Қазақ әдебиетін оқытуда сын тұрғысынан ойлау технологиясы
Қазақ әдебиетін оқытуда
сын тұрғысынан ойлау технологиясы
ББК 81.2 Қаз
Н 52
Жауапты редакторы
Филология ғылымдарының кандидаты Қ.Т. Бибеков
Пікір жазғандар:
Филология ғылымдарының кандидаты Л.М. Оразғалиева
Педагогика ғылымдарының кандидаты Қ.Қ. Мұқанова
Нұрғазина Г.Е. Қазақ әдебиетін оқытуда сын тұрғысынан ойлау технологиясы:
Көмекші құрал. – Семей, 2012 ж.
Н 52
Көмекші құрал жалпы білім беретін орта мектепте қазақ әдебиеті
сабағында сын тұрғысынан ойлау технологиясын қолдануға арналған. Кітап
мектеп мұғалімдеріне, магистранттар мен студенттерге, сондай-ақ жалпы
көпшілік қауымға ұсынылады
ББК 81.2 Қаз
Алғысөз
Қоғам дамуында білім берудің ең маңызды мәселе екендігі белгілі.
Қазіргі кездегі білім берудегі негізгі мақсат – жан-жақты білімді, өмір
сүруге бейім, ой-тұлғасы бар адамгершілігі жоғары, қабілетті жеке тұлғаны
қалыптастыру.
Келер ұрпақ алдында зор жауапкершілік жүгін арқалап келеміз деген
елбасы Н.Назарбаевтың сөзі бекер айтылған жоқ. Еліміздің болашағы көркейіп,
өркениетті елдер қатарына қосылуы бүгінгі ұрпақ бейнесінен көрінеді. Осыдан
барып жас ұрпақтың бойындағы іскерлік қабілетін ашу және оларды
шығармашылыққа баулу туындайды.
Әрбір мемлекеттің өсіп - өркендеуінің, бәсекеге қабілетті болуының ең
басты ошағы ұстаз берген білім. Сондықтан да дамудың ең биік көкжиегінен
көрінгісі келетін кез келген мемлекет, ең алдымен, білім беру саласын жолға
қойып, сапасын көтеруді мақсат етеді. Ендеше осындай бәскеге қабілетті,
рухы биік ұрпақ тәрбиелеу жаңа формация мұғалімінің еншісіне тиері анық.
ХХІ ғасыр – ғылым ғасыры. Сондықтан жас ұрпаққа, жас буынға жаңаша
білім беру жолында түбегейлі өзгерістер жүріп жатыр. Жеке тұлға, яғни,
дарынды, шығармашылық тұлға қалыптастыру білім мен тәрбие берудегі
мемлекеттік істің ең маңыздысы. Мақсатты білім беру – тұлға дамуын жүзеге
асыратын мәселе. Адамзат баласының өз ұрпағын оқыту тәрбиелеудегі ең озық
тиімді ізденістерін, тәжірибелерін жалғастырып, тың жолдар іздеу
педагогиканың озық үлгілерін жаңашылдықпен дамыту жалғаса бермек.
Халқымыздың ардақты ұлдарының бірі Міржақып Дулатов: Жалғыз сүйеніш,
жалғыз үміт – оқуда. Теңдікке жетсек те, жұрттығымызды сақтасақ та,
дүниедегі сыбағалы орнымызды алсақ та, бір ғана оқудың арқасында аламыз.
Жақсылыққа бастайтын жарқын жұлдыз – оқу. Надан жұрттың күні – қараң,
келешегі - тұман,- деп ғылым, білім, оқудың маңызын қара халыққа
көрсеткен.
Сондықтан қоғам талабына сай шебер мұғалім болу заман талабы болып
тұрғаны анық. Ал жаңа формация мұғалімі деген кім деген сұраққа жауап
іздейтін болсақ, Қазақстан Республикасының жаңа педагогикалық білім беру
тұжырымдамасында: Жаңа формация мұғалімі кәсіби дағды мен педагогикалық
дарыны қалыптасқан жаңалыққа құмар, рухани дүниесі бай, шығармашылықпен
жұмыс істейтін жеке тұлға деп көрсетілген, яғни ол ізгілі мол, әр іске
жаңашылдықпен үлкен ізденіспен зерттеуші ретінде қарайтын, ақпараттық
технологияны толық меңгерген, коммуникативті, бір сөзбен айтқанда,
толыққанда құзырлы адам (1.2(
Мұғалімнің мақсаты – білім алушылардың пәнге деген қызығуын арттыра
отырып сапалы білім беру болса, ал қазіргі заман талабына сай білім берудің
жолы – тиімді педагогикалық технологияны басшылыққа алу. Қазақстан
мемлекеті тәуелсіздік алып, демократиялы қоғам құруға бет алғалы қоғамдағы
өзгерістер білім беру саласына да өз әсерін тигізді.
Білім беру үрдісінде ұстаз да, шәкірт те жеке тұлға болып
қарастырылатын болды. Жеке тұлғаға жету үшін әр оқушының қабілетін танып,
біліп, дамытып, шыңдап, жөн сілтеп, адам дәрежесіне келтіру керек. Демек,
оқытудың жаңа технологияларын пайдалана отырып, білім сапасын арттыру,
мазмұнын байыту, оқу үрдісін жетілдіру, жан-жақты дамыған, рухани дүниесі
бай жас ұрпақты тәрбиелеу – кезек күттірмейтін мәселелердің бірі. Бұның өзі
оқушылардың өз бетімен жұмыс жасау, даму, тәрбиелеу, әр баланың қабілетін,
дарынын ашу мұғалімдер қауымына зор міндеттер жүктейді.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында: ... жылдам өзгеріп отыратын дүние жағдайларында алынған
терең білімнің, кәсіби дағдының негізінде еркін бағдарлай білуге, өзін-өзі
іске асыруға, өзін-өзі дамытуға және өз бетінше дұрыс адамгершілік
тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны
қалыптастыру,- деп атап көрсеткен(1.3(
Біздер, ұстаздар, осы заң бойынша жаңа технологияларға көп көңіл
бөлуіміз керек.
Еліміз болашақта көркейіп өркениетті елдер қатарына қосылуы бүгінгі
ұрпақ бейнесінен көрінеді. Қазіргі білім беру саласындағы проблема –
әлеуметтік-педагогикалық және ұйымдастыру тұрғысынан білім мазмұнына
жаңалық енгізудің тиімді, жаңа әдістерін іздестіру, оларды жүзеге асыру.
Қазақстан Республикасының Орта білім беруді дамыту тұжырымдамасында:
Әрбір баланың жеке тұлғалық қасиеттерін ашу, оның мүмкіншілігін, өмірдегі
мәнін көрсету арқылы білімге тереңірек ұмтылуына, сондай-ақ ізденісіне,
бейімділігіне көмек беру, жағдай туғызу және оған өмір сүру үшін жаңа
рухани күш беру- білім берудің түпкілікті мақсаты екендігі айқындалған
(1.3(. Осы орайда, Елбасы Назарбаевтің: ... Бізге бұрынғы қай кездегіден
де білім мен ғылымның баға жеткіліксіз қорын барынша арттыру, оны қазіргі
заманға сай ету қажет - деген сөзі егеменді елімізде білім мәселесіне
мемлекет тарапынан қаншалықты көңіл бөлініп отырғанын дәлелдейді.
Бүгінгі мектеп алдындағы басты міндет – әдебиет сабағында сын
тұрғысынан ойлау жобасын басшылыққа ала отыра, оқушылардың тілін дамытып,
сыни тұрғыдан ойлауға жағдай жасау.
Әдебиет сабақтарында сын тұрғысынан ойлау жобасын қолдану арқылы
оқушылардың тілін дамытудың теориялық тұжырымдарын, әдістерін, қорытындысын
мектеп іс-тәжірибесінде, жоғары оқу орындарында, студенттер курстық жұмыс,
баяндама жазу барысында, ғылыми конференцияларда осы саладан білім, білік,
дағдыларын жетілдіру мақсатында пайдалануға болады.
Оқыту үдерісінде сын тұрғысынан ойлау технологиясын қолданудың ғылыми-
теориялық негізі
Елімізде экономиканың жетіліп өркендеуіне орай бідім беру саласында да
елеулі өзгерістер жүріп жатыр. Қазастаннның дамыған елдердің стандарттарына
деген ұмтылысы жаңа сапалық деңгейге өту қажеттілігін туындатып отыр.
Осыған орай, қазіргі таңда жасалып жатқан реформалар өсуден тұрақты даму
кезеңіне өтуге бағытталған. Білім беру, тәрбиелеу мазмұнын қоғам дамуындағы
кезеңдерге сәйкестендіріп, оны шырқау биіктерге көтеруге бағытталған тың
әдіс – тәсіледері жасалу үстінде. Нәтижесінде біртұтас педагогикалық
үрдісте білім берудің оңтайлы деп деп танылған жаңа технологиялары дүниеге
келді.
Технология ұғымы латын сөздерінен – техне - өнер, шеберлік, кәсіп
және логос - ғылым дегенді білдіреді. Технология ғылыми жетістіктерді
негізудің тәсілі мен нәтижесі ретінде, ғылымда қол жеткізілген деңгейдің
жинақталған көрінісі ретінде анықталады. (2.53(
Педагогикалық әдебиеттерде қандай да педагогикалық технологиялар
сипатын айқындаушы көптеген терминдер ұшырасады, мысалы, оқу-үйрену,
тәрбиелеу, оқыту, оқыту технологиялары, білімдендіру және дәстүрлі
технологиялар, бағдарламаластырылған және проблемді оқу технологиялары,
авторлық технология және т.б.
Алғашқыда педагогтар педагогикалық технология, оқу-оқыту
технологиясы және тәрбиелеу технологиясы ұғымдарының өзіндік мән –
мағыналарына назар аудармай келді. Ал бүгінде педагогикалық технология оқу
және тәрбие аймағындағы педагогикалық міндеттердің шешілуіне байланысты
орындалатын педагог іс-әрекеттерінің бірізді жүйе ретінде танылуды. Осыдан
педагогикалық технология мәні оқу технологиясы, тәрбие технологиясы
ұғымдары мәндерімен салыстырғанда тереңдеу де ауқымдылау.
Педагогикалық технология – бұл педагогикалық әрекеттер табысына кепіл
болардай қатқыл ғылыми жоба. Әрі сол жобаның дәл жаңғырып іске асуы.
Педагогикалық технология кешенді, бірізді, бірігімді процесс. Ол өз
құрамына адамдарды, идеяларды, құрал-жабдықтарды, сонымен бірге жоспарлау,
қамсыздандыру, бағалау және білім меңгерудің барша қырлары жөніндегі
проблемалар шешімін басқаруды қамтиды.
Педагогикалық технологиялар көп түрлі болуына қарамастан, олардың іске
асуының екі ғана жолы бар. Біріншісі теориялық негізде орындалуы
(В.Б.Беспалько, В.В. Данилов, В.К.Дьяченко және т.б.), екіншісі –
тәжірибемен жүзеге келуі (Е.Ильин, С.Н. Лысенкова, В.Ф. Шаталов және т.б.)
(3. 25(.
Сонымен технология астарында не жатыр? Оқу технологиясы жөніндегі идея
қай заманда пайда болған?
Мұндай ғылымдық мәні бар ой жаңалықты емес. Кезінде оны Я.А.Коменский
де дәріптеген. Ұлы педагог – ғұлама 16-ғасырда-ақ оқудың техникалық
болатынын уағыздап, оның мүлтіксіз тиімді нәтиже беретін жолдарын
іздестіріп бақты. Я.А.Коменский еңбектеріне үңіле түссек, педагогикалық
технологияға бастау берген даналық пікірлерді табамыз: Дидактикалық машина
үшін қажет нәрсе – 1) түбегейлі ойластырылған мақсаттарды; 2) сол
мақсаттарға жетуге дәл икемдестірілген жабдықтарды; 3) мақсаттың
орындалмауына мүмкіндік бермейтін нақты жабдықтарды қолданудың мызғымас
ережелерін табуымыз керек (4.53(
Коменский заманына бастап оқуды мүлтіксіз әрекеттегі механизмге
сәйкестендіру ұмтылысының талайы күні бүгінге дейінбасылған емес. Кейін оқу
технологиясы жөніндегі көптеген тұжырымдар толықтырылып, нақтыланып отырды.
Әсіресе, техникалық прогрестің әрқилы теориялық және практикалық қызметтер
аймағына енуімен оқуды технологизацияластыру идеясы нығайып, іске асырыла
бастады. (педагогика оқулығы)
Педагогикалық технология ұғымына берілген анықтамалардың өзі түрліше
тұжырымдалады. Г. Селевконың Современные образовательные технологии
кітабында олардың бірнешеуі келтірілген (5.25(. Мысалы, В.Беспалько
Педагогикалық технология - бұл мазмұнды, оқу үрдісін жүзеге асыру
техникасы десе, В.Монаховтың ойынша, Педагогикалық технология – бұл оқушы
мен мұғалім үшін қолайлы жағдайлар туғыза отырып оқу үрдісін жобалау,
ұйымдастыру және жүргізу бойынша бірлескен педагогикалық әрекеттің жан-
жақты ойластырылған моделі. И.Волковтың пікірінше, Педагогикалық
технология- бұл жоспарланған оқыту нәтижелеріне қол жеткізу үрдісін
сипаттау болса, М.Кларин Педагогикалық технология педагогикалық
мақсаттарға қол жеткізу үшін қолданылатын барлық тұлғалық, инструменттік
және әдіснамалық құралдардың жүйелі және қызмет ету тәртібін білдіреді
дейді (6.22(. А.Сластенин және т.б. пікірінше, Педагогикалық технология –
бұл педагогикалық әрекеттің жетістігіне кепілдік беретін қатаң ғылыми
жобалау және дәл елестету (7.4(.
Бүгінгі заман сұранысы оқыту ісінде техниканың кең қолданылуына
байланысты жаңаша оқыту талабын туғызды.
60-жылдардан бастап білімді технологияландырудың ғылыми атауы
біртіндеп кеңейтіліп, әдістер мен құралдар жиынтығы терминіне айналды.
Ғалым зерттеушілер педагогикалық технологияны ғылым мен техниканың жаңа
жетістіктері ретінде, оқыту үрдісінде жандандыруға тырысты. 70-80- жылдары
педагогикалық технология ұғымы оқу-тәрбие үрдісін басқару және оқыту
әдістері мен құралдарын ұйымдастыру бағытында қарастырылды.
Оқу-тәрбие үрдісін технологияландыру – білім беру мен тәрбиелеу
проблемаларын сапалы жаңа деңгейде шешуге ықпал асайды. Технологиялық әдіс
– тәсілдердің көмігеміне оқушылардың таным белсенділігі артып, даму үрдісі
жетіле түседі. Білім мазмұнын жаңарту қажеттігіне сәйкес ең озық
технологияларды жүйелі түрде қолдану өркениетті елдер тәжірибесінде
біртіндеп іске асырыла бастады. Оқу үрдісін технологияландыру мәселесі
ХХ ғасырда педагогика ғылымында шетелдік. Отандық ғалымдардың еңбектерінде
әр қырынан алынып зерттелді.
Технология шеберлік туралы ғылым. Шеберлікпен нәтижеге жету, кәсіби
шеберлікті шыңдап, белгілі бір жоба моделмен оқытуға саяды. Технология –
білімдік ақпараттарды толықтырып, өңдеп, өзгертіп ұсынудың әдістері мен
құралдарының жиынтығын, қажетті құралдарды оқу үрдісінде тиімді пайдалана
отырып,оқушыларға жеткізе білудің тәсілдері туралы ғыдым.
Оқытудың арнайы формаларын, әдістері мен педагогика – психологиялық
нұсқаулардың жиынтығын, айқындайтын оқу үрдісін іске асырудың мазмұндық
техникасы, - деп көрсетеді Б.Т.Лихачев, ал зерттеуші А.К. Колеченко:
Қойылған мақсатқа сәйкес білімді, білікті және дағдыны құрастыру,
қалыптастыру мен бақылау бойынша операциялардың жиыны,- деген пікірлер
білдіреді. (8.15(.
Технология ұғымы бойынша ғалымдар пікірі тоғыса келе, ортақ болған
тұжырымдар: Педагогикалық технология жинақталған интегралдық үрдіс-
білімінің барлық түрін меңгеру үшін ұйымдастыру және басқару, жоспарлау
сондай-ақ оқыту үрдісінде қалай нәтижеге жетуге болатыны туралы сұрақтарға
жауап іздейді. Бүгінгі заман талаптарына сай еліміздің жаңа білім жүйесі
ұлттық ұндылықтарға негізделіп, оқыту үрдісі нәтижеге бағдарланған білім
моделі жаңа технология бойынша жүзеге асатыны нақты айтылады. Демек,
педагогикалық технологиялардың ең маңызды белгілері:
-Педагогикалық технологиялар жоспарланған нәтижеге жетуге кепілдік
береді.
-Нақты оқыту мен тәрбиелеу мақсатын, педагогикалық ойды жүзеге асырады.
Нәтижеге бағдрланған білім моделі бойынша оқушы әдебиетті пән ретінде
ғана игеріп қоймайды, сол пәндік білімнегізінде көркем шығарманы
дүиетанымдық, әлеуметтік, тәрбиелік бірлікте қарастыра отырып, әдебиетті
ұлттық құндылық ретінде меңгеруге бағыт-бағдар алады. Нәтижеге бағытталған
білім беру мұғалім мен оқушының қарым-қатынасына тікелей байланысты. Мұның
бір жағы оқушыға көркем туындыны түсіндірудег ұтымды әдіс – тәсілдерді
шеберлікпен пайдалану болса, екінші жағы оқушының көркем туындыны өз
бетімен игере білуі, өзін-өзі ұйымдастырудағы жауапкершілік сезімінің
қалыптасуы болып табылады. Мұнда мұғалім мен оқушы еңбегінің сапалылығы –
нәтиже кепілі болмақ. Педагогикалық технологияХХ ғасырдың 60 жылдары АҚШ
пен Ұлыбритания елдерінде қалыпьасып, бүгінде әлемнің жетекші елдеріне
кеңінен таралып, білім деңгейін көтеру мақсатында қолдынылуда.
Педагогикалық технологияның дүние жүзі педагог-ғалымдары тарапынан қолдау
тауып, бірден бір дидактикалық ұралға айналуының басты себебі – оның
бағдарланған нәтижеге құрылуында.
Игерілген білім сапасы нәтижемен өлшенеді. Демек, нәтижеге құрылған
жаңа технолгоияны оқыту үрдісінде енгізу, білім, дағды, іскерлікті дамыту –
негізгі басты мақсаттардың бірінен саналады.
Бүгінде педагогика ғылымының тиімді дамуының бір жетістігі- баланың
тұлғалық дамуына бағытталған жңа оқыту технологиясының пайда болуына
оңтайлы ықпал жасайды. Қазақстанда білім берудің өзіндік ұлттық үлгісі
қалыптасуда. Осыған орай оқушының тұлғалық дамуына бағытталған озық оқыту
технологиялары пайда болуда. Жаңа технологияны жүзеге асыруда мұғалімнің
белсенділігі, шығармашылық ізденсі, өз мамандығына деген сүйіспеншілігі,
шәкірттерімен қарым – қатынасы басты орын алады. Педагогикалық технолоияның
өзіндік ерекешелігі, оқу үрдіінің айқындаған мақсатына жетуге кепілдік
беретіндігінде. Педагогикалық технология оқу-танымдық қызметінің құрлымы
мен мазмұнынан көрінеді. Осыған сәйкес ол дәстүрлі әдістемеден
ерекшелінеді. Оқытудың дәстүрлі әдістерін оқытудың жаңа технологиясына
бағыттау қажеттігі туындауда.
Зерттеуші ғалымдар М.В.Кларин, В.П.Беспалько, Г.К.Селевко т.б. көрсетуі
бойынша педагогикалық технология арқылы, бірінішіден, білім беру
тәжірибесінде оқу-тәрбие үрдісінің алдын ала жобасын жоспарлап, оны кез
келген сыныпта қайталамау мүмкіндігінің болуы; екіншіден, педагогикалық
технология оқушылардың оқу танымдық қызметінің құрылымы мен мазмұнын
анықтайтын оқу-тәрбие үрдісінің алдын ала жобасына негізделуі керек,
үшіншіден педагогикалық технологияның ең маңызды жағы – мақсат қою. Ол оқу
мақсатын нақты анықтап, оның меңгерілу сапасын дәл тексеріп бағалауды және
тұлғаның дамуы мәселесін қарастыруды қажет етеді.
Дәстүрлі әдіс-тәсілдерді тиімді пайдалана отырып, оқу үрдісінің
мазмұндық құрылымын үнемі жетілдіріп, әдебиет оқытуға ең ұтымды жаңа
технологияларды пайдаланудың жолдарын іздестіру, іріктеп алуды отандық
зерттеуші ғалымдарымыз, әдіскер – ұстаздар басты назарға алып, әр қырынан
қарастырып, көптеген іс-шаралар жүзеге асуда. Әр технология пәнді оқытуда
өзінің ерекше сипатымен айқындала түседі. Жаңа педагогикалық технологиялар
жеке тұлғаның өзін-өзі дамытуға оның өзіндік және шығармашылық қабеліиен
арттыруға, қажетті іскерліктері мен дағдыларын қалыптастыруға және өзін -
өзі дамытуына қолайлы жағдай жасауға мүмкіндіктерін туғызады. Зерттеуші
ғалым М.М.Левин: Педагогикалық технологияның негізгі қызметі – оқу
үрдісінің білім беру мақсатын іске асыру және жек тұлғаны дамыту,- деп
көрсетеді. Педагогикалық әдебиеттерде педагогикалық технология жайында үш
жүзден аса анықтама бар (9.24(
Технология ұғымы мынадай деңгейлерде қолданылады:
Салалық (пәндік): бір пән шеңберіндегі оқыту мен тәрбие мазмұнын жүзеге
асыруға негізделген әдістер мен құралдар жиынтығы.
Локальдік (модульдік) жеке әрекеттер технологиясы ұғымды қалыптастыру,
дара қасиеттерді қалыптастыру және бақылауды ұйымдастыру технологиясы, жеке
жұмысты ұйымдастыру технологиясы. Сонымен бірге кез келген педагогикалық
технология негізгі методологиялық талаптарды қанағаттандыруы керек.
1. Концептуалдық негізінің болуы қандай да бір технология
философиялық, педагогикалық, технологиялық ғылыми
тұжырымдамаға негізделуі тиіс.
2. Жүйелілігі. Педагогикалық жүйенің барлық бөліктері логикалық
байланыста болады.
3. Басқаруға оңтайлығы. Диагностикалық болжау жасауға,
жоспарлауға, нәтижеге өңдеу енгізу мақсатында әдіс-тәсілдерді
кезектеп пайдалану мүмкіндігі.
4. Тиімділігі. Білім беру стандартын міндетті түрде
қанағаттандыруы тиіс.
5. Қайталауға жарамдығы. Басқа ұжым да дәл осы күйде қолдануға
мүмкіндіктің мол болуы.
Педагогикалық технологияның даму көзімен құрамдас бөліктері болып:
-әлеуметтік өзгеріс және педагогикалық жаңаша ойлау;
-педагогика, психология қоғамдық ғылымдар;
-озат педагогикалық тәжірибелер;
-отандық, щетелдік тәжірибелерді нысанға алу;
-этнопедагогика;
Педагогикалық технологияларды мынадай талаптарға жинақтауға болады:
1. Педагогикалық қарым – қатынасты ізгіліктік негізінде құру;
-Ынтымақтастық педагогика;
-Ізгілікті – тұлғалық оқыту технологиясы;
-Адамгершілікті қалыптастыруға негіздеу;
2. Баланың әрекетін жандандыру және жетілдіру негізіндегі оқыту
технологиясы.
-Ойын сабақ технологиясы;
-Проблемалық оқыту;
-Тірек конспектілері негізінде оқыту технологиясы;
-Коммуникативті оқыту жүйесі.
3. Оқу процесін ұйымдастыру және басқару тиімділігіне негізделген:
-Программалап оқыту;
-Дифференциалдап оқыту;
-Даралап оқыту;
-Ұжымдық және топтық оқыту тәсілдері.
-Компьютерлік технология.
Білім беру жүйесінде соңғы жылдары білім берудің инновациялық
технологиялары ұғымы жиі қолданыла бастады, педагогикалық қызметтің жан-
жақтылық сипатына орай бұл ұғымды бір жақты түсіну мүмкін емес.
Энциклопедиялық сөздікте Білім берудің инновациялық технологиясы –
бірыңғай мақсатпен біріккен және оқыту мен тәрбиелеудегі инновағиялық
технологияларды қамтыған, оқыту, тәрбиелеу және басқару түрлерінің,
әдістері мен оқу құралдарының жиынтығы деген анықтама берілген. Ол әрқашан
да даму жағдайында жүзегеасырылады, инноавациялық технология шығармашылық
пен ізденісті талап етеді, туындаған инновациялық жағдаятқа сәйкес әр түрлі
тәсілдерді қолдануды көздейді.
Ғалымдардың ойынша, білім беру технологиясын өзгерту қажеттігі
Қазақстанның жаңаруына себеп болмақ. Осының бәрі мұғалімдердің білім
беруде, білім алушыларды жан-жақты дамыту мәселесінде инновациялық
технологиялар мен білім парадигмаларын бірілікте қарастыруға негіз болып
табылады.
Ю. Фокиннің пікірінше, Педагогикалық технология, бәрінен бұрын, іс-
әрекеттің жоғары нәтижелігі. Кәсіптілік жоғарғы көрсеткіш: жүйелілік,
бірізділік, ғылыми ұстанымдармен қатар сенімділік. Кәсіби біліктілік бұл
қателер мен кемшіліктер жібермеу, шығармашылық қатынас жасау (10.25(.
Ендеше Құзыреттілік білім беру саласында тұлғаның субъектілік
тәжірибесіне ерекше көңіл аудару нәтижесінде енгізіліп отырған ұғым
Құзыреттілік латынның компете - лайықтымын, компетекс - қабілетті
деген сөзінен алынған.
Инновациялық оқыту ерекшеліктері мыналарды қамтиды:
-Жеке тұлғаға бағдарланған технологияларды оңтайлы қолдану арқылы
инновациялық білім берудің дамуы;
-Ғылыми мектеп негіздеріне сай кәсіби құзіретті мамандар даярлау жүйесін
жасау;
-Кәсіби білім беру және инновациялық қызметті кіріктіру қабілеттілігі;
-Оқу орнының отандық және шетелдік өзекті ортамен ынтымақтастық
инфрақұрылымын дамыту.
-Оқу орнында жалпы және кәсіби құзыреттілікті дамытуда бәсекелестік
қалыптастыру;
-Жаңа мақсаттарға сәйкес ұйымдастыру құрылымын және басқару мен өзін - өзі
басқару әдістерінм жасақтау.
Инновациялық оқытудың тиімділігі оқушылардың өз бетінше жүргізілетін жұмыс
деңгейімен анықталады, өз бетінше тиімді жұмыс істеуіне қажетті тапсырманы
үш түрге бөлуге болады.
1. теориялық білімді тәжірибеде қолдана білуге үйрететін
тапсырмалар.
2. белгілі заттар мен құбылыстарға іс жүзінде әсер етуге
дағдыландыратын тәжірибелік тапсырмалар.
3. теориялық білімді тәжірибеде шығармашылықпен қолдануға
дағдыландыратын тапсырмалар.
Бұл мұғалім мен шәкірттердің арасында өзара ынтымақтастықты жетілдіре
отырып өзін-өзі тану, өзін-өзі анықтау, өзін-өзі басқару, өзін-өзі жүзеге
асыру үрдісінің тиімділігінм арттыруға, педагогикалық және әлеуемттік
мәдени қызметін тиімді ұйымдастыруға бағытталады.
Ізгіліктілік тәсіл – субъект ретінде адамның маңызды өлшемін
қалыптастыру тәсілі болып саналады. Сондықтан қазіргі ізгілендіру үрдісі
білімді адамнан мәдениеттң адамға ұстанымына сай білім беру парадигмасын
негізге алады.
Мәдениетанымдық тәсіл – жалпы адамзаттық мәдениет жетістіктері
негізіндегі іс - әрекет тәжірибесін және қоғамдағы дәстүрлер мен жеке,
отбасылық және әлеуметтік өмірлік мәдениет негіздерін, этномәдениеттік
құбылыстарды игеруге мүмкіндік беретін ерекшеліктерді танып білуге
бағытталады. Адам мен қоғамның дамуындағы ғылымның рөлін түсіну. Өз
халқының мәдениеті мен әлемінің мәдени көптүрлілігін түсінуге және
бағалауға мүмкіндік беретін мәдени – демалыс қызметін тиімді ұйымдастыру
тәсілдерін игеру, рухани келісім мен толеранттылық идеяларына бейім болу.
Акмеологиялық тәсіл – тұлғаның кәсіби мәдениетінің жоғары деңгейге
жетуі мен тұлғаның дамуына тікелей байланысты әлеуметтік, әлеуметтік –
психологиялық, педагогикалық және дидактикалық жағдайлар арқылы жүзеге
асырылады. Сонымен қатар, акмеологиялық тәсір арқылы инновациялық оқыту
тәжірибесіне тұлғалық бағдар берудің акмеологиялық технологиялары
енгізіледі.
Рефлекциялық тәсіл – кәсіби қалыптасу барысында туындаған қарама
–қайшылықтарды анықтауға, өзін - өзі тану мен өзіндік қадағалау жүргізуге
мүмкіндік береді. Рефлекциялық тәсіл негізінде оқу қызметі мен өз мінез –
құлқына кәсіби талдау жүргізуге дағдыланады.
Ендеше инновациялық оқыту жағдайында кәсіби құзыреттілікті
қалыптастыруда мынадай мәселелер ескерілуі қажет:
-ғылым жетістіктері мен оларды педагогикалық тәжірибеде пайалану
үрдісін тиімді қолдануға негізделген жаңашылдық;
-оқу үрдісінде артық жүктеме түсірмей, жоғары сапаға қол жеткізуді
мақсат ететін оңтайлық;
-кәсіби қызметті өзіндік болжау мен жобалау технологиясына сай
ұйымдасырылатын танымдық іс- әрекетті бағдарлау;
-инновациялық оқыту жағдайында ақпараттық – технологиялық құзырлылығын
жетілдіруге бағытталған ақпараттық технологиялардың жүйелілігі;
-өзіндік жұмыстарды ұймдасытур мен танымдық ынтаны қалыптастыруда
психологиялық ерекшеліктердің есепке алынуы;
-инновациялық оқытуда тұлғаның шығармашылық мүмкіндіктері мен
субъективтілігін қамтамасыз ететін әдіс – тәсілдерді қолданудың
қажеттілігі;
-білім, рухани және мәдени құндылықтар қоғамның дамуына
сәйкестендіріліп, шығармашыл, рефлексивтік қабілеті, толеранттылық деңгейі
мен кәсіби құзыретті тұлға қалыптасуын қамтамасыз ететін арнайы жүйе
ретінде құру.
Оқу тәрбие үрдісіне жүргізіп отырған бақылау нәтижелері қандай да бір
білім технологиясын пайдалануға толықтай енгізу үшін оған жоспарлы,
мақсатты дайындық қажет екендігін көрсетеді. Сондықтан педагогикалық
технологияларды оқу – тәрбие үрдісіне енгізуді қалай тиімді жүзеге асыруға
болады деген сұрақ туындайды. Бұл мәселені шешуде төмендегідей талаптар
орындалуы тиіс:
Біріншіден, ұжымдағы мұғалімдер арасынан пәндік және педагогикалық –
психологиялық даярлығы, шығармашылықпен жұмыс жасауға бейімділіктері
жоғарылары іріктелініп алынуы тиіс.
Екіншіден, мұғалім сабақ жүргізетін пән ерекшелігі ескеріле отырып
олардың педагогикалық технологияларды таңдауын жүзеге асыру керек.
Үшіншіден, осы іріктелініп алынған мұғалімдер арнайы курстан
(педагогикалық технологияның теориясын, тәжірибесін қамтитын) өтуі тиіс.
Төртіншіден, пән бойынша белгіленген педагогикалық технологияны
қолданып, сабақ жүргізілетін сынып белгіленуі тиіс (бұл жерде сыныптағы
оқушылардың үлгірім деңгейі, психологиялық ерекшеліктері, оқу мүмкіндіктері
толық ескеріледі).
Бесіншіден, осы сыныптарда белгілі бір мерзімде қамтитын эксперименттік
сабақтар өткізіліп, ол қорытындыланады.
Алтыншыдан, егер белгіленген педагогикалық технология бойынша мұғалімнің оң
нәтиже берсе (үлгірім сапасы төмендемесе, балалардың денсаулғына кері
әсерін тигізбесе), аталмыш технологияны тәжірибеге толықтай енгізуге рұқсат
беріледі. (11.22(.
Педагогикалық технология – педагогикалық іскерліктердің
жетістігіне жеткізетін ғылыми жобалау және нақты өндіру. Сонымен
падагогикалық үрдіс белгілі жүйе ұстанымдарында құрылатын болғандықтан,
педагогикалық технология ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Осы ұстынамдарды
жалғастырмалы орындау олардың объективті қарым – қатынасында және
педагогтың тұлғасын толық көрсететін жинағы ретінде қарастырылуы мүмкін.
Міне, осындай педагогикалық технологияның оқыту әдістемесі мен тәрбиелеу
жұмысынан айырмашылығы байқалады. Педагогикалық технология
педагогикалық шеберлікпен өзара қарым – қатынаста. Педагогикалық
технологияны өте жақсы меңгеру дегеніміздің өзі – шеберлік. Бір ғана
технология әр түрлі мұғалімдермен іске асуы мүмкін, бірақ оны іске асыру
ерекшеліктерінде олардың педагогикалық шеберлігі және кәсіпқойлығы
көрінеді. Оқыту технологиясы сабақ беру әдістемесімен салыстырғанда,
оқушылардың іс-әрекетін ұйымдастыру тәсілдері мен мазмұнын өндіруді
көрсетеді.
Қоғам өмірінің салаларында, яғни экономиасы мен әлеуметтік
қатынастарнда көптеген өзгерістер туып отырған жағдайда білім беру ісінде
де өзгерістің болуы заңды нәрсе. Себебі, халыққа білім беру немесе мектеп
ісін қоғамнан тыс алып қарауға болмайды. Инновациялық педагогикалық іс -
әрекет белгілі оқытудың, тәрбие беру мен дамытудың стереотипіне қарама –
қайшы, ол белгілі межеден шығып, жеке шығармашыл өз бағытымен жұмыс істей
алатын мұғалім тұлғасын қалыптастыруға бағытталады.
Педагогикалық жаңалық – жаңа идеялар, әдістер, технологиялар ғана емес,
педагогикалық үрдіс элементтерінің бірлігін немесе жеке элементтерінің
білім беру мен тәрбиелеудегі белгілі міндеттерді тиімді шешу жолы. Осындай
жолмен педагогикалық технология оқытудың арционалды жолдарын зерттеуші
ғылым ретінде қызмет етеді, сонымен қатар тәсілдер жүйесі ретінде
ұстанымдар мен оқытды зерттеуші қызметін атқарады. Қазіргі кез келген
педагогикалық технологиялар педагогика ғылымы мен тәжірибесінің
жетістіктерін, дәстүрлі тәжірибедегі құндыд үниені әлеуметтік прогрестің
жетістіктерін, қоғамды ізгілендіру мен демократия жемісін жинақтаушы
болады. Бір технологияның өзі әр орындаушыда әр түрлі сипатта болуы мүмкін,
өйткені, шебердің тұлғалық құзыреттілігі оқушылар контингенті, сыныптағы
психологиялық ахуал, көңіл күй әр түрлі болуы мүмкін. Бір технологияны
қолданғандағы әр педагог алған нәтиже әртүрлі болғанымен, бір-бірімен ортақ
технологияның сипатына сай белгілері болады.
Білім мен ғылым министрінің 2009 жылғы 16 қарашадағы №521 бұйрығымен
бекітілген Қазақстан Республикасы үздіксіз білім беру жүйесіндегі тәрбие
тұжырымдамасында: Адамның тұлғалық дамуының негізгі параметрлері оның
жалпы адамзаттық құндылықтарға бағытталуы, ізгілік, зиялылық, креативтілік,
белсенділік, жеке басының намыс сезімі, ой пікірдегі тәуелсіздік болып
табылады. Осы қасиеттердің даму деңгейі тұлғаның әлеуметтік қалыптасу мен
әлеуметтік біліктілігінің көрсеткіштері деп қарастыруға болады.
Жалпы білім беру жүйесінің басты міндеті – жеке тұлғаның ұлттық және
жалпы адамзаттық құндылықтар негізінде қалыптасуы мен дамуы және оның
кәсіби жетілуі үшін қажетті жағдайлар жасау; баланың тәрбиелену, білім лу
және жан-жақты қалыпьасу, ана тілінн, ұлттық салт-дәстүрлерді сақтау,
ақпараттану, денсаулығын нығайту сияқты құқықтарын іске асыру. Осы сияқты
қасиеттерді білім алушылардың бойында қалыптастыру мен дамыту Қазақстан
Республикасы білім беру жүйесінің маңызды міндеті ретінде қарастырылады
делінген (1.5(
Тұжырымдамадағы тәрбие міндеттерін жүзеге асыруда қазақ әдебиеті
пәнінің атқарар рөлі зор.
ҚР Білім және ғылым министрлігінің 2009-2010 оқу жылында Қазақстан
Республикасының жалпы орта білім беру ұйымдарына ғылым негіздерін оқыту
ерекшеліктері туралы әдістемелік нұсқау хатында білім беру жүйесінің
негізгі және бейімдік мектеп деңгелеріндегі қазақ әдебиетін оқытудың
мақсаты – оқушылардың рухани дүниесін байыта отырып, оларға азаматтық,
адамгершілікі, елжандылық, көркемдік-эстетикалық тәрбие беру және олардың
ой-өрісін кеңейтіп, ауызша сөйлеу мен жзба тіл мәдениетін қалыптастыру,
қазіргі өзгермелі қоғам жағдайында өзіндік белсенділік көрсет алатын,
халқымыздың тарихын, дәстүрін, өнерін, әдебиеті мен мәдениетін ұлттық
құндылық ретінде бағалап, құрметтей білетін, әдеби көркем туындыда
бейнеленген құбылысты эстетикалық тұрғыда қабылдауға қажетті білім, білік,
дағдылармен қаруланған, оқырмандық талғамы терең, жан-жақты дамыған дара
тұлға қалыптастыру екені атап айтылған (12.216(.
Қазақ әдебиеті пәнінің міндеті мынаған саяды:
оқушылардың рухани адамгершілік қасиетін байыту және эстетикалық танымын
кеңейту, оқырмандық мәдениетін қалыптастыру;
өмірдегі кездесетін жағдаяттардағы мәселені шешуде қазақ әдебетінен алған
білім мен тәрбиенің игі нәтижесін пайдалануға, өз өмірлеріне қолдануға
үйрету;
ойын еркін, шешен жеткізе алу, әдеби – теориялық білімін жазба жұмыстарда
сауатты қолдана алу біліктілігін қалыптастыру немесе ауызша айтылғанды
қабылдай алуын, ойын ауызша жеткізе алуын, жазылған мәтінді, ақпаратты
түсіне алуын және өз ойын жазбаша жеткізе алу қабілетін дамыту.
Аталған тұжырымдамадағы тәрбие берудің міндеттері төмендегідей:
білім беру ұйымдарында денсаулығы зор, рухани дүниесі бай,адамгершілікті
тәуелсіз жеке тұлғаны қалыптастыруға ықпал ететін жүйесін құру және дамыту;
балалар мен жастарды азаматтылыққа, отансүйгіштікке, зи ялылылққа, адам
құқықтары мен бостандықтарын, мемлекеттік рәміздер мен ұлттық дәстүрлерді
сыйлауға тәрбиелеу;
мемлекеттік және басқа тілдерді үйрену арқылы әлемдік және ұлттық
мәдениетті игерулеріне жағдай жасау;
жеке тұлғаның өзін - өзі іс жүзінде көрсетуі мен ары қарай дамуында ықпал
етуде білім беру ұйымдары жағдайында жастар мен балалардың танымдық
қызығуын, олардың шығармашылық қабілетін, жалпы білімге икемділігін, өзін -
өзі тану мен өздігінен білім алу дағдыларын қалыптастыру;
білім алушылардың бойында Қазақстанға сырттан енуші этнодіни экстремизм мен
түрлі радикалды ағымдарға қарсы әрекет ете алатын дағдылар қалыптастыру;
отбасылық тәрбие жүйесін қайта жандандыру және отбасын білім беру
мекемелерінің тәрбие жүйесіне араластыру.
Тәрбие мақсаттары мен тәрбие жұмысының міндеттері білім беру үрдісінде,
сабақтан тыс уақытта және білім алушылардың бос уақытында жүзеге асырылады
десек, қазақ әдебиеті пәнін оқытуды жетілдіру, жаңа технологияларды қолдану
арқылы оқыту сапасын артыру – бүгінгі күн талабы. Жеке тұлғаны
қалыптастырыпдамыту және оған терең білім беру мақсатында педагогикалық
жаңа технологиялар ұсынылуда. Соның ішінде оқу мен жазу арқылы сыни
тұрғыдан ойлау технологиясы.
Білім беру - ұлттық шығармашылық және интелектуалдық деңгейі
қалыптасатын сала. Сондықтан да біздің мемлекетімізде ұлттық білім беру
жүйесін жетілдіруге, реформалауға, осы саланың инновациялық қызметінің
белсенділігін арттыруға үлкент назар аударылып, көңіл бөлінуде. Соның
жарқын көрінісі – тәрбие тұжырымдамасы. Бұл бағытта қазақ әдебиетін оқытуда
жаңа технологияларды қолдану арқылы жоғары нәтижелерге қол жеткізуге
мүмкіндік мол.
Білім беру жүйесінің басты міндеті – ұлттық және жалпыадамзаттық
құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды
қалыптастыруға, дамытуға жеке кәсіптік шыңдауға бағытталған сапалы ілім алу
үшін қажетті жағдайлар жасау; жеке адамның шығармашылық, рухани және күш –
қуат мүмкіндіктерін дамыту, даралықты дамыту үшін жғдай жасау арқылы ой-
өрісін байыту, оқытудың жаңа технологияларын енгізу және тиімді пайдалану,
білім беруді ақпараттандыру деп, Қазақ Республикасының Білім туралы
Заңында нақтылап, білім беру жүйесіндегі басты ұстаным ретінде жеке адамның
білімділігін арттыру, жеке тұлғаның құзырлылығын қалыптастыру, білім
берудің дамытушы сипатын жетілдіру секілді маңызды мәселелерін айқындап,
білім беру жүйесін одан әрі дамыту міндеттерін көздейді (13.12(.
Сын тұрғысынан ойлау технологиясының ерекшеліктері
Сын тұрғысынан ойлауды дамыту бағдарламасы – әлемнің түкпір-түкпірінен
жиылған білім берушілердің бірлескен еңбегі. Тәжірибені жүйеге келтірген
Джинни Л.Стил, Куртис С.Мередит, Чарльз Тэмпл. Жобаның негізі Ж.Пиаже,
Л.С.Выготский теорияларын басшылыққа алады.
Мақсаты барлық жастағы оқушыларға кез келген мазмұнға сыни тұрғыдан қарап,
екі ұйғарым бір пікірдің біреуін таңдауға саналы шешім қабылдауға
сабақтарда үйрету. Біздің елімізге Джордж Соростың ашық қоғам институты,
“Сорос-Қазақстан” қоры арқылы келген бұл технология орыс және қазақ
тілдерінде мектеп тәжірибелеріне ене бастады.
“Сын тұрғысынан ойлау” ұғымы белгілі бір идеяларды қабылдай отырып,
оның неге қатысты екенін зерттеу, оларды жеңіл септикалық ойларға қарсы қоя
білу, салыстыра алу, сол идеяларға қарсы көзқарастармен тепе-теңдікте ұстап
зерттеу, оларға сеніммен қарау деп түсіндіреді авторлар.
Белгілі ғалым Дайана Халперн Сыни ойлау – ойлаған нәтижеге жету үшін
танымдық техникаларды пайдалану арқылы шығармашылықпен әрі қарай бағыттай
ойлану(14 .53(.
Сыни ойлау – белгілі бір мәселе туралы бар идеяларды жинақтап оларды
қайта ой елегінен өткізу және шешім қабылдаумен аяқталатын күрделі
психологиялық үрдіс екенін атап көрсеткен. Сыни ойлау – адам өмірінің бір
саласы. Себебі, бұл философия адамдарға көптеген жолдар мен шешімдер ішінен
маңызды әрі пайдалы екенін, тек қажетті ақпараттарды ғана жинақтап, жаңа
білімді бұрынғыдан ажырата алуға көмектеседі. Сыни ойлауды дамыту
технологиясының дәстүрлі оқытудан басты айырмашылығы – білімнің дайын
күйінде берілмеуі.
Сын тұрғысынан ойлау – оқу мен жазуды дамыту бағдарламасы. Оқушыны
мұғаліммен, сыныптастарымен еркін сөйлесуге, пікір таластыруға, бір-бірінің
ойын тыңдауға, құрметтеуге, өзекті мәселені шешу жолдарын іздей отырып,
қиындықты жеңуге баулитын бағдарлама.
Технологияның басты мақсаты – дамыта оқыту негізінде “Сын тұрғысынан
ойлау арқылы оқу мен жазуды дамыту” бағдарламасын іске асыру, балаларға
терең білім беру. Бұл бағдарлама Қазақстан қоры жанынан 1998 ж. қазан
айынан бастап жүргізіліп келеді. Жаңа технология ретінде ең озық әдістерді
дер кезінде игеру, іздену арқылы бала бойына дарыту, одан өнімді нәтиже
шығара білу – әрбір ұстаздың басты міндеті. RWCT бағдарламасы – ағылшын
тілінен аударғанда “Сын тұрғысынан ойлау үшін оқу мен жазу” дегенді
білдіреді. Бұл бағдарлама оқытудың 60 түрлі стратегияларынан: әдістерінен
тұрады (15.27(.
Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту бағдарламасы
бойынша ол:
-шыңдалған ойлау.кез келген даму деңгейіне байланысты мәселелерге сыни
көзбен қарау;
-күрделі мәселелерді шешуге, аса маңызды, жауапты шешімдер қабылдауға
құштарлық;
-үйрету мен үйрену бірлігінен, үйренудің қызығушылығынан тұратын,
үйренушінің сеніміне негізделген құрылым(16.38(.
Сын тұрғысынан ойлауды үйрету үшін мына төменгі шаралар орындалуы шарт:
1) сын тұрғысынан ойлауды тудыру үшін уақыт керек;
2) оқушыларға ойланып-толғануға, ойын ашық айтуға рұқсат беру;
3) әртүрлі идеялар мен пікірлерді қабылдау;
4) үйрену барысындағы оқу-шылардың белсенді іс-әрекетін қолдау;
5) кейбір оқушылар түсіп қалған қолайсыз жағдайларды әжуаға айна-
лдырмау;
6) оқушылардың бір-бірінің жауа-бына жасаған сынының дәлелді, дәйекті
болуын талап ету;
7) сын тұрғысынан ойлауды бағалау.
Аталмыш бағдарламаның ішкі құрылымында ерекшелік бар. Бұл құрылым 3
деңгейден тұратын оқыту мен үйретудің моделі. 1-сызба. Білімнің болашақта
пайдаға асуы, қажетке жарауын қалыптастырады. Көп ақпаратты талдай,
жинақтай отырып, ішінен қажеттісін алуға үйретеді (17.86(.
Енді осы кезеңдердің мақсат-міндеттеріне толығырақ тоқталып өтейік.
І Қызығушылықты ояту. Үйрену процесі – бұрынғы білетін және жаңа
білімді ұштастырудан тұрады. Үйренуші жаңа ұғымдарды, түсініктерді, өзінің
бұрынғы білімін жаңа ақпаратпен толықтырады, кеңейте түседі. Сондықтан да,
сабақ қарастырылғалы тұрған мәселе жайлы оқушы не біледі, не айта
алатындығын анықтаудан басталады. Осы арқылы ойды қозғату, ояту, ми
қыртысына тітіркенгіш арқылы әсер ету жүзеге асады. Осы кезеңге қызмет
ететін “Топтау”, “Түртіп алу”, “Ойлану”, “Жұпта талқылау”, “Болжау”,
“Әлемді шарлау” т.б. деген аттары бар әдістер (стратегиялар) жинақталған.
Қызығушылықты ояту кезеңінің екінші мақсаты – үйренушінің белсенділігін
арттыру(18.53(.
Өйткені, үйрену – енжарлықтан гөрі белсенділікті талап ететін іс-әрекет
екені даусыз. Оқушы өз білетінін еске түсіреді, қағазға жазады, көршісімен
бөліседі, тобында талқылайды. Яғни айту, бөлісу, ортаға салу арқылы оның
ойы ашылады, тазарады. Осылайша шыңдалған ойлауға бірте-бірте қадам жасала
бастайды. Оқушы бұл кезеңде жаңа білім жайлы ақпарат жинап, оны байырғы
біліммен ұштастырады. Ойлау мен үйренуге бағытталған бұл бағдарламаның
екінші кезеңі
Мағынаны тану (түсіне білу). Бұл кезеңде үйренуші жаңа ақпаратпен
танысады, тақырып бойынша жұмыс істейді, тапсырмалар орындайды. Оның өз
бетімен жұмыс жасап, белсенділік көрсетуіне жағдай жасалады. Оқушылардың
тақырып бойынша жұмыс жасауына көмектесетін оқыту стратегиялары бар. Соның
бірі INSERT. Ол бойынша оқушыға оқу, тақырыппен танысу барысында V –
“білемін”, ― - “мен үшін түсініксіз”, + - “мен үшін жаңа ақпарат”, ? –
“мені таң қалдырады” белгілерін қойып отырып оқу тапсырылады. INSERT –
оқығанын түсінуге, өз ойына басшылық етуге, ойын білдіруге үйрететін ұтымды
құрал. Бір әңгіменің соңына тез жету, оқығанды есте сақтау, мәнін жете
түсіну – күрделі жұмыс. Сондықтан да, оқушылар арасында оқуға жеңіл-желпі
қарау салдарынан түсіне алмау, өмірмен ұштастыра алмау жиі кездеседі.
Мағынаны түсінуді жоғарыдағыдай ұйымдастыру – аталған кемшіліктерді
болдырмаудың бірден-бір кепілі. Үйретушілер білетіндерін анықтап,
білмейтіндерін белгілеп сұрауға әзірленеді. Бұл әрекет арқылы жаңаны түсіну
үшін бұрынғы білім арасында көпірлер құрастыруға, яғни байланыстар құруға
дағдыландырады(19.97(.
Тақырып туралы ой-толғаныс – бағдарламаның үшінші кезеңі. Күнделікті
оқыту процесінде оқушының толғанысын ұйымдастыру, өзіне, басқаға сын көзбен
қарап, баға беруге үйретеді. Оқушылар өз ойларын, өздері байқаған
ақпараттарды өз сөздерімен айта алады. Бұл сатыда оқушылар бір-бірімен
әсерлі түрде ой алмастыру, ой түйістіру, өз үйрену жолын, кестесін жасау
мақсатында басқалардың әр түрлі кестесін біліп үйренеді. Бұл үйрену сатысы
– ойды қайта түйіп, жаңа өзгерістер жасайтын кезең болып табылады. Әр түрлі
шығармашылықпен ой түйістіру болашақта қолданылатын мақсатты құрылымға
жетелейді. Осы кезеңді тиімді етуге лайықталған “Бес жолды өлең”, “Венн
диаграммасы”, “Еркін жазу”, “Семантикалық карта”, “Т кестесі” сияқты
стратегиялар әр сабақтың ерекшелігіне, ауыр-жеңілдігіне қарай лайықтала
қолданылады.
Оқу мен жазу арқылы сыни тұрғыдан ойлау технологиясында жазудың орны
ерекше. Оқушыларды жазуға қызықтырудың бірден-бір жолы қойын дәптер болып
табылады(20.17(.
Жеке тұлғаның өзін-өзі бағалай алуд меңгеруі, өзін-өзі құрметтеудің
жоғары деңгейі, мен бейнесінің айқын қалыптасуына сыни сыни ойлаудың
болуы көмектеседі. Сыншылдыққа өзін-өзі сезінудің қалыптасуының, жеке
тұлғаның инттеллектуалдық дамуының, ғылыми дүниетанымы орнығуының негізі
болатын дұрыс ойлау заңдылықтарын пайымдауды дәйектеп-дәлелдеудің әдістері
мен тәсілдерін танып-білу арқылы үйретуге болады.
Жазу - көрікті ойлардың көрінісі. Жазу процесі күрделі процесс. Кез
келген шығапмашылық дүниені жазу, оны жарыққа шығару үшін әр адамда және
балада жазу дағдысының болуы қажет(21.69(.
Оқушы қандай да болмасын ақпаратты өздігінше игеріп, өз өміріне жарата
алатын әмбебап тәсілдерді үйрену керек . Соның бір тәсілі – қойын дәптерге
үзбей әрі үнемі жазу. Үнемі үзбей жазудың арқасында оқушылардың қойын
дәптерлерінен дақсы ой түйіндерді кездестіруге болады. Жалпы оқушылардың
қойын дәптерлеріндегі жазуды бақылау барысында байқағаным, олардың
көпшілігі тілек, қажетті күндер, оқу кестелері, нақыл сөздер және өздріне
ұнаған ақындардың өлеңдерінен үзінді жазған. Кейін келе өздерінің
рұқсаттарымен бір-біріне қойын дәптерлерін оқытып, өздеріне не ұнағанын
айтқызып, бір-біріне ұсыныстар айтуына мүмкіндік жасадым. Айтылған
ұсыныстардан кейін қойын дәптер жазудың әр түрлі тақырыптар бойынша жазуға
болатынын анықтадық және оның мынандай жобасын жасауға болады:
- ұнаған нақыл сөздерді жазу;
- бұрын соңды естімеген мақал – мәтел, сөз тіркестерін жазу;
- нақыл сөздерге өзіндік ой тұжырым жазу;
- ой салған сыртқы құбылыстарды түрліше формамен жазу;
- махаббат, сезімге байлагысты қарпайым адамдардың өмірінен мысалдар
жазу;
- өнер, білім тақырыптарында өзің ұстаз немесе пір тұтқан адамдар жайлы
жазу;
- ата-анаңның түрлі қасиетін, шыққан тегін жазу;
- жүрек жарды жырларым (өз өлеңін жазу);
-досың, құрбың, замандасың туралы пікіріңді жазу.
Осындай ойларды ортаға салғаннан кейін, олар қойын дәптерді бір сарында
емес, әр түрлі тақырыпта, жүйлеп, саралап жазуды дағдыға айналдырды.
Рефлекциялық әрекеттер баысында оқытудың жолдары талданады, өзіндік
шешім қабылдауға жағдай туғызыады. Сөйтіп, бала зін-өзі дамыту, тәрбиелеу,
өз әрекеттерін ұйымдастыру мүмкіндігін алады. өз ерекшелігі мен деңгейін
таниды.
Міне, осы жолда қойын дәптерді жазудың маңыздылығы зор.
Біздің жобаның ең басты мақсаты баршаға мәлім: ол- шәкірттерімізді
ойлау білігін дамыту. Бұл ұмтылыс сонымен бірге оларда өзін-өзі тану
дағдысын да қалыптастырады. Әр кезде оқушы өзіне құлақ салып, ішкі әлемін
түсініп, оны түсіндіруге ұмтылғаны жөн. Сайып келгенде, бұл – адам өмрінің
ең басты мақсаттарының бірі де шығар. Адамзат ұстаздары, ғұламалар кезінде
Өзіңді таны! деп бекер үндеу тастамаған емес пе?! Көне Қытай данасы
Конфуций Өзгені таныған адам – данышпан, ал өзін таныған адам бүкіл Әлемді
билейді деп айтқан екен
Мұнымен қоса егер шәкіртімізге өзінің дербес, ешкімге де ұқсамайтын,
оған ғана тән ойларын қағаз бетіне түсіру қызық болатынболса, оларды
жолдастарына жеткізіп, құрбы-құрдастарының жағымды, позитивті пікірлерін
естуге, кошеметіне бөлінуге асық болса, пікірлері мен ұсыныстарын қымбат
бағалап, оларды осы тақырыптағы жазбасын кемелдендіруде және басқа да
жұмыстарды жазғанда септігін тигізетіндігін бліп, қолданатын болса, осының
өзі оны әрқашан да жазуға ынталандырып отыратын шығар.
Жазу дегеніміз жаңа нәрсе құрастыру, ол – конструктивтік әрекет,
шығармашылық. Жазу деструкцияға, яғни қиратуға, жоюға, бұзуға, қарама-
қарсы, ал конструктивизм мүмкін адамның ең басты адами қасиеті шығар.
Жазғанда біз шығарушымыз, жаратушымыз, тудырушымыз. Жаңа нәрсені, туындыны
дүниеге әкелу бақыты бізге жаратылысымыздан берілген болар. Оның дәлелі
ретінде осы әрекетттің ерекше бағаланатындығын келтірер едім. Шындығында да
біз шығара білетін адамды қастерлейміз емес пе? Адам қолынан шыққан
туындыға тамсанамыз, ол біздің эстетикалық сезімдерімізге мейлінше әсер
етеді. Онымен таныса отырып, бір өзімізді бүкіл адамзаттың бір бөлігі
ретінде, бүкіл адамзатқа қатысымызды сезінеміз(26.14(.
Екіншіден, неліктен жазу формаларын, оның ішінде эссені түрлендірмеске.
Мәселен, мен өз сабақтарымда сұрақтан басталып, сұрақтан аяқталатын эссені
жиі қолданамын. Алдымен оқушы берілген тақырып бойынша сұрақ құрастырады.
Мен Сұрақты кімге қоюға болады? деп сұрағанымда, студенттер Өзіме,
оқытушыға, бір-бірімізге, сұрақ ешкімге бағытталмай, риторикалық та болуы
мүмкін деп жауап қатқанды. Ең бастысы олар сұрақтың танымдық қасиеті
жоғары екендігін мойындап, тіпті сұрақ қоюдың жауап беруден күрделіліген
көздерін жеткізгендей болады. Осыдан соң оқушы өзі ақйындаған сұрақ
төңірегінде ой қозғап, оны қағаз бетіне түсіріп, жазу соңында тағы да бір
сұрақ келтіреді.
Эссенің сұраққа негізделген басқа да түрін қолданамын. Алдымен
оқушылар сабақ тақырыбы бойынша өздерін еркеше толғандырған мәселе бойынша
бір немесе екі-үш сұрақ жазады. Содан кейін парақтар оң жақта отырған
студенттерге ысырылады да олар жолдастарының сұрақтарына жауап жазады. Бұл
жұмыс оқушылардың бір-бірінің мұқтаждарына деген ықылас қалыптастырып, бір-
бірін тыңдауға жұмылдыратын сияқты. Қызық емес пе жолдасың көтерген
мәселеге өз түсінігіңді келтірген?!
Бұдан басқа сабақтарда кубик көмегімен Блум таксономиясының таным мен
ойлау деңгейлері тұрғысынан жазған да тиімді. Мысалы, тақырып туралы
алдымен бір жарым екі минуттай уақытта Проблеманы сипатта деген тапсырма
бойынша жазып болған соң, ары қарай таксономия өлшемдері бойынша берілген
тапсырмаларды жазбаша орындай беруге болады: Проблеманы салыстыр, Қалай
пайдалануға болады, Құрамдас бөліктері қандай?, Проблеманы шешу
жолдарын келтіріңіз, Проблема шешудің тиімділігі қандай? (27.32(.
Авторға сұрақ қою стратегиясы баршамызға мәлім. Осы қалыпта авторға,
топтағы жолдасына, оқытушыға хат жазу тиімді болар. Сол сияқты таныс
стратегияларды түрлендіріп жіберуге боладымысалы, Елес құшағында тәсілінде
оқушылардың фантазиясын сұрақтар арқылы бір проблемаға бағыттауға болады:
Партаға жатып, барлық проблемалардан арылып, тек бүгінгі сабаққа
ниеттеліңіздер. Тақырып бойынша Сізді ерекше толғандырған бір сұрақты
таңдап алыңыз. Ол туралы не жазасыз? Жазудың формасы қандай болмақ?
Проблеманы қалайша айқындайсыз? Оны шешудің жоларын қарастырыңыз. Шешім
Сіздің өміріңізде қолданыс табады деп ойлайсыз ба?
Жазу тапсырмасын INSERT кестесінің тапсырмаларымен ұштастырған да
тиімді. Оларға жауапты кесте түрінде және де жеке сөз бен тіркестерді
келтіру арқылы емес, бірінен соң біріне кезекпен және жүйелі сөйлемдер
арқылы беруге де болады: алдымен оқушылар бұрын білетін, таныс ақпаратты
бірнеше минут аумағында жазып, одан соң осы сабақта танысқан жаңа
мәліметтерді келтіреді, осыдан кейін өзінің бұрынғы түсініктеріне қайшы
мағлұматтар төңірегінде ой қозғаған соң түсініксіз немесе келіспейтін я
сұрақ, күмән туғызатын, тағы да білгісі келетін сабақтың жәйттері мен
мәселелрі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
сын тұрғысынан ойлау технологиясы
ББК 81.2 Қаз
Н 52
Жауапты редакторы
Филология ғылымдарының кандидаты Қ.Т. Бибеков
Пікір жазғандар:
Филология ғылымдарының кандидаты Л.М. Оразғалиева
Педагогика ғылымдарының кандидаты Қ.Қ. Мұқанова
Нұрғазина Г.Е. Қазақ әдебиетін оқытуда сын тұрғысынан ойлау технологиясы:
Көмекші құрал. – Семей, 2012 ж.
Н 52
Көмекші құрал жалпы білім беретін орта мектепте қазақ әдебиеті
сабағында сын тұрғысынан ойлау технологиясын қолдануға арналған. Кітап
мектеп мұғалімдеріне, магистранттар мен студенттерге, сондай-ақ жалпы
көпшілік қауымға ұсынылады
ББК 81.2 Қаз
Алғысөз
Қоғам дамуында білім берудің ең маңызды мәселе екендігі белгілі.
Қазіргі кездегі білім берудегі негізгі мақсат – жан-жақты білімді, өмір
сүруге бейім, ой-тұлғасы бар адамгершілігі жоғары, қабілетті жеке тұлғаны
қалыптастыру.
Келер ұрпақ алдында зор жауапкершілік жүгін арқалап келеміз деген
елбасы Н.Назарбаевтың сөзі бекер айтылған жоқ. Еліміздің болашағы көркейіп,
өркениетті елдер қатарына қосылуы бүгінгі ұрпақ бейнесінен көрінеді. Осыдан
барып жас ұрпақтың бойындағы іскерлік қабілетін ашу және оларды
шығармашылыққа баулу туындайды.
Әрбір мемлекеттің өсіп - өркендеуінің, бәсекеге қабілетті болуының ең
басты ошағы ұстаз берген білім. Сондықтан да дамудың ең биік көкжиегінен
көрінгісі келетін кез келген мемлекет, ең алдымен, білім беру саласын жолға
қойып, сапасын көтеруді мақсат етеді. Ендеше осындай бәскеге қабілетті,
рухы биік ұрпақ тәрбиелеу жаңа формация мұғалімінің еншісіне тиері анық.
ХХІ ғасыр – ғылым ғасыры. Сондықтан жас ұрпаққа, жас буынға жаңаша
білім беру жолында түбегейлі өзгерістер жүріп жатыр. Жеке тұлға, яғни,
дарынды, шығармашылық тұлға қалыптастыру білім мен тәрбие берудегі
мемлекеттік істің ең маңыздысы. Мақсатты білім беру – тұлға дамуын жүзеге
асыратын мәселе. Адамзат баласының өз ұрпағын оқыту тәрбиелеудегі ең озық
тиімді ізденістерін, тәжірибелерін жалғастырып, тың жолдар іздеу
педагогиканың озық үлгілерін жаңашылдықпен дамыту жалғаса бермек.
Халқымыздың ардақты ұлдарының бірі Міржақып Дулатов: Жалғыз сүйеніш,
жалғыз үміт – оқуда. Теңдікке жетсек те, жұрттығымызды сақтасақ та,
дүниедегі сыбағалы орнымызды алсақ та, бір ғана оқудың арқасында аламыз.
Жақсылыққа бастайтын жарқын жұлдыз – оқу. Надан жұрттың күні – қараң,
келешегі - тұман,- деп ғылым, білім, оқудың маңызын қара халыққа
көрсеткен.
Сондықтан қоғам талабына сай шебер мұғалім болу заман талабы болып
тұрғаны анық. Ал жаңа формация мұғалімі деген кім деген сұраққа жауап
іздейтін болсақ, Қазақстан Республикасының жаңа педагогикалық білім беру
тұжырымдамасында: Жаңа формация мұғалімі кәсіби дағды мен педагогикалық
дарыны қалыптасқан жаңалыққа құмар, рухани дүниесі бай, шығармашылықпен
жұмыс істейтін жеке тұлға деп көрсетілген, яғни ол ізгілі мол, әр іске
жаңашылдықпен үлкен ізденіспен зерттеуші ретінде қарайтын, ақпараттық
технологияны толық меңгерген, коммуникативті, бір сөзбен айтқанда,
толыққанда құзырлы адам (1.2(
Мұғалімнің мақсаты – білім алушылардың пәнге деген қызығуын арттыра
отырып сапалы білім беру болса, ал қазіргі заман талабына сай білім берудің
жолы – тиімді педагогикалық технологияны басшылыққа алу. Қазақстан
мемлекеті тәуелсіздік алып, демократиялы қоғам құруға бет алғалы қоғамдағы
өзгерістер білім беру саласына да өз әсерін тигізді.
Білім беру үрдісінде ұстаз да, шәкірт те жеке тұлға болып
қарастырылатын болды. Жеке тұлғаға жету үшін әр оқушының қабілетін танып,
біліп, дамытып, шыңдап, жөн сілтеп, адам дәрежесіне келтіру керек. Демек,
оқытудың жаңа технологияларын пайдалана отырып, білім сапасын арттыру,
мазмұнын байыту, оқу үрдісін жетілдіру, жан-жақты дамыған, рухани дүниесі
бай жас ұрпақты тәрбиелеу – кезек күттірмейтін мәселелердің бірі. Бұның өзі
оқушылардың өз бетімен жұмыс жасау, даму, тәрбиелеу, әр баланың қабілетін,
дарынын ашу мұғалімдер қауымына зор міндеттер жүктейді.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында: ... жылдам өзгеріп отыратын дүние жағдайларында алынған
терең білімнің, кәсіби дағдының негізінде еркін бағдарлай білуге, өзін-өзі
іске асыруға, өзін-өзі дамытуға және өз бетінше дұрыс адамгершілік
тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны
қалыптастыру,- деп атап көрсеткен(1.3(
Біздер, ұстаздар, осы заң бойынша жаңа технологияларға көп көңіл
бөлуіміз керек.
Еліміз болашақта көркейіп өркениетті елдер қатарына қосылуы бүгінгі
ұрпақ бейнесінен көрінеді. Қазіргі білім беру саласындағы проблема –
әлеуметтік-педагогикалық және ұйымдастыру тұрғысынан білім мазмұнына
жаңалық енгізудің тиімді, жаңа әдістерін іздестіру, оларды жүзеге асыру.
Қазақстан Республикасының Орта білім беруді дамыту тұжырымдамасында:
Әрбір баланың жеке тұлғалық қасиеттерін ашу, оның мүмкіншілігін, өмірдегі
мәнін көрсету арқылы білімге тереңірек ұмтылуына, сондай-ақ ізденісіне,
бейімділігіне көмек беру, жағдай туғызу және оған өмір сүру үшін жаңа
рухани күш беру- білім берудің түпкілікті мақсаты екендігі айқындалған
(1.3(. Осы орайда, Елбасы Назарбаевтің: ... Бізге бұрынғы қай кездегіден
де білім мен ғылымның баға жеткіліксіз қорын барынша арттыру, оны қазіргі
заманға сай ету қажет - деген сөзі егеменді елімізде білім мәселесіне
мемлекет тарапынан қаншалықты көңіл бөлініп отырғанын дәлелдейді.
Бүгінгі мектеп алдындағы басты міндет – әдебиет сабағында сын
тұрғысынан ойлау жобасын басшылыққа ала отыра, оқушылардың тілін дамытып,
сыни тұрғыдан ойлауға жағдай жасау.
Әдебиет сабақтарында сын тұрғысынан ойлау жобасын қолдану арқылы
оқушылардың тілін дамытудың теориялық тұжырымдарын, әдістерін, қорытындысын
мектеп іс-тәжірибесінде, жоғары оқу орындарында, студенттер курстық жұмыс,
баяндама жазу барысында, ғылыми конференцияларда осы саладан білім, білік,
дағдыларын жетілдіру мақсатында пайдалануға болады.
Оқыту үдерісінде сын тұрғысынан ойлау технологиясын қолданудың ғылыми-
теориялық негізі
Елімізде экономиканың жетіліп өркендеуіне орай бідім беру саласында да
елеулі өзгерістер жүріп жатыр. Қазастаннның дамыған елдердің стандарттарына
деген ұмтылысы жаңа сапалық деңгейге өту қажеттілігін туындатып отыр.
Осыған орай, қазіргі таңда жасалып жатқан реформалар өсуден тұрақты даму
кезеңіне өтуге бағытталған. Білім беру, тәрбиелеу мазмұнын қоғам дамуындағы
кезеңдерге сәйкестендіріп, оны шырқау биіктерге көтеруге бағытталған тың
әдіс – тәсіледері жасалу үстінде. Нәтижесінде біртұтас педагогикалық
үрдісте білім берудің оңтайлы деп деп танылған жаңа технологиялары дүниеге
келді.
Технология ұғымы латын сөздерінен – техне - өнер, шеберлік, кәсіп
және логос - ғылым дегенді білдіреді. Технология ғылыми жетістіктерді
негізудің тәсілі мен нәтижесі ретінде, ғылымда қол жеткізілген деңгейдің
жинақталған көрінісі ретінде анықталады. (2.53(
Педагогикалық әдебиеттерде қандай да педагогикалық технологиялар
сипатын айқындаушы көптеген терминдер ұшырасады, мысалы, оқу-үйрену,
тәрбиелеу, оқыту, оқыту технологиялары, білімдендіру және дәстүрлі
технологиялар, бағдарламаластырылған және проблемді оқу технологиялары,
авторлық технология және т.б.
Алғашқыда педагогтар педагогикалық технология, оқу-оқыту
технологиясы және тәрбиелеу технологиясы ұғымдарының өзіндік мән –
мағыналарына назар аудармай келді. Ал бүгінде педагогикалық технология оқу
және тәрбие аймағындағы педагогикалық міндеттердің шешілуіне байланысты
орындалатын педагог іс-әрекеттерінің бірізді жүйе ретінде танылуды. Осыдан
педагогикалық технология мәні оқу технологиясы, тәрбие технологиясы
ұғымдары мәндерімен салыстырғанда тереңдеу де ауқымдылау.
Педагогикалық технология – бұл педагогикалық әрекеттер табысына кепіл
болардай қатқыл ғылыми жоба. Әрі сол жобаның дәл жаңғырып іске асуы.
Педагогикалық технология кешенді, бірізді, бірігімді процесс. Ол өз
құрамына адамдарды, идеяларды, құрал-жабдықтарды, сонымен бірге жоспарлау,
қамсыздандыру, бағалау және білім меңгерудің барша қырлары жөніндегі
проблемалар шешімін басқаруды қамтиды.
Педагогикалық технологиялар көп түрлі болуына қарамастан, олардың іске
асуының екі ғана жолы бар. Біріншісі теориялық негізде орындалуы
(В.Б.Беспалько, В.В. Данилов, В.К.Дьяченко және т.б.), екіншісі –
тәжірибемен жүзеге келуі (Е.Ильин, С.Н. Лысенкова, В.Ф. Шаталов және т.б.)
(3. 25(.
Сонымен технология астарында не жатыр? Оқу технологиясы жөніндегі идея
қай заманда пайда болған?
Мұндай ғылымдық мәні бар ой жаңалықты емес. Кезінде оны Я.А.Коменский
де дәріптеген. Ұлы педагог – ғұлама 16-ғасырда-ақ оқудың техникалық
болатынын уағыздап, оның мүлтіксіз тиімді нәтиже беретін жолдарын
іздестіріп бақты. Я.А.Коменский еңбектеріне үңіле түссек, педагогикалық
технологияға бастау берген даналық пікірлерді табамыз: Дидактикалық машина
үшін қажет нәрсе – 1) түбегейлі ойластырылған мақсаттарды; 2) сол
мақсаттарға жетуге дәл икемдестірілген жабдықтарды; 3) мақсаттың
орындалмауына мүмкіндік бермейтін нақты жабдықтарды қолданудың мызғымас
ережелерін табуымыз керек (4.53(
Коменский заманына бастап оқуды мүлтіксіз әрекеттегі механизмге
сәйкестендіру ұмтылысының талайы күні бүгінге дейінбасылған емес. Кейін оқу
технологиясы жөніндегі көптеген тұжырымдар толықтырылып, нақтыланып отырды.
Әсіресе, техникалық прогрестің әрқилы теориялық және практикалық қызметтер
аймағына енуімен оқуды технологизацияластыру идеясы нығайып, іске асырыла
бастады. (педагогика оқулығы)
Педагогикалық технология ұғымына берілген анықтамалардың өзі түрліше
тұжырымдалады. Г. Селевконың Современные образовательные технологии
кітабында олардың бірнешеуі келтірілген (5.25(. Мысалы, В.Беспалько
Педагогикалық технология - бұл мазмұнды, оқу үрдісін жүзеге асыру
техникасы десе, В.Монаховтың ойынша, Педагогикалық технология – бұл оқушы
мен мұғалім үшін қолайлы жағдайлар туғыза отырып оқу үрдісін жобалау,
ұйымдастыру және жүргізу бойынша бірлескен педагогикалық әрекеттің жан-
жақты ойластырылған моделі. И.Волковтың пікірінше, Педагогикалық
технология- бұл жоспарланған оқыту нәтижелеріне қол жеткізу үрдісін
сипаттау болса, М.Кларин Педагогикалық технология педагогикалық
мақсаттарға қол жеткізу үшін қолданылатын барлық тұлғалық, инструменттік
және әдіснамалық құралдардың жүйелі және қызмет ету тәртібін білдіреді
дейді (6.22(. А.Сластенин және т.б. пікірінше, Педагогикалық технология –
бұл педагогикалық әрекеттің жетістігіне кепілдік беретін қатаң ғылыми
жобалау және дәл елестету (7.4(.
Бүгінгі заман сұранысы оқыту ісінде техниканың кең қолданылуына
байланысты жаңаша оқыту талабын туғызды.
60-жылдардан бастап білімді технологияландырудың ғылыми атауы
біртіндеп кеңейтіліп, әдістер мен құралдар жиынтығы терминіне айналды.
Ғалым зерттеушілер педагогикалық технологияны ғылым мен техниканың жаңа
жетістіктері ретінде, оқыту үрдісінде жандандыруға тырысты. 70-80- жылдары
педагогикалық технология ұғымы оқу-тәрбие үрдісін басқару және оқыту
әдістері мен құралдарын ұйымдастыру бағытында қарастырылды.
Оқу-тәрбие үрдісін технологияландыру – білім беру мен тәрбиелеу
проблемаларын сапалы жаңа деңгейде шешуге ықпал асайды. Технологиялық әдіс
– тәсілдердің көмігеміне оқушылардың таным белсенділігі артып, даму үрдісі
жетіле түседі. Білім мазмұнын жаңарту қажеттігіне сәйкес ең озық
технологияларды жүйелі түрде қолдану өркениетті елдер тәжірибесінде
біртіндеп іске асырыла бастады. Оқу үрдісін технологияландыру мәселесі
ХХ ғасырда педагогика ғылымында шетелдік. Отандық ғалымдардың еңбектерінде
әр қырынан алынып зерттелді.
Технология шеберлік туралы ғылым. Шеберлікпен нәтижеге жету, кәсіби
шеберлікті шыңдап, белгілі бір жоба моделмен оқытуға саяды. Технология –
білімдік ақпараттарды толықтырып, өңдеп, өзгертіп ұсынудың әдістері мен
құралдарының жиынтығын, қажетті құралдарды оқу үрдісінде тиімді пайдалана
отырып,оқушыларға жеткізе білудің тәсілдері туралы ғыдым.
Оқытудың арнайы формаларын, әдістері мен педагогика – психологиялық
нұсқаулардың жиынтығын, айқындайтын оқу үрдісін іске асырудың мазмұндық
техникасы, - деп көрсетеді Б.Т.Лихачев, ал зерттеуші А.К. Колеченко:
Қойылған мақсатқа сәйкес білімді, білікті және дағдыны құрастыру,
қалыптастыру мен бақылау бойынша операциялардың жиыны,- деген пікірлер
білдіреді. (8.15(.
Технология ұғымы бойынша ғалымдар пікірі тоғыса келе, ортақ болған
тұжырымдар: Педагогикалық технология жинақталған интегралдық үрдіс-
білімінің барлық түрін меңгеру үшін ұйымдастыру және басқару, жоспарлау
сондай-ақ оқыту үрдісінде қалай нәтижеге жетуге болатыны туралы сұрақтарға
жауап іздейді. Бүгінгі заман талаптарына сай еліміздің жаңа білім жүйесі
ұлттық ұндылықтарға негізделіп, оқыту үрдісі нәтижеге бағдарланған білім
моделі жаңа технология бойынша жүзеге асатыны нақты айтылады. Демек,
педагогикалық технологиялардың ең маңызды белгілері:
-Педагогикалық технологиялар жоспарланған нәтижеге жетуге кепілдік
береді.
-Нақты оқыту мен тәрбиелеу мақсатын, педагогикалық ойды жүзеге асырады.
Нәтижеге бағдрланған білім моделі бойынша оқушы әдебиетті пән ретінде
ғана игеріп қоймайды, сол пәндік білімнегізінде көркем шығарманы
дүиетанымдық, әлеуметтік, тәрбиелік бірлікте қарастыра отырып, әдебиетті
ұлттық құндылық ретінде меңгеруге бағыт-бағдар алады. Нәтижеге бағытталған
білім беру мұғалім мен оқушының қарым-қатынасына тікелей байланысты. Мұның
бір жағы оқушыға көркем туындыны түсіндірудег ұтымды әдіс – тәсілдерді
шеберлікпен пайдалану болса, екінші жағы оқушының көркем туындыны өз
бетімен игере білуі, өзін-өзі ұйымдастырудағы жауапкершілік сезімінің
қалыптасуы болып табылады. Мұнда мұғалім мен оқушы еңбегінің сапалылығы –
нәтиже кепілі болмақ. Педагогикалық технологияХХ ғасырдың 60 жылдары АҚШ
пен Ұлыбритания елдерінде қалыпьасып, бүгінде әлемнің жетекші елдеріне
кеңінен таралып, білім деңгейін көтеру мақсатында қолдынылуда.
Педагогикалық технологияның дүние жүзі педагог-ғалымдары тарапынан қолдау
тауып, бірден бір дидактикалық ұралға айналуының басты себебі – оның
бағдарланған нәтижеге құрылуында.
Игерілген білім сапасы нәтижемен өлшенеді. Демек, нәтижеге құрылған
жаңа технолгоияны оқыту үрдісінде енгізу, білім, дағды, іскерлікті дамыту –
негізгі басты мақсаттардың бірінен саналады.
Бүгінде педагогика ғылымының тиімді дамуының бір жетістігі- баланың
тұлғалық дамуына бағытталған жңа оқыту технологиясының пайда болуына
оңтайлы ықпал жасайды. Қазақстанда білім берудің өзіндік ұлттық үлгісі
қалыптасуда. Осыған орай оқушының тұлғалық дамуына бағытталған озық оқыту
технологиялары пайда болуда. Жаңа технологияны жүзеге асыруда мұғалімнің
белсенділігі, шығармашылық ізденсі, өз мамандығына деген сүйіспеншілігі,
шәкірттерімен қарым – қатынасы басты орын алады. Педагогикалық технолоияның
өзіндік ерекешелігі, оқу үрдіінің айқындаған мақсатына жетуге кепілдік
беретіндігінде. Педагогикалық технология оқу-танымдық қызметінің құрлымы
мен мазмұнынан көрінеді. Осыған сәйкес ол дәстүрлі әдістемеден
ерекшелінеді. Оқытудың дәстүрлі әдістерін оқытудың жаңа технологиясына
бағыттау қажеттігі туындауда.
Зерттеуші ғалымдар М.В.Кларин, В.П.Беспалько, Г.К.Селевко т.б. көрсетуі
бойынша педагогикалық технология арқылы, бірінішіден, білім беру
тәжірибесінде оқу-тәрбие үрдісінің алдын ала жобасын жоспарлап, оны кез
келген сыныпта қайталамау мүмкіндігінің болуы; екіншіден, педагогикалық
технология оқушылардың оқу танымдық қызметінің құрылымы мен мазмұнын
анықтайтын оқу-тәрбие үрдісінің алдын ала жобасына негізделуі керек,
үшіншіден педагогикалық технологияның ең маңызды жағы – мақсат қою. Ол оқу
мақсатын нақты анықтап, оның меңгерілу сапасын дәл тексеріп бағалауды және
тұлғаның дамуы мәселесін қарастыруды қажет етеді.
Дәстүрлі әдіс-тәсілдерді тиімді пайдалана отырып, оқу үрдісінің
мазмұндық құрылымын үнемі жетілдіріп, әдебиет оқытуға ең ұтымды жаңа
технологияларды пайдаланудың жолдарын іздестіру, іріктеп алуды отандық
зерттеуші ғалымдарымыз, әдіскер – ұстаздар басты назарға алып, әр қырынан
қарастырып, көптеген іс-шаралар жүзеге асуда. Әр технология пәнді оқытуда
өзінің ерекше сипатымен айқындала түседі. Жаңа педагогикалық технологиялар
жеке тұлғаның өзін-өзі дамытуға оның өзіндік және шығармашылық қабеліиен
арттыруға, қажетті іскерліктері мен дағдыларын қалыптастыруға және өзін -
өзі дамытуына қолайлы жағдай жасауға мүмкіндіктерін туғызады. Зерттеуші
ғалым М.М.Левин: Педагогикалық технологияның негізгі қызметі – оқу
үрдісінің білім беру мақсатын іске асыру және жек тұлғаны дамыту,- деп
көрсетеді. Педагогикалық әдебиеттерде педагогикалық технология жайында үш
жүзден аса анықтама бар (9.24(
Технология ұғымы мынадай деңгейлерде қолданылады:
Салалық (пәндік): бір пән шеңберіндегі оқыту мен тәрбие мазмұнын жүзеге
асыруға негізделген әдістер мен құралдар жиынтығы.
Локальдік (модульдік) жеке әрекеттер технологиясы ұғымды қалыптастыру,
дара қасиеттерді қалыптастыру және бақылауды ұйымдастыру технологиясы, жеке
жұмысты ұйымдастыру технологиясы. Сонымен бірге кез келген педагогикалық
технология негізгі методологиялық талаптарды қанағаттандыруы керек.
1. Концептуалдық негізінің болуы қандай да бір технология
философиялық, педагогикалық, технологиялық ғылыми
тұжырымдамаға негізделуі тиіс.
2. Жүйелілігі. Педагогикалық жүйенің барлық бөліктері логикалық
байланыста болады.
3. Басқаруға оңтайлығы. Диагностикалық болжау жасауға,
жоспарлауға, нәтижеге өңдеу енгізу мақсатында әдіс-тәсілдерді
кезектеп пайдалану мүмкіндігі.
4. Тиімділігі. Білім беру стандартын міндетті түрде
қанағаттандыруы тиіс.
5. Қайталауға жарамдығы. Басқа ұжым да дәл осы күйде қолдануға
мүмкіндіктің мол болуы.
Педагогикалық технологияның даму көзімен құрамдас бөліктері болып:
-әлеуметтік өзгеріс және педагогикалық жаңаша ойлау;
-педагогика, психология қоғамдық ғылымдар;
-озат педагогикалық тәжірибелер;
-отандық, щетелдік тәжірибелерді нысанға алу;
-этнопедагогика;
Педагогикалық технологияларды мынадай талаптарға жинақтауға болады:
1. Педагогикалық қарым – қатынасты ізгіліктік негізінде құру;
-Ынтымақтастық педагогика;
-Ізгілікті – тұлғалық оқыту технологиясы;
-Адамгершілікті қалыптастыруға негіздеу;
2. Баланың әрекетін жандандыру және жетілдіру негізіндегі оқыту
технологиясы.
-Ойын сабақ технологиясы;
-Проблемалық оқыту;
-Тірек конспектілері негізінде оқыту технологиясы;
-Коммуникативті оқыту жүйесі.
3. Оқу процесін ұйымдастыру және басқару тиімділігіне негізделген:
-Программалап оқыту;
-Дифференциалдап оқыту;
-Даралап оқыту;
-Ұжымдық және топтық оқыту тәсілдері.
-Компьютерлік технология.
Білім беру жүйесінде соңғы жылдары білім берудің инновациялық
технологиялары ұғымы жиі қолданыла бастады, педагогикалық қызметтің жан-
жақтылық сипатына орай бұл ұғымды бір жақты түсіну мүмкін емес.
Энциклопедиялық сөздікте Білім берудің инновациялық технологиясы –
бірыңғай мақсатпен біріккен және оқыту мен тәрбиелеудегі инновағиялық
технологияларды қамтыған, оқыту, тәрбиелеу және басқару түрлерінің,
әдістері мен оқу құралдарының жиынтығы деген анықтама берілген. Ол әрқашан
да даму жағдайында жүзегеасырылады, инноавациялық технология шығармашылық
пен ізденісті талап етеді, туындаған инновациялық жағдаятқа сәйкес әр түрлі
тәсілдерді қолдануды көздейді.
Ғалымдардың ойынша, білім беру технологиясын өзгерту қажеттігі
Қазақстанның жаңаруына себеп болмақ. Осының бәрі мұғалімдердің білім
беруде, білім алушыларды жан-жақты дамыту мәселесінде инновациялық
технологиялар мен білім парадигмаларын бірілікте қарастыруға негіз болып
табылады.
Ю. Фокиннің пікірінше, Педагогикалық технология, бәрінен бұрын, іс-
әрекеттің жоғары нәтижелігі. Кәсіптілік жоғарғы көрсеткіш: жүйелілік,
бірізділік, ғылыми ұстанымдармен қатар сенімділік. Кәсіби біліктілік бұл
қателер мен кемшіліктер жібермеу, шығармашылық қатынас жасау (10.25(.
Ендеше Құзыреттілік білім беру саласында тұлғаның субъектілік
тәжірибесіне ерекше көңіл аудару нәтижесінде енгізіліп отырған ұғым
Құзыреттілік латынның компете - лайықтымын, компетекс - қабілетті
деген сөзінен алынған.
Инновациялық оқыту ерекшеліктері мыналарды қамтиды:
-Жеке тұлғаға бағдарланған технологияларды оңтайлы қолдану арқылы
инновациялық білім берудің дамуы;
-Ғылыми мектеп негіздеріне сай кәсіби құзіретті мамандар даярлау жүйесін
жасау;
-Кәсіби білім беру және инновациялық қызметті кіріктіру қабілеттілігі;
-Оқу орнының отандық және шетелдік өзекті ортамен ынтымақтастық
инфрақұрылымын дамыту.
-Оқу орнында жалпы және кәсіби құзыреттілікті дамытуда бәсекелестік
қалыптастыру;
-Жаңа мақсаттарға сәйкес ұйымдастыру құрылымын және басқару мен өзін - өзі
басқару әдістерінм жасақтау.
Инновациялық оқытудың тиімділігі оқушылардың өз бетінше жүргізілетін жұмыс
деңгейімен анықталады, өз бетінше тиімді жұмыс істеуіне қажетті тапсырманы
үш түрге бөлуге болады.
1. теориялық білімді тәжірибеде қолдана білуге үйрететін
тапсырмалар.
2. белгілі заттар мен құбылыстарға іс жүзінде әсер етуге
дағдыландыратын тәжірибелік тапсырмалар.
3. теориялық білімді тәжірибеде шығармашылықпен қолдануға
дағдыландыратын тапсырмалар.
Бұл мұғалім мен шәкірттердің арасында өзара ынтымақтастықты жетілдіре
отырып өзін-өзі тану, өзін-өзі анықтау, өзін-өзі басқару, өзін-өзі жүзеге
асыру үрдісінің тиімділігінм арттыруға, педагогикалық және әлеуемттік
мәдени қызметін тиімді ұйымдастыруға бағытталады.
Ізгіліктілік тәсіл – субъект ретінде адамның маңызды өлшемін
қалыптастыру тәсілі болып саналады. Сондықтан қазіргі ізгілендіру үрдісі
білімді адамнан мәдениеттң адамға ұстанымына сай білім беру парадигмасын
негізге алады.
Мәдениетанымдық тәсіл – жалпы адамзаттық мәдениет жетістіктері
негізіндегі іс - әрекет тәжірибесін және қоғамдағы дәстүрлер мен жеке,
отбасылық және әлеуметтік өмірлік мәдениет негіздерін, этномәдениеттік
құбылыстарды игеруге мүмкіндік беретін ерекшеліктерді танып білуге
бағытталады. Адам мен қоғамның дамуындағы ғылымның рөлін түсіну. Өз
халқының мәдениеті мен әлемінің мәдени көптүрлілігін түсінуге және
бағалауға мүмкіндік беретін мәдени – демалыс қызметін тиімді ұйымдастыру
тәсілдерін игеру, рухани келісім мен толеранттылық идеяларына бейім болу.
Акмеологиялық тәсіл – тұлғаның кәсіби мәдениетінің жоғары деңгейге
жетуі мен тұлғаның дамуына тікелей байланысты әлеуметтік, әлеуметтік –
психологиялық, педагогикалық және дидактикалық жағдайлар арқылы жүзеге
асырылады. Сонымен қатар, акмеологиялық тәсір арқылы инновациялық оқыту
тәжірибесіне тұлғалық бағдар берудің акмеологиялық технологиялары
енгізіледі.
Рефлекциялық тәсіл – кәсіби қалыптасу барысында туындаған қарама
–қайшылықтарды анықтауға, өзін - өзі тану мен өзіндік қадағалау жүргізуге
мүмкіндік береді. Рефлекциялық тәсіл негізінде оқу қызметі мен өз мінез –
құлқына кәсіби талдау жүргізуге дағдыланады.
Ендеше инновациялық оқыту жағдайында кәсіби құзыреттілікті
қалыптастыруда мынадай мәселелер ескерілуі қажет:
-ғылым жетістіктері мен оларды педагогикалық тәжірибеде пайалану
үрдісін тиімді қолдануға негізделген жаңашылдық;
-оқу үрдісінде артық жүктеме түсірмей, жоғары сапаға қол жеткізуді
мақсат ететін оңтайлық;
-кәсіби қызметті өзіндік болжау мен жобалау технологиясына сай
ұйымдасырылатын танымдық іс- әрекетті бағдарлау;
-инновациялық оқыту жағдайында ақпараттық – технологиялық құзырлылығын
жетілдіруге бағытталған ақпараттық технологиялардың жүйелілігі;
-өзіндік жұмыстарды ұймдасытур мен танымдық ынтаны қалыптастыруда
психологиялық ерекшеліктердің есепке алынуы;
-инновациялық оқытуда тұлғаның шығармашылық мүмкіндіктері мен
субъективтілігін қамтамасыз ететін әдіс – тәсілдерді қолданудың
қажеттілігі;
-білім, рухани және мәдени құндылықтар қоғамның дамуына
сәйкестендіріліп, шығармашыл, рефлексивтік қабілеті, толеранттылық деңгейі
мен кәсіби құзыретті тұлға қалыптасуын қамтамасыз ететін арнайы жүйе
ретінде құру.
Оқу тәрбие үрдісіне жүргізіп отырған бақылау нәтижелері қандай да бір
білім технологиясын пайдалануға толықтай енгізу үшін оған жоспарлы,
мақсатты дайындық қажет екендігін көрсетеді. Сондықтан педагогикалық
технологияларды оқу – тәрбие үрдісіне енгізуді қалай тиімді жүзеге асыруға
болады деген сұрақ туындайды. Бұл мәселені шешуде төмендегідей талаптар
орындалуы тиіс:
Біріншіден, ұжымдағы мұғалімдер арасынан пәндік және педагогикалық –
психологиялық даярлығы, шығармашылықпен жұмыс жасауға бейімділіктері
жоғарылары іріктелініп алынуы тиіс.
Екіншіден, мұғалім сабақ жүргізетін пән ерекшелігі ескеріле отырып
олардың педагогикалық технологияларды таңдауын жүзеге асыру керек.
Үшіншіден, осы іріктелініп алынған мұғалімдер арнайы курстан
(педагогикалық технологияның теориясын, тәжірибесін қамтитын) өтуі тиіс.
Төртіншіден, пән бойынша белгіленген педагогикалық технологияны
қолданып, сабақ жүргізілетін сынып белгіленуі тиіс (бұл жерде сыныптағы
оқушылардың үлгірім деңгейі, психологиялық ерекшеліктері, оқу мүмкіндіктері
толық ескеріледі).
Бесіншіден, осы сыныптарда белгілі бір мерзімде қамтитын эксперименттік
сабақтар өткізіліп, ол қорытындыланады.
Алтыншыдан, егер белгіленген педагогикалық технология бойынша мұғалімнің оң
нәтиже берсе (үлгірім сапасы төмендемесе, балалардың денсаулғына кері
әсерін тигізбесе), аталмыш технологияны тәжірибеге толықтай енгізуге рұқсат
беріледі. (11.22(.
Педагогикалық технология – педагогикалық іскерліктердің
жетістігіне жеткізетін ғылыми жобалау және нақты өндіру. Сонымен
падагогикалық үрдіс белгілі жүйе ұстанымдарында құрылатын болғандықтан,
педагогикалық технология ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Осы ұстынамдарды
жалғастырмалы орындау олардың объективті қарым – қатынасында және
педагогтың тұлғасын толық көрсететін жинағы ретінде қарастырылуы мүмкін.
Міне, осындай педагогикалық технологияның оқыту әдістемесі мен тәрбиелеу
жұмысынан айырмашылығы байқалады. Педагогикалық технология
педагогикалық шеберлікпен өзара қарым – қатынаста. Педагогикалық
технологияны өте жақсы меңгеру дегеніміздің өзі – шеберлік. Бір ғана
технология әр түрлі мұғалімдермен іске асуы мүмкін, бірақ оны іске асыру
ерекшеліктерінде олардың педагогикалық шеберлігі және кәсіпқойлығы
көрінеді. Оқыту технологиясы сабақ беру әдістемесімен салыстырғанда,
оқушылардың іс-әрекетін ұйымдастыру тәсілдері мен мазмұнын өндіруді
көрсетеді.
Қоғам өмірінің салаларында, яғни экономиасы мен әлеуметтік
қатынастарнда көптеген өзгерістер туып отырған жағдайда білім беру ісінде
де өзгерістің болуы заңды нәрсе. Себебі, халыққа білім беру немесе мектеп
ісін қоғамнан тыс алып қарауға болмайды. Инновациялық педагогикалық іс -
әрекет белгілі оқытудың, тәрбие беру мен дамытудың стереотипіне қарама –
қайшы, ол белгілі межеден шығып, жеке шығармашыл өз бағытымен жұмыс істей
алатын мұғалім тұлғасын қалыптастыруға бағытталады.
Педагогикалық жаңалық – жаңа идеялар, әдістер, технологиялар ғана емес,
педагогикалық үрдіс элементтерінің бірлігін немесе жеке элементтерінің
білім беру мен тәрбиелеудегі белгілі міндеттерді тиімді шешу жолы. Осындай
жолмен педагогикалық технология оқытудың арционалды жолдарын зерттеуші
ғылым ретінде қызмет етеді, сонымен қатар тәсілдер жүйесі ретінде
ұстанымдар мен оқытды зерттеуші қызметін атқарады. Қазіргі кез келген
педагогикалық технологиялар педагогика ғылымы мен тәжірибесінің
жетістіктерін, дәстүрлі тәжірибедегі құндыд үниені әлеуметтік прогрестің
жетістіктерін, қоғамды ізгілендіру мен демократия жемісін жинақтаушы
болады. Бір технологияның өзі әр орындаушыда әр түрлі сипатта болуы мүмкін,
өйткені, шебердің тұлғалық құзыреттілігі оқушылар контингенті, сыныптағы
психологиялық ахуал, көңіл күй әр түрлі болуы мүмкін. Бір технологияны
қолданғандағы әр педагог алған нәтиже әртүрлі болғанымен, бір-бірімен ортақ
технологияның сипатына сай белгілері болады.
Білім мен ғылым министрінің 2009 жылғы 16 қарашадағы №521 бұйрығымен
бекітілген Қазақстан Республикасы үздіксіз білім беру жүйесіндегі тәрбие
тұжырымдамасында: Адамның тұлғалық дамуының негізгі параметрлері оның
жалпы адамзаттық құндылықтарға бағытталуы, ізгілік, зиялылық, креативтілік,
белсенділік, жеке басының намыс сезімі, ой пікірдегі тәуелсіздік болып
табылады. Осы қасиеттердің даму деңгейі тұлғаның әлеуметтік қалыптасу мен
әлеуметтік біліктілігінің көрсеткіштері деп қарастыруға болады.
Жалпы білім беру жүйесінің басты міндеті – жеке тұлғаның ұлттық және
жалпы адамзаттық құндылықтар негізінде қалыптасуы мен дамуы және оның
кәсіби жетілуі үшін қажетті жағдайлар жасау; баланың тәрбиелену, білім лу
және жан-жақты қалыпьасу, ана тілінн, ұлттық салт-дәстүрлерді сақтау,
ақпараттану, денсаулығын нығайту сияқты құқықтарын іске асыру. Осы сияқты
қасиеттерді білім алушылардың бойында қалыптастыру мен дамыту Қазақстан
Республикасы білім беру жүйесінің маңызды міндеті ретінде қарастырылады
делінген (1.5(
Тұжырымдамадағы тәрбие міндеттерін жүзеге асыруда қазақ әдебиеті
пәнінің атқарар рөлі зор.
ҚР Білім және ғылым министрлігінің 2009-2010 оқу жылында Қазақстан
Республикасының жалпы орта білім беру ұйымдарына ғылым негіздерін оқыту
ерекшеліктері туралы әдістемелік нұсқау хатында білім беру жүйесінің
негізгі және бейімдік мектеп деңгелеріндегі қазақ әдебиетін оқытудың
мақсаты – оқушылардың рухани дүниесін байыта отырып, оларға азаматтық,
адамгершілікі, елжандылық, көркемдік-эстетикалық тәрбие беру және олардың
ой-өрісін кеңейтіп, ауызша сөйлеу мен жзба тіл мәдениетін қалыптастыру,
қазіргі өзгермелі қоғам жағдайында өзіндік белсенділік көрсет алатын,
халқымыздың тарихын, дәстүрін, өнерін, әдебиеті мен мәдениетін ұлттық
құндылық ретінде бағалап, құрметтей білетін, әдеби көркем туындыда
бейнеленген құбылысты эстетикалық тұрғыда қабылдауға қажетті білім, білік,
дағдылармен қаруланған, оқырмандық талғамы терең, жан-жақты дамыған дара
тұлға қалыптастыру екені атап айтылған (12.216(.
Қазақ әдебиеті пәнінің міндеті мынаған саяды:
оқушылардың рухани адамгершілік қасиетін байыту және эстетикалық танымын
кеңейту, оқырмандық мәдениетін қалыптастыру;
өмірдегі кездесетін жағдаяттардағы мәселені шешуде қазақ әдебетінен алған
білім мен тәрбиенің игі нәтижесін пайдалануға, өз өмірлеріне қолдануға
үйрету;
ойын еркін, шешен жеткізе алу, әдеби – теориялық білімін жазба жұмыстарда
сауатты қолдана алу біліктілігін қалыптастыру немесе ауызша айтылғанды
қабылдай алуын, ойын ауызша жеткізе алуын, жазылған мәтінді, ақпаратты
түсіне алуын және өз ойын жазбаша жеткізе алу қабілетін дамыту.
Аталған тұжырымдамадағы тәрбие берудің міндеттері төмендегідей:
білім беру ұйымдарында денсаулығы зор, рухани дүниесі бай,адамгершілікті
тәуелсіз жеке тұлғаны қалыптастыруға ықпал ететін жүйесін құру және дамыту;
балалар мен жастарды азаматтылыққа, отансүйгіштікке, зи ялылылққа, адам
құқықтары мен бостандықтарын, мемлекеттік рәміздер мен ұлттық дәстүрлерді
сыйлауға тәрбиелеу;
мемлекеттік және басқа тілдерді үйрену арқылы әлемдік және ұлттық
мәдениетті игерулеріне жағдай жасау;
жеке тұлғаның өзін - өзі іс жүзінде көрсетуі мен ары қарай дамуында ықпал
етуде білім беру ұйымдары жағдайында жастар мен балалардың танымдық
қызығуын, олардың шығармашылық қабілетін, жалпы білімге икемділігін, өзін -
өзі тану мен өздігінен білім алу дағдыларын қалыптастыру;
білім алушылардың бойында Қазақстанға сырттан енуші этнодіни экстремизм мен
түрлі радикалды ағымдарға қарсы әрекет ете алатын дағдылар қалыптастыру;
отбасылық тәрбие жүйесін қайта жандандыру және отбасын білім беру
мекемелерінің тәрбие жүйесіне араластыру.
Тәрбие мақсаттары мен тәрбие жұмысының міндеттері білім беру үрдісінде,
сабақтан тыс уақытта және білім алушылардың бос уақытында жүзеге асырылады
десек, қазақ әдебиеті пәнін оқытуды жетілдіру, жаңа технологияларды қолдану
арқылы оқыту сапасын артыру – бүгінгі күн талабы. Жеке тұлғаны
қалыптастырыпдамыту және оған терең білім беру мақсатында педагогикалық
жаңа технологиялар ұсынылуда. Соның ішінде оқу мен жазу арқылы сыни
тұрғыдан ойлау технологиясы.
Білім беру - ұлттық шығармашылық және интелектуалдық деңгейі
қалыптасатын сала. Сондықтан да біздің мемлекетімізде ұлттық білім беру
жүйесін жетілдіруге, реформалауға, осы саланың инновациялық қызметінің
белсенділігін арттыруға үлкент назар аударылып, көңіл бөлінуде. Соның
жарқын көрінісі – тәрбие тұжырымдамасы. Бұл бағытта қазақ әдебиетін оқытуда
жаңа технологияларды қолдану арқылы жоғары нәтижелерге қол жеткізуге
мүмкіндік мол.
Білім беру жүйесінің басты міндеті – ұлттық және жалпыадамзаттық
құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды
қалыптастыруға, дамытуға жеке кәсіптік шыңдауға бағытталған сапалы ілім алу
үшін қажетті жағдайлар жасау; жеке адамның шығармашылық, рухани және күш –
қуат мүмкіндіктерін дамыту, даралықты дамыту үшін жғдай жасау арқылы ой-
өрісін байыту, оқытудың жаңа технологияларын енгізу және тиімді пайдалану,
білім беруді ақпараттандыру деп, Қазақ Республикасының Білім туралы
Заңында нақтылап, білім беру жүйесіндегі басты ұстаным ретінде жеке адамның
білімділігін арттыру, жеке тұлғаның құзырлылығын қалыптастыру, білім
берудің дамытушы сипатын жетілдіру секілді маңызды мәселелерін айқындап,
білім беру жүйесін одан әрі дамыту міндеттерін көздейді (13.12(.
Сын тұрғысынан ойлау технологиясының ерекшеліктері
Сын тұрғысынан ойлауды дамыту бағдарламасы – әлемнің түкпір-түкпірінен
жиылған білім берушілердің бірлескен еңбегі. Тәжірибені жүйеге келтірген
Джинни Л.Стил, Куртис С.Мередит, Чарльз Тэмпл. Жобаның негізі Ж.Пиаже,
Л.С.Выготский теорияларын басшылыққа алады.
Мақсаты барлық жастағы оқушыларға кез келген мазмұнға сыни тұрғыдан қарап,
екі ұйғарым бір пікірдің біреуін таңдауға саналы шешім қабылдауға
сабақтарда үйрету. Біздің елімізге Джордж Соростың ашық қоғам институты,
“Сорос-Қазақстан” қоры арқылы келген бұл технология орыс және қазақ
тілдерінде мектеп тәжірибелеріне ене бастады.
“Сын тұрғысынан ойлау” ұғымы белгілі бір идеяларды қабылдай отырып,
оның неге қатысты екенін зерттеу, оларды жеңіл септикалық ойларға қарсы қоя
білу, салыстыра алу, сол идеяларға қарсы көзқарастармен тепе-теңдікте ұстап
зерттеу, оларға сеніммен қарау деп түсіндіреді авторлар.
Белгілі ғалым Дайана Халперн Сыни ойлау – ойлаған нәтижеге жету үшін
танымдық техникаларды пайдалану арқылы шығармашылықпен әрі қарай бағыттай
ойлану(14 .53(.
Сыни ойлау – белгілі бір мәселе туралы бар идеяларды жинақтап оларды
қайта ой елегінен өткізу және шешім қабылдаумен аяқталатын күрделі
психологиялық үрдіс екенін атап көрсеткен. Сыни ойлау – адам өмірінің бір
саласы. Себебі, бұл философия адамдарға көптеген жолдар мен шешімдер ішінен
маңызды әрі пайдалы екенін, тек қажетті ақпараттарды ғана жинақтап, жаңа
білімді бұрынғыдан ажырата алуға көмектеседі. Сыни ойлауды дамыту
технологиясының дәстүрлі оқытудан басты айырмашылығы – білімнің дайын
күйінде берілмеуі.
Сын тұрғысынан ойлау – оқу мен жазуды дамыту бағдарламасы. Оқушыны
мұғаліммен, сыныптастарымен еркін сөйлесуге, пікір таластыруға, бір-бірінің
ойын тыңдауға, құрметтеуге, өзекті мәселені шешу жолдарын іздей отырып,
қиындықты жеңуге баулитын бағдарлама.
Технологияның басты мақсаты – дамыта оқыту негізінде “Сын тұрғысынан
ойлау арқылы оқу мен жазуды дамыту” бағдарламасын іске асыру, балаларға
терең білім беру. Бұл бағдарлама Қазақстан қоры жанынан 1998 ж. қазан
айынан бастап жүргізіліп келеді. Жаңа технология ретінде ең озық әдістерді
дер кезінде игеру, іздену арқылы бала бойына дарыту, одан өнімді нәтиже
шығара білу – әрбір ұстаздың басты міндеті. RWCT бағдарламасы – ағылшын
тілінен аударғанда “Сын тұрғысынан ойлау үшін оқу мен жазу” дегенді
білдіреді. Бұл бағдарлама оқытудың 60 түрлі стратегияларынан: әдістерінен
тұрады (15.27(.
Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту бағдарламасы
бойынша ол:
-шыңдалған ойлау.кез келген даму деңгейіне байланысты мәселелерге сыни
көзбен қарау;
-күрделі мәселелерді шешуге, аса маңызды, жауапты шешімдер қабылдауға
құштарлық;
-үйрету мен үйрену бірлігінен, үйренудің қызығушылығынан тұратын,
үйренушінің сеніміне негізделген құрылым(16.38(.
Сын тұрғысынан ойлауды үйрету үшін мына төменгі шаралар орындалуы шарт:
1) сын тұрғысынан ойлауды тудыру үшін уақыт керек;
2) оқушыларға ойланып-толғануға, ойын ашық айтуға рұқсат беру;
3) әртүрлі идеялар мен пікірлерді қабылдау;
4) үйрену барысындағы оқу-шылардың белсенді іс-әрекетін қолдау;
5) кейбір оқушылар түсіп қалған қолайсыз жағдайларды әжуаға айна-
лдырмау;
6) оқушылардың бір-бірінің жауа-бына жасаған сынының дәлелді, дәйекті
болуын талап ету;
7) сын тұрғысынан ойлауды бағалау.
Аталмыш бағдарламаның ішкі құрылымында ерекшелік бар. Бұл құрылым 3
деңгейден тұратын оқыту мен үйретудің моделі. 1-сызба. Білімнің болашақта
пайдаға асуы, қажетке жарауын қалыптастырады. Көп ақпаратты талдай,
жинақтай отырып, ішінен қажеттісін алуға үйретеді (17.86(.
Енді осы кезеңдердің мақсат-міндеттеріне толығырақ тоқталып өтейік.
І Қызығушылықты ояту. Үйрену процесі – бұрынғы білетін және жаңа
білімді ұштастырудан тұрады. Үйренуші жаңа ұғымдарды, түсініктерді, өзінің
бұрынғы білімін жаңа ақпаратпен толықтырады, кеңейте түседі. Сондықтан да,
сабақ қарастырылғалы тұрған мәселе жайлы оқушы не біледі, не айта
алатындығын анықтаудан басталады. Осы арқылы ойды қозғату, ояту, ми
қыртысына тітіркенгіш арқылы әсер ету жүзеге асады. Осы кезеңге қызмет
ететін “Топтау”, “Түртіп алу”, “Ойлану”, “Жұпта талқылау”, “Болжау”,
“Әлемді шарлау” т.б. деген аттары бар әдістер (стратегиялар) жинақталған.
Қызығушылықты ояту кезеңінің екінші мақсаты – үйренушінің белсенділігін
арттыру(18.53(.
Өйткені, үйрену – енжарлықтан гөрі белсенділікті талап ететін іс-әрекет
екені даусыз. Оқушы өз білетінін еске түсіреді, қағазға жазады, көршісімен
бөліседі, тобында талқылайды. Яғни айту, бөлісу, ортаға салу арқылы оның
ойы ашылады, тазарады. Осылайша шыңдалған ойлауға бірте-бірте қадам жасала
бастайды. Оқушы бұл кезеңде жаңа білім жайлы ақпарат жинап, оны байырғы
біліммен ұштастырады. Ойлау мен үйренуге бағытталған бұл бағдарламаның
екінші кезеңі
Мағынаны тану (түсіне білу). Бұл кезеңде үйренуші жаңа ақпаратпен
танысады, тақырып бойынша жұмыс істейді, тапсырмалар орындайды. Оның өз
бетімен жұмыс жасап, белсенділік көрсетуіне жағдай жасалады. Оқушылардың
тақырып бойынша жұмыс жасауына көмектесетін оқыту стратегиялары бар. Соның
бірі INSERT. Ол бойынша оқушыға оқу, тақырыппен танысу барысында V –
“білемін”, ― - “мен үшін түсініксіз”, + - “мен үшін жаңа ақпарат”, ? –
“мені таң қалдырады” белгілерін қойып отырып оқу тапсырылады. INSERT –
оқығанын түсінуге, өз ойына басшылық етуге, ойын білдіруге үйрететін ұтымды
құрал. Бір әңгіменің соңына тез жету, оқығанды есте сақтау, мәнін жете
түсіну – күрделі жұмыс. Сондықтан да, оқушылар арасында оқуға жеңіл-желпі
қарау салдарынан түсіне алмау, өмірмен ұштастыра алмау жиі кездеседі.
Мағынаны түсінуді жоғарыдағыдай ұйымдастыру – аталған кемшіліктерді
болдырмаудың бірден-бір кепілі. Үйретушілер білетіндерін анықтап,
білмейтіндерін белгілеп сұрауға әзірленеді. Бұл әрекет арқылы жаңаны түсіну
үшін бұрынғы білім арасында көпірлер құрастыруға, яғни байланыстар құруға
дағдыландырады(19.97(.
Тақырып туралы ой-толғаныс – бағдарламаның үшінші кезеңі. Күнделікті
оқыту процесінде оқушының толғанысын ұйымдастыру, өзіне, басқаға сын көзбен
қарап, баға беруге үйретеді. Оқушылар өз ойларын, өздері байқаған
ақпараттарды өз сөздерімен айта алады. Бұл сатыда оқушылар бір-бірімен
әсерлі түрде ой алмастыру, ой түйістіру, өз үйрену жолын, кестесін жасау
мақсатында басқалардың әр түрлі кестесін біліп үйренеді. Бұл үйрену сатысы
– ойды қайта түйіп, жаңа өзгерістер жасайтын кезең болып табылады. Әр түрлі
шығармашылықпен ой түйістіру болашақта қолданылатын мақсатты құрылымға
жетелейді. Осы кезеңді тиімді етуге лайықталған “Бес жолды өлең”, “Венн
диаграммасы”, “Еркін жазу”, “Семантикалық карта”, “Т кестесі” сияқты
стратегиялар әр сабақтың ерекшелігіне, ауыр-жеңілдігіне қарай лайықтала
қолданылады.
Оқу мен жазу арқылы сыни тұрғыдан ойлау технологиясында жазудың орны
ерекше. Оқушыларды жазуға қызықтырудың бірден-бір жолы қойын дәптер болып
табылады(20.17(.
Жеке тұлғаның өзін-өзі бағалай алуд меңгеруі, өзін-өзі құрметтеудің
жоғары деңгейі, мен бейнесінің айқын қалыптасуына сыни сыни ойлаудың
болуы көмектеседі. Сыншылдыққа өзін-өзі сезінудің қалыптасуының, жеке
тұлғаның инттеллектуалдық дамуының, ғылыми дүниетанымы орнығуының негізі
болатын дұрыс ойлау заңдылықтарын пайымдауды дәйектеп-дәлелдеудің әдістері
мен тәсілдерін танып-білу арқылы үйретуге болады.
Жазу - көрікті ойлардың көрінісі. Жазу процесі күрделі процесс. Кез
келген шығапмашылық дүниені жазу, оны жарыққа шығару үшін әр адамда және
балада жазу дағдысының болуы қажет(21.69(.
Оқушы қандай да болмасын ақпаратты өздігінше игеріп, өз өміріне жарата
алатын әмбебап тәсілдерді үйрену керек . Соның бір тәсілі – қойын дәптерге
үзбей әрі үнемі жазу. Үнемі үзбей жазудың арқасында оқушылардың қойын
дәптерлерінен дақсы ой түйіндерді кездестіруге болады. Жалпы оқушылардың
қойын дәптерлеріндегі жазуды бақылау барысында байқағаным, олардың
көпшілігі тілек, қажетті күндер, оқу кестелері, нақыл сөздер және өздріне
ұнаған ақындардың өлеңдерінен үзінді жазған. Кейін келе өздерінің
рұқсаттарымен бір-біріне қойын дәптерлерін оқытып, өздеріне не ұнағанын
айтқызып, бір-біріне ұсыныстар айтуына мүмкіндік жасадым. Айтылған
ұсыныстардан кейін қойын дәптер жазудың әр түрлі тақырыптар бойынша жазуға
болатынын анықтадық және оның мынандай жобасын жасауға болады:
- ұнаған нақыл сөздерді жазу;
- бұрын соңды естімеген мақал – мәтел, сөз тіркестерін жазу;
- нақыл сөздерге өзіндік ой тұжырым жазу;
- ой салған сыртқы құбылыстарды түрліше формамен жазу;
- махаббат, сезімге байлагысты қарпайым адамдардың өмірінен мысалдар
жазу;
- өнер, білім тақырыптарында өзің ұстаз немесе пір тұтқан адамдар жайлы
жазу;
- ата-анаңның түрлі қасиетін, шыққан тегін жазу;
- жүрек жарды жырларым (өз өлеңін жазу);
-досың, құрбың, замандасың туралы пікіріңді жазу.
Осындай ойларды ортаға салғаннан кейін, олар қойын дәптерді бір сарында
емес, әр түрлі тақырыпта, жүйлеп, саралап жазуды дағдыға айналдырды.
Рефлекциялық әрекеттер баысында оқытудың жолдары талданады, өзіндік
шешім қабылдауға жағдай туғызыады. Сөйтіп, бала зін-өзі дамыту, тәрбиелеу,
өз әрекеттерін ұйымдастыру мүмкіндігін алады. өз ерекшелігі мен деңгейін
таниды.
Міне, осы жолда қойын дәптерді жазудың маңыздылығы зор.
Біздің жобаның ең басты мақсаты баршаға мәлім: ол- шәкірттерімізді
ойлау білігін дамыту. Бұл ұмтылыс сонымен бірге оларда өзін-өзі тану
дағдысын да қалыптастырады. Әр кезде оқушы өзіне құлақ салып, ішкі әлемін
түсініп, оны түсіндіруге ұмтылғаны жөн. Сайып келгенде, бұл – адам өмрінің
ең басты мақсаттарының бірі де шығар. Адамзат ұстаздары, ғұламалар кезінде
Өзіңді таны! деп бекер үндеу тастамаған емес пе?! Көне Қытай данасы
Конфуций Өзгені таныған адам – данышпан, ал өзін таныған адам бүкіл Әлемді
билейді деп айтқан екен
Мұнымен қоса егер шәкіртімізге өзінің дербес, ешкімге де ұқсамайтын,
оған ғана тән ойларын қағаз бетіне түсіру қызық болатынболса, оларды
жолдастарына жеткізіп, құрбы-құрдастарының жағымды, позитивті пікірлерін
естуге, кошеметіне бөлінуге асық болса, пікірлері мен ұсыныстарын қымбат
бағалап, оларды осы тақырыптағы жазбасын кемелдендіруде және басқа да
жұмыстарды жазғанда септігін тигізетіндігін бліп, қолданатын болса, осының
өзі оны әрқашан да жазуға ынталандырып отыратын шығар.
Жазу дегеніміз жаңа нәрсе құрастыру, ол – конструктивтік әрекет,
шығармашылық. Жазу деструкцияға, яғни қиратуға, жоюға, бұзуға, қарама-
қарсы, ал конструктивизм мүмкін адамның ең басты адами қасиеті шығар.
Жазғанда біз шығарушымыз, жаратушымыз, тудырушымыз. Жаңа нәрсені, туындыны
дүниеге әкелу бақыты бізге жаратылысымыздан берілген болар. Оның дәлелі
ретінде осы әрекетттің ерекше бағаланатындығын келтірер едім. Шындығында да
біз шығара білетін адамды қастерлейміз емес пе? Адам қолынан шыққан
туындыға тамсанамыз, ол біздің эстетикалық сезімдерімізге мейлінше әсер
етеді. Онымен таныса отырып, бір өзімізді бүкіл адамзаттың бір бөлігі
ретінде, бүкіл адамзатқа қатысымызды сезінеміз(26.14(.
Екіншіден, неліктен жазу формаларын, оның ішінде эссені түрлендірмеске.
Мәселен, мен өз сабақтарымда сұрақтан басталып, сұрақтан аяқталатын эссені
жиі қолданамын. Алдымен оқушы берілген тақырып бойынша сұрақ құрастырады.
Мен Сұрақты кімге қоюға болады? деп сұрағанымда, студенттер Өзіме,
оқытушыға, бір-бірімізге, сұрақ ешкімге бағытталмай, риторикалық та болуы
мүмкін деп жауап қатқанды. Ең бастысы олар сұрақтың танымдық қасиеті
жоғары екендігін мойындап, тіпті сұрақ қоюдың жауап беруден күрделіліген
көздерін жеткізгендей болады. Осыдан соң оқушы өзі ақйындаған сұрақ
төңірегінде ой қозғап, оны қағаз бетіне түсіріп, жазу соңында тағы да бір
сұрақ келтіреді.
Эссенің сұраққа негізделген басқа да түрін қолданамын. Алдымен
оқушылар сабақ тақырыбы бойынша өздерін еркеше толғандырған мәселе бойынша
бір немесе екі-үш сұрақ жазады. Содан кейін парақтар оң жақта отырған
студенттерге ысырылады да олар жолдастарының сұрақтарына жауап жазады. Бұл
жұмыс оқушылардың бір-бірінің мұқтаждарына деген ықылас қалыптастырып, бір-
бірін тыңдауға жұмылдыратын сияқты. Қызық емес пе жолдасың көтерген
мәселеге өз түсінігіңді келтірген?!
Бұдан басқа сабақтарда кубик көмегімен Блум таксономиясының таным мен
ойлау деңгейлері тұрғысынан жазған да тиімді. Мысалы, тақырып туралы
алдымен бір жарым екі минуттай уақытта Проблеманы сипатта деген тапсырма
бойынша жазып болған соң, ары қарай таксономия өлшемдері бойынша берілген
тапсырмаларды жазбаша орындай беруге болады: Проблеманы салыстыр, Қалай
пайдалануға болады, Құрамдас бөліктері қандай?, Проблеманы шешу
жолдарын келтіріңіз, Проблема шешудің тиімділігі қандай? (27.32(.
Авторға сұрақ қою стратегиясы баршамызға мәлім. Осы қалыпта авторға,
топтағы жолдасына, оқытушыға хат жазу тиімді болар. Сол сияқты таныс
стратегияларды түрлендіріп жіберуге боладымысалы, Елес құшағында тәсілінде
оқушылардың фантазиясын сұрақтар арқылы бір проблемаға бағыттауға болады:
Партаға жатып, барлық проблемалардан арылып, тек бүгінгі сабаққа
ниеттеліңіздер. Тақырып бойынша Сізді ерекше толғандырған бір сұрақты
таңдап алыңыз. Ол туралы не жазасыз? Жазудың формасы қандай болмақ?
Проблеманы қалайша айқындайсыз? Оны шешудің жоларын қарастырыңыз. Шешім
Сіздің өміріңізде қолданыс табады деп ойлайсыз ба?
Жазу тапсырмасын INSERT кестесінің тапсырмаларымен ұштастырған да
тиімді. Оларға жауапты кесте түрінде және де жеке сөз бен тіркестерді
келтіру арқылы емес, бірінен соң біріне кезекпен және жүйелі сөйлемдер
арқылы беруге де болады: алдымен оқушылар бұрын білетін, таныс ақпаратты
бірнеше минут аумағында жазып, одан соң осы сабақта танысқан жаңа
мәліметтерді келтіреді, осыдан кейін өзінің бұрынғы түсініктеріне қайшы
мағлұматтар төңірегінде ой қозғаған соң түсініксіз немесе келіспейтін я
сұрақ, күмән туғызатын, тағы да білгісі келетін сабақтың жәйттері мен
мәселелрі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz