Қазақ әдебиетіндегі нәзира дәстүрі
М а з м ұ н ы
І
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...3 – 4
ІІ Негізгі бөлім
1. Қазақ әдебиетіндегі нәзира дәстүрі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5 – 21
2. Т.Ізтілеуов шығармашылығындағы
нәзирашылдық
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...23 – 57
ІІІ Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .57 – 58
ІҮ Пайдаланған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 59 – 60
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Заманның талабына сай қоғамымыз терең зерттеуді
қажет ететін күрделі мәселелерді үнемі алға тартып отырады. Солардың
ішіндегі алғашқы мәселенің бірі қазақ халқының рухани мұраларын саралап,
зерттеу жұмысы. Ата – бабаларымыздың сарқылмас қазынасы ұрпақ кеудесіне
ұлтық сезім ұялатып, тәрбилеу ісінде ерекше орын алады. Мұны іске асырмай
болмысымызды түйсініп, сана – сезімізді биіктету мүмкін емес.
ХІХ ғасырдың аяқ кезеңі мен ХХ ғасырдың басы қазақ даласындағы
өзгерістер кезеңі болды. Пташа отршылддарының зардабы басқару жүйесіндегі
өзгерістер, 1916 жылғы ұлт азаттық көтеріліс – осының бәрі қазақ
поэзиясында көрініс тапты.
ХХ ғасыр басындағы қазақ поэзиясы шығыстық сарындағы поэзиямен тығыз
байланысты. Ел аузындағы аңыз - әңгімелерді, шығыстық сюжеттерді қайта
жырлау нәзира дәстүрі арқылы жүзеге асты. Осындай шығыстық дәстүрді
қолдаушы Т.Ізтілеуовтың шығармалары көбіне осы сарында жазылады. Оның ірі
көлемді шығармасы Рүстем - Дастан және шағын көлемді шығармасы Мәрді
диқан, Рауа бану, Тұтқын қыз, Әшкәбус поэмаларын атауға болады.
Алайда, бірнеше ғасырдың зерттеулерін оқи отыратындығына көз жеткіздік.
Зерттелу деңгейі: Қазақ әдебиеттану ғылымында Нәзира дәстүрі, қазақ
әдебиетіндегі нәзирашылдық мәселесі әлі күнге толық, түбегейлі зерттеле
қойған жоқ. Нәзира дәстүрінің тарихына, ерекшелігіне қатысты орыс
ғалымдары, қазақ ғалымдаэры айтқан пікірлердің сараптай келгенде,
Нәзирашылдық дәстүрдің табиғатының әлі де ашылмаған қырларының мол
екендігін қанық болдық. Абай мұраларын зерттеу барысында М.Әуезовтың ұлы
ақын поэмаларына қатысты айтқан Нәзира дәстүрінің өзіндік ерекшелігі мол,
көркем дүние ретінде қарау қажет екендігін ескерткен пікірінің маңызы
ерекше. Кейбір зерттеу еңбектерінде нәзира дәстүрі аударма дүние ретінде
қарастырылады. Бұл пікір бірнеше ғасырлық тарихы бар нәзира дәстүрінің
ауқымы мен қарымын тарылтады деп есептейміз. Белгілі ғалым А.Қыраубаеваның
Қазақ әдебиетіндегі шығыстың қисса-дастандардың түп-түркіні мен
қалыптасуы атты докторлық диссертациясында нәзира дәстүрі жайындағы
айтылған пікірлердің де орны ерекше.
Өз кезегінде тақырыпқа қатысты бұрын-соңды өз еңбектерінде пікір
білдірген Б.Кенжебаев, Р.Бердібай, М.Мырзахметов, Н.Келімбетов ,
Б.Әбдіғазиев т.б сындыв ғалымдар пікірлерін де негізге алдық.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты-
ТР.Ізтілеуовтың шығармашылығындағы нәзира дәстүрінің ерекшелігін тану үшін
оның дастан, поэмаларын зерттеп, талдау жасадық. Осының негізінде ақынның
әдеби мұрасына тиісті бағасын беру. Мақсатты жүзеге асыру үшін мынадай
міндеттер қойылды:
- ақындық шеберлігін шыңдаудағы тәрбие алған мектептерін анықтау;
- қоғамдық өзгерістерге, өмірге ой толғаныстарының мәнін ашу арқылы
ақынның жеке тұлғасын тану;
- ақынның өзіне дейінгі ақындардың шығыс дәстүріндегі шығармаларының
ерекшелігімен таныс болып, өзіндік бағытын айқындау барысындағы
көркемдік ізденістеріне талдау жасау;
- дастан, поэмалардың варианттарын салыстырып, Т.Ізтілеуовтың нәзирашыл
ақын ретіндегі шеберлігі мен ерекшелігін тану;
Жұмыстың жаңалығы. Ең көлемді шығармалардың бірі
Т.Ізтілеуовтың Рустем-Дастан жырының ғылыми айналымға түскен нұсқасын
(2004), түпнұсқамен салыстыра отырып талдау жасау . 1961 жылы жарық көрген
Рустаем-Дастан жырына енбей қалған бөлімдеріне арнайы талдаулар жасалып,
тұжырымдар ұсынылды.
Жұмыстың құрылымы. Кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Көлемі. 60 бет.
І тарау
Қоғамдық ой – сананы қайта құрып жатқан бүгінгі таңда қазақ
әдебиетінің өзге халықтар көркем сөз өнерімен сан ғасырлық байланыстарын,
тарихи туыстығын танып - білудің мәні ерекше. Қазақ әдебиетінің шығыс
классикалық поэзиясымен арасындағы осындай байланыс негізінен нәзира
дүстүрі арқылы жүзеге асты.Тарихы тағдырлас, тілі, салт – санасы жақын
халықтардың әдебиеттегі өзара байланыстың сыры мен қырын ғылыми негізде
білген жөн. Соның өзінде көркем әдебиетте нәзира дәстүрінің тың туынды
тудыртын қасиетін есте ұстау керек. Бұл турасында атақты ғалым Н. И.Конрат
: Бір халықтың әдебиеті екініші халықтың әдебиет әлеміне тек екі жолмен
яғни шығарманың түп нұсқасы және аудармасы арқылы ғана енеді деп ойламау
керек. Әлемдік әдебиеттер байланысының тарихы мұнан басқа да формалары бар
екенін дәлелдеп отыр. Мұндай формалардың бірін – бірі халықтың қаламгері
жазған шығарманың мазмұны мен мәнін басқа бір халықтың сөз зергерлері
творчествасы арқылы қайта тудыру болып табылады. Орта Азия, Иран және
алдыңғы Азия әдебитінде осы форма айрықша кең өріс алды.(1,343) - деген
болатын.
Нәзира дәстүрінің барлық көркемдік заңдылықтары негізінде жазылған
бірқатар қазақ әдебитетінің шығармалары аударма ретінде қарастырылып жүр.
Соның салдарынан қазақ топырағына лайықталып, нәзира дәстүрімен жазылған
мазмұны терең, көркемдік дәрежесі жоғары ғажайып туындылар әдебиет
тарихынан өзінің тиісті орын ала алмай жүр. Осы тұста Абай, Шәкәрімнің
туындыларын және Әбілқасым Фирдоусидің (940-1030) Шаһнамасынан аударылған
деп жүрген Тұрмағамбет Ізтілеуовтің (1882 – 1939) Рүстем - Дастанын тағы
басқа ақындардың тындыларын айтуға болады. Кезінде М. Әуезов Рүстем -
Дастанды аударма емес, қазақтың төл туындысы деп санағанын білеміз және
осы пікірді құптайтын ғалымдар да жеткілікті.
Кейбір әдебиет зерттеушілері қазақ поэзиясындағы еліктеу
категориясын теріс түсіндіріп жүр. Көркем әдебиеттегі еліктеудің сыртықы
формасын көріп, ішкі табиғатындағы өзгерістерді аңғара бермейді. Соның
салдарынан нәзира дәстүрін еліктеу құбылысы деп бағалайды. (4, 204) дейді
Н.Келімбетов. Бертельс Е.А еліктеу категориясы туралы өте құнды пікір
айтқан. Оның пікірінше, әлемдік әдебиетте Ескендір туралы жазылған екі
жүзден астам поэма бар екен. Алайда, әрқайсысының айтар ойы, идеялық бағыты
бір – біріне ұқсас емес: разбор этой поэмы убедительно показывает, как
неправильно называт назира подражанием, ибо самая сущность этого явления
отнюдь не в подражний, а в том новом, что поэт выносит тему, причем эти
изменеия приводят сплошь и рядом изменению всей концепций, (2,115) – деп
жазды. Сондықтан да, Шәкәрім Құдайбердиевтің Ләйлі – Мәжнүн поэмасын да
осы көзқарас тұрғысынан дұрыс бағалай біліуміз қажет. Шәкәрімнің Ләйлі –
Мәжнүнін кезінде М.Әуезов Ташкентте шығатын Шолпан журналында (1922 ж,
№2-3; 1923 ж.№4-5) жариялап, оны нәзирагөйлік дәстүр бойынша жазылған қазақ
поэзиясының төл туындысы деген еді.
Ләйлі – Мәжнүн поэмасын кең көлемде жырлап, дастан жазған
әзірбайжанның ұлы ақыны Ілияс Низами (1141 – 1209). Одан кейін осы
тақырыпта жырлаған үнді ақыны Х.Дехлеви (ХІІІ ғ) мен парсы – тәжік ақыны
Әбдірахмен Жами (ХҮ ғ) болды. Сондай – ақ ХҮ ғасырдың екінші жартысында
өмір сүрген өзбектің ұлы ақыны Әлішер Науаи (1441 – 1501) да осы сюжет
бойынша дастан жазды. Әйтсе де, бұл шайырлардың жазған туындылары Физули
жазған Ләйлі – Мәжнүн поэмасымен тең түсе алмаған. Оның дастаны көзі
тірісінде – ақ бүкіл әлемге әйгілі болады. Сол себеті де Ш.Құдайбердиев
(1858 – 1931) Ләйлі – Мәжнүннің Физули жырлаған нұсқасын таңдап алады.
Ондай ғып еш бәйітші жаза алмаған,
Нақышын шын келтіріп, қаза алмаған.
Кітабін Физулидің іздеп тауып,
Кез болды былтырғы жыл азар маған. (3, 350) –
деп жазады Шәкәрім. Соның өзінде қазақ ақыны өзінен бұрын Физули жазған
дастанның жемісін ала отырып, бұл тақырыпты өзінше жырлады.
Б.Әбдіғазиев: Физулден аудардым дегенімен бұл шығарманы аударма деу
қиын. Дұрысы – Шәкәрімнің Ләйлі Мүжнүнүі Шығыстыңі, әйгілі ақын мен
жарыса отырып, нәзира үлгісінлегі туындатқан төл шығарма деуге лайық (15,
59). Өз оқырманының талғам түсінігін, өзі өмір сүріп отырған дәуір
еркешліктерін мықтап ескерген. Мұның өзін дастанға енгізілген өзгерістер
мен толықтырулардан көреміз. Мысалы, Физули дастаны прозалық кіріспе сөзбен
басталып, авторлық баяндау толғау – жыр арқылы берілген. Шәкәрімде мұндай
кіріспе жоқ.
Физули дастанның әр тарауынан кейін авторлық монолог арқылы өз ойын
қорытып, түйіндеп отырады. Қазақ ақыны ол жерін қажет етпеген. Сондай – ақ
қазақша дастанда Физули нұсқасының соңғы тарауы берілмеген. Осы соңғы
тарауда Физули жарық дүниеде қосыла алмай, арманда кеткен ғашықтардың
жұмақтағы өмірін жыр еткен болатын.
Шәкәрім Құдайбердиев жазған Ләйлі – Мәжнүн поэмасы шайыр Физули
туындысына өзінің сюжеті жағынан, композициясы жағынан, бейнелеу құралдары
бойынша да жақын. Алайда мәселе Е.Э.Бертельс айтқандай құрғақ еліктуде
емес, Шәкәрімнің осы тақырыпқа енгізген өзіндік жаңалықтарында болса керек.
Нәзира дәстүрін ұлы Абайдың өзі де терең меңгеріп, шығармалар
жазғанын әдебиет тарихынан таныспыз. Абай сол – дәстүрді жақсы біліп қана
қоймаған, қолданған да (8,182) – дейді ұлы Мұхтар Әуезов.
Абай дамытқан нәзирагөйлік белгілер туралы айтқанда, ең әуелі
Ескендір поэмасы еске түседі. Абай бұл сюжетті өзінше жырлап, жаңаша
философиялық тұжырым айтты. Абайдың Ескендірі Фирдоуси, Низами, Әмір
Хосрау, Жәми, Науаи жырлаған Ескендірге ешқандай ұқсамайды. Шығыстың
классиктері оны барынша мадақтап, халықтың қамқоршысы етіп көрсетсе, Абай
елді зар жылатқан жаулап алушы, тиран ретінде суреттейді.
Шығыс поэзиясы мен қазақ әдебиетінің арасындағы әдеби байланысты
зерттеуші ғалым Ө.Күмісбаев Фирдоуси жырлаған Ескендір бейнесі мен Низами
жырлған Ескендірдің айрмашылықтарын тауып айтқан. Ол: Фирдоуси жырлаған
Ескендір байырғы Иран аристократиясының көзқарасын білдіретін жаужүрек
батыр, қызықты қанды шайқастарды іздеген қаһарман, ал Низами жырлаған
Ескендір әділ қоғам орнатушы, яғни зорлық – зомбылығы жоқ барлық адамдар
тең құқықты болып келетін идеал мемлекет құрушы қайраткер (9, 186 -187) ,
- деген болатын.
Абайдың осындай туындыларын кейбір зерттеушілер аударма деп қарайды.
Ондай сыншылар Абайды аудару барысында еркін кеткен, тіпті өз жанынан
көп қосып жіберген деп сынайды. (4, 207) – дейді бұл жөнінде Келімбетов.
Ал, Әуезов о баста мұнда ескеріп былай деген еді : Адамгершілік,
ақтық, шындық, мінезділік жөнінде өзі ұсынған жолдарын белгілі бір аңыз
арқылы тағы да көңілге қонымды етіп таныта түсуге талап етеді. Сол жөнде
Абай да Низами, Навой, Физули сияқты өзі кәдірлеген классиктердің
нәзирагөйлік үлгісін творчествалық жолмен пайдаланып қолданған дейміз (9,
187)
Абай өз поэмасында Ескендірдің қылмысты әрекеттерін, тойымсыздығын
үсті – үстіне айқындай түседі.
Ескендір елде алмаған хан болмады,
Алған сайын көңілі бір қоймады.
Араны барған сайын қатты ашылып,
Жердің жүзін алуға ой ойлады. (12, 130)
Жер – жаһанды соғыспен жеңіп алған Ескендір шатқал ішіндегі алтын
қорғанның қақпасын аша қаһарға мінеді. Сонда қақпа күзетшісі Ескендірге :
Мықтымен деп мақтанба, ақыл білбең,
Мықты болсаң өзіңнің нәпсіңді жең. (12, 132) –
дейді. Осы мәтінде үлкен дидактика жатыр. Қазақтың дүниетанымына өте жақын,
себебі осыған ұқсас мақалды қазақ баласы жақсы біледі: Жауды жеңген жарты
батыр, Өзін жеңген нағыз батыр. Абай осылайша өз оқырманын білдіртпей
тәрбиелеп отыр. Оның данышпандығы да осында. Сонымен бірге Ескендір
поэмасында өзіндік жаңалығы да бар. Әлемдік әдебиетте Абай бірінші болып
адамның көз сүйегі жөніндегі символдық теңеуді пайдаланған. Низамидің
Ескендірнаме дастанында осыған ұқсас эпизод бар. Онда Ескендір жорық
жасап, қараңғы – түнек еліне барғанда құдайдың хабаршысы Жебірейіл періште
оған кішкентай тас береді. Жарық дүниеге қайтып оралғанда Ескендір әлгі
тасты таразыға салады. Екінші жағына алтын – күмісті үйсе де тас ауыр
тартады. Сонда адамның күлін сеуіп жібергенде ғана таразы теңеледі. 13,
377), - делінген Н.Келімбетов зерттеуінде.
Абайдың поэмасында таразының бір жағына адамның көз сүйегін, екінші
жағына бар алтын – күмісті салады. Сүйек тұрған жақ сонда ауыр болады. Бұл
жұмбақтың шешімін Аристотель табады. Ол бір уыс топырақ алып, әлгі сүйекке
шашып жібергенде ғана алтын – күміс салынған жақ сарт етіп басып кетеді.
Көз сүйек болса жерге ұшып түседі. Осы оқиғасымен Абай адамның көзі өлгенде
ғана дүниеге тоятынын, адамды – адам ететін қанағат екенін айқындап айтып
кетеді.
Нәзира дәстүрінің басты талабының бірі – жаңа ой қосу, жаңалық
енгізу. Абайдың жаңалығы адамның көз сүйегі жайлы оқиға. Осындай тың
ойлар, эпизодтар шығарманы мүлде түрлендіріп жібереді.
Осы арада М.Әуезовтың нәзира дәстүрі жөніндегі пікірін еске алайық:
Көпке мәлім болған тарихи шындықтар бойынша Шығыста бір классик жырлаған
тақырыпты келесі буында, тағы бір Шығыс ақыны қайталап, әңгме ететін тың
дастандар шығаратын дәстүр бар еді
...Олар біреуінің тақырыбын біреуі алуды заңды жол еткен. Тек
алдыңғының өлеңін алмай, және көбінше алдыңғы айтқан оқиғаларды негізінде
пайдаланса да көп жерде өз еркімен өзгертіп, тыңнан шығаратыны болады.
Бұлайша бір тақырыптың әр ақында қайталануы еш уақытта аударма деп танылуы
керек емес. Ол өзінше бір қайта жырлау, тыңнан толғау немесе ақындық шабыт
– шалым сынасып, жырмен жарысу есепті бір салт еді. Шығыс поэзиясы бұл
салтты заңды деп біліп, осы дәстүрге Нәзира, Нәзирагөйлік деп атау да
берген. (5, 150), - осы пікір бізге дәл бағыт беретінін ескерген жөн
болар.
Сонымен нәзира дәстүрі сан ғасырлық әдеби құбылыстарды өз ішінде
қамтып, көркемдік көріністері бір – бірінен туынап жататын ұзақ мерзімді
тарихи процесс. Әзірбайжан халқының ұлы ақыны Ілияс Низами ХІ ғасырда
өзінің тақты Хұсрау мен Шырын поэмасын жазды. Арада үш ғасырдан астам
уақыт салып Дешті – Қыпшақ даласында қыпшақ ақыны Құтбтың (ХІҮ) Хұсрау -
Шырын дастаны жазылды. Әрине, Құтб ақын өз жырын Низами жазған дастанды
бетке ұстап, соның негізінде жазған болатын. Құтбтың қыпшақ тілінде жазған
дастаны Низами поэмасының аудармасы емес, ол қыпшақ даласындағы қоғамдық -
әлеуметтік мәселелерді жаңа тарихи жағдайда сөз еткен тың туынды еді.
Хосрв и Ширин Кутба с одноименной поэмой Низами на первый взгляд может
создать впечетление, что мы имеем дело с плохо переведенными отрывками из
сочинения азербайжанского поэта. (7, 140 – 150)
Низами поэмасында байлыққа малынған патша сарайларының сән –
салтанаты, дүние – жиһаздары, алтын – күміс бұйымдары, көрікті кілемдері,
бектер, сұлтандар, ханзадалар көп көрініс тапқан. Ал, Құтб ақынның
дастанында негізінен көшіп – қонып жүрген көшпенділердің сан қырлы ғұмыры,
көркіне көз тоймайтын көрікті жайлау мен көлдер, асқар таулар, малы төлдеп
шулап жатқан ауыл бейнесі, той кезіндегі ат жарыс, жамбы атыс тағы басқалар
шеберлікпен суреттелген. Вместо жизни двора Сасанидов он показывает черты
быта Золотой Орды. (6, 132)
Бұл екі дастанның көлемі де бір – бірінен айырмашылығы үлкен. Низами
жазған Хұсрау мен Шырын поэмасы жеті мың бәйіттен тұрса, Құтбтың
шығармасы небәрі төрт мың жеті жүз қырық бәйіт болып келеді.
Низами Хұсрау мен Шырын арасындағы мөлдір махаббатты жырлау арқылы
таққа таласып, өзара қырық пышақ болып жатқан Иран елінің қоғамдық
проблемаларын сөз етсе, қыпшақ ақыны осы сюжетті толғау арқылы Алтын Орда
мемлекетіндегі келесі мәселелерді ортаға салады.
Алтын Орда дәуірінде жасалған әдебеиетте нәзира, нәзаригөйлік үрдісі
дамыған болатын. Гәзирагөйліктің негізгі рекшелігі – шығыста бұрыннан
тараған сюжеттерді қайталай жазу. Бұған Әлидің Қисса Жүсібі, Рабғузидің
қисссаси рабғузиі, Катибтің Жұмжұма, Құтбтың Хұсрау уа шырын, Сайф
сарайдің Гүстан бит түрки шығармалары жатады(16, 128) – деп А.Қыраубаева
осы рәзира дәстүрі туралы біраз мағлұматтар береді. Ғалымның тұжырымдауынша
ақындардың өткенге үңілу, шығарма сюжетін қайталауының басты себебі –
оянушылықтан туған. Бұрыннан белгілі сюжеттерді қайта жырлау, өткенге
үңілу, тарихи тамырдарды іздеу – оянушылықтың белгілері болсағ оның
әдебиеттегі көрінісі ретінде нәзираны айтуға болады.
... Бұл көне дәстүр араб тіліндегі әдби үрдіс ретінде тарап, араб
халифаты қарамағынан шығып, Саманид патшалығы құрыла бастаған парсы
әдебиетінде қайта жаңғырды. Ал түркі – қазақ әдебиетінде Алтын Орда
мемлекетінің негізінде негізгі әдеби үрдіске айналады. Нәзираның негізгі
тақырыптары әлі қол үзіп кетпеген араб сюжеттері және оны жаңғыртқан парсы
қисса-хикаялары болғанымен, ол түркі оянушылығымен астарласып кетті (16,
128-130), - дейді.
Біздер осы арқылы нәзира дәстүрі бр күнде өмірге келмегенін, бұл
көркемдік салттың сан ғасырлық тарихы бар екенін ескеруіміз қажет.
Н.И.Конрадтың Әдеби байланыс – тарихи категория деп айтуы тегін болмаса
керек.(1, 336)
Қазақ поэзиясындағы нәзира дәстүрінің өзіндік ерекшеліктерін терең
танып – білу үшін Шығыс поэзиясының алып шайырлары көтерген тақырыптар мен
идеяларды ғылыми негізде таныған жөн. Шығыс шайырлары көтерген ең басты
идея – адамға тән абзал қасиеттерді мойындау, қастерлеу. Ал, бұл гуманистік
әебиеттің негізгі қаһарманы – жеке бас бостандығы бар, жан – жақты ерікті,
азат адам, ғылымның сан түрлі салаларын игерген ғалым, шеберлігімен жұртты
сүйсіндірген өнерпаз, парасатты, мейірбанды жандар. Бұл ақындар – бүкіл
әлем о баста адам үшн жаратылған, бар тіршіліктің қайнар көзі – адам,
дүниедегі басқа нәрселердің барлығы да адамға қызмет ету үшін, оның бақытты
болуын қамтамасыз ету үшін жаратылған деген қорытындыға келеді. Шығыстың
гуманист ақындары адамның моральдық тұрғыдан таза, кіршіксіз, әдепті, әрлі,
сыпайы, өнегелі, ұстамды болуын талап етті. (4, 210)
Нәзира дәстүрін жетік меңгерген қазақтың бірқатар ақындары Шығыс
хикаяларының желісіне ғажайып дастандар жазғаны белгілі. Олар: А.Сабалұлы,
Ш.Жәңгірұлы, Ж.Шайхулиисламұлы, Ораз молда, А.Мұхамедиярұлы, Майлықожа,
Мәделі, т.Ізтілеуов сияқты Шығыс классикалық дәстүрінде тәрбиленген сөз
зергерлері жоғарыда аталған гуманистік идеяларды ту етті. Олар түрлі
шығармалардың сюжет желісін пайдалана отырып, өздері өмір сүрген дәуірдің
маңызды қоғамдық - әлеуметтік мәселелерін көтере білді. Мысалы, Бозжігіт
дастаны – қазақ, өзбек, татар, халықтары арасына кеңінен тараған әдеби
туынды. Алғаш рет 1842 жылы ел аузынан жазылып алынды. Қазақ арасына кең
тараған нұсқасы 1870 жылы академик В.Радлов жинағында жарияланды. Бұдан
кейін де Бозжігіт болып басылды. Қазақ ауыз әдебиеті мұраларын жинау
ісіне көп еңбек сіңірген орыс зерттеушісі А.Васильев 1901 жылы Бозжігіт
дастанын Дала уалаяты газетінде, Тургайская газетада орыс және қазақ
тілінде жария етті. 1911 жылы бұл дастанды А.Сабалұлы өзінше өңдеп,
Қазан баспасынан жеке кітап етіп шығарды.
Бозжігіт дастаны сюжет жағынан Қозы Көрпеш – Баян сұлу жырымен
сарындас. Осы дастанның оқиғасы да Қозы мен Баянның махаббатын еске
түсіреді. Яғни екі ғашықтың Бозжігіт пен Қарашаштың қосылуына қыздың әкесі
қарсылық көрсетеді. Ол өз қызын хан баласы Зитүнге ұзатпақ болады да, сарай
қызметкерлерімен ақылдасып, Бозжігітті өлтіртеді. Қарашаш бұған шыдай алмай
сүйген жарының моласында өзін мерт қылады. Мұндағы мәселе ХІХ ғасырдың аяғы
мен ХХ ғасыр басындағы әлеуметтік жағдай еді. Сол кездегі ата – ананың өз
қызын жасы егде кісіге болмаса, өзі сүймейтін кісіге қалың малына бола
қосып жіберуі болатын. А.Сабалұлы дастанда осы көріністерді көрсете білген.
Сейфүлмәлік - қазақ арасына кең тараған, Мың бір түн сарыны
бойынша алғаш жазылған көркем дастандардың бірі.
Сейфүлмәлік кітабының алғашқы басылымы түркі тілдес халықтарға ортақ
– шағатай тілінде 1907 жылы Қазан қаласындағы университетте баспасынан
жарық көреді. Академик В.Радлов осы дастанды 1870 жылы қазақ халқының әдеби
мұраларына арналған жинағының үшінші томында жариялаған еді. Дастанның осы
нұсқасы 1903, 1908 жылдары Ж.Шайхулисламұлының атымен осы баспадан екі рет
басылып шықты.
Мұнда басты идея екі жастың ғашықтығы жайлы мәселе. Жоғарыда айтылан
А.Сабалұлының мақсаты мен үндес. Себебі дәл осы дәуірде басты мәселе шын
махабатқа жете алмау болса керек. Бұл жөнінде М.Сералин де Гүлкашима
поэмасында айтып өтеді:
Күйеуге қыз бергенде қазақ халқы,
Сөйлеспек қалың малды ауыл салты.
Лайық па қыз күйеуге, күйеу қызға,
Бұл жерін ескермейді ешбіреу де.
Қыз беру, келін алу біздің жақта,
Мал алып, мал сатқандай бұл да сауда.
Бай болса күйеу жағы дүниеге мол,
Көп малдың арқасында алады жол.
Бір надан шаруаның болса малы,
Қыз алар он бес жасар кәрі шалы.(14, 224)
Жүсіп – Зылиха - Алтын Орда дәуірі әдебиетінің аса көрнекті өкілі
Дүрбек ақының қыпшақ – оғыз тілінде жазған дастаны. Бұл дастанды ақын 1409
жылы жазған. Дүрбек дастанның негізгі оқиғалық желісін Жақып деген
пайғамбардың он бір баласы арасындағы күншілдіктен туған оқиғаларды
баяндаудан тұрады.
Дастанның формасы пайғамбарлар, әулие – періштелер, патшалар өмірінен
жазылған туынды сияқты көрінеді. Шындығында Дүрбек ежелгі аңыз сюжетін
негізге ала отырып, өзі өмір сүріп отырған дәуірдің көптеген көкейтесті
мәселелерін көтергенін аңғарамыз. Ол Алтын Орда мен Мауреннахрда ХІҮ- ХҮ
ғасыларда орын алған кейбір тарихи оқғаларды Жүсіп - Злиха дастанына
идеялық өзек етіп алған. Әлем әміршісі Темір патша 1405 жылға қаңтардың 19
күні Отырар қаласында кенеттен қайтыс болады. Әмір Темір ұрпақтары тақ пен
тәжге өзара таласып, бүкіл Мауреннахр өңірін ұзақ жылдар бойы қанды шайқас
алаңына айналдырады. Осы соғыс Темірдің баласы Шахрух пен немересі Халил
арасында 1409 жылы Балх қаласы үшін болған еді.
А.Қыраубаеваның еңбегінде Жүсіп Злиха деген атпен белгілі болған
дастанды Дүрбек пен Науидан бұрын жазған дегенді айтады. Бұл южеттің
негізін ежелгі мифтерден, Таурат пен Інжіл, Құран оқиғаларынан алып, алғаш
түрік әдебиетінде ХІІІ ғасырда тірілткен адам - Әли (16, 133) деген еді.
Осы Әлидің Қисса - Жүсібіне пікір айтқан Бертельс Е.Э: Әли апрсылық
туынждыгерлердің ізімен кеткен жоқ. Өз халқының өлең үрдісін сақтай отырып,
шығармасын төрттаған түрінде жазып шыққан. Бұл өлең түрі бірқатар түрік
тайпаларында қазір де қолданылады (17, 271) – деп Әлидің шығрмасын растап
береді. Демек, Алтын Орда дәуірінде Жүсіп - Злиха дастаны ХІІІ ғасырда –
ақ жазылғаны белгілі болды.
Әли де шығармасын араб – парсы тіліндегі кітаптардан алғандығын
көрсете кеткен екен:
Жүсіп пайғамбар қылдық аян,
Араб – парсы тіліндегідей баян (16, 135)
Сонымен бірге түрік әдебитінде көне мифтердің ішінен сүйіспеншілік
мәселелердің көтеріле бастауы Әлидің Қисса Жүсібімен байланысты деуге
болады. Әлиден кейінгі түрік ақындары Дұрбек, Науат да осы ізбен жырлаған.
Жүсіп пен Злиха тақырыбында қазақ ақыны Ж.Шайхулисламұлы қисса жазып,
Қазан баспаларынан бірнеше рет бастырып шығарады. Жүсіпбек дастанында
Дүрбектің дастанының негізгі оқиғасы сақталған. Жүсіп - Злиха дастаны
гуманистік идеяға, адамгершілікке, әділдікке, бауырмалдыққа, ізгілікке
үндейді. Негізгі идеясы – ел билеушілер арасындағы тәж бен тақ үшін, байлық
пен мансап үшін жиі – жиі болатын қанды соғыстардың, ағайын адамдар
арасындағы бақталастық пен алауыздықтың шектен тыс қатыгездіктің
зардаптарын паш ету.
Шығыс классикалық әдебиетінің нәзирагөйлік дәстүріне жете меңгерген,
гуманистік, ағартушылық бағыттағы тақырыптарды жырлаған ақын – Ш.Жәңгірұлы.
оның Назым чаһар дәруіш және Хикаят Орқа - Күлше дастардары бұрынғы
кезде Шығыс халықтары арасына кең тараған болатын.
Бұл екі дастан да ХІХ ғасырдың екінші жартысында түрліше атпен бірнеше
тілде жырланып келген. Мысалға, Чор Дарвеш яғни Төрт дәуріш хикаясының
қара сөзбен де, өлеңмен де жазылған нұсқалары бар. Олар өткен ғасырларда
Үндістанның Дели, Калькутта, Бомбей, Лахор, Аллахабад қалаларында жеке –
жеке кітап болып парсы тілінде бірнеше рет басылып шыққан. Ал, Бұхара,
Самарқан, Ташкент, Шахрисабз, Китаб және Қазан шаһарларының
баспаханаларында өзбек, тәжік, татар тілдерінде жарық көрген.
Шәді Жәңгірұлы Шығыс шайырларының салты бойынша Назым чәһар дәруіш
және Хикаят Орқа - Күлше дастандарын нәзирагөйлік әдісімен жазған. Бұл
хиссалардың тәжік, парсы, өзбек, ұйғыр тілдеріндегі нұсқаларын жетік
білген, олардың кейбіреулерін сюжеттік желісін өз дастандарына зор
шеберлікпен арқау еткен.
Осылайша Төрт дәруіш және Орқа - Күлше дастандарының өзіндік
ерекшеліктері бар. Мазмұны жағынан бай, композициялық тұрғыдан жинақы,
көркемдік жағынан шебер жазылған қазақ тіліндегі тұңғыш нұсқалары өмірге
келді.
Шәді Назым чәһар дәруіш дастанының кіріспесі мен ең соңғы бөлімінде
Төрт дәруіш тақырыбындағы нұсқалардың бұрын да көпшілікке әйгілі бірнеше
нұсқалары барын, олардың бір – біріне ұқсамайтындығын, өзінің сол
қиссалардан үйреніп, жаңа қисса жазып отырғандығын ескертіп:
...Қиссаның баршасы һәм еді мәшһүр,
Бірнеше нұсқаларда айтылып дүр.
...Мен дағы сонан көріп қисса қылдым,
Тыңдаған зерігер деп қысқа қылдым. (10, 7), - дейді.
Шәді Шығыс классиктері жырлаған тақырыптарды, сюжеттерді өзінше ой
елегінен өткізіп, қайта қорытып, қазақ топырағына лайықты, оқырманына жақын
етіп жырлады. Ол Шығыс ақындарына тән салт бойынша адамның ұлылығын
жырлады, ақыл – ойды, өнер – білімді көтере мақтады, оқырманды рухани
тазалыққа үндеді. Адамға жат мінез – құлықтардан аулақ болуға, махаббаттты,
сүйіспеншілікті құрметтеуге шақырды. Ақын өзінің гуманистік, ағартушлық
идеяларын оқушысына тартымды, түсінікті етіп жеткізу үшін кезінде Шығыс
үлгілі әдебиетінде кең тараған дәстүрлі тақырыптар, қызықты сюжеттермен
қатар, халықтың ауыз әдебиетіндегі сан түрлі ертегілер мен аңыз -
әңгімелерді де зор шеберлікпен пайдалана білді. Сөйтіп, ауыз әдебиетінің
бірқатар үлгілерін жазба әдебиетке енгізді. Шәді қараңғылықты, надан
діншілдікті, зұлымдықты, опасыздықты әжуа етті.
...Қазақ еліне кең тараған аса қызықты, көркем, қолтума дастандар,
термелер, өлеңдер жазған, ағартушылық бағыт ұстанған, ойшыл ақын. (4,
262).
Шәді дәстүрлі тақырыпқа шығарма жазудың Шығыстық әдісі –
нәзирагөйлікті жан – жақты меңгерген, оны қазақ топырағына лайықты етіп
белгілі дәрежеде дамыта түскен ақын. Ол дәстүрлі тақырыпты, сюжеттерді
образдарды, көріктеу құралдарын бетке ұстай отырып, мазмұны мен формасы
жағынан, идеясы мен сюжеті тұрғысынан мүлдем жаңа шығармалар жазды. (4,
271), - деді Шәді төре Жәңгірұлын зерттеген ғалым Н.Келімбетов.
Шәдінің Назым чәһар дәруішдастанында Азатбақыт, Хикаят Орда-
Күлшедегі - Мухсинша мен Сәлімше, Хикаят Халифа һарон – ар Рашид
кітабындағы Һарон Рашид, Хикаята Қамарзаман дастанындағы шаһзада
Қамарзаман ел – жұрттың қамын ойлаған, адамгершілікке бас иетін, данышпан,
әділ патшалар бейнесі. Мысалы, ғалымдармен, халықпен кеңесіп отыратын
Азатбақыт патша бейнесін былай суреттейді.
Бағзы уақыт үкім айтар тақта отырып,
Бағзыда ғалымдармен сұхбар құрып.
Бағзы уақыт ғылым – хикмен кітаптарын,
Оқыр еді һәр заманда назар қылып. (10, 5)
Халқына әділетті жария еткен патша Һарон Рашидті Шәді былай
сипаттайды:
Бағзы уақыт тәбділ етіп киімдерін,
Шаһарын жүрер еді кезіп бәрін.
Білінбей көшелерде түнде жүріп,
Халықтың жақсы – жаман білерді хәлін (4, 260).
Мұндай патшалар сыртқы көрінісі жағынан ғана патшаға ұқсайды.
Өздерінің мақсаттары, атқарған істері жағынан әдеттегі патшаға мүлдем қайшы
келеді. Халықтың асыл арманын жүзеге асыру үшін күреседі. Қарапайым елдің
арман – тілегінен туған осындай әділ патшалар бейнесі алғашқыда ертегілерде
пайда болды. Мысалы, Аяз би, ертегісіндегі хан бейнесін айтуға болады.
Көп уақытқа дейін қазақ әдебиеті зерттеушілерінің бір тобы қазақ
даласының Ресейге қосылуы бір ғана ағартушылық әдебиетін туғызды деп
біржақты пікір айтқан. Қазақ даласының Ресейге қосылуы Шоқан, Ыбырай,
Абайларды тудырып қана қоймай сонымен бірге қазақтың жазба әдебиетіне жол
салған еді. Қазақ халқының тарихы шығыс халқымен тығыз байланыста туып
дамыған . Т.Ізтілеуовтың Фирдоуси Шаһнамасын қазақ тілінде жырлауы қазақ
әдебиетінің зор табысы болды. Өйткені бұл сюжет қазаққа ертеден – ақ мәлім.
Осы дәстүрге Мәулікей, Ақылбек, Жүсіпбек қожа, Шәді төре, Тұрмағамбеттер
сансыз қисса жазған. Шығыс сюжеттерін қазақ топырағында қайта жаңғыртқан
ақындардың бірі Т. Ізтілеуов болды. Революцияға дейін Мың бір түн ,
Шаһнама, Тотынама сюжеттері бойынша Рауа бану, Тұтқын қаз, Мәрді
диқан, Әшкәбус, Данышпан қарт дастандарын, ал рабғузиден Лұқпан
хакім, Ата мен бала өлеңдерін жазған еді. Ол өз творчествасына өзек
болған нәзира дәстүрін Шаһнаманың қазақша вариантын жазу үстінде
тереңдете түсті (18,82)
ХХ ғасыр басындағы ақындар шығармашылығынан анық байқалатын бір нәрсе
– олардағы ой – пікір, көремдік дәреженің әртүрлілігі, ақындардың таным –
түсінігі, білім дәрежесі жөнінде бір деңгейде еместігі. Ғасыр басындағы осы
15-20 жыл ішіндегі қазақ поэзиясының ізденіс, құлшыныс белгілері ХІХ
ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі әлуеметік – саяси,
әдеби, мәдени жағдайлардың әсері еді.
Патшалы Ресей отарлау саясатын жүргізуіне орай халықтың бас
көреерлері, оқығандары тарапынан білімге ұмтылуы, ағартушылықпен айналысуы,
кіитап бастыруы, газет – журналдар шығару ісі алға қойылды. Мұның себебі,
бірінші Петрдің ресейдің шығысқа шығар жолында кілт пен қақпа деп
есептеген қазақ дласын басқару реформалары дүниегше келді. Патша
әкімшілігінің қазақ төрелерін ел билеудене шеттетіп қана қоймай, орыс
шаруаларын қазақ даласына жаппай қоныстандыруға жол ашты. Ресей патшалығы
қарудың күшімен қазақ жұртын дегеніне көндірді. Ол аз болғандай, 1908
жылдың 9 – маусымында Ресей империясының Министлер Кеңесі жер ісі және
жерге орналастыру Бас басқармасының сібірлік қазақтардың артық жерлерін
алып оны жалға беру және мәңгілік пайдалауға сату туралы жоспарын
мақұлдағаннан кейін, талай қазақ ауылдары өздерінің құнарлы қоныстарынан
жерлерге ығыстырылып көкіректерін шер қаптады. Бұл турасында ұлтжанды ақын
Ғұмар Қарашев ғасыр басында :
Уай, дүние – ай бұл күнде ...
Қара қазақ баласы
Қайткенде адам болады?
Шалқыған су, қалың ну
Еркін қоныс кең жайылым
Түсіне де кірмейді.
... Шалағай шаңқан боз үйлер,
Бетегелі бұйра, ну жерлер,
Бәрі кетті қазақтан,
Не дерге мұны болады?- деп толғанады (20, 323)
Қазақ жріне келіп орыс қоныстанушылардың орналасуына орай ХХ ғасыр
басында зарлана жыр төккендер тек бір – екі автормен ғана шектелмейді.
Солардың бірі – 1907 жылы Қазан қаласынан сарыарқаның кімдікі
екендігі атты кітап шығарған М.Ж.Көпеев. Ол былай толғанады:
Есіктен кіре алмайтын қра шекпен,
Орынды қақ жарып ап келді төрден.
Тұтқында сорлы қазақ қалмап па едің,
Қол оқйып, ақ қағазға басқан мөрден.
Адасып осы күнде қазақ қалды,
Бұрынғы ата – баба рәсімінен.
Жылқыға керек жерге егін салып,
Жер жыртып, мұжық қалмас кәсібінен
...Қазақтан баса көктеп жер алуды,
Ғадет қып алып еді крестьян.(21, 55-57)
Отарлаушы жұрттың өзінің шеңгеліне түскен халықтың ең алдымен дінін
өзгертуге жанын салып бағатыны хақ. Өйткені, дін өзгерген жерде
отарланушының бұрынғы ата – бабасы ұстанған ұлттық дәстүріне, тіліне деген
сезім кемімек. Сондықтан да отарлаушылар өздеріне тәуелді жұрттың дінін
өзгерттуге көбіне мүдделі болып келген. Пташа үкіметі де соның амалын жасап
бақты. Христиан дініне аудару үшін ақша беріп, қызықтыратын амал ойлап
тапқан. Бұл жайында Н.Орманбетов патшаның тағы бір политикасы өлеңінде :
Қырғыз, қазақ әр тапты,
Дініне салды шатақты.
Айтпаймыз сенде дін бар деп,
Біріңді бірің жалмап жеп,
Құдайдан сірә қорықпайсың
Ағашқа байлап әлемді
Келінің істер сәлімді,
Байқалады осыдан,
Ниеттерің сәл енді.
Сендерге таза діе таптық,
Боласың бізге ағайын (20, 327)
Бұл жолдардан қазақтардың жеті тсынан арғыата – бабаларының табынған,
ұстанған ейбір ырымдарын көлденең тартып, таза дін ондай болмайды, бізбен
бір жолда болып христиандық қабылдасаңдар оңды болады дейтін миссионерлер
ағзын айқын аңғарады да, дінін сатқандарды қүұдай құтқармайды деген
пікірмен өз ойын былай қорытады:
Елу сом беріп айнытып,
Тауып алды Дүзбайды.
Ендігі жолға лағынат,
Ағайынға қойып жаманат,
Іріп – шіріп босқа өлді
Білгенге осы ғибрат (20, 328) – дейді.
Енді Н.Келімбетовтің сөзімен түйіндеп айтар болсақ, Шығыс классикалық
поэзиясының қазақ әдебиетіне ықпал - әсерін сөз еткенде екі мәселені мықтап
ескерген жөн.
Біріншіден қазақтың кітаби ақындары мұсылмандық Шығыс халықтары
арасында кең тараған ежелгі аңыз - әфсаналар мен қисса – хикаяттарды ала
отырып, қазақ қауымының ұғым – түсінігіне мейлінше жақын қолтума, тың қисса
– дастандар жазды. Олар: Бозжігіт, Сейфілмәлік, Таһир - Зуһра,
Мұңлық – Зарлық, Жүсіп - Злиха, Шәкір – Шәкірат, Зияда - Шаһмұрат
т.б
Екіншіден, Шығыс классикалық поэзиясының нәзира дәстүрін жетік
меңгерген қазақтың бірқатар ғұлама – ақындары есімдері әлемге мәшһүр
Фирдоуси, Низами, Физули, Науай, Сағди, Хафиз, Жәми дастандарының сюжеттік
желісі мен образдар жүйесін, идеясы мен композициялық құрылысын негізге ала
отырып, қазақ оқырманының танымына лайықтап шығармалар жазды .
Ш.Құдайбердиевтің Ләйлі – Мәжнүн. Абайдың Ескендір поэмасы, Шәді
жәңгірұлының Төрт дәруіш, Орқа - Күлше, Т.Ізтілеуовтің Рүстем -
Дастан т.б көптеген дастандар қазақтың көркем сөз өнеріне жаңа мазмұн,
форма мен стиль әкелді. (4, 271), - дейміз.
ІІ тарау
Тұрмағамбет Ізтілеуов Қызылорда облысы, Қармақшы ауданына
қарасты қазіргі Ленин атындағы совхозда 9 – шілдеде дүниеге келген. Жас
шағынан Бұхараға барып, Мір Ғараб медрессесінде одан соң Көкілташ
медрессесінде араб, парсы шағатай әдебиетімен таныс болады. Оқуды аяқтаған
соң көп уақыт мұғалім болады. ХХ ғасырдың бас кезінде Сыр бойында жазба
түріндегі қисса, айтыс поэзиясы айрықша өріс алған кез еді. Т.Ізтілеуов осы
жаңалықтың басында тұрған адам. Сыр елінің айтыс ақындары мен шайырлары
Кете Жүсіп, Қаңлы Жүсіп, Нақыптар термені бір ұйқаспен жазатын болған.
Осындай шұбыртпалы ұйқасты Даңмұрын, Омар Шораяқұлы да Тұрмағамбеттен
үйренген еді.(19, 221)
Т.Ізтілеуовтің ақындық стилі Орта Азияның ортағасырлық реализмінен
туған. Тұрмағамбет сюжеттерінің өзі де шығыстық еді. Бұрынғы Түркістан
өлкесіне қараған Сырдария облысының Қазалы уездінде Қауңдария болысының
екінші ауылында Ақтайлақ кезең атанған мекенді жайлаған кіші жүздің Кете
руындағы ІӘзтілеу деген кісінің әйелі Жұпар босанып, дүниеге жас нәресте
келеді. Перзент көрмей дүниеден тұлдырсыз өткенім бе? деп өксіп жүрген
жалшы Ізтілеудің ауыл штіндегі жапырайған күркесіне жарқыраған сәуле
кіреді. Кеудеге жиналған барлық кірбің , қырсық – сарсықты отбасындағы осы
бір өмір қунаышы жуып шаяды. Жарықшақ көңілі ақ түйенің қарны жарылғандай
шаттыққа бөленеді. Күндік напақасын қара қазанға атып ұрып, қалт – құлт
етіпотырған жалшының үйінде дәл осы күні артына сақтаған артық үнемі де жоқ
еді. Сондықтан да қуанышы қойнына сыймаған Ізтілеудің дүйім жұртты
дүбірлете шақыруға, оларға ілтипат көрсетуге шамасы келмеді. Сәбиге молда
шақырып кітап аштыру, азан айттырып ат қойдыру сияқты сол кездегі ауылға
үрдіс – салттың бірін де істеген жоқ. Риясыз ата – ана жөргектегі бөбектің
бетіне мейірлене қарап тұрды да, нәрестенің нағашысы Ермағамбет ақынның
атына ұйқастыра : Мұның аты Тұрмағамбет болсын деп ырым жасайды. Бұл 1882
жылдың 9 шілдесінде қазіргі Қызылорда облысының Қармақшы ауданы Ленин
ауылында туған сыр бойының атақты ақыны Тұрмағамбет Ізтілеуовтің өмір
есігін ашқандағы нақтылы көріністері еді.
Тұрмағамбет ақынның балалық шағы Орта Азияға анадай болған – сырдария
өзені бойында, оның жағасындағы су жолы, керуен жолы, әрі осы өңірдің
орталығы Ақмешіт , Қармақшы, Қазалы қалаларында өтеді. Кір жуып, кіндік
кескен жері туралы С. Жиенбаев Жас қанат кітабында суреттеген:
Жалын боп өткекн ағаның,
Жарық етті жүрген дөңдері.
Жайқалып талы жағаның,
Жалтырып жатыр көлдері.
Ақынның әкесі – Ізтілеу Қызылбайұлы Қара шекпен аталған, малы жоқ
малайшықпен күнерткен адам. Ізтілеу ес біліп етегін жиғаннан Қызылдың
жигіне жақын Ақтікен деген жердің (қазіргі Жалағаш ауданына қараған) ат
шаптырым аумақты өңірін алып жатқан атақты бай – Жайлаубайдың Тұрғанбайы
деген кісінің батырағы болған.Тұрмағамбеттің жасы ор алтыға шыққанда әкесі
дүние салады.
Қаршадайынан қамқоршысыз қалған бала өмірдің ауырпалығын арқалап
жетімдіктің тақсіретін тартып, өтеді. Өткендегі сол тағдыр тауқыметін :
Кедей ем киім, тамақ зорға тапқан,
Жамаулы үйім жыртық қара құрым – деп баяндайды ақын бірөлеңінде.
Алғашқыда өз ауылындағы Алдашбай, Қожабай, Ораз деген ишан,
молдалардың көшпелі мектебінде оқып мұсылманша білім алады. Мұнан соң Қара
суды теріс ағызатын ғұлама – үлкен ахун деп сыр өңіріндегі елге аты
жайылған Тапал, Қалжан ахундардың медресесіне түсіп. Сабақ алады. Оқуда
қатарының алды болып алғыратанған, әрі от ауызды, орақ тілді ақындық
өнері бар шәкірт Тұрмағамбет оқытқан ұстаздарының ойын бөледі. Бұрын Бұхара
қаласындағы мәртебелі медересенің оқытушысы болған Қалжан ахун Бөлекбайұлы
(1857- 1916) Бұқарадағы жоғарғы оқу орнына түсу үшін Тұрмағамбеттің қолына
жолдама жазып береді.
Шығыс тілдерін үйрену, білуді үлкен өнер деп санайды. Оқыған кездерінде
араб, парсы тілдерін ғылыми тіл деп ұғынған Тұрмағамбет, ілім алуға ынтық
болған таудай талаппен ұшқан құстың қанаты атлағн сағымданған, сусыз шөл
дара – Қызыққұмның шағыл құмын толарсақтай кешкен керуеннің соңына еріп,
өзегі тала, ерні кезере Өзбексатндағы Бұқара қаласына әрең келіп жетеді.
Сол кездегі Таяу, Орта Шығыс және Орта Азия елдері үшін ұлық саналатын
қабырғасы ХҮІ ғасырда қаланған Бұқарадағы әйгілі оқу орны – Мир - Араб
медресесіне оқуға түседі. 1899 жылдан бастап сондағы Көкелташ
медресесінде оқиды. КСРО ның белгілі мәдениет қайраткері, Тәжік Ғылым
академиямының тұңғыш президенті, академик жазушы Садриддин Саидмұрадұлы
Айни да (1879 – 1955) осы жылы Көкелташмедресесінің студенті болатын.
Тұрмағамбет пен Садриддин алғаш осында танысады. Медересе оқушыларының
ішінлегі ой - өрісі озық айни ауылдан алысқа шықпаған Тұрмағамбетті
бөтенсімей бауырына тартады. Көп ұзамай – ақ онымен айрылмас дос боп
кетеді. Олар моллабача – студенттер арасында әдебиет үйінмесін
ұйымдастырып, оған жол – жоба көрсетіп жетекшілік етеді. Көкеелташ
медресесін екеуі бір мерзімде бітіріп, дипломды бірге алып шығады.
Кезінде орта Азиядағы көрікті қаланың бірі саналған Бұхара, оның
ғылым дүниесіне құлашын кең сермеуіне мүмкіндік береді. Көшпелі қазақ
жерінен Орта Азияның атақты қаласына білім іздеп келген Тұрмағамбет, оның
бай кітапханасынан Шығыстың ежелгі мол мұрасы – дарқан шығармаларын тауып
алып мейірлене оқиды. Әсіресе, арабтың Мың бір түн мен үндінің
Тотынама, Иранның Шаһнамасын, Омар Хаям, Хожа Хафиздің сұлу сазды нәзік
лирикасын, шайхы сағидің Гүлстаны мен Бостанын, Низамидің Ескендір -
намасын мен Құсырау – Шырынын, Науаидің Ләйлі – Мәжнүні мен Жеті
шұғыласын , Рудаки мен Физулидің, Жәми мен Беділдің хисапсыз мол
дүниелерін бас алмай қызыға оқып, құмарта сусындайды. Бируни, Әл Фараби ибн
сина, бабыр, Ұлықбек сияқты философтар мен тарихшылардың асыл қазыналарын
азық алу үшін олардың еңбектерін ерінбей ақтарады.
Әдепкіде медресе оқытушылары сахарадан келген қазақтың – жалбыр
шапан, жыртық тымақ Тұрмағамбетке менсінбей қарайды. Бірақ зор талант пен
мол білімді бойына терең дарытқан ол, өзінің оқуға зеректігі мен жалындаған
ақындық аршыны арқылы замандастарының көзіне түсіп оларды таңдандырады.
Медересені үздік бітіріп, шығыс тілдері – араб, фарсы, түркі – шағатайшаны
еркін меңгерген Тұрмағамбет осы тілдердегі жазылған Шығыс классикалық
шығармаларын өз халқына жеткізуді алдына мақсат етіп қояды. Осы кездері
Шығыс даналығы өнегесімен жазылған оқиғасы қызық поэмаларды жырлауға
көбірек бет бұрады. Революцияға дейін жазылған көп шығармаларының ішінде :
Рауа Бану, Мәрді диқан, Іскендір, Самұрық, Өгіздің хикаясы,
Бидай хикаясы немесе Данышпан қарт, Төрт дос, деген және басқа
дастандары Шығыстық көркем әдебиеттің аталы шығармалары – Шаһнама мен
Тотынаманың, Мың бір түн мен Ескендір наманың бөлімдері. Тұрмағамбет
ақын со кітаптарды оқып, өзін қызықтырған сондағы сюжеттерді негізге ала
отырып, қазақтың өз өлеңіндей, тыңдаушыларын тамсандыра оқиға хикая,
дастандар жазады. Оның :
О баста оқыған соң фарасы араб,
Жазушы ем хикая, жыр оған қарап,
Ұнатып оларымды – оқығандар,
Ішкендей есіруші еді шарап,-
деуі осы жайларға байланысты айтылған.
Бұхара қаласының оқуын тауысып дамолла дәрежесін алған Тұрмағамбет
1905 жылы өзінің туған жері Қуаңдарияға келеді. Ол мұмылман елдерінің
семинариясы саналатын жоғарғы оқуы – догматтық медрссесінен қадым үлгісі
бойынша білім алып шықса да, өмірін дін жолына емес, дүние тану ғылымына,
өнер жолы – ақындыққа арнайды. Өзі шыққан езілген халықтың мұңын мұңдап,
жоғын жоқтайды. Бұл туралы:
Күнің туды кедейлер!
Аяғына байлардың
Жүргеніңде басыла
Бас қосып енді бірігіп
Күн көрудің қамын қыл,
Бір – біріңе асыла, - деген еді.
Өз елі тұйғындай түлетіп, ерте қанаттандырған Тұрмағамбет Хорезмның
ежелгі бай мұраларынан өзіне нәр жинап жүйелі білімге ие болған ғұлама кісі
болса да басқа елге бет бұрмайды. Өзі ұшқан ұя – туған жердің топырағына
жыл құсындай қайта оралады. Қазақ даласында бұл кезеңдерде ашылған жаңа
мектеп, медреселер Б.Кенжебаев айтқандай: Қазақ арасынан сауатты, оқыған
адамдардың шығына , қазақтың жаңаша оқыған зиялыларының көбеюіне, халықтың
оянуына біраз себеп болды (34, 13). Тұрмағамбет те он ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...3 – 4
ІІ Негізгі бөлім
1. Қазақ әдебиетіндегі нәзира дәстүрі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5 – 21
2. Т.Ізтілеуов шығармашылығындағы
нәзирашылдық
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...23 – 57
ІІІ Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .57 – 58
ІҮ Пайдаланған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 59 – 60
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Заманның талабына сай қоғамымыз терең зерттеуді
қажет ететін күрделі мәселелерді үнемі алға тартып отырады. Солардың
ішіндегі алғашқы мәселенің бірі қазақ халқының рухани мұраларын саралап,
зерттеу жұмысы. Ата – бабаларымыздың сарқылмас қазынасы ұрпақ кеудесіне
ұлтық сезім ұялатып, тәрбилеу ісінде ерекше орын алады. Мұны іске асырмай
болмысымызды түйсініп, сана – сезімізді биіктету мүмкін емес.
ХІХ ғасырдың аяқ кезеңі мен ХХ ғасырдың басы қазақ даласындағы
өзгерістер кезеңі болды. Пташа отршылддарының зардабы басқару жүйесіндегі
өзгерістер, 1916 жылғы ұлт азаттық көтеріліс – осының бәрі қазақ
поэзиясында көрініс тапты.
ХХ ғасыр басындағы қазақ поэзиясы шығыстық сарындағы поэзиямен тығыз
байланысты. Ел аузындағы аңыз - әңгімелерді, шығыстық сюжеттерді қайта
жырлау нәзира дәстүрі арқылы жүзеге асты. Осындай шығыстық дәстүрді
қолдаушы Т.Ізтілеуовтың шығармалары көбіне осы сарында жазылады. Оның ірі
көлемді шығармасы Рүстем - Дастан және шағын көлемді шығармасы Мәрді
диқан, Рауа бану, Тұтқын қыз, Әшкәбус поэмаларын атауға болады.
Алайда, бірнеше ғасырдың зерттеулерін оқи отыратындығына көз жеткіздік.
Зерттелу деңгейі: Қазақ әдебиеттану ғылымында Нәзира дәстүрі, қазақ
әдебиетіндегі нәзирашылдық мәселесі әлі күнге толық, түбегейлі зерттеле
қойған жоқ. Нәзира дәстүрінің тарихына, ерекшелігіне қатысты орыс
ғалымдары, қазақ ғалымдаэры айтқан пікірлердің сараптай келгенде,
Нәзирашылдық дәстүрдің табиғатының әлі де ашылмаған қырларының мол
екендігін қанық болдық. Абай мұраларын зерттеу барысында М.Әуезовтың ұлы
ақын поэмаларына қатысты айтқан Нәзира дәстүрінің өзіндік ерекшелігі мол,
көркем дүние ретінде қарау қажет екендігін ескерткен пікірінің маңызы
ерекше. Кейбір зерттеу еңбектерінде нәзира дәстүрі аударма дүние ретінде
қарастырылады. Бұл пікір бірнеше ғасырлық тарихы бар нәзира дәстүрінің
ауқымы мен қарымын тарылтады деп есептейміз. Белгілі ғалым А.Қыраубаеваның
Қазақ әдебиетіндегі шығыстың қисса-дастандардың түп-түркіні мен
қалыптасуы атты докторлық диссертациясында нәзира дәстүрі жайындағы
айтылған пікірлердің де орны ерекше.
Өз кезегінде тақырыпқа қатысты бұрын-соңды өз еңбектерінде пікір
білдірген Б.Кенжебаев, Р.Бердібай, М.Мырзахметов, Н.Келімбетов ,
Б.Әбдіғазиев т.б сындыв ғалымдар пікірлерін де негізге алдық.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты-
ТР.Ізтілеуовтың шығармашылығындағы нәзира дәстүрінің ерекшелігін тану үшін
оның дастан, поэмаларын зерттеп, талдау жасадық. Осының негізінде ақынның
әдеби мұрасына тиісті бағасын беру. Мақсатты жүзеге асыру үшін мынадай
міндеттер қойылды:
- ақындық шеберлігін шыңдаудағы тәрбие алған мектептерін анықтау;
- қоғамдық өзгерістерге, өмірге ой толғаныстарының мәнін ашу арқылы
ақынның жеке тұлғасын тану;
- ақынның өзіне дейінгі ақындардың шығыс дәстүріндегі шығармаларының
ерекшелігімен таныс болып, өзіндік бағытын айқындау барысындағы
көркемдік ізденістеріне талдау жасау;
- дастан, поэмалардың варианттарын салыстырып, Т.Ізтілеуовтың нәзирашыл
ақын ретіндегі шеберлігі мен ерекшелігін тану;
Жұмыстың жаңалығы. Ең көлемді шығармалардың бірі
Т.Ізтілеуовтың Рустем-Дастан жырының ғылыми айналымға түскен нұсқасын
(2004), түпнұсқамен салыстыра отырып талдау жасау . 1961 жылы жарық көрген
Рустаем-Дастан жырына енбей қалған бөлімдеріне арнайы талдаулар жасалып,
тұжырымдар ұсынылды.
Жұмыстың құрылымы. Кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Көлемі. 60 бет.
І тарау
Қоғамдық ой – сананы қайта құрып жатқан бүгінгі таңда қазақ
әдебиетінің өзге халықтар көркем сөз өнерімен сан ғасырлық байланыстарын,
тарихи туыстығын танып - білудің мәні ерекше. Қазақ әдебиетінің шығыс
классикалық поэзиясымен арасындағы осындай байланыс негізінен нәзира
дүстүрі арқылы жүзеге асты.Тарихы тағдырлас, тілі, салт – санасы жақын
халықтардың әдебиеттегі өзара байланыстың сыры мен қырын ғылыми негізде
білген жөн. Соның өзінде көркем әдебиетте нәзира дәстүрінің тың туынды
тудыртын қасиетін есте ұстау керек. Бұл турасында атақты ғалым Н. И.Конрат
: Бір халықтың әдебиеті екініші халықтың әдебиет әлеміне тек екі жолмен
яғни шығарманың түп нұсқасы және аудармасы арқылы ғана енеді деп ойламау
керек. Әлемдік әдебиеттер байланысының тарихы мұнан басқа да формалары бар
екенін дәлелдеп отыр. Мұндай формалардың бірін – бірі халықтың қаламгері
жазған шығарманың мазмұны мен мәнін басқа бір халықтың сөз зергерлері
творчествасы арқылы қайта тудыру болып табылады. Орта Азия, Иран және
алдыңғы Азия әдебитінде осы форма айрықша кең өріс алды.(1,343) - деген
болатын.
Нәзира дәстүрінің барлық көркемдік заңдылықтары негізінде жазылған
бірқатар қазақ әдебитетінің шығармалары аударма ретінде қарастырылып жүр.
Соның салдарынан қазақ топырағына лайықталып, нәзира дәстүрімен жазылған
мазмұны терең, көркемдік дәрежесі жоғары ғажайып туындылар әдебиет
тарихынан өзінің тиісті орын ала алмай жүр. Осы тұста Абай, Шәкәрімнің
туындыларын және Әбілқасым Фирдоусидің (940-1030) Шаһнамасынан аударылған
деп жүрген Тұрмағамбет Ізтілеуовтің (1882 – 1939) Рүстем - Дастанын тағы
басқа ақындардың тындыларын айтуға болады. Кезінде М. Әуезов Рүстем -
Дастанды аударма емес, қазақтың төл туындысы деп санағанын білеміз және
осы пікірді құптайтын ғалымдар да жеткілікті.
Кейбір әдебиет зерттеушілері қазақ поэзиясындағы еліктеу
категориясын теріс түсіндіріп жүр. Көркем әдебиеттегі еліктеудің сыртықы
формасын көріп, ішкі табиғатындағы өзгерістерді аңғара бермейді. Соның
салдарынан нәзира дәстүрін еліктеу құбылысы деп бағалайды. (4, 204) дейді
Н.Келімбетов. Бертельс Е.А еліктеу категориясы туралы өте құнды пікір
айтқан. Оның пікірінше, әлемдік әдебиетте Ескендір туралы жазылған екі
жүзден астам поэма бар екен. Алайда, әрқайсысының айтар ойы, идеялық бағыты
бір – біріне ұқсас емес: разбор этой поэмы убедительно показывает, как
неправильно называт назира подражанием, ибо самая сущность этого явления
отнюдь не в подражний, а в том новом, что поэт выносит тему, причем эти
изменеия приводят сплошь и рядом изменению всей концепций, (2,115) – деп
жазды. Сондықтан да, Шәкәрім Құдайбердиевтің Ләйлі – Мәжнүн поэмасын да
осы көзқарас тұрғысынан дұрыс бағалай біліуміз қажет. Шәкәрімнің Ләйлі –
Мәжнүнін кезінде М.Әуезов Ташкентте шығатын Шолпан журналында (1922 ж,
№2-3; 1923 ж.№4-5) жариялап, оны нәзирагөйлік дәстүр бойынша жазылған қазақ
поэзиясының төл туындысы деген еді.
Ләйлі – Мәжнүн поэмасын кең көлемде жырлап, дастан жазған
әзірбайжанның ұлы ақыны Ілияс Низами (1141 – 1209). Одан кейін осы
тақырыпта жырлаған үнді ақыны Х.Дехлеви (ХІІІ ғ) мен парсы – тәжік ақыны
Әбдірахмен Жами (ХҮ ғ) болды. Сондай – ақ ХҮ ғасырдың екінші жартысында
өмір сүрген өзбектің ұлы ақыны Әлішер Науаи (1441 – 1501) да осы сюжет
бойынша дастан жазды. Әйтсе де, бұл шайырлардың жазған туындылары Физули
жазған Ләйлі – Мәжнүн поэмасымен тең түсе алмаған. Оның дастаны көзі
тірісінде – ақ бүкіл әлемге әйгілі болады. Сол себеті де Ш.Құдайбердиев
(1858 – 1931) Ләйлі – Мәжнүннің Физули жырлаған нұсқасын таңдап алады.
Ондай ғып еш бәйітші жаза алмаған,
Нақышын шын келтіріп, қаза алмаған.
Кітабін Физулидің іздеп тауып,
Кез болды былтырғы жыл азар маған. (3, 350) –
деп жазады Шәкәрім. Соның өзінде қазақ ақыны өзінен бұрын Физули жазған
дастанның жемісін ала отырып, бұл тақырыпты өзінше жырлады.
Б.Әбдіғазиев: Физулден аудардым дегенімен бұл шығарманы аударма деу
қиын. Дұрысы – Шәкәрімнің Ләйлі Мүжнүнүі Шығыстыңі, әйгілі ақын мен
жарыса отырып, нәзира үлгісінлегі туындатқан төл шығарма деуге лайық (15,
59). Өз оқырманының талғам түсінігін, өзі өмір сүріп отырған дәуір
еркешліктерін мықтап ескерген. Мұның өзін дастанға енгізілген өзгерістер
мен толықтырулардан көреміз. Мысалы, Физули дастаны прозалық кіріспе сөзбен
басталып, авторлық баяндау толғау – жыр арқылы берілген. Шәкәрімде мұндай
кіріспе жоқ.
Физули дастанның әр тарауынан кейін авторлық монолог арқылы өз ойын
қорытып, түйіндеп отырады. Қазақ ақыны ол жерін қажет етпеген. Сондай – ақ
қазақша дастанда Физули нұсқасының соңғы тарауы берілмеген. Осы соңғы
тарауда Физули жарық дүниеде қосыла алмай, арманда кеткен ғашықтардың
жұмақтағы өмірін жыр еткен болатын.
Шәкәрім Құдайбердиев жазған Ләйлі – Мәжнүн поэмасы шайыр Физули
туындысына өзінің сюжеті жағынан, композициясы жағынан, бейнелеу құралдары
бойынша да жақын. Алайда мәселе Е.Э.Бертельс айтқандай құрғақ еліктуде
емес, Шәкәрімнің осы тақырыпқа енгізген өзіндік жаңалықтарында болса керек.
Нәзира дәстүрін ұлы Абайдың өзі де терең меңгеріп, шығармалар
жазғанын әдебиет тарихынан таныспыз. Абай сол – дәстүрді жақсы біліп қана
қоймаған, қолданған да (8,182) – дейді ұлы Мұхтар Әуезов.
Абай дамытқан нәзирагөйлік белгілер туралы айтқанда, ең әуелі
Ескендір поэмасы еске түседі. Абай бұл сюжетті өзінше жырлап, жаңаша
философиялық тұжырым айтты. Абайдың Ескендірі Фирдоуси, Низами, Әмір
Хосрау, Жәми, Науаи жырлаған Ескендірге ешқандай ұқсамайды. Шығыстың
классиктері оны барынша мадақтап, халықтың қамқоршысы етіп көрсетсе, Абай
елді зар жылатқан жаулап алушы, тиран ретінде суреттейді.
Шығыс поэзиясы мен қазақ әдебиетінің арасындағы әдеби байланысты
зерттеуші ғалым Ө.Күмісбаев Фирдоуси жырлаған Ескендір бейнесі мен Низами
жырлған Ескендірдің айрмашылықтарын тауып айтқан. Ол: Фирдоуси жырлаған
Ескендір байырғы Иран аристократиясының көзқарасын білдіретін жаужүрек
батыр, қызықты қанды шайқастарды іздеген қаһарман, ал Низами жырлаған
Ескендір әділ қоғам орнатушы, яғни зорлық – зомбылығы жоқ барлық адамдар
тең құқықты болып келетін идеал мемлекет құрушы қайраткер (9, 186 -187) ,
- деген болатын.
Абайдың осындай туындыларын кейбір зерттеушілер аударма деп қарайды.
Ондай сыншылар Абайды аудару барысында еркін кеткен, тіпті өз жанынан
көп қосып жіберген деп сынайды. (4, 207) – дейді бұл жөнінде Келімбетов.
Ал, Әуезов о баста мұнда ескеріп былай деген еді : Адамгершілік,
ақтық, шындық, мінезділік жөнінде өзі ұсынған жолдарын белгілі бір аңыз
арқылы тағы да көңілге қонымды етіп таныта түсуге талап етеді. Сол жөнде
Абай да Низами, Навой, Физули сияқты өзі кәдірлеген классиктердің
нәзирагөйлік үлгісін творчествалық жолмен пайдаланып қолданған дейміз (9,
187)
Абай өз поэмасында Ескендірдің қылмысты әрекеттерін, тойымсыздығын
үсті – үстіне айқындай түседі.
Ескендір елде алмаған хан болмады,
Алған сайын көңілі бір қоймады.
Араны барған сайын қатты ашылып,
Жердің жүзін алуға ой ойлады. (12, 130)
Жер – жаһанды соғыспен жеңіп алған Ескендір шатқал ішіндегі алтын
қорғанның қақпасын аша қаһарға мінеді. Сонда қақпа күзетшісі Ескендірге :
Мықтымен деп мақтанба, ақыл білбең,
Мықты болсаң өзіңнің нәпсіңді жең. (12, 132) –
дейді. Осы мәтінде үлкен дидактика жатыр. Қазақтың дүниетанымына өте жақын,
себебі осыған ұқсас мақалды қазақ баласы жақсы біледі: Жауды жеңген жарты
батыр, Өзін жеңген нағыз батыр. Абай осылайша өз оқырманын білдіртпей
тәрбиелеп отыр. Оның данышпандығы да осында. Сонымен бірге Ескендір
поэмасында өзіндік жаңалығы да бар. Әлемдік әдебиетте Абай бірінші болып
адамның көз сүйегі жөніндегі символдық теңеуді пайдаланған. Низамидің
Ескендірнаме дастанында осыған ұқсас эпизод бар. Онда Ескендір жорық
жасап, қараңғы – түнек еліне барғанда құдайдың хабаршысы Жебірейіл періште
оған кішкентай тас береді. Жарық дүниеге қайтып оралғанда Ескендір әлгі
тасты таразыға салады. Екінші жағына алтын – күмісті үйсе де тас ауыр
тартады. Сонда адамның күлін сеуіп жібергенде ғана таразы теңеледі. 13,
377), - делінген Н.Келімбетов зерттеуінде.
Абайдың поэмасында таразының бір жағына адамның көз сүйегін, екінші
жағына бар алтын – күмісті салады. Сүйек тұрған жақ сонда ауыр болады. Бұл
жұмбақтың шешімін Аристотель табады. Ол бір уыс топырақ алып, әлгі сүйекке
шашып жібергенде ғана алтын – күміс салынған жақ сарт етіп басып кетеді.
Көз сүйек болса жерге ұшып түседі. Осы оқиғасымен Абай адамның көзі өлгенде
ғана дүниеге тоятынын, адамды – адам ететін қанағат екенін айқындап айтып
кетеді.
Нәзира дәстүрінің басты талабының бірі – жаңа ой қосу, жаңалық
енгізу. Абайдың жаңалығы адамның көз сүйегі жайлы оқиға. Осындай тың
ойлар, эпизодтар шығарманы мүлде түрлендіріп жібереді.
Осы арада М.Әуезовтың нәзира дәстүрі жөніндегі пікірін еске алайық:
Көпке мәлім болған тарихи шындықтар бойынша Шығыста бір классик жырлаған
тақырыпты келесі буында, тағы бір Шығыс ақыны қайталап, әңгме ететін тың
дастандар шығаратын дәстүр бар еді
...Олар біреуінің тақырыбын біреуі алуды заңды жол еткен. Тек
алдыңғының өлеңін алмай, және көбінше алдыңғы айтқан оқиғаларды негізінде
пайдаланса да көп жерде өз еркімен өзгертіп, тыңнан шығаратыны болады.
Бұлайша бір тақырыптың әр ақында қайталануы еш уақытта аударма деп танылуы
керек емес. Ол өзінше бір қайта жырлау, тыңнан толғау немесе ақындық шабыт
– шалым сынасып, жырмен жарысу есепті бір салт еді. Шығыс поэзиясы бұл
салтты заңды деп біліп, осы дәстүрге Нәзира, Нәзирагөйлік деп атау да
берген. (5, 150), - осы пікір бізге дәл бағыт беретінін ескерген жөн
болар.
Сонымен нәзира дәстүрі сан ғасырлық әдеби құбылыстарды өз ішінде
қамтып, көркемдік көріністері бір – бірінен туынап жататын ұзақ мерзімді
тарихи процесс. Әзірбайжан халқының ұлы ақыны Ілияс Низами ХІ ғасырда
өзінің тақты Хұсрау мен Шырын поэмасын жазды. Арада үш ғасырдан астам
уақыт салып Дешті – Қыпшақ даласында қыпшақ ақыны Құтбтың (ХІҮ) Хұсрау -
Шырын дастаны жазылды. Әрине, Құтб ақын өз жырын Низами жазған дастанды
бетке ұстап, соның негізінде жазған болатын. Құтбтың қыпшақ тілінде жазған
дастаны Низами поэмасының аудармасы емес, ол қыпшақ даласындағы қоғамдық -
әлеуметтік мәселелерді жаңа тарихи жағдайда сөз еткен тың туынды еді.
Хосрв и Ширин Кутба с одноименной поэмой Низами на первый взгляд может
создать впечетление, что мы имеем дело с плохо переведенными отрывками из
сочинения азербайжанского поэта. (7, 140 – 150)
Низами поэмасында байлыққа малынған патша сарайларының сән –
салтанаты, дүние – жиһаздары, алтын – күміс бұйымдары, көрікті кілемдері,
бектер, сұлтандар, ханзадалар көп көрініс тапқан. Ал, Құтб ақынның
дастанында негізінен көшіп – қонып жүрген көшпенділердің сан қырлы ғұмыры,
көркіне көз тоймайтын көрікті жайлау мен көлдер, асқар таулар, малы төлдеп
шулап жатқан ауыл бейнесі, той кезіндегі ат жарыс, жамбы атыс тағы басқалар
шеберлікпен суреттелген. Вместо жизни двора Сасанидов он показывает черты
быта Золотой Орды. (6, 132)
Бұл екі дастанның көлемі де бір – бірінен айырмашылығы үлкен. Низами
жазған Хұсрау мен Шырын поэмасы жеті мың бәйіттен тұрса, Құтбтың
шығармасы небәрі төрт мың жеті жүз қырық бәйіт болып келеді.
Низами Хұсрау мен Шырын арасындағы мөлдір махаббатты жырлау арқылы
таққа таласып, өзара қырық пышақ болып жатқан Иран елінің қоғамдық
проблемаларын сөз етсе, қыпшақ ақыны осы сюжетті толғау арқылы Алтын Орда
мемлекетіндегі келесі мәселелерді ортаға салады.
Алтын Орда дәуірінде жасалған әдебеиетте нәзира, нәзаригөйлік үрдісі
дамыған болатын. Гәзирагөйліктің негізгі рекшелігі – шығыста бұрыннан
тараған сюжеттерді қайталай жазу. Бұған Әлидің Қисса Жүсібі, Рабғузидің
қисссаси рабғузиі, Катибтің Жұмжұма, Құтбтың Хұсрау уа шырын, Сайф
сарайдің Гүстан бит түрки шығармалары жатады(16, 128) – деп А.Қыраубаева
осы рәзира дәстүрі туралы біраз мағлұматтар береді. Ғалымның тұжырымдауынша
ақындардың өткенге үңілу, шығарма сюжетін қайталауының басты себебі –
оянушылықтан туған. Бұрыннан белгілі сюжеттерді қайта жырлау, өткенге
үңілу, тарихи тамырдарды іздеу – оянушылықтың белгілері болсағ оның
әдебиеттегі көрінісі ретінде нәзираны айтуға болады.
... Бұл көне дәстүр араб тіліндегі әдби үрдіс ретінде тарап, араб
халифаты қарамағынан шығып, Саманид патшалығы құрыла бастаған парсы
әдебиетінде қайта жаңғырды. Ал түркі – қазақ әдебиетінде Алтын Орда
мемлекетінің негізінде негізгі әдеби үрдіске айналады. Нәзираның негізгі
тақырыптары әлі қол үзіп кетпеген араб сюжеттері және оны жаңғыртқан парсы
қисса-хикаялары болғанымен, ол түркі оянушылығымен астарласып кетті (16,
128-130), - дейді.
Біздер осы арқылы нәзира дәстүрі бр күнде өмірге келмегенін, бұл
көркемдік салттың сан ғасырлық тарихы бар екенін ескеруіміз қажет.
Н.И.Конрадтың Әдеби байланыс – тарихи категория деп айтуы тегін болмаса
керек.(1, 336)
Қазақ поэзиясындағы нәзира дәстүрінің өзіндік ерекшеліктерін терең
танып – білу үшін Шығыс поэзиясының алып шайырлары көтерген тақырыптар мен
идеяларды ғылыми негізде таныған жөн. Шығыс шайырлары көтерген ең басты
идея – адамға тән абзал қасиеттерді мойындау, қастерлеу. Ал, бұл гуманистік
әебиеттің негізгі қаһарманы – жеке бас бостандығы бар, жан – жақты ерікті,
азат адам, ғылымның сан түрлі салаларын игерген ғалым, шеберлігімен жұртты
сүйсіндірген өнерпаз, парасатты, мейірбанды жандар. Бұл ақындар – бүкіл
әлем о баста адам үшн жаратылған, бар тіршіліктің қайнар көзі – адам,
дүниедегі басқа нәрселердің барлығы да адамға қызмет ету үшін, оның бақытты
болуын қамтамасыз ету үшін жаратылған деген қорытындыға келеді. Шығыстың
гуманист ақындары адамның моральдық тұрғыдан таза, кіршіксіз, әдепті, әрлі,
сыпайы, өнегелі, ұстамды болуын талап етті. (4, 210)
Нәзира дәстүрін жетік меңгерген қазақтың бірқатар ақындары Шығыс
хикаяларының желісіне ғажайып дастандар жазғаны белгілі. Олар: А.Сабалұлы,
Ш.Жәңгірұлы, Ж.Шайхулиисламұлы, Ораз молда, А.Мұхамедиярұлы, Майлықожа,
Мәделі, т.Ізтілеуов сияқты Шығыс классикалық дәстүрінде тәрбиленген сөз
зергерлері жоғарыда аталған гуманистік идеяларды ту етті. Олар түрлі
шығармалардың сюжет желісін пайдалана отырып, өздері өмір сүрген дәуірдің
маңызды қоғамдық - әлеуметтік мәселелерін көтере білді. Мысалы, Бозжігіт
дастаны – қазақ, өзбек, татар, халықтары арасына кеңінен тараған әдеби
туынды. Алғаш рет 1842 жылы ел аузынан жазылып алынды. Қазақ арасына кең
тараған нұсқасы 1870 жылы академик В.Радлов жинағында жарияланды. Бұдан
кейін де Бозжігіт болып басылды. Қазақ ауыз әдебиеті мұраларын жинау
ісіне көп еңбек сіңірген орыс зерттеушісі А.Васильев 1901 жылы Бозжігіт
дастанын Дала уалаяты газетінде, Тургайская газетада орыс және қазақ
тілінде жария етті. 1911 жылы бұл дастанды А.Сабалұлы өзінше өңдеп,
Қазан баспасынан жеке кітап етіп шығарды.
Бозжігіт дастаны сюжет жағынан Қозы Көрпеш – Баян сұлу жырымен
сарындас. Осы дастанның оқиғасы да Қозы мен Баянның махаббатын еске
түсіреді. Яғни екі ғашықтың Бозжігіт пен Қарашаштың қосылуына қыздың әкесі
қарсылық көрсетеді. Ол өз қызын хан баласы Зитүнге ұзатпақ болады да, сарай
қызметкерлерімен ақылдасып, Бозжігітті өлтіртеді. Қарашаш бұған шыдай алмай
сүйген жарының моласында өзін мерт қылады. Мұндағы мәселе ХІХ ғасырдың аяғы
мен ХХ ғасыр басындағы әлеуметтік жағдай еді. Сол кездегі ата – ананың өз
қызын жасы егде кісіге болмаса, өзі сүймейтін кісіге қалың малына бола
қосып жіберуі болатын. А.Сабалұлы дастанда осы көріністерді көрсете білген.
Сейфүлмәлік - қазақ арасына кең тараған, Мың бір түн сарыны
бойынша алғаш жазылған көркем дастандардың бірі.
Сейфүлмәлік кітабының алғашқы басылымы түркі тілдес халықтарға ортақ
– шағатай тілінде 1907 жылы Қазан қаласындағы университетте баспасынан
жарық көреді. Академик В.Радлов осы дастанды 1870 жылы қазақ халқының әдеби
мұраларына арналған жинағының үшінші томында жариялаған еді. Дастанның осы
нұсқасы 1903, 1908 жылдары Ж.Шайхулисламұлының атымен осы баспадан екі рет
басылып шықты.
Мұнда басты идея екі жастың ғашықтығы жайлы мәселе. Жоғарыда айтылан
А.Сабалұлының мақсаты мен үндес. Себебі дәл осы дәуірде басты мәселе шын
махабатқа жете алмау болса керек. Бұл жөнінде М.Сералин де Гүлкашима
поэмасында айтып өтеді:
Күйеуге қыз бергенде қазақ халқы,
Сөйлеспек қалың малды ауыл салты.
Лайық па қыз күйеуге, күйеу қызға,
Бұл жерін ескермейді ешбіреу де.
Қыз беру, келін алу біздің жақта,
Мал алып, мал сатқандай бұл да сауда.
Бай болса күйеу жағы дүниеге мол,
Көп малдың арқасында алады жол.
Бір надан шаруаның болса малы,
Қыз алар он бес жасар кәрі шалы.(14, 224)
Жүсіп – Зылиха - Алтын Орда дәуірі әдебиетінің аса көрнекті өкілі
Дүрбек ақының қыпшақ – оғыз тілінде жазған дастаны. Бұл дастанды ақын 1409
жылы жазған. Дүрбек дастанның негізгі оқиғалық желісін Жақып деген
пайғамбардың он бір баласы арасындағы күншілдіктен туған оқиғаларды
баяндаудан тұрады.
Дастанның формасы пайғамбарлар, әулие – періштелер, патшалар өмірінен
жазылған туынды сияқты көрінеді. Шындығында Дүрбек ежелгі аңыз сюжетін
негізге ала отырып, өзі өмір сүріп отырған дәуірдің көптеген көкейтесті
мәселелерін көтергенін аңғарамыз. Ол Алтын Орда мен Мауреннахрда ХІҮ- ХҮ
ғасыларда орын алған кейбір тарихи оқғаларды Жүсіп - Злиха дастанына
идеялық өзек етіп алған. Әлем әміршісі Темір патша 1405 жылға қаңтардың 19
күні Отырар қаласында кенеттен қайтыс болады. Әмір Темір ұрпақтары тақ пен
тәжге өзара таласып, бүкіл Мауреннахр өңірін ұзақ жылдар бойы қанды шайқас
алаңына айналдырады. Осы соғыс Темірдің баласы Шахрух пен немересі Халил
арасында 1409 жылы Балх қаласы үшін болған еді.
А.Қыраубаеваның еңбегінде Жүсіп Злиха деген атпен белгілі болған
дастанды Дүрбек пен Науидан бұрын жазған дегенді айтады. Бұл южеттің
негізін ежелгі мифтерден, Таурат пен Інжіл, Құран оқиғаларынан алып, алғаш
түрік әдебиетінде ХІІІ ғасырда тірілткен адам - Әли (16, 133) деген еді.
Осы Әлидің Қисса - Жүсібіне пікір айтқан Бертельс Е.Э: Әли апрсылық
туынждыгерлердің ізімен кеткен жоқ. Өз халқының өлең үрдісін сақтай отырып,
шығармасын төрттаған түрінде жазып шыққан. Бұл өлең түрі бірқатар түрік
тайпаларында қазір де қолданылады (17, 271) – деп Әлидің шығрмасын растап
береді. Демек, Алтын Орда дәуірінде Жүсіп - Злиха дастаны ХІІІ ғасырда –
ақ жазылғаны белгілі болды.
Әли де шығармасын араб – парсы тіліндегі кітаптардан алғандығын
көрсете кеткен екен:
Жүсіп пайғамбар қылдық аян,
Араб – парсы тіліндегідей баян (16, 135)
Сонымен бірге түрік әдебитінде көне мифтердің ішінен сүйіспеншілік
мәселелердің көтеріле бастауы Әлидің Қисса Жүсібімен байланысты деуге
болады. Әлиден кейінгі түрік ақындары Дұрбек, Науат да осы ізбен жырлаған.
Жүсіп пен Злиха тақырыбында қазақ ақыны Ж.Шайхулисламұлы қисса жазып,
Қазан баспаларынан бірнеше рет бастырып шығарады. Жүсіпбек дастанында
Дүрбектің дастанының негізгі оқиғасы сақталған. Жүсіп - Злиха дастаны
гуманистік идеяға, адамгершілікке, әділдікке, бауырмалдыққа, ізгілікке
үндейді. Негізгі идеясы – ел билеушілер арасындағы тәж бен тақ үшін, байлық
пен мансап үшін жиі – жиі болатын қанды соғыстардың, ағайын адамдар
арасындағы бақталастық пен алауыздықтың шектен тыс қатыгездіктің
зардаптарын паш ету.
Шығыс классикалық әдебиетінің нәзирагөйлік дәстүріне жете меңгерген,
гуманистік, ағартушылық бағыттағы тақырыптарды жырлаған ақын – Ш.Жәңгірұлы.
оның Назым чаһар дәруіш және Хикаят Орқа - Күлше дастардары бұрынғы
кезде Шығыс халықтары арасына кең тараған болатын.
Бұл екі дастан да ХІХ ғасырдың екінші жартысында түрліше атпен бірнеше
тілде жырланып келген. Мысалға, Чор Дарвеш яғни Төрт дәуріш хикаясының
қара сөзбен де, өлеңмен де жазылған нұсқалары бар. Олар өткен ғасырларда
Үндістанның Дели, Калькутта, Бомбей, Лахор, Аллахабад қалаларында жеке –
жеке кітап болып парсы тілінде бірнеше рет басылып шыққан. Ал, Бұхара,
Самарқан, Ташкент, Шахрисабз, Китаб және Қазан шаһарларының
баспаханаларында өзбек, тәжік, татар тілдерінде жарық көрген.
Шәді Жәңгірұлы Шығыс шайырларының салты бойынша Назым чәһар дәруіш
және Хикаят Орқа - Күлше дастандарын нәзирагөйлік әдісімен жазған. Бұл
хиссалардың тәжік, парсы, өзбек, ұйғыр тілдеріндегі нұсқаларын жетік
білген, олардың кейбіреулерін сюжеттік желісін өз дастандарына зор
шеберлікпен арқау еткен.
Осылайша Төрт дәруіш және Орқа - Күлше дастандарының өзіндік
ерекшеліктері бар. Мазмұны жағынан бай, композициялық тұрғыдан жинақы,
көркемдік жағынан шебер жазылған қазақ тіліндегі тұңғыш нұсқалары өмірге
келді.
Шәді Назым чәһар дәруіш дастанының кіріспесі мен ең соңғы бөлімінде
Төрт дәруіш тақырыбындағы нұсқалардың бұрын да көпшілікке әйгілі бірнеше
нұсқалары барын, олардың бір – біріне ұқсамайтындығын, өзінің сол
қиссалардан үйреніп, жаңа қисса жазып отырғандығын ескертіп:
...Қиссаның баршасы һәм еді мәшһүр,
Бірнеше нұсқаларда айтылып дүр.
...Мен дағы сонан көріп қисса қылдым,
Тыңдаған зерігер деп қысқа қылдым. (10, 7), - дейді.
Шәді Шығыс классиктері жырлаған тақырыптарды, сюжеттерді өзінше ой
елегінен өткізіп, қайта қорытып, қазақ топырағына лайықты, оқырманына жақын
етіп жырлады. Ол Шығыс ақындарына тән салт бойынша адамның ұлылығын
жырлады, ақыл – ойды, өнер – білімді көтере мақтады, оқырманды рухани
тазалыққа үндеді. Адамға жат мінез – құлықтардан аулақ болуға, махаббаттты,
сүйіспеншілікті құрметтеуге шақырды. Ақын өзінің гуманистік, ағартушлық
идеяларын оқушысына тартымды, түсінікті етіп жеткізу үшін кезінде Шығыс
үлгілі әдебиетінде кең тараған дәстүрлі тақырыптар, қызықты сюжеттермен
қатар, халықтың ауыз әдебиетіндегі сан түрлі ертегілер мен аңыз -
әңгімелерді де зор шеберлікпен пайдалана білді. Сөйтіп, ауыз әдебиетінің
бірқатар үлгілерін жазба әдебиетке енгізді. Шәді қараңғылықты, надан
діншілдікті, зұлымдықты, опасыздықты әжуа етті.
...Қазақ еліне кең тараған аса қызықты, көркем, қолтума дастандар,
термелер, өлеңдер жазған, ағартушылық бағыт ұстанған, ойшыл ақын. (4,
262).
Шәді дәстүрлі тақырыпқа шығарма жазудың Шығыстық әдісі –
нәзирагөйлікті жан – жақты меңгерген, оны қазақ топырағына лайықты етіп
белгілі дәрежеде дамыта түскен ақын. Ол дәстүрлі тақырыпты, сюжеттерді
образдарды, көріктеу құралдарын бетке ұстай отырып, мазмұны мен формасы
жағынан, идеясы мен сюжеті тұрғысынан мүлдем жаңа шығармалар жазды. (4,
271), - деді Шәді төре Жәңгірұлын зерттеген ғалым Н.Келімбетов.
Шәдінің Назым чәһар дәруішдастанында Азатбақыт, Хикаят Орда-
Күлшедегі - Мухсинша мен Сәлімше, Хикаят Халифа һарон – ар Рашид
кітабындағы Һарон Рашид, Хикаята Қамарзаман дастанындағы шаһзада
Қамарзаман ел – жұрттың қамын ойлаған, адамгершілікке бас иетін, данышпан,
әділ патшалар бейнесі. Мысалы, ғалымдармен, халықпен кеңесіп отыратын
Азатбақыт патша бейнесін былай суреттейді.
Бағзы уақыт үкім айтар тақта отырып,
Бағзыда ғалымдармен сұхбар құрып.
Бағзы уақыт ғылым – хикмен кітаптарын,
Оқыр еді һәр заманда назар қылып. (10, 5)
Халқына әділетті жария еткен патша Һарон Рашидті Шәді былай
сипаттайды:
Бағзы уақыт тәбділ етіп киімдерін,
Шаһарын жүрер еді кезіп бәрін.
Білінбей көшелерде түнде жүріп,
Халықтың жақсы – жаман білерді хәлін (4, 260).
Мұндай патшалар сыртқы көрінісі жағынан ғана патшаға ұқсайды.
Өздерінің мақсаттары, атқарған істері жағынан әдеттегі патшаға мүлдем қайшы
келеді. Халықтың асыл арманын жүзеге асыру үшін күреседі. Қарапайым елдің
арман – тілегінен туған осындай әділ патшалар бейнесі алғашқыда ертегілерде
пайда болды. Мысалы, Аяз би, ертегісіндегі хан бейнесін айтуға болады.
Көп уақытқа дейін қазақ әдебиеті зерттеушілерінің бір тобы қазақ
даласының Ресейге қосылуы бір ғана ағартушылық әдебиетін туғызды деп
біржақты пікір айтқан. Қазақ даласының Ресейге қосылуы Шоқан, Ыбырай,
Абайларды тудырып қана қоймай сонымен бірге қазақтың жазба әдебиетіне жол
салған еді. Қазақ халқының тарихы шығыс халқымен тығыз байланыста туып
дамыған . Т.Ізтілеуовтың Фирдоуси Шаһнамасын қазақ тілінде жырлауы қазақ
әдебиетінің зор табысы болды. Өйткені бұл сюжет қазаққа ертеден – ақ мәлім.
Осы дәстүрге Мәулікей, Ақылбек, Жүсіпбек қожа, Шәді төре, Тұрмағамбеттер
сансыз қисса жазған. Шығыс сюжеттерін қазақ топырағында қайта жаңғыртқан
ақындардың бірі Т. Ізтілеуов болды. Революцияға дейін Мың бір түн ,
Шаһнама, Тотынама сюжеттері бойынша Рауа бану, Тұтқын қаз, Мәрді
диқан, Әшкәбус, Данышпан қарт дастандарын, ал рабғузиден Лұқпан
хакім, Ата мен бала өлеңдерін жазған еді. Ол өз творчествасына өзек
болған нәзира дәстүрін Шаһнаманың қазақша вариантын жазу үстінде
тереңдете түсті (18,82)
ХХ ғасыр басындағы ақындар шығармашылығынан анық байқалатын бір нәрсе
– олардағы ой – пікір, көремдік дәреженің әртүрлілігі, ақындардың таным –
түсінігі, білім дәрежесі жөнінде бір деңгейде еместігі. Ғасыр басындағы осы
15-20 жыл ішіндегі қазақ поэзиясының ізденіс, құлшыныс белгілері ХІХ
ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі әлуеметік – саяси,
әдеби, мәдени жағдайлардың әсері еді.
Патшалы Ресей отарлау саясатын жүргізуіне орай халықтың бас
көреерлері, оқығандары тарапынан білімге ұмтылуы, ағартушылықпен айналысуы,
кіитап бастыруы, газет – журналдар шығару ісі алға қойылды. Мұның себебі,
бірінші Петрдің ресейдің шығысқа шығар жолында кілт пен қақпа деп
есептеген қазақ дласын басқару реформалары дүниегше келді. Патша
әкімшілігінің қазақ төрелерін ел билеудене шеттетіп қана қоймай, орыс
шаруаларын қазақ даласына жаппай қоныстандыруға жол ашты. Ресей патшалығы
қарудың күшімен қазақ жұртын дегеніне көндірді. Ол аз болғандай, 1908
жылдың 9 – маусымында Ресей империясының Министлер Кеңесі жер ісі және
жерге орналастыру Бас басқармасының сібірлік қазақтардың артық жерлерін
алып оны жалға беру және мәңгілік пайдалауға сату туралы жоспарын
мақұлдағаннан кейін, талай қазақ ауылдары өздерінің құнарлы қоныстарынан
жерлерге ығыстырылып көкіректерін шер қаптады. Бұл турасында ұлтжанды ақын
Ғұмар Қарашев ғасыр басында :
Уай, дүние – ай бұл күнде ...
Қара қазақ баласы
Қайткенде адам болады?
Шалқыған су, қалың ну
Еркін қоныс кең жайылым
Түсіне де кірмейді.
... Шалағай шаңқан боз үйлер,
Бетегелі бұйра, ну жерлер,
Бәрі кетті қазақтан,
Не дерге мұны болады?- деп толғанады (20, 323)
Қазақ жріне келіп орыс қоныстанушылардың орналасуына орай ХХ ғасыр
басында зарлана жыр төккендер тек бір – екі автормен ғана шектелмейді.
Солардың бірі – 1907 жылы Қазан қаласынан сарыарқаның кімдікі
екендігі атты кітап шығарған М.Ж.Көпеев. Ол былай толғанады:
Есіктен кіре алмайтын қра шекпен,
Орынды қақ жарып ап келді төрден.
Тұтқында сорлы қазақ қалмап па едің,
Қол оқйып, ақ қағазға басқан мөрден.
Адасып осы күнде қазақ қалды,
Бұрынғы ата – баба рәсімінен.
Жылқыға керек жерге егін салып,
Жер жыртып, мұжық қалмас кәсібінен
...Қазақтан баса көктеп жер алуды,
Ғадет қып алып еді крестьян.(21, 55-57)
Отарлаушы жұрттың өзінің шеңгеліне түскен халықтың ең алдымен дінін
өзгертуге жанын салып бағатыны хақ. Өйткені, дін өзгерген жерде
отарланушының бұрынғы ата – бабасы ұстанған ұлттық дәстүріне, тіліне деген
сезім кемімек. Сондықтан да отарлаушылар өздеріне тәуелді жұрттың дінін
өзгерттуге көбіне мүдделі болып келген. Пташа үкіметі де соның амалын жасап
бақты. Христиан дініне аудару үшін ақша беріп, қызықтыратын амал ойлап
тапқан. Бұл жайында Н.Орманбетов патшаның тағы бір политикасы өлеңінде :
Қырғыз, қазақ әр тапты,
Дініне салды шатақты.
Айтпаймыз сенде дін бар деп,
Біріңді бірің жалмап жеп,
Құдайдан сірә қорықпайсың
Ағашқа байлап әлемді
Келінің істер сәлімді,
Байқалады осыдан,
Ниеттерің сәл енді.
Сендерге таза діе таптық,
Боласың бізге ағайын (20, 327)
Бұл жолдардан қазақтардың жеті тсынан арғыата – бабаларының табынған,
ұстанған ейбір ырымдарын көлденең тартып, таза дін ондай болмайды, бізбен
бір жолда болып христиандық қабылдасаңдар оңды болады дейтін миссионерлер
ағзын айқын аңғарады да, дінін сатқандарды қүұдай құтқармайды деген
пікірмен өз ойын былай қорытады:
Елу сом беріп айнытып,
Тауып алды Дүзбайды.
Ендігі жолға лағынат,
Ағайынға қойып жаманат,
Іріп – шіріп босқа өлді
Білгенге осы ғибрат (20, 328) – дейді.
Енді Н.Келімбетовтің сөзімен түйіндеп айтар болсақ, Шығыс классикалық
поэзиясының қазақ әдебиетіне ықпал - әсерін сөз еткенде екі мәселені мықтап
ескерген жөн.
Біріншіден қазақтың кітаби ақындары мұсылмандық Шығыс халықтары
арасында кең тараған ежелгі аңыз - әфсаналар мен қисса – хикаяттарды ала
отырып, қазақ қауымының ұғым – түсінігіне мейлінше жақын қолтума, тың қисса
– дастандар жазды. Олар: Бозжігіт, Сейфілмәлік, Таһир - Зуһра,
Мұңлық – Зарлық, Жүсіп - Злиха, Шәкір – Шәкірат, Зияда - Шаһмұрат
т.б
Екіншіден, Шығыс классикалық поэзиясының нәзира дәстүрін жетік
меңгерген қазақтың бірқатар ғұлама – ақындары есімдері әлемге мәшһүр
Фирдоуси, Низами, Физули, Науай, Сағди, Хафиз, Жәми дастандарының сюжеттік
желісі мен образдар жүйесін, идеясы мен композициялық құрылысын негізге ала
отырып, қазақ оқырманының танымына лайықтап шығармалар жазды .
Ш.Құдайбердиевтің Ләйлі – Мәжнүн. Абайдың Ескендір поэмасы, Шәді
жәңгірұлының Төрт дәруіш, Орқа - Күлше, Т.Ізтілеуовтің Рүстем -
Дастан т.б көптеген дастандар қазақтың көркем сөз өнеріне жаңа мазмұн,
форма мен стиль әкелді. (4, 271), - дейміз.
ІІ тарау
Тұрмағамбет Ізтілеуов Қызылорда облысы, Қармақшы ауданына
қарасты қазіргі Ленин атындағы совхозда 9 – шілдеде дүниеге келген. Жас
шағынан Бұхараға барып, Мір Ғараб медрессесінде одан соң Көкілташ
медрессесінде араб, парсы шағатай әдебиетімен таныс болады. Оқуды аяқтаған
соң көп уақыт мұғалім болады. ХХ ғасырдың бас кезінде Сыр бойында жазба
түріндегі қисса, айтыс поэзиясы айрықша өріс алған кез еді. Т.Ізтілеуов осы
жаңалықтың басында тұрған адам. Сыр елінің айтыс ақындары мен шайырлары
Кете Жүсіп, Қаңлы Жүсіп, Нақыптар термені бір ұйқаспен жазатын болған.
Осындай шұбыртпалы ұйқасты Даңмұрын, Омар Шораяқұлы да Тұрмағамбеттен
үйренген еді.(19, 221)
Т.Ізтілеуовтің ақындық стилі Орта Азияның ортағасырлық реализмінен
туған. Тұрмағамбет сюжеттерінің өзі де шығыстық еді. Бұрынғы Түркістан
өлкесіне қараған Сырдария облысының Қазалы уездінде Қауңдария болысының
екінші ауылында Ақтайлақ кезең атанған мекенді жайлаған кіші жүздің Кете
руындағы ІӘзтілеу деген кісінің әйелі Жұпар босанып, дүниеге жас нәресте
келеді. Перзент көрмей дүниеден тұлдырсыз өткенім бе? деп өксіп жүрген
жалшы Ізтілеудің ауыл штіндегі жапырайған күркесіне жарқыраған сәуле
кіреді. Кеудеге жиналған барлық кірбің , қырсық – сарсықты отбасындағы осы
бір өмір қунаышы жуып шаяды. Жарықшақ көңілі ақ түйенің қарны жарылғандай
шаттыққа бөленеді. Күндік напақасын қара қазанға атып ұрып, қалт – құлт
етіпотырған жалшының үйінде дәл осы күні артына сақтаған артық үнемі де жоқ
еді. Сондықтан да қуанышы қойнына сыймаған Ізтілеудің дүйім жұртты
дүбірлете шақыруға, оларға ілтипат көрсетуге шамасы келмеді. Сәбиге молда
шақырып кітап аштыру, азан айттырып ат қойдыру сияқты сол кездегі ауылға
үрдіс – салттың бірін де істеген жоқ. Риясыз ата – ана жөргектегі бөбектің
бетіне мейірлене қарап тұрды да, нәрестенің нағашысы Ермағамбет ақынның
атына ұйқастыра : Мұның аты Тұрмағамбет болсын деп ырым жасайды. Бұл 1882
жылдың 9 шілдесінде қазіргі Қызылорда облысының Қармақшы ауданы Ленин
ауылында туған сыр бойының атақты ақыны Тұрмағамбет Ізтілеуовтің өмір
есігін ашқандағы нақтылы көріністері еді.
Тұрмағамбет ақынның балалық шағы Орта Азияға анадай болған – сырдария
өзені бойында, оның жағасындағы су жолы, керуен жолы, әрі осы өңірдің
орталығы Ақмешіт , Қармақшы, Қазалы қалаларында өтеді. Кір жуып, кіндік
кескен жері туралы С. Жиенбаев Жас қанат кітабында суреттеген:
Жалын боп өткекн ағаның,
Жарық етті жүрген дөңдері.
Жайқалып талы жағаның,
Жалтырып жатыр көлдері.
Ақынның әкесі – Ізтілеу Қызылбайұлы Қара шекпен аталған, малы жоқ
малайшықпен күнерткен адам. Ізтілеу ес біліп етегін жиғаннан Қызылдың
жигіне жақын Ақтікен деген жердің (қазіргі Жалағаш ауданына қараған) ат
шаптырым аумақты өңірін алып жатқан атақты бай – Жайлаубайдың Тұрғанбайы
деген кісінің батырағы болған.Тұрмағамбеттің жасы ор алтыға шыққанда әкесі
дүние салады.
Қаршадайынан қамқоршысыз қалған бала өмірдің ауырпалығын арқалап
жетімдіктің тақсіретін тартып, өтеді. Өткендегі сол тағдыр тауқыметін :
Кедей ем киім, тамақ зорға тапқан,
Жамаулы үйім жыртық қара құрым – деп баяндайды ақын бірөлеңінде.
Алғашқыда өз ауылындағы Алдашбай, Қожабай, Ораз деген ишан,
молдалардың көшпелі мектебінде оқып мұсылманша білім алады. Мұнан соң Қара
суды теріс ағызатын ғұлама – үлкен ахун деп сыр өңіріндегі елге аты
жайылған Тапал, Қалжан ахундардың медресесіне түсіп. Сабақ алады. Оқуда
қатарының алды болып алғыратанған, әрі от ауызды, орақ тілді ақындық
өнері бар шәкірт Тұрмағамбет оқытқан ұстаздарының ойын бөледі. Бұрын Бұхара
қаласындағы мәртебелі медересенің оқытушысы болған Қалжан ахун Бөлекбайұлы
(1857- 1916) Бұқарадағы жоғарғы оқу орнына түсу үшін Тұрмағамбеттің қолына
жолдама жазып береді.
Шығыс тілдерін үйрену, білуді үлкен өнер деп санайды. Оқыған кездерінде
араб, парсы тілдерін ғылыми тіл деп ұғынған Тұрмағамбет, ілім алуға ынтық
болған таудай талаппен ұшқан құстың қанаты атлағн сағымданған, сусыз шөл
дара – Қызыққұмның шағыл құмын толарсақтай кешкен керуеннің соңына еріп,
өзегі тала, ерні кезере Өзбексатндағы Бұқара қаласына әрең келіп жетеді.
Сол кездегі Таяу, Орта Шығыс және Орта Азия елдері үшін ұлық саналатын
қабырғасы ХҮІ ғасырда қаланған Бұқарадағы әйгілі оқу орны – Мир - Араб
медресесіне оқуға түседі. 1899 жылдан бастап сондағы Көкелташ
медресесінде оқиды. КСРО ның белгілі мәдениет қайраткері, Тәжік Ғылым
академиямының тұңғыш президенті, академик жазушы Садриддин Саидмұрадұлы
Айни да (1879 – 1955) осы жылы Көкелташмедресесінің студенті болатын.
Тұрмағамбет пен Садриддин алғаш осында танысады. Медересе оқушыларының
ішінлегі ой - өрісі озық айни ауылдан алысқа шықпаған Тұрмағамбетті
бөтенсімей бауырына тартады. Көп ұзамай – ақ онымен айрылмас дос боп
кетеді. Олар моллабача – студенттер арасында әдебиет үйінмесін
ұйымдастырып, оған жол – жоба көрсетіп жетекшілік етеді. Көкеелташ
медресесін екеуі бір мерзімде бітіріп, дипломды бірге алып шығады.
Кезінде орта Азиядағы көрікті қаланың бірі саналған Бұхара, оның
ғылым дүниесіне құлашын кең сермеуіне мүмкіндік береді. Көшпелі қазақ
жерінен Орта Азияның атақты қаласына білім іздеп келген Тұрмағамбет, оның
бай кітапханасынан Шығыстың ежелгі мол мұрасы – дарқан шығармаларын тауып
алып мейірлене оқиды. Әсіресе, арабтың Мың бір түн мен үндінің
Тотынама, Иранның Шаһнамасын, Омар Хаям, Хожа Хафиздің сұлу сазды нәзік
лирикасын, шайхы сағидің Гүлстаны мен Бостанын, Низамидің Ескендір -
намасын мен Құсырау – Шырынын, Науаидің Ләйлі – Мәжнүні мен Жеті
шұғыласын , Рудаки мен Физулидің, Жәми мен Беділдің хисапсыз мол
дүниелерін бас алмай қызыға оқып, құмарта сусындайды. Бируни, Әл Фараби ибн
сина, бабыр, Ұлықбек сияқты философтар мен тарихшылардың асыл қазыналарын
азық алу үшін олардың еңбектерін ерінбей ақтарады.
Әдепкіде медресе оқытушылары сахарадан келген қазақтың – жалбыр
шапан, жыртық тымақ Тұрмағамбетке менсінбей қарайды. Бірақ зор талант пен
мол білімді бойына терең дарытқан ол, өзінің оқуға зеректігі мен жалындаған
ақындық аршыны арқылы замандастарының көзіне түсіп оларды таңдандырады.
Медересені үздік бітіріп, шығыс тілдері – араб, фарсы, түркі – шағатайшаны
еркін меңгерген Тұрмағамбет осы тілдердегі жазылған Шығыс классикалық
шығармаларын өз халқына жеткізуді алдына мақсат етіп қояды. Осы кездері
Шығыс даналығы өнегесімен жазылған оқиғасы қызық поэмаларды жырлауға
көбірек бет бұрады. Революцияға дейін жазылған көп шығармаларының ішінде :
Рауа Бану, Мәрді диқан, Іскендір, Самұрық, Өгіздің хикаясы,
Бидай хикаясы немесе Данышпан қарт, Төрт дос, деген және басқа
дастандары Шығыстық көркем әдебиеттің аталы шығармалары – Шаһнама мен
Тотынаманың, Мың бір түн мен Ескендір наманың бөлімдері. Тұрмағамбет
ақын со кітаптарды оқып, өзін қызықтырған сондағы сюжеттерді негізге ала
отырып, қазақтың өз өлеңіндей, тыңдаушыларын тамсандыра оқиға хикая,
дастандар жазады. Оның :
О баста оқыған соң фарасы араб,
Жазушы ем хикая, жыр оған қарап,
Ұнатып оларымды – оқығандар,
Ішкендей есіруші еді шарап,-
деуі осы жайларға байланысты айтылған.
Бұхара қаласының оқуын тауысып дамолла дәрежесін алған Тұрмағамбет
1905 жылы өзінің туған жері Қуаңдарияға келеді. Ол мұмылман елдерінің
семинариясы саналатын жоғарғы оқуы – догматтық медрссесінен қадым үлгісі
бойынша білім алып шықса да, өмірін дін жолына емес, дүние тану ғылымына,
өнер жолы – ақындыққа арнайды. Өзі шыққан езілген халықтың мұңын мұңдап,
жоғын жоқтайды. Бұл туралы:
Күнің туды кедейлер!
Аяғына байлардың
Жүргеніңде басыла
Бас қосып енді бірігіп
Күн көрудің қамын қыл,
Бір – біріңе асыла, - деген еді.
Өз елі тұйғындай түлетіп, ерте қанаттандырған Тұрмағамбет Хорезмның
ежелгі бай мұраларынан өзіне нәр жинап жүйелі білімге ие болған ғұлама кісі
болса да басқа елге бет бұрмайды. Өзі ұшқан ұя – туған жердің топырағына
жыл құсындай қайта оралады. Қазақ даласында бұл кезеңдерде ашылған жаңа
мектеп, медреселер Б.Кенжебаев айтқандай: Қазақ арасынан сауатты, оқыған
адамдардың шығына , қазақтың жаңаша оқыған зиялыларының көбеюіне, халықтың
оянуына біраз себеп болды (34, 13). Тұрмағамбет те он ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz