының
қазығы – дініне ауыз салды. Ғасырлар бойы ұстанып келген мұсылман діні,
мұсылман жазуына қатер төнді. Қазақ даласында орысша оқу, шоқындыру өріс
алды. Бұл үшін қазақ даласында миссионерлер, миссионер ғалымдар жұмыс
жасады. Ғалым М. Мырзахметұлы өзінің "Қазақ қалай орыстандырылды" атты
еңбегінде (1,7-34( күні кешеге дейін ұлы ағартушы аталып жүрген Ильминский
секілді орыс отарлығының зымиян саясаткерлерінің миссионерлік қызметін жан-
жақты ашып көрсетті. Қазақ еліне арналып орыс кириллицасымен басылған
христиан дінін уағыздайтын миссионерлік кітаптар көптеп шығып, ел ішіне
таралып жатты. Мысалы, Құдай үшін көп азап тартқан Евстафий Плакиданың,
оның қосағының, екі ұлының өмірі. Жизнь и страдания Святого великомученика
Евстафия Плакиды с семейством. На киргизском языке. Издание Православного
миссионерского общества, Казань, Тип. В.М.Ключникова, 1886,1890,1894. Орыс
әрпімен қазақ тілінде жазылған, Первоначальное сведение о православной
христианской вере... Казань 1886.
Святое Евангелие господа нашего Иусуса Христа от Луки, на киргизском
языке. Казань 1889, 1890; Первоначальные сведения о православной
христианской вере, сообщаемые киргизу, готовящемуся ко Св. крещению, на
русском и киргизском языках Казань, 1890; Священная история Ветхого Завета,
Казань, 1890; Ақыл беретұғын книга. Из премудрости Іисуса сына Сирахова, на
киргизском языке, Казань 1891; Әулие князь Владимир. Св. благоверный князь
Владимир и крещение Руси. На киргизском языке. Казань, Изд. Православн.
Миссионер. общ-ва, 1892,1894; Ізгі Авраам (Ізгі Авраам на киргизском
языке). Изд. Православн. Миссионер. о-ва. Казань, Тип. М.А.Чирковой, 1892;
Ізгі Іов (Ізгі Іов на киргизском языке). Изд. православн. Миссионер. о-ва.
Казань, Тип. М.А.Чирковой, 1892; Ізгі Іосиф (Ізгі Іосиф на киргизском
языке). Казань, 1892; Священная история Ветхого и Нового Завета на
киргизском языке. Казань, 1893; Іисус Христостың еткен құдіреттері (Іисус
Христостың еткен құдіреттері). Чудеса Іисуса Христа. На киргизском языке.
Казань, 1893; Іисус Христостынг айтқан мысалдары (Іисус Христостың айтқан
мысалдары). Притчи Іисуса Христа на киргизском языке. Казань, 1893; Святое
Евангелие от Марка на киргизском языке. Изд. Алтайско-Киргизской духовной
миссии на средства Британского и иностранного Библейского общества. Томск,
1894
Езги княз Владимир тура динге озу де кирип, орус калкын да киргизгени
(Ізгі князь Владимир тура дінге өзі де кіріп, орыс халқын да кіргізгені).
Святый Благоверный князь Владимир и крещение Руси. На киргизском языке.
Казань, 1894; Кудреттер кылушы езги Николай (Құдіреттер қылушы ізгі
Николай). Житие Св. Николая чудотворца, на киргизском языке. Казань, 1895;
Тилек кнегеси (Тілек книгасы). Молитвенник на киргизском языке. Оренбург,
1895; Азбука для учеников киргизских миссионерских школ. Томск, 1897; Житие
Св. великомученика и целителя Пантелеймона. На киргизском языке. Ауруларды
жазушы, азапқа шыдаушы ізгі Пантелеймонның өмірі. Оренбург, 1898; Святое
Евангелие господа нашего Іисуса Христа от Матфея, Марка, Луки, Іоанна на
киргизском языке. Казань, 1901; Шын динге уйрототун кнеге (Шын дінге
үйрететін книга). Учение о православной вере на киргизском языке. Казань,
1901; Тилек кнегеси (Тілек книгасы). Молитвенник. На русском и киргизских
языках. Изд. Оренбургского Михайло-Архангельского братства, Казань, 1902;
Езги Екатерина (Ізгі Екатерина). На киргизском языке. Оренбург, Тургайск.
Обл. тип.,1902-1903; Езги Іосиф прекрасный (Ізгі Іосиф прекрасный). На
киргизском языке. Казань, 1902; Айал жайнда (Әйел жайында). О женщине. На
русско-киргизском языке. Казань, 1903; Езги Варвара (Ізгі Варвара). На
киргизском языке. Казань, 1903; Об Іисусе Христе и Мухаммеде. На киргизском
языке. Казань, 1904; Шестипсалмие на киргизском языке. Оренбург, 1904 (2(
секілді кітаптардың басылып шығуы және олардың орыс әрпімен қазақша шығып
жатуы көп жайды аңғартса керек. Сондықтан қазақ оқығандары, ағартушылары
мұсылман оқуына көп ден қоюы, кітаби ақындардың мұсылман әлемінің діни,
фольклорлық, әдеби мұрасын қазақ тілінде сөйлетуі қазақ халқын тілінен,
дінінен айырғысы келетін орыс миссионерлерінің іс-әрекетіне тосқауыл
ретінде көп дамығанын, жолға қойылғанын аңғаруға болады. Әлбетте, ең
бастысы, кітаби ақындардың қазақ әдебиетіне шығыс классикасын әкелген
өлшеусіз қызметі еді. Демек, қазақ кітаби ақындары діні бір болмаған елде
бірлік те, тірлік те болмайтынын аңғарып, әрі діни, әрі әдеби қызмет еткен
ағартушы қаламгерлер болды.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр басындағы қазақ
оқығандарының орыс отарлығына, христиан миссионерлігінің күшеюіне қарсы
қолданған алғашқы қаруы білім алуды күшейту, сол арқылы қазақ даласындағы
ислам негіздерін нығайта түсу болды. Сол себепті де ХХ ғасыр басында қазақ
халқында оқу-ағарту ісі күшейе түсті. Осы оқу мәселесінде, тіпті халықтың
ағартушылық мәселесінде ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр басында
екі ағым қатар өмір сүріп тұрды. Олар "усули қадим" немесе "қадым оқуы"
мұны қазақша қадымша деп қысқарта салған. Қадым оқуы ежелгі дәуірлерден ХХ
ғасыр басына дейін күллі түрік халықтары қолданған, араптың 28 әрпіне
негізделген жазу болатын. Сондықтан оны кейде "түрки" деп те қолданамыз.
Бұл жазудың ерекшелігі түріктің қай халқы болса да, осы 28 әріп негізінде
жазып және оқитын. Шындығында қадым жазуын әр түрік өзінше оқитын. Мәселе
тек жазуда емес, "қадым" қалыптасқан оқу жүйесі бар тәртіпті жүйе еді. Бұл
оқуда ислам діні, шариғат шарттары, қағидалары көп оқытылатын. ¤зге пәндер,
мысалы, тарих, жағрафия, т.т. дүниелік пәндер, ғылым салалары аз оқылатын.
"Қадым" оқуы түрік халқының фонетикалық қорын түгел қамти алмауы және діни-
схоластикалық пәндер көп оқылуы себепті түрік халықтары үшін күрделі оқу
жүйесі болатын. Оқуды меңгеру қиындығынан дүмше молдалардың көптеп шығу
құбылысы қазақ даласында анық аңғарылған еді. Әйтсе де қадым оқуын терең
меңгерген, сол арқылы түрки, араб, парсы тілдерін меңгеріп, сол тілдердегі
фәлсафалық, тарихи, фольклорлық, әдеби т.т. шығармаларды оқуға, терең
тануға қол жеткізген кісілер де аз болған жоқ. Сондай кемел молдалар легі
кітаби ақындардың мол шоғыры еді. Сонымен бірге "қадым" оқуының басты
ерекшелігі, құндылығы түрік халықтарын бір жазу-сызу аясында ұстауы еді.
Қадым түркілердің түбі бір, діні бір туыстығының, біртұтас ұлттық танымының
ұзақ ғасырларға сақталуына негіз болған оқу жүйесі еді. Демек, күні бүгінге
дейін күллі араб әлемін "құран жазуы" қалай біріктіріп, біртұтас ұлттық
танымда ұстап отырса, қадым оқуы түрік халықтары үшін ғасырлар бойы сол
дәрежеде қызмет еткені анық. Яғни түрік ұлыстарын тұтастықта, бірлікте
ұстаған қазық "усули қадым" болатын. Кешегі кеңес дәуірінде және бүгінгі
күнге дейін "қадым" оқу жүйесін біржақты сынау белең алып келеді. Дұрысы,
күрделілігін айта отырып, оның неше дәуірлерге созылған ұлы қызметін де
есте ұстағанымыз жөн. Қадымды жоғалттық. Қадыммен бірге түрік халықтарының
ортақ оқу, ортақ жазу мәдениетін жоғалттық. Біртұтас ұлыстық, ұлттық
танымнан, біртұтастық, бірлік ой-қазығынан айрылдық. Әйтсе де, ескі тозбай
қоймайды, жаңа жеңбей қоймайды. Бізден көп бұрын орыс бодандығын қабылдап,
отарлық езгіні ғасырлар бойы көріп келе жатқан, сол езгінің нәтижесінде
ерте есейген татар халқында "Усули жадид" қозғалысы ерте басталды. Жалпы,
қазақ халқының мәдени өркендеуіне, ұлт ретінде оянып, бас көтеруіне татар
халқының мәдениеті, түрлі ағымдары мен қозғалыстары ерекше әсер етті. Бұл –
тарихи шындық. Сол секілді "Усули жадид" қозғалысы да татар халқында
басталып, татар қоғамдық өмірінің бар саласын қамтыған, әдебиеті мен
өнеріне, мәдениетіне зор әсер еткен ағым ретінде қалыптасты. Оның алғашқы
нышаны Х‡ІІІ ғасырдың аяқ шені мен ХІХ ғасырдың басында көрініс тапқан.
Оның көрнекті өкілдері Курсави, Маржани секілді татар ағартушылары болды
(3,13-14(. Олардан кейін татар халқының ұлы ағартушы ұстазы Каюм Насыри мен
бүкіл өмірін Ресей қоластындағы түрік жұртын оятуға арнаған, сол үшін
"Тәржүман" газетін шығарып, оны өзіне өмірлік қайраткерлік мінберіне
айналдырған Исмайыл-бей Ғаспралыларды атауға болады.
Араб тілінде "қадым"- ескі, "жадид"- жаңа деген сөз. Яғни, ескі жүйе
мен жаңа жүйе. "Усули жадид" ең алдымен араб әріпті түрки әліпбиге реформа
жасады. Арабтың жиырма сегіз әрпі негізінде түрік халықтарының фонетикалық
ерекшелігіне сай қамтылмай келген дыбыстарға жаңа әріптер жасап енгізді.
Тек әліпби ғана емес, күллі оқу жүйесіне жаңалықтар енді. Жаңа оқу
жүйесінде діни сабақтармен қатар, ғылымның түрлі саласының қамтылуы, оқылуы
қадағаланды. Бұл оқу жүйесінің жеңіл әрі ұғынықты болуына алып келді. Бұл
сол кезең үшін үлкен даму, прогресс болды. Шындығында да, "Усули жадид" тек
оқу саласы ғана емес, қоғам өмірінің барлық саласын қамтып үлкен ағымға
айналды, отарлық езгіде жаншылған татар халқын бұл ағым үлкен қозғалысқа
алып келді. Сол қозғалыс біртіндеп қазақ даласына да өте бастады. ХХ ғасыр
басында шығып тұрған қазақ газеттері, түрлі қалаларда көптеп басылып жатқан
қазақ кітаптары қазақ қоғамындағы дамудың, оянушылық, ағартушылық ой-
идеяның көркеюінің көрінісі, жемісі еді. Оның артында үлкен қозғалыс,
қоғамдық дүмпу туғызып тұрған үлкен себепкер "Усули жадид" ағымы тұр еді.
Әлбетте, осы ағымдардың қайсысының болса да үлкен мәселелерінің бірі –
мұсылман дінін христиан миссионерлік шабуылынан сақтап қалу еді. Дін -
ұлттық тұтастықтың бір кепілі екендігі сөзсіз. Сондықтан да бұл ағымдардың
өзегінде дін үшін күрес өріліп тұрды. Сол себепті де ХІХ ғасыр соңы мен ХХ
ғасыр басында басылып шыққан кітаптардың басым бөлігі діни кітаптар болды.
Оларда діни уағыздар, пайғамбарлар өмірі, ғазауат ерлері туралы жырланды.
Ең алдымен, Құран сюжеттері жырланды. Құран сүрелері қазақ кітаби ақындары
қаламынан, нәзира дәстүрі аясында дербес көркем шығармаларға айналып жатты.
Бұл – уақыт қажеттілігі, дәуір талабы еді. Яғни, ХІХ ғасырдың екінші
жартысы мен ХХ ғасыр басында қоғам өмірін тұтас дерлік қамтып келе жатқан
ағартушылық қозғалыстың үлкен саласы – діни-ағартушылық болды.
Қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағым өкілдері ретінде бүгінгі
күні "шайыр", "нәзирашыл ақын", "діни ақын" атап жүрген кітаби ақындарды
жатқызуға болады. Мысалы, осы ағартушылық ағымды жеке зерттеу нысаны
ретінде қарастырған У.Қалижан ағым өкілдері ретінде жәдидшіл ақын
Ақмолладан бастап Ыбырай, Абай, Әбубәкір, Нұржан, Мәшһүр Жүсіп, Шәді,
Шәкәрім, Мақыштарды жатқызады (3(. Ғалым келтірген бұл тізімді мұнан әрі
соза беруге болады. Яғни, ХІХ ғасырдың соңғы ширегі мен ХХ ғасыр басында
шығармашылық еткен қай ақын-жазушымыз болмасын білім алуды, ең алдымен,
діни оқудан бастаған. Сол себепті де көпшілігі өз шығармашылығында тіпті
ара-тұра болса да дін тақырыбына барып отырған қаламгерлер еді. Сондай
қаламгерлердің бірегейі ХІХ ғасыр соңы мен ХХ ғасыр басында нәзира
дәстүрінде қалам тербеген, сонысымен қазақ жазба әдебиетінің қалыптасуына
мол еңбек сіңірген кітаби ақын Жүсіпбек қожа Шайхисламұлы болатын. Қазіргі
деректер бойынша ол Қазан төңкерісіне дейін жиырма үш жеке атаумен кітап
бастырған. Олардың әрқайсысы сегіз-тоғыз реттен қайта басылып отырған. Аз
басылғандарының өзі бес-алты реттен басылған. Демек, қазан төңкерісіне
дейін Жүсіпбек қожаның жыл сайын бірнеше кітабы жарық көріп, таралып
отырған. Кітаби ақын олардың бірін өзі жазса, келесісін ел аузынан жазып
алып, өңдеп кітап етіп бастырып отырған. Сондықтан оның есіміне байланысты
"жазған", "жазушы", "аударған", "редакциясын басқарған" секілді (анықтама)
сөздер беріліп отырған. Қалай болғанда да, Жүсіпбек қожа кітаби ақын
ретінде, ең алдымен, қазақ фольклорының жазылып алынуы, өңделуі және кітап
етіп бастырып шығару мәселесінде ерекше еңбек етті. Бұған мысал ретінде
Жүсіпбек қожа кітап етіп бастырған "Қисса Алпамыс", "Қыз Жібектің хикаясы"
секілді фольклорлық шығармаларымызды айтудың өзі де жеткілікті болса керек.
Сонымен бірге Жүсіпбек фольклорлық шығармаларды өңдеумен ғана шектеліп
қалған жоқ, фольклорлық туындыларды негізге ала отырып жаңа нәзиралық
шығармалар жазды. Бұлар- "Мұңлық - Зарлық", "Қисса Дотан" секілді
шығармалар. Кітаби ақындардың, соның ішінде Жүсіпбек пен Шәдінің
шығармашылық мол өнім берген ерекше қыры – Шығыс фольклоры мен әдебиетінен
алып қазақ тілінде нәзиралық шығармалар жарату. Бұл - қазақ кітаби
ақындарының басты шығармашылық кредосы болды. Олар – әсіресе, дін
тақырыбына көп барған ақындар болды. "...Шығыс әдебиетінің үлгілерін ел
арасында тарату ісімен қисса жазған кітаби ақындардың бір тобы да көп
шұғылданды. Кітаби ақындар деп аталып жүргендер – мұсылманша оқып, хат
танып, шығармаларын кітаби тілде жазып, діни араб, парсы сөздерін орынсыз
қолданған, сол сияқты татар тілінің элементтерін сөзге көп кіргізген
ақындар. Бұлардың ішінен шығыс әдебиетінің нұсқаларын әңгіме-өлең, поэма-
дастан етіп жазған, ел арасында айтылып жүргендерін өзінше өңдеп, жинап
бастырған Шәді Жәңгіров, Ақылбек бин Сабал, Мәулекей, Жүсіпбек Шайхисламов
сияқты бірнеше ақынды атауға болады. Бұл ақындардың еңбегінің сөзсіз
құндылығы – олар қазақ әдебиетінің тақырыптық, сюжеттік арнасын кеңейтіп,
оны шығыс әдебиетінің үлгілерімен молықтыру ісіне себін тигізді. Алайда,
олар шығыс әдебиетінің ең халықтық, асыл нұсқаларын сұрыптап, талдап алу
жағынан қарағанда, үнемі ойлаған жерден шығып отырмайды. Мұның себебі –
олар өздері дінге сенді, діни қағидаларды уағыздауды міндет етті. Мысалы,
өте-мөте Жүсіпбек секілді ақындар діни сарындағы шығармаларды насиихаттап
таратуға күш салды..."- деп "Қазақ әдебиеті тарихының" 2 т. 1-кітабында
(4,537( кітаби ақын және олардың шығармашылық ерекшелігі жөнінде сөз
етіледі. Кеңес дәуірінде кеңестік саясат тұрғысынан сынай сөз етілсе де,
пікірде көп шындық бар. Кітаби ақындық табиғатын терең танып айтылған
пікір. Әсіресе Жүсіпбек қожа шығармашылығының дінге қатысы жөнінде дұрыс
айтылған. Шынында да Жүсіпбек ақын өзге тақырыптармен қатар діни
тақырыптарға көп барған. Бұл мәселеде оның атақты "Жүсіп – Зылихасынан"
бастап "Қисса-и ән-Хазрет расулның миғражға қонақ болғаны","Қисса-и Хазрет-
и Ғали", "Қисса Хәзрет-и Ғұсман", "Қисса-и уақиға-и Кәрбәла... Хәзрет-и имам
Хусеин..." секілді шығармаларының бәрі де мұсылман діні және пайғамбарлар мен
халифтар туралы екенін айтсақ та жеткілікті. Тіпті өзге шығармаларының
өзінде де оқушысына арнау сөздерінде діни уағыз айтып отырған. Діни ой,
діни насихатты үнемі қазақ оқушысына арнап жүргізіп отырған. Бұл ақынның
діни-ағартушылық ағымның белді өкілі болғанын, өзге ұлттық мәселелерге тек
сол тұрғыдан, мұсылманшылық тұрғысынан қарап, бағалап отырғаны аңғарылады.
Діни ағартушылық және дастандар табиғаты жөнінде ғалым Б.Әзібаева: ...Қазақ
даласында Ислам дінінің тамырын терең жаюында діни дастандардың рөлі ерекше
болды. Себебі, Ислам дінінің нығаюы үшін күрес әрекеттері соңғы ғасырларда
екі жолмен іске асып отырды: яғни, бірінші әдіс Ислам таратушылардың іс-
жүзіндегі (мешіт, медресе) үгіт-насихат жүргізуі арқылы жүзеге асса,
екіншісі – ақын жанды дала тұрғындарының жан-жүрегіне жыр сөздерімен (діни
дастандар) әсер ету арқылы орындалған тәрізді,- дейді. Сонымен бірге,
ғалымның Діни дастандар өзінің сюжеттері, мазмұны, шығу тарихы, даму,
таралу жолдары жағынан әр түрлі. Бірақ олардың барлығы идея жағынан
бірігеді, ол – Исламдық руханият құндылықтарын үгіттеу, мұсылманшы- лықты
өмір сүрудің негізі деп түсіндіру идеясы (5,12-13( деген пікірі кітаби,
діни ақын шығармашылығының өзіндік ерекшелігін, идеялық түп-қазығын танытса
керек.
Жүсіпбек ақынның жоғарыда атап өтілген шығармаларының қай-қайсысы
болса да бүгінгі күнге дейін өз құнын жоймаған, алдағы уақытта да дұрыс
бағалана берері даусыз туындылар. Олай дейтін себебіміз: кешегі кеңестік
дәуірде қазақ әдебиетіндегі дін тақырыбы, діни қайраткерлер мен ғазауат
соғысы ерлерін жырлаған көркем әдебиеттің жариялануына тыйым салынды.
Нәтижесінде қазақ оқырманы діни танымсыз боп өсті. Сол себепті де қазір ҚР
ҰҒА М.О.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты тарапынан шығарылып
жатқан Бабалар сөзі көп томдығының орны бұл мәселеде ерекше деуге болады.
Бірінші томда Жүсіпбектің Қисса-и анхазірет Расулдың Миғражға қонақ
болғаны, Қисса-и Мұхаммед Расул Алланың дәрул пәниден дәрул бақиға рихлат
еткен мәселесі, Қисса-и Шаһизинда, Қисса-и уақиға Кербала хазірет
Хусаин разы Аллаһ анһу секілді қиссалары енгізілген. Олардың әрқайсысы да
- қазан төңкерісіне дейін әденеше реттен қайта жарияланып отырған
кітаптар. Демек, үнемі дерлік оқушысы табылған, қазақ қауымының қажетін
өтеп, діни наным-сенімін нығайтып отырған шығармалар. Мысалы, Мұхаммед
Пайғамбардың көкке көтерілуі, қайтыс болуы, Мұхаммед Пайғамбардың қызы
Фатима мен Әзірет Әлінің ұрпағы Хусеиннің дін ішіндегі тартыс, соғыс
нәтижесіндегі опат болуы секілді мәселелер бүгінгі қазақ оқырманы үшін де
білуге қажетті әрі қызықты, әрі мұсылман дінінен, тарихынан мол мағұлмат
берер көркем де, құнды діни әдебиет деп бағалауға әбден болады. Сол секілді
Шәді төре де көптеген діни шығармалар жазды: Ибраһим Пайғамбардың
хикаяты, Қарунның жер жұтқан уақиғасы, Назым Сияр Шариф секілді
шығармалар. Осы шығармалардың ішінде әсіресе Мұхаммед Пайғамбардың өмірі,
қайраткерлік жолы туралы жазылған Назым Сияр Шәрифтің орны ерекше.
Шығарма әрі көркем, әрі көлемді, қазақшасы басымдау, түрки тілде жазылған
еңбек. Шығарма 1913 жылы Тәшкенде кітап болып басылып шыққан. Соның шағын
үлгісі қазақ тілінде 1995 жылы ғалым О.Құдышұлының даярлауымен ғылыми алғы
сөз, соңғы сөздерімен басылып шықты. Әлбетте, кітап көлемі жағынан да,
мәтін тану тұрғысынан да сын көтере бермейді. Тек ғалымның діни көркем
жәдігерді бүгінгі оқушы қауыммен жүздестіру талабы құптарлық, қуаттарлық
жайт екенін ғана айтқымыз келеді.
Қазақ халқының кітаби ақындары Жүсіпбек қожа, Шәді төре секілді
қаламгерлерінің жоғарыда аталып өтілген шығармаларының – қисса-
дастандарының түп негізі араб фольклоры мен әдебиетіндегі сира ( көпше
түрі-сияр: жол, өмір жолы) жанрынан бастау алып жатқаны сөзсіз. Жанр
исламға дейінгі араб халқының атақты адамдары, ақындары туралы жырлау.
М¤Ж тапсырмалары:
1. ХХ ғасыр басындағы кітаби ақындар – реферат жазу.ХХ ғ
2. ХХ ғасыр басындағы діни-ағартушылық ағым.
3. Діни нәзирашылдық туындылар.
Әдебиеттер:
19. Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды. – А., Атамұра-Қазақстан,
1993.-128б.
20. Сүбханбердина ‡., Сейфулина Д.С. Қазақ кітабының шежіресі 1807-
1917.Библиографиялық көрсеткіш. А., Рауан, 1996-290б.
21. Қалижанұлы У. Қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағым. А.,
Білім, 1998-256б.
22. Қазақ әдебиеті тарихының 2 том. 1-кітабы. А., Ғылым, 1961-611б.
23. Бабалар сөзі. Көп томдық. Т.1. Астана. 2002.-448б.
24. Ислам. Эинциклопедический словарь. М., 1991.-С.315.
25. Ибрагимов Н. Арабский нородный роман. М., 1984-С.258.
26. Фильштинский И.М. История арабской литературы Х-Х‡ІІІ в.М., 1991-
С.726.
27. Талжанов С. Аударма және қазақ әдебиетінің мәселелері. А., 1975.
28. Климович Л. Наследство и современость. М., 1975.
29. Кенжебаев Б. Түрік қағанатынан бүгінге дейін. А., 2004.
30. Абай. Шығармаларының 2 томдық толық жинағы. А., 1995.
31. Келімбетов Н. Көркемдік дәстүр жалғастығы. Астана, 2000.
32. Ел қазынасы – ескі сөз. Радлов В.В. жинаған қазақ фольклорының
үлгілері. А., 1974.
33. Құран Карим. Қазақша мағынасы және түсінігі. Сауд Аравиясы. 1991.
34. Мың бір түн. 4 томдық. А., 1993.
35. Қазақ ертегілері. 6 томдық. А., 2000.
36. Кәлилә мен Димна. А., 1962.
37. Ғашық наме. А., 1976.
№2 лекция
Лекция тақырыбы: Кітаби ақындардың шығармашылығының зерттелуі.
Лекция мақсаты: Әдебиет тарихын зерттеу тану мәселесі тұрғысында. Кітаби
ақындардың ағартушы ақындар санатында зерттелуі. Кітаби ақындар мұрасының
әдеби байланыс ретінде зерттелуі.
Лекция мазмұны: Кітаби ақындардың жырлаған басты тақырыбы дін және
мұсылмандық шығыс болуы, әрі өздерінің молда ақындар болуы себепті кешегі
кеңестік кезеңде бұл ақындарымыздың мұрасы арнайы зерттеп, танудан қағыс
қала берді. Тек әдебиет тарихын зерттеуші ғалымдарымыздың өзге тақырыптарды
зерттеу барысында жанама сөз етіліп отырды. Ал, арнайы әдебиет зерттеу
еңбектерінде күні кешеге дейін мына секілді бағытта сөз болды деуге болады:
1. Әдебиет тарихын зерттеу, тану мәселелері тұрғысында қазақ әдебиеті
тарихында болып өткен құбылыс ретінде, зерттелуі тиіс мәселе санатында сөз
болды. Бұған дәлел ретінде ұлы жазушы, ғалым М.О.Әуезовтың “Проблемы
изучения истории казахской литературы” атты мақаласын айтуға болады. Мұнда
ғалым қазақ әдебиеті тарихынан зерттелуі тиіс бағыт-бағдарын нұсқап
көрсеткен. Сонда болашақта зерттелуі тиіс қазақ әдебиеті тарихының бір
саласы ретінде кітаби шығармашылықты – кітаби ақындар мұрасын сөз етеді:
“Есть целая интересная плеяда поэтов-книжников, освоивших книжно восточную
эпическую культуру в духе назиры перепевавших огромное большинство тем и
сюжетов арабской, иранской классической поэзии и, кроме того, не меншее
количество тем и сюжетов народно-героических и лирико-бытовых поэм, легенд,
сказаний вообще многих народов Востока. Сюда относятся перепевы ряда
событий “Шахнаме”, “Юсуф-Злихи”, “Шахмаран”, огромного количества лирико-
бытовых поэм, как “Лейли-Меджнун”, “Сейфул Мулик”, “Бозжигит”, “Зияда”,
“Шакир-Шакрат”, “Мунлык-Зарлык” множества арабо-иранских сказочных тем,
разработанных в виде остросюжетных поэм или народных романов, исторических
хроник, жизнеописаний, притч, предании.
Есть поэты-книжники, связанные с восточной классической литературой и
писавшие почти исключительно на древние книжные сюжеты, как Ораз Молла,
Муса Молла, Майлы Кожа, Мадели, Акылбек Сабал, Мауликей, Шади-торе, Макыш
Калтаев, Кашафеддин, Арип и др. Их наследие в большинстве издано в ХІХ и в
начале ХХ века и составляет в целом 120 поэм” (Әуезов М. Әр жылдар ойлары.
Ауезов М. Мысли разных лет. Алматы 1959. 470-471-б).
2. ХХ ғасыр басындағы ағартушы ақындар санатында көрсету. Шығармашылық
басты ерекшелігі болып табылатын назирагөйлік мұраларын арнайы сөз етпей,
тереңдемей тек таныстыру сипатындағы ғылыми еңбектер. Бұл тұрғыда қазақ
әдебиеті тарихының үлкен зерттеушісі, ғалым Б.Кенжебаевтың 1958 жылы
“Қазақтың ХХғ. басындағы демократ жазушылары” атты еңбегін атап өту шарт.
Бұл еңбекте ғалым уақыт тынысына орай кітаби ақындарды ағартушы ақындар
санатында таныстыру, жалпы сипаттама берумен шектеледі. Б.Кенжебаев осы
еңбектің кейінгі нұсқасы “ХХғ. басындағы әдебиет” атты еңбегінде кітаби
сөзі, оның ақындар шығармашылығына қатысты қолданылу аясы жөнінде: Кітаби
деген атау ертеде христиан діндарлары арасында діни кітап – Инжіл
ережелерін бұлжытпай орындауды жақтаған, уағыздаған адамдар жөнінде
қолданылған. Оны біздің ХХ ғасыр басындағы ақындарымыз жөнінде қолдану
мүлде орынсыз.
Кітаби ақын-жазушы деген атау біздің ғалымдарымыз бұл топқа жатқызып
жүрген ақын-жазушылардың не идеялық көзқарастарын, не көркем әдебиеттік
бағыт-әдісін аңғартпайды, кәсібін, кітап бастырып шығарумен айналысқанын
ғана аңғартады (Кенжебаев Б. ХХ ғасыр басындағы әдебиет. Алматы, 1993, 27-
б.) деген пікір айтады. Пікірде кеңестік дәуір және оның дінге қатысты
ұстанған саясаты көрініс беретін секілді. Сонымен бірге, қазақ діни
шығармалары жөнінде теріс көзқараста болған ХІХ ғасыр зерттеушілерінің де
пікірлерінің салмағы жатқаны аңғарылады. Мысалы, қазақ фольклорының түрлі
үлгілерін жинаушы, жариялаушы ғалым В.В.Радлов: Қазақ әдебиеті
шығармаларын қазақтардың өздері екі бөлімге бөледі: халық шығармалары (қара
сөз) және кітаби өлең. Халық шығармаларын қарапайым халықтың ауызша тараған
өлеңдері мен әңгімелері құрайды, сондықтан да оған қазақ халқының ислам
діні әсері тие қоймаған шығармалары жатады ... кітаби өлеңдердің мұндай атқа
ие болу себебі, оны жыршы жатқа айтпайды, жазылған кітаптан оқиды. Мұндай
кітаби өлеңді шығарушылар – моллалар, сауатты қазақтар (Радлов В.В. Ел
қазынасы- ескі сөз. Алматы, 1994, 9-б.) деп көрсетеді. Ғалымның мұсылмандық
шығыс әлемінен енген кітаби шығармаларды сыни тұрғыдан бағалап: Маған
қазақтар арасынада исламды орнықтыруға бір Жұм-жұманың әсері даланы кезіп
жүрген жүздеген молдадан артық тәрізді (сонда, 12-б.) деуі Б.Кенжебаевтың
жоғарыдағы пікірлеріне мол себеп болғаны көрінеді.
Ғалым Ә.Қоңыратбаевтың “Қазақ әдебиетінің тарихы” (Алматы, 1994.) атты
еңбегінде кітаби ақындар, назиралық, қисса-дастандар мәселесі біршама кең
сөз етіледі. Мысалы, Шәді, Тұрмағанбет тараулары.
3. Кітаби ақындар мұрасының әдеби байланыс ретінде жалпы қарастырылуы.
Кеңестік кезең үшін көлемі жағынан да, мән-мазмұны жағынан да мол берілген
құнды еңбек “Қазақ дәебиетінің тарихы” ІІ-том, 1-кітабындағы “Қазақ
әдебиетінің шығыс әдебиетімен байланысы” атты ғылыми-зерттеу жұмысы дер
едік. Еңбекте кітаби ақындар аталып өтіп, назиралық шығармалар жалпы топтап
беріледі. Арнайы авторларымен сөз ету мақсат тұтылмаған. Сол себепті де
“Қазақ арасына тараған шығыс әдебиеті нұсқалары” деген арнайы қосалқы
тақырыпшамен берілген. Сол секілді еңбекте қисса-дастандарды әлеуметтік
бағыты, мазмұны, идеялық-көркемдік тұрғысында үш топқа бөліп, жіктей
қарастыру қажеттілігі сөз болады: “Бірінші – негізінен дінді уағыздайтын,
исламның қағидаларын, діни ұғым-нанымдарды насихаттауға бағытталған: “Сал-
сал”, “Зарқұм”, “Сейітбаттал” сияқты шығармалар, ...” дей келе, бұл топқа
жататын шығармалардың аз емес екендігін, тек олардың мазмұн-сапасы, идеялық
құны төмен, түгелдей дерлік ескі, керітартпа санаға діни фанатизмге тән
идея-сарындарға толы болып келетінін айтады. Солай дей келе, аталған
шығармалар идеялық жағынан да, көркемдік тұрғыда да төмен туындылар деген
қорытынды жасайды. (Қазақ әдебиетінің тарихы, ІІ-т. 1-к. Алматы, 1961, 540-
б.)
“Екінші – көршілес елдермен басқа шығыс халықтарының ежелгі аңыз-
әңгімелері, халық романдары мен поэмалары және классикалық әдебиет
өкілдерінің дастандары: “Шаһмаран”, “Сейфулмәлік”, “Бозжігіт”, “Абулхарис”,
“Шәкір-Шәкірат”, араб елінің ертегісі “Мың бір түн”, үнді ертегісі
“Тотынама”, классик ақындар: Фирдоуси, Фзули, Навои, Низами дастан етіп
жазған “Шахнама”, “Ләйлі – Мәжнүн”, “Таһир – Зуһра”, “Фархад – Шырын”,
“Ескендір” секілді шығармалар”, - деп бұларда да ескі ұғым-нанымдар,
кертартпа идеялар кезіккенімен, олардың негізінен шығыс халықтарының
алдыңғы қатарлы өнеге-дәстүрлерін дамытқан халықтық сипаттағы шығармалар
деген қорытындыға келеді. Сонымен бірге, бұл топқа “Жүсіп – Зылиха” секілді
шығармаларды да жатқызуға болатын секілді деген ой айтады. Шығарма діни
мифологияға негізделгенімен, заманындағы ғибратты, құнды идеяларды көркем
бейнелеген, өзіндік тарихи мәні бар, сүйіспеншілік жайлы дастан, қисса деп
түйеді. (Сонда. 541-б.)
Еңбекте қазақ тіліндегі қисса-дастандардың үшінші тобы ретінде шығыс
сюжетіне құрылған, бірақ қазақ әдебиетіне сіңісті болып, қазақ
фольклорының дәстүрлерімен ұштасып, төл шығарма сипаттас болып кеткен
“Мұңлық-Зарлық” сияқты шығармалар көрсетіледі. Олардың қазақ әдебиетінің
үлгі – дәстүрімен терең қабысып, кісі аттары, образды бейнелеу, уақиғаны
баяндау ерекшеліктері мүлде жаңғырып, қазақ әдебиетінің өзіндік тумасына
айналғанын, сондықтан бұл салаға жататын шығармаларды жіктеп бөліп алу,
көрсету қиынға соғатынын сөз етеді. (Сонда, 541-б). Осы жерде ескерте кету
керек, шындығында, осы айтылған қазақ қисса-дастандарының үшінші тобын
тіпті басқаша атау, сипаттау қажет. Себебі олар - қазақ топырағында қайта
түлеген шығыстық үлгідегі қисса-дастандар емес, керісінше, шығыстық қисса-
дастандар дәстүрінде жырланған, өзіміздің топырағымызда дүниеге келген
фольклорлық, не әдеби шығармалардың нәзиралық дәстүрде қайта жырланған
үлгісі. Яғни, нәзиралық дәстүрдің тек сырттан сюжет әкелуші, енгізуші ғана
емес, төл мұраны қайта қорытушы мүлдем жаңа сапада қайта тудырушы ерекше
табиғатын дұрыс тануға тиіспіз. Демек, бар қиссаны тек шығыстан келді дей
беруге де болмайды. Жоғарыда аты аталған “Мұңлық – Зарлық” сондай төл,
қазақы қиссамыз. Бұл мәселе жөнінде соңынан кеңірек сөз болады.
Жалпы, қазақ әдебиетіндегі шығыстық сарын, кітаби ақындар және олардың
мұрасы жөнінде ғалымдар әр кез сөз етіп келеді. Мысалы, М.Әуезов,
Б.Кенжебаев, Ы.Дүйсенбаев, Ә.Жиреншин, Қ.Мұхаметханов, З.Ахметов, М.Бөжеев,
Ш.Сәтпаева, Р.Бердібай, С.Қасқабасов, ‡.Сүбханбердина, Н.Келімбетов,
Ш.Елеукенов, ¤.Күмісбаев, А.Қыраубайқызы, Б.Әзібаева, Ж.Шалғынбаева секілді
ғалымдарды атап айту керек.
4. C¤Ж тапсырмалары:
1. Әдебиет тарихын зерттеу тану мәселесі тұрғысында.
2. Кітаби ақындардың ағартушы ақындар санатында зерттелуі.
3. Кітаби ақындар мұрасының әдеби байланыс ретінде зерттелуі.
Әдебиеттер:
1. Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды. – А., Атамұра-Қазақстан,
1993.-128б.
2. Сүбханбердина ‡., Сейфулина Д.С. Қазақ кітабының шежіресі 1807-
1917.Библиографиялық көрсеткіш. А., Рауан, 1996-290б.
3. Қалижанұлы У. Қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағым. А.,
Білім, 1998-256б.
4. Қазақ әдебиеті тарихының 2 том. 1-кітабы. А., Ғылым, 1961-611б.
5. Бабалар сөзі. Көп томдық. Т.1. Астана. 2002.-448б.
6. Ислам. Эинциклопедический словарь. М., 1991.-С.315.
7. Ибрагимов Н. Арабский нородный роман. М., 1984-С.258.
8. Фильштинский И.М. История арабской литературы Х-Х‡ІІІ в.М., 1991-
С.726.
9. Талжанов С. Аударма және қазақ әдебиетінің мәселелері. А., 1975.
10. Климович Л. Наследство и современость. М., 1975.
11. Кенжебаев Б. Түрік қағанатынан бүгінге дейін. А., 2004.
12. Абай. Шығармаларының 2 томдық толық жинағы. А., 1995.
13. Келімбетов Н. Көркемдік дәстүр жалғастығы. Астана, 2000.
14. Ел қазынасы – ескі сөз. Радлов В.В. жинаған қазақ фольклорының
үлгілері. А., 1974.
15. Құран Карим. Қазақша мағынасы және түсінігі. Сауд Аравиясы. 1991.
16. Мың бір түн. 4 томдық. А., 1993.
17. Қазақ ертегілері. 6 томдық. А., 2000.
18. Кәлилә мен Димна. А., 1962.
19. Ғашық наме. А., 1976.
№3 лекция
Лекция тақырыбы:Қазақ әдебиетіндегі кітаби ақындық және нәзирашылдық дәстүр
тарихы.
Лекция мақсаты: Кітаби ақындық және нәзирашылдық дәстүрдің ежелгі кезеңі.
Нәзирашылдық дәстүрдің ХІХ-ХХғғ. Басында дамуы.
Лекция мазмұны: Қазақ әдебиетінінің тарихына қатысты кітаби ақындық және
олардың басты шығармашылық дәстүрі нәзирагөйлік алғаш рет Алтын Орда
дәуірінде ұлыс түріктерінің даму, қайта өрлеуі ренессансы кезеңінде дүниеге
келгені аңғарылады. Бұған дәлел ретінде Алтын Орда дәуірінің “Қиссаси
Рабғузи”, “Жұмжұма”, “Қисса Жүсіп” секілді шығармаларының араға ғасырлар
салып, ХІХ ғ. екінші жартысы мен ХХ ғ. басында қазақ топырағында
нәзирагөйлік дәстүрде қайта түлеуін айтсақ та жеткілікті. Әсіресе, ғалым
А.Қыраубай қызының Алтын Орда дәуіріндегі әдебиет тарихы, оның қазақ
әдебиетіне қатыстылығы және қазақ әдебиетіндегі нәзирагөйлік дәстүрдің туу
табиғаты жөніндегі ойлары ойға орнықты, көңілге қонымды көрінеді. “Алтын
Орда дәуірінде қазіргі қазақ тілінің түркілік нұсқасымен жазылған, өзіміз
жерін басып, суын ішіп жүрген елде, аталар жүріп өткен аймақта туған
оншақты әдеби кітап бар. Әзірге анық зерттеліп, ғылымға қосылғаны жетеу.
Хорезмидің “Махаббатнама” ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz