РЕСЕЙДІҢ 18-19 ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ҚАЗАҚ ЖЕРІНЕ ЖҮРГІЗГЕН ДІНИ-ИДЕОЛОГИЯЛЫҚ САЯСАТЫ

Пән: Дінтану
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 67 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ - түрік университеті

Қалданова Құндыз Сұлтанғалиқызы

Қазақ діни философиясындағы бақыт

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

5В021100-«Теология» мамандығы

Түркістан 2015

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігіҚожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ - түрік университеті«Қорғауға жіберілді»Дінтану кафедрасының меңгерушісі,теол. ғ. д. профессор Идрис Шенгул.«___» 2015 ж.ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТақырыбы: РЕСЕЙДІҢ 18-19 ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ҚАЗАҚ ЖЕРІНЕ ЖҮРГІЗГЕН ДІНИ-ИДЕОЛОГИЯЛЫҚ САЯСАТЫ5В020600-«Дінтану»мамандығыОрындаған Айдар ЖоламанҒылыми жетекшісі,тарих ғ. к., доцент Жандарбек З.Түркістан 2015:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ - түрік университеті

«Қорғауға жіберілді»

Дінтану кафедрасының меңгерушісі,

теол. ғ. д. профессор Идрис Шенгул.

«___» 2015 ж.

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: РЕСЕЙДІҢ 18-19 ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ҚАЗАҚ ЖЕРІНЕ ЖҮРГІЗГЕН ДІНИ-ИДЕОЛОГИЯЛЫҚ САЯСАТЫ

5В020600-«Дінтану» мамандығы

Орындаған Айдар Жоламан

Ғылыми жетекшісі,

тарих ғ. к., доцент Жандарбек З.

Түркістан 2015

Мазмұны

Кіріспе . . . . . . … . . . 4

1 Ислам ойлау жүйесінің қалыптасуы және дамуы

Ислам философиясының қалыптасуы . . . 9
Мұсылмандық ойлау жүйесінің дамуында теология орны . . . 13
Қазақ мұсылмандық діни философиясы және даму ерекшеліктері . . . 19

2 Қазақ діни философиясында «бақыт мәселесі»

2. 1 Мұсылмандық этикалық философиясында мәні мен маңызы . . . 28

2. 2 Бақыт ислам философиясында негізгі категориясы ретінде . . . 35

2. 3 Қазақ философиясында «бақыт» . . . 40

Қорытынды . . . 56

Пайдаланылған әдебиеттер . . . 60

Кіріспе

Зерттелу жұмысының өзектілігі. Қазақ философиясының қалыптасуы мен оның өмірмәндік сипатының ауқымында бақыт түсінігінің метафизикасы болмыстық, рухани, антропологиялық, құндылықтық және әлеуметтік қырынан ашылады. Адам қашанда өмірдің мәнін ұғынуға ұмтылғандықтан және бақытқа жетуге тырысқандықтан аталмыш мәселе - адамзат баласын ерте кезден толғандырып келе жатқан философиялық тақырып. Бұл жерде өмірдің мәні мен бақыт арақатынасының өзара терең байланысы бар. Өйткені өмірдің белгілі бір мәнділігі бақыттың алғышарты болып табылса, екінші жағынан бақытқа деген ұмтылыс өмірдің өзіне белгілі бір мән-мағына береді. Мән-мағынасыз өмір сүру - адам үшін бақытсыздық және керісінше адам өз өмірін терең пайымдай алса ғана, бақыт сезімін сезіне алады. Бақыт ұғымы моральдық сананың тұрақты әрі құбылмалы қондырғысы болып қана қоймай, күнделікті тіршіліктің де бағыт-бағдарын айқындайды. Бақыт - ең алдымен адамзат баласы қанша ұмтылғанымен шешімін таба алмаған, сол себепті де ақырына дейін танылмаған танымдық құбылыс. «Бақытты - сол тәрк етіп түндерін, бақыт іздеп азаптанса кімде-кім», деп қазақтың ақиық ақыны Мұқағали Мақатаев айтқандай, өмірдің мәнін іздеп, бақытты табуға ұмтылу философияның негізгі мәселелерінің бірі. Адамзат тарихында, оның өн бойын көктей өтіп отырған жалпы-адамзаттық мәңгі құндылықтармен қатар, әр дәуірдің, әр қоғамның өзіне тән құндылықтар жүйесі болғанын да теріске шығаруға болмайды. Өмірдің мәнімен байланыстағы бақыт мәселесі ХХ ғасырда (әсіресе, екі дүниежүзілік соғыс пен концлагерьлерден кейін) «болу не болмау» деген гамлеттік сұрақпен сипатталатындай ерекше драмалық мән мен өзектілікке ие болды. Өмірдің мәнін зерттейтін абсурд философиясының негізін қалаушының бірі, орыстың ойшыл жазушысы Ф. М. Достоевский өз-өзіне қол жұмсаушылықты «мәңгілікке деген сенімнің жоғалуынан көреді». Философия мен мәдениет тарихында бақыт туралы қолданбалы этикалық пәнді фелицитология деп атайды. Қазіргі заманғы бақыт туралы ілімдерде негізінен үш бағытты айқындауға болады: бақыт психологиясы, бақыт аксиологиясы және бақыт социологиясы. Психологиялық тұрғыдағы бақыт - жағымды көңіл-күй, өмірден қанағат алу, қуаныш пен шаттыққа және ләззатқа кенелу. Аксиологиялық тұрғыда, бұл - құндылықтар, адам өміріндегі жақсылықтардың өлшемі, адам болмысының мәнімен байланысты барлық ізгі адамгершілікті қасиеттерді игеру. Бақыт социологиясы утилитаризммен (пайда туралы іліммен) тығыз байланысты. Адамды бақытқа жеткізетін құндылықтар тізіміне мыналар кіреді: денсаулық, байлық, билік, абырой (репутация), жақсы қарым-қатынас, достық, жұбаныш және т. б. Әлемдік философия тарихында бай дәстүрі бар бақыт тақырыбының бүгінгі күнде қолданбалы, тұтынушылық сипатта қойылуы мен зерттелуі адамның өмір сүруінің негіз-құраушы болмыстық және құндылықтық өлшемдері терең өзгерістерге ұшырап отырған осы заманның келбетін айқындайды және тән мұқтаждықтарының өтелуі алға шығып, рух ұмыт қалған руханилықтың дағдарысын да білдіреді. Осындай ықпалдардан қорғану және ұлттың өзін-өзі сақтау тетігін жандандыру мақсатында бақыт метафизикасының байырғы түркілік дәстүрлеріне үңіле түсуіміз қажет. Осыған орай, ұлттық таным-түсінігіміздегі бақыт ұғымын тарихи тұрғыдан зерделеу бүгінгі кезеңге дейінгі бұл түсінікті қалайша пайымдағандығын теориялық негізде анықтап алуымызды қажет етеді. Бұл - бақыт ұғымын тарихи-логикалық негіздермен қамтамасыз ете отырып, оны өмірмәндік практикалық бағытта қолдануымызға септігін тигізеді. Осы болашағы бар мәселені ғылыми қарастыру құру үшін біз қазақ діни философия кезеңін таңдап алдық. Бақыт ұғымы мен өмірдің мәні мәселесі, әдетте экзистенциалды философия мен этиканың негізгі зерттеу нысандарының бірінен саналады. Сонымен, диплом жұмысында бақыт түсінігі зерттеудің негізгі нысаны ретінде көрінеді. Ал зерттеудің пәні қазақ философиясында бақыт ұғымының тұжырымдық ерекшеліктерін тарихи-философиялық тұрғыдан зерделеу екендігі түсінікті. Зерттелу жұмысының мақсаты мен міндеті: Зерттегелі отырған тақырып бұрын соңды Отанымызда арнайы зерттелмеген тың дүние. Соны ескере отырып, төмендегі тақырыптарды зерттеуді мақсат еттім. Зерттеу барысындағы біздің алға қойған мақсатымыз - тарихи уақыттың қазақ фалсафасындағы бақыт ұғымының метафизикасын ғылыми-философиялық, тарихи әрі теориялық тұрғыдан талдау. Қойылған осы мақсат оның мынадай міндеттерімен нақтылана түседі: - қазақ философиясындағы бақыт ұғымының пайымдалуының теориялық-әдіснамалық негіздерін айқындау барысында оның мәдени-тарихи алғышарттарын сипаттап, түркі даналығының экзистенциалдық мазмұнын ашу; - қазақ философиясының өмірмәндік ілімдеріндегі бақыт құбылысының және оның тұжырымдық ерекшеліктерінің жалпы бітім-белгілерін анықтау; - қазақ дүниетанымдағы бақыт метафизикасын талдау үшін бақыт ұғымының әлемге деген діни қатынас пен руханилықты қалыптастыру жолындағы негізгі тұжырым ретіндегі түсінігін көрсету; - бақыттың адамға рухани күш беруші құбылыс ретіндегі философиялық мән-мағынасын талдау; - бақыттың қоғамдық әлемді құрудың мақсаты мен жағдайын қалыптастырушы дүние екендігін білдіретін ұғымын әлеуметтік қырынан түсіндіріп, түйіндеу болып табылады. Зерттелу жұмысының деңгейі: Бақыт ұғымы мен өмірдің мәні мәселесі, әдетте экзистенциалды философия мен этиканың негізгі зерттеу нысандарының бірінен саналады. ХХ ғасырда қалыптасқан экзис-тенциалды немесе өмір сүру философиясына (көрнекті өкілдері - Н. Бердяев, М. Хайдеггер, К. Ясперс, Г. Марсель, А. Камю, Ж. П. Сартр, Ж. Маритен және т. б. ) XIX ғасырда классикалық рационалистік философияға балама ретінде пай-да болған өмір философиясының (А. Шопенгауэр, Ф. Ницше, С. Къеркегор, А. Бергсон, В. Дильтей, В. Виндельбандт және т. б. ) зор ықпалы болды. Қазіргі кезде адамның өз мәніне келуі, көп жағдайда, оның рухани-адамгершілік ерекшеліктері мен болмыстың дәстүрлі, іргелі негіздерінің біртұтас үйлесімділікте болуымен сипатталады. Рухани болмыстың жайлылығын қалыптастыру, адамның ішкі ұмтылыстарын сыртқы қайшылықтармен үйлесімге келтіруге ұмтылу қажеттілігі экзистенциалдық философияның мақсат-міндетін құрайды. Әсіресе, бүгінгі күні бақыт туралы түсініктер адам дүниетанымының қажетті компоненті ретінде маңызды теориялық және практикалық мәнге ие. Ішкі мән ретіндегі, жанның белгілі бір рухани жайлы қалпы ретіндегі бақытты ұғыну экзистенциалистердің пікірінше, оны адамның бүкіл рухани әлемінің өзегі ретінде бейнелейді. Адам болмысының экзистенциалдары (өмірдің мәні, өлім, еркіндік, жауапкершілік, үміт пен күдік, әсіресе бақыт және т. б. ) тұлғаның адамгершілік қалыптарын, адамның бүкіл болмыстық көрінісінің рухани-мағыналық өзегін құрайтындықтан, олар шынайы өмір сүруге қол жеткізудің басты алғышарттары болып табылады. Шынайы болмыс экзистенциализмнің әртүрлі бағыттарының философиялық инварианты екендігі белгілі, сонымен бір мезгілде бұл шынайы болмыс - мақсаты ақиқат, дұрыс өмір сүруге қол жеткізу болып табылатын этиканың да инварианты. Өмір сүрудің мәні мен мақсатын іздегендіктен этика да әуел бастан экзистенциалды. Экзистенциализмдегі шынайы болмыс түсінігінің онтологиялық-феноменологиялық бағдарына қарамастан, шын мәнінде ол дәстүрлі этикалық тақырып болып қала береді. Бақытқа жету адам өмірінің кемелдігімен түсіндіріледі, ал бұл, әдетте адамгершілік қасиеттерді жетілдірумен байланыстырылады және бұл этиканың негізгі мәселелерінің біріне айналады. Философия тарихында бақыт туралы шығармалардың қатарына анағұрлым танымал мына туындыларды жатқызуға болады: Аристотельдің «Никомах этикасы», Сенеканың «Бақытты өмір туралы, Аврелий Августиннің «Бақытты өмір», Боэцийдің «Философиялық жұбаныш», әл-Фарабидің «Бақыт жолын сілтеу», «Бақытқа жету жайында», Жүсіп Баласағұнның «Құтты білік» Гельвецийдің «Бақыт», Л. Фейербахтың «Эвдемонизм», Дж. Стюарт Милльдің «Еркіндік туралы», Э. Фроммның «Өзің үшін адам» және т. б. Сондай-ақ Л. Толстой мен М. Ганди, А. Швейцер мен М. Л. Кинг, Абай мен Шәкәрім де осы қатарды толықтырары сөзсіз. Этика тарихындағы бұл шығармалар бір тақырып төңірегінде жазылғанымен, алуан түрлі көзқарастарды ұстанады. Сондай-ақ бақыт туралы ұстанымдарды «этиканың алтын қағидасынан» («өзіңе қаламағанды өзгеге жасама»), «алтын аралық» ұстынынан (Аристотель), «ізгі қала тұрғындарынан» (әл-Фараби), парыздың императив ұстынынан (Кант), бақыт ұстынынан (гедонизм, эвдемонизм), пайда ұстынынан (утилитаризм), өмір ұстынынан (Гюйо, Ницше), махаббат ұстынынан (христиан дініндегі), қауымдастық ұстынынан (Вундт), бірлік ұстынынан (Наторп), жалпы игілік ұстынынан (Геффдинг) және т. б. кездестіруге болады. Ал түркілердің дәстүрлі дүниетанымының да, әлемге деген философиялық қатынасының да экзистенциалдық сипатта болғаны белгілі. Кейінірек бұл этикалық сарын мен экзистенциялық көңіл-күй өзінің рухани сабақтастығына қазақ халқының жыраулар поэзиясында, қазақ ойшылдарының ілімдерінде жалғасын тапты. Бүгінгі қазақ философиясының көрнекті өкілдері Ә. Нысанбаев пен Ғ. Есім тәуелсіздіктің таңы атқан тұста-ақ осыған дейін кеңес дәуірінде кемсітіліп келген «қазақ философиясы» туралы сөз қозғап, оның рухы жағынан өмір сүру философиясына, яғни экзистенциализмге жақын екендігін айтқан болатын. Кеңестер Одағы тұсында адамзаттың бақыты маркстік-лениндік идеологияға сай, бес формациялық әлеуметтік-экономикалық дамудың соңғы сатысы коммунистік қоғам орнатумен байланыстырылды. Жарқын болашақ жолындағы социалистік өмірсалтына көлеңке түсірмеу үшін Батыста кеңінен таралған экзистенциализмге тыйым салынды. Ал, маркстік этика саласы (көрнекті өкілдерінің қатарына Р. Г. Апресянді, В. С. Библерді, А. А. Гусейновті, Ю. Н. Давыдовті, А. В. Дорбницкийді, Е. Л. Дубконы, А. А. Игнатенконы, Г. Иррлитцті, И. С. Конды, Л. В. Коновалованы, В. М. Межуевті, А. А. Милтсті және т. б. жатқызуға болады) болса, философиялық білімнің дербес тармағы ретінде кеңестік кезеңде өз дамуын жалғастыра берді. Қазақстанда Ғ. Ғ. Ақмамбетов, М. С. Бурабаев, Б. Ғ. Ғабдуллин, А. Оразбеков сынды әдептанушылар мораль философиясы және қазақ этикасының тарихы мәселелерімен шұғылданды. Тәуелсіздік алғаннан кейін қазақтың дәстүрлі әдеп жүйесін жаңғырту мен оның ерте заманғы және ортағасырлық рухани алғышарттарын зерттеу мәселесі алдыңғы қатарға шықты. Қазақ немесе арғықазақ және түркі философиясы мен мәдениеті тарихын зерттеуге арналған еңбектерде - С. Ақатай, Қ. Ә. Әбішев, Қ. Ұ. Әлжан, Т. Бурбаев, Т. Х. Ғабитов, Ғ. Есім, А. Қасабек, А. Х. Қасымжанов, Д. К. Кішібеков, Ә. Н. Нысанбаев, С. Е. Нұрмұратов, Г. Ж. Нұрышева, М. С. Орынбеков, З. Н. Сәрсенбаеваның, А. А. Хамидовтың және т. б. шығармаларында этиканың ауқымды мәселелері көтерілді. Қазақ этикасының басты мәселелері ретінде ұлттық әдеп жүйесін диахрондық және синхрондық талдау, ондағы дәстүр мен жаңашылдықтың арасалмағын айқындау, өтпелі қоғам мен жаhандану жағдайындағы әдептік реттеу тетіктерін айқындау, нарық пен моральдың, табыс пен ізгіліктің арақатынасын айқындау, діни әдеп жүйесінің ерекшеліктерін сараптау және т. т. белгіленді. Сондай-ақ этиканың негізгі категориялары, оның ішінде бақыт ұғымы да Қ. Жарықбаев, Ә. Алдамұратов, Т. Ғабитовтардың ұсынған оқулығында қарастырылады. Алайда әлеуметтік философия мен этиканың негізгі тақырыптарының бірінен саналатын бақыт мәселесіне қатысты елімізде арнаулы зерттеулер жоқтың қасы. Қазақстандық зерттеушілердің бұл тақырыпқа қатысты жарияланған еңбектерінен арасынан профессор Г. Г. Соловьеваның монографиясын және Г. Ғ. Барлыбаеваның, Е. С. Омаровтың мақалаларын атап өтуге болады. Аталмыш тақырып бойынша қорғау жұмыстары да болған жоқ. Сондықтан осы тың тақырыпты таңдап, әрі экзистенциалдық, әрі этикалық сипатымен айқындалатын бақыт мәселесін тарихи-философиялық қырынан зерттеуге арналған осы диплом жұмысы біршама олқылықтың орнын толтырады деген үміттеміз. Зерттелу жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 Ислам ойлау жүйесінің қалыптасу және дамуы

Ислам философиясының қалыптасуы

Ислам тарихында Мұхаммед пайғамбар дүние салғаннан кейін саяси-әлеуметтік жағдайлардың нәтижесінде көптеген мәселелер туындады. Осы проблемалардың анық-қанығына жету мақсатында мұсылмандар Құран мен хадистерден жауаптар іздей бастайды. Сондай-ақ, сол кездегі ислам жеңістерінің арқасында бөтен елдердің мәдениетімен, дүниетанымымен бетпе-бет келуі секілді мәселелер жиналып келіп, исламда философияның немесе ақылшылдық секілді түсініктердің пайда болуына негіз болды. Тіпті, сонау пайғамбардың заманында Құран мен хадистердегі тарихи жағдайларға, рухтың мәнісі, хаши (қайта тірілу) мен ахирет күніне, Аллаһтың барлығы мен бірлігіне, тіпті қаза-қадар (тағдыр) сияқты мәселелерге деген барынша қызығушылық танытқанын байқауға болады. Алайда, енді бірлігі бекіп, аяққа тұрып келе жатқан мұсылман қоғамының ара-жігінің бөлінбеуі үшін Мұхаммед пайғамбар(с. а. у) Құран аяттарын орынсыз жорамалдауға, талас-тартысқа тиым салды. Сондай-ақ, халифа Османның өлтірілуінен кейін халифалық үшін болған саяси таластарда, «Жамал», «Сыффын» секілді соғыстардағы мұсылмандардың бір-біріне қол жұмсаған қаралы оқиғалардан кейін, исламды жаңа қабылдаған өлкелердегі христиан немесе басқа дін өкілдерімен болған пікір таластарда, сондай-ақ, исламды жаңа қабыл еткен кісілердің жаңа діндегі мәселелерді үйренгенге дейін, сонымен қатар, ҮІІ-ғасырда ислам қоғамында белең алған діни-саяси толқулар арқасында әртүрлі пікірлер жанданды. ҮІІІ-ІХ ғасырларда мұсылмандардың Басра, Куфа, Бағдат, сол дәуірдің атақты мәдениет ошақтарында, христиан, яһуди көзқарастарымен грек философиясының ықпалынан мұсылмандардың араларына жік түсуіне байланысты жаңа пікірлер, жаңа мектептер қалыптаса бастайды. Әсіресе, ҮІІІ-ІХ ғасырлардағы Мансур және Мамунның халифалық кезінде жасалған аудармалардың нәтижесінде Аристотель, Платон секілді философтармұсылмандар арасынан шыға бастады. Түйіндеп айтар болсақ, ҮІІІ-ІХ-ғасырларда мұсылмандар арасында калам, сопылық секілді философиялық мәндегі ғылымдармен қатар жүйелі философиялық ағымдар да қалыптаса бастаған болатын. Ислам фалсафасының анықтамасына тоқталар болсақ, Ислам фалсафасы деп, тар және кең мағынада мұсылман фалсафашылардың фалсафалық көзқарастарының жиынтығын білдіретін ұғымға айтамыз. Ислам фалсафасының Үнді философиясынан, Қазіргі заман философиясынан ешқандай айырмашылық жағы жоқ. Алайда кез-келген философия өзінің географиялық аймағындағы саяси-әлеуметтік, діни көзқарастың жүгін

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.