Қазақ жазба әдебиетін дәуірлеу мәселесі
ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ
1 - лекция. Тақырыбы: Кіріспе. Қазақ жазба әдебиетін дәуірлеу мәселесі
Жоспары:
1. Кіріспе. Қазақ әдебиетін дәуірлеу мәселесі.
2. М. Әуезов - қазақ әдебиеті тарихын ең алғаш жүйелеген ғалым.
3. Б. Кенжебаев - қазақ әдебиетінің төркінін тереңдеткен ғалым.
4. Әдебиет тарихы және оны дәуірлеу туралы ғалымдар пікірі.
Лекция мақсаты: Әдебиет тарихы және оны дәуірлеу мәселесі
Лекция мәтіні (қысқаша) Әдебиет тарихы - әдебиеттің даму процесін,
ұлттық әдебиеттің өткен кезеңдері мен жекелеген ақын, жазушылардың
шыгармашылығын зерттейтін әдебиеттану ғылымының негізгі бір саласы. Қазақ
әдебиеті тарихын зерттеу ісі XIX ғасырда Ш.Уәлиханов еңбектерінен
басталады. Оның Қазақ халық поэзиясының түрлері атты зерттеуінде қазақ
ауыз әдебиетімен бірге Жанақ, Шөже, Орынбай сияқты эпикалық ақындар жайлы
ғылыми ой-пікірлер айтылады. Қазақ ақындарының шығармалары XIX ғасырдың
жетпісінші жылдарынан жариялана бастаған. Бүл үрдіс XX ғасырдың бас кезінде
қарыштап дамып, үлттық поэзия мен прозаның озық үлгілері бірнеше рет жеке
кітап болып басылды. Ә.Бөкейханов Абайды көзі тірісінде-ақ түңғыш рет орыс
оқырмандарына таныстырады. Үлы ақын шығармашылығы туралы көлемді мақала
жазып, кейіннен 1905 жылы Семипалатинский листок газетінде жариялады.
М.Әуезовтің 1927 жылы жарық көрген Әдебиет тарихы атты оқулық кітабы
қазақ әдебиетінің тарихын зерттеудегі үлкен бетбүрыс болды. М.Әуезов қолда
бар деректер мен мәліметтерді сол жылдардағы әдебиет ғылымының даму
дәрежесі деңгейінен өзінше саралап, қазақ әдебиеті тарихының ғылыми
түрғыдағы алғашқы негізін салды, ауыз әдебиетін жүйелеумен қатар, Зар
заман ақындары деген атпен белгілі ХУШ-ХІХ ғасырлардағы қазақ әдебиетінің
ірі өкілдері шығармашылығына талдау жасап, Қазақ әдебиетінің қазіргі
дәуірі атты тарауда Абайдан кейінгі XX ғасыр басындағы әдебиетке тарихи
әдеби сипаттама берді. 1932 жылы С.Сейфуллиннің Қазақ әдебиеті;
С.Мүқановтың XX ғасырдағы қазақ әдебиеті; 1933 жылы М.Жолдыбаев, М.
Әуезов,Ә.Қоңыратбаев бірлесіп жазған XIX ғасыр мен XX ғасыр басындағы
қазақ әдебиетінің оқу кітабы; 1939 жылы Ө.Тұрманжановтың Көркем әдебиет
оқулықтары мен зерттеу еңбектері жарық көрді. 1959 жылы әдеби мұраға
арналған ғылыми-теориялық конференция өтті. Бұл ғылыми мәслихатта әдебиет
тарихының көптеген мәселелері жан-жақты талқыланып, оның материалдары 1961
жылы Әдеби мұра және оны зерттеу деген атпен жеке жинақ болып жарық
көрді. Әдебиет және өнер институты дайындаған алты кітаптан тұратын үш
томдық Қазақ әдебиетінің тарихы әдебиет тарихын жан-жақты да терең
зерттеген қомақты ғылыми еңбек болды.
Ежелгі дәуір әдебиеті тарихын зерттеуді жолға қою мәселелері С.
Сейфуллин, М.Әуезов еңбектерінде алғаш рет көтерілсе, Б.Кенжебаев өз
зерттеулерінде қазақ әдебиеті тарихын:
1 .Бүрынғы әдебиет;
2.Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет;
З.ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті;
4.ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті;
5.Қазақ кеңес әдебиеті.
деп жүйелеуді ұсынды.
Бүл тұжырымдама қазақ әдебиеті тарихын дәуірлеу негізіне алынды да, М.
Мағауин Қобыз сарыны атты монографиясын (1968) ХҮ-ХУІП ғасырлардағы қазақ
ақын-жырауларын зерттеуге арнады. Ертедегі әдебиет нұсқалары ұжымдық
оқулық-
хрестоматиясы (1967) VIII - XIX ғасырлардағы әдебиет тарихын
қарастырған алғашкы еноек болды. М.Жолдасбеков, А. Қыраубаева ежелгі
әдебиеттің күрделі кезеңдері мен озык нүскаларына ғылыми сараптама жасады.
Қазақ әдебиетінің бірнеше ғасырлык дәуірін камтыған Х.Сүйіншәлиевтің Қазақ
әдебиетінің қалыптасу кезеңдері атты кітабы 1967 жылы жарык көрді.
Б.Кенжебаев әдебиеттің көне дәуірін зерттеу нәтижелерін Қазак әдебиеті
тарихының мәселелерінде (1973) баяндады. Кейінгі жылдары Н. Келімбетов
Қазак әдебиетінің тарихы сериясы бойынша Ежелгі дәуір әдебиеті окулығын
жариялады. 1999 жылы А. Қыраубаеваның Ежелгі әдебиет кітабы жарық көрді.
Қазак әдебиеті тарихының арнаулы пән ретінде оқытылуы мен оны дәуірлеу
жөнінде арнайы түрде сөз ету Қазан төңкерісінен кейін ғана қолға алынды.
Бүл бастаманын басында М.Әуезов түрды. Оның Әдебиет тарихы оқулығының
бастапқы бөлімі халық ауыз әдебиеті деп баталады да, екіншщі бөлімі Зар
заман ақындары деген тақырыппен беріліп, қазақ әдебиеті тарихын дәуірге
бөлудің түңғыш меже өлшемі ретінде
XVIII ғасырдын соңы мен XIX ғасыр түтас қамтылады. Бүл дәуір
әдебиетіндегі уақыт
мерзімін іштей XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың әдебиетіне жіктей
қарайтыны
бар. 1950 жылдардың ақырғы шеніне дейін қазақ әдебиеті тарихын XVIII
ғасырдан
басталады деген қисын орын алып келді. Әдебиет тарихын кең ауқымда
қарастыруды
бірінші рет үсынған Б.Кенжебаев болатын. Ол 1955 жылы жазылған мақаласында
қазақ
әдебиеті тарихын жаңаша дәуірлеуді үсынды:
1 .Бүрынғы әдебиет (Ү-ХҮ ғасырлар арасы). Түрік ру-тайпаларының ежелгі
ру-үлыс дәуірлеріндегі әдебиеті, көбінше сол замандардағы түрік ру-
тайпаларымен бірге жасаған ортақ әдебиеті.
2.Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет (ХҮ-ХҮІІІ ғасырлар арасы).
Қазақтың өзіндік төл әдебиеті.
З.Қазақтың XIX ғасырдағы жаңа, сыншыл, реалистік әдебиеті; 4.Қазақтың
XX ғасыр басындағы (1900-1920) әдебиеті;
5.Қазақ халқының Үлы Октябрь социалистік революциясынан кейінгі
советтік әдебиеті.
М.Жолдабеков екінші дәуірді ХҮ-ХҮІІ ғасырлар аралығында, үшінші
дәуірді ХҮІІІ-ХІХ ғасырлар әдебиеті түрінде қарауды айтады. Н.Келімбетов
екінші кезеңді ХҮ-
XIX ғасырлар арасы, үшінші кезеңді XIX ғасырдағы әдебиет деп бөледі.
1980 жылдары
қазақ әдебиеті тарихын сақтар дәуірінен тартуды Ә.Оспанүлы жазған болатын.
Бүгінде
қазақ әдебиеті тарихын Алып Ер Тоңа қазасына байланысты жоқтау жырларынан
бастау
қажеттігін ғалым М. Мырзахметұлы он жыл көлемінде дәлелдеп жазып келеді.
М.Мырзахметүлы кейінгі дәуірдің ХҮІІІ-ХІХ ғасыр әдебиетін Отарлау
кезеңінің
әдебиеті деп атап, ондағы негізгі, басты сарынды ескере отырып қарастыруды
жөн
көреді. Ал XX ғасырдың басындағы әдебиетті Ояну дәуірінің әдебиеті деп
атауды
үсынады. Р.Нүрғалиев бүл кезеңді Алаш үранды әдебиет деп атайды.
Бақылау сұрақтары:
1. Қазақ әдебиеті тарихын жүйелі қарастырған түңғыш еңбек?
2. М.Әуезов әдебиет тарихын дәуірлеуі
3. Б.Кенжебаевтың әдебиет тарихшысы ретіндегі қызметі.
2 - лекция. Тақырыбы: Ежелгі дәуір әдебиеті. Күлтегін, Тоныкөк
жырлары.
1.Ежелгі дәуір әдебиетінің қалыптасуы және оны іштей кезеңдерге бөліп,
дәуірлеу туралы.
2.Ежелгі дәуір әдебиетінің пәні, мазмұны.
3. Күлтегін, Тоныкөк жырларының табылуы мен оқылуы, аударылуы мен
зерттелуі.
4. Жырлардың жанры туралы.
Лекция мақсаты: Ежелгі дәуір әдебиетінің қалыптасуы, кезеңдері,
мазмұны, Орхон жырларының табылуы мен зерттелуі, жанры туралы мәлімет беру.
Лекция мәтіні (қысқаша) Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірін жоғарғы оқу
орындарында оқыту ісін 1965 жылы профессор Б. Кенжебаев тұңғыш рет қолға
алған болатын. Үстаз ғалымның жетекшілік етуімен әрі Х.Сүйіншәлиев,
М.Жолдасбеков, М.Мағауин, Қ. Сыдиқов секілді бір топ ғалымдардың ат
салысуымен 1967 жылы Ертедегі әдебиет нүсқалары деп аталатын оқулық-
хрестоматия жарық көрген. 1960-1970 жылдары қазақ әдебиетінің ежелгі
дәуірін зерттеудің орталыгы Әл-Фараби университетінің қазақ әдебиеті
кафедрасы болды. Б.Кенжебаевтың жетекшілігімен М.Жолдасбеков Орхон
ескерткіштері және оның казақ әдебиетіне қатысын зерттесе, М.Мағауин ХҮ-
ХҮІІІ ғасырлардағы жыраулар поэзиясын ашты. Х.Сүйіншәлиев қазақ әдебиетінің
қалыптасу кезеңдерін ҮІІІ ғасырдағы жазба ескерткіштерден бастап
қарастырды. Х.Сүйіншәлиев қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдерін,
Ә.Қоңыратбаев ерте дәуір әдебиеті мен қазақ фольклорының ара-қатысын
зерттеді. Бүл - ғұлама үстаз Б.Кенжебаев көтеріп ұсынган ғылыми
концепцияның толық жүзеге асып, дәлелденуі еді.
Қазақ әдебиетінің тарихы сериясымен жарык көрген Ежелгі дәуір
әдебиеті оқулығының авторы Н.Келімбетов әдебиетіміздің бүл кезеңін былайша
дәуірлейді:
І.ҮІ-ІХ ғасырлардағы көне түркі әдебиет ескерткіштері; 2.Х-ХІІ
ғасырлардағы әдебиет; З.ХІІІ-ХІҮ ғасырлардағы әдебиет.
Екінші кезеңді Қарахан түріктерінің тілінде жазылғани әдеби
ескерткіштер деп, үшінші кезеңді Алтын Орда - Хорезм дәуірі әдебиеті
түрінде атайды.
1999 жылы жарық көрген Ежелгі әдебиет оқулығының авторы А.Қыраубаева
да бүл кезең әдебиетін өзінше дәуірлейді:
1 .Заманымыздан бүрынғы жазу-сызулар, аңыз-жырлар (сақ, ғүн, үйсін
дәуірі б.з.д. ҮІІғ.-б.з.ІҮғ.).
2.Түркі қағанаты дәуіріндегі әдебиет (Ү-ҮІІІ ғ.)
З.Оғыз дәуіріндегі әдебиет (ІХ-Х ғ.).
4.Ислам дәуіріндегі әдебиет (Х-ХІІ ғ.). а)Сыр бойы әдебиеті; ә)
Қарахан әдебиеті.
5.Алтын Орда дәуіріндегі әдебиет (ХІІІ-ХІҮ ғ.).
Ежелгі дәуір әдебиетін іштей кезеңдерге бөлу үлгісі М. Жолдасбековте
де кездеседі.
1 .Түркі ру-тайпаларына ортақ рулық дәуір әдебиеті (ҮІІ-ІХ
ғ.). 2.Ислам дәуірінің әдебиеті (Х-ХІІ ғ.).
З.Алтын Орда немесе Қыпшақ дәуірінің әдебиеті (ХІІІ-ХІҮ
ғ.).
Ә.Қоңыратбаев тарихи-этногенездік және діни наным-сенімдердің басын
біріктіре отырып, ежелгі дәуір әдебиетін мынандай кезеңдерге жіктейді:
І.Ертедегі аңыздар (Мәді, Топан, Томирис). 2.Аңыздық эпос
(Шежіре-и түрік т.б.).
З.Көне түркі тайпаларының руникалық жазбалары (ҮІ-ҮІІІ ғ.).
4.0ғыз қыпшақ үлысы кезеңінен жеткен жазбалар. 5.Қарахандар
мемлекеті түсындағы жазбалар.
б.Суфизм әдебиеті. 7.Қыпшақ тіліндегі әдебиет.
Негізінен Ежелгі дәуір әдебиеті үш кезеңге бөлінетінін байқаймыз.
Алғашқы кезеңінде Орхон ескерткіштері, Оғызнама дастаны, Қорқыт ата
кітабы және Әл-Фарабидің әдебиет саласындағы еңбектері қарастырылады.
Екінші кезеңде Қүтты білік, Түрік сөздігі, А.Ясауи мен С.Бақырғани
шығармашылығы және А. Иүгінекидің Ақиқат сыйы дастаны оқытылады. Үшінші
кезең қүрамына Қыпшақтар кітабы, Рабғузи қиссалары, Жүсіп-Зылиха дастаны,
Хорезмидің Махаббатнамасы, С.Сараидың Түрікше Гүлістаны мен Қүтыптың
Хүсырау-Шырын шығармалары және тарихи шежіре кітаптары енеді.
Таска жазылған ескерткіштер туралы алғашқы хабарды Н.К.Видзен,
С.У.Ремезев, сондай-ак Сібірде айдауда жүрген швед офицері И.Т.Стралленберг
пен неміс ғалымы Д.Г.Мессершмидт, т.б. ХҮІІІ ғасырдың бас кезінде жазған
мақалалар мен хаттарынан білеміз. Таста жазылған жазуларды "Руна" жазуы деп
те атайды. Скандинавия халықгарының тілінде "рунь", яғни "руна" деген сөз
қазақша аударылғанда "сыры ашылмаған", "құпия" деген мағынаны береді. Көне
жазулардың кейінгі қарастырылып зерттелуі орыс Географиялық қоғамымен
байланысты. Осы қоғамның ғылыми экспедициясын Н.М.Ядринцев баскарып,
Монңолияға барып, Орхон өзені бойынан жазуы бар үлкен-үлкен екі ескерткіш
табады. Ғылымда Орхон ескерткішерін негізінен табушы осы Н.М.Ядринцев болып
табылады. Осы қүпия тастардағы белгісіз жазулардың сырын ашу үшін
В.В.Радлов 1891 жылы сонда барып, бірқатар ғылыми-зерттеу жүмыстарын
жүргізеді. Бүл кезде Финляндия археологиялык қоғамы да Енисей өзені бойына,
Минусинск қаласына екі мәрте ғылыми экспедиция жасап қайтқан еді.
Ескерткіштердегі жазуларды ешкім оқи алмады. Ол туралы әртүрлі болжам
айтыла бастады. Бүл жазудың түп-тамыры ежелгі грек мәдениетіне қатысты
деушілер де, оны ежелгі Монғол жазуы деп жорамал айтушылар да жазудың сырын
ғылыми негізде ашып бере алмады. Ақыры 1893 жылғы қарашаның 25 күні Дания
корольдік ғылыми академиясының мәжілісінде Вильгельм Томсен ғылыми әлемді
дүр сілкіндірген мәлімдеме жасады. Ол Орхон мен Енисей өзендері бойынан
табылған ескерткіштердегі қүпия жазуды оқудың кілтін ашқандығын хабарлады.
Сондай-ақ, ол бүл ескерткіштер түркі халықтарының тілінде жазылғанын
мәлімдеді. Арада көп уақыт өтпей-ақ В.В.Радлов Орхон өзені бойынан табылған
үлкен тастардағы тексті Томсен алфавитін пайдалана отырып, әрі өзінше
ізденіп, толык оқып, сосын оны аударма жасап шықты. В.В.Радлов көне түркі
ескерткіштерін 1894 жылы аударып шықса, Томсен 1895 жылы аударады.
Түркі халықтарының ішінде Орхон ескерткіштерін алғаш қарастырып,
зерттей бастаған, оқулыққа енгізген - өзбек ғалымы Фитрат. Ол көне жазу
туралы мәліметті 1928 жылы шыққан "Өзбек әдебиетінің нүсқаларында"
келтіреді. Орхон, Енисей жазба ескерткіштерін оқу, басқа тілдерге аударма
жасау және ғылыми тексін дайындау ісіне В.В.Радлов, В.Томсеннен кейін
Ю.Немет, Х.Оркун, т.б. орыс және шетел ғалымдары қыруар үлес қосты. Әсіресе
көрнекті совет ғалымы С.Е.Маловтың бүл саладағы еңбегі ерекше зор болды. Ең
бастысы ол текстерге тарихи және археологиялық түрғыдан түсінік сипаттама
берді. Көне түркі тілі мен әдебиетін зерттеушілер әсіресе Күлтегін, Білге
қаған және Тоныкөк ескерткіштеріне көбірек назар аударды. Бүларды бірнеше
Еуропа тілдеріне, орыс тіліне, қазіргі түрік тілдеріне тәржіма жасады. Осы
аталған үш әдеби ескерткішті бүгінгі әдебиеттану ғылымы түрғысынан
зерттеуде совет ғалымы И.В.Стеблева еңбегінің аса жемісті болғанын ерекше
атап көрсету керек. Ол түңғыш рет көне түркі тілдеріндегі жырлардың
поэтикасын, ырғақ пен шумағын, тармақ пен бунағын т.б. теориялық түрғыдан
зерттеп бүл жайында бүрын-соңды айтылмаған түрлі болжам-пікірлерді белгілі
бір қалыпты жүйеге келтірді. Әсіресе оның ежелгі түрік сөз зергерлерінің
образ жасау әдістері, әдеби-эстетикалық байыптаулары, көріктеу қүралдары,
тарихи шындық пен көркем шындық жайындағы концепциялары туралы айтқан ой-
пікірлері бүкіл әдебиеттану ғылымына жаңадан қосылған сүбелі үлес болды.
Қазақ әдебиеттану гылымында Орхон ескерткіштерін зерттеумен арнайы
айналысқан ғалым М.Жолдасбеков. Ол осы тақырыпта 60-жылдары кандидаттық
диссертация қорғады. Түркі тіліндегі көне жазуды қазіргі қазақ тіліне
аударды. Ол туралы жан-жақты зерттеуі Асыл арналар атты кітабында
қарастырылған. М.Жолдасбековтың аудармасы негізінен өлеңмен жасалған. Әрі
ол Орхон ескерткіштерін әдеби-поэзиялық шығарма деген пікірді жақтайды. Ал
Қүлмат Өмірәлиев Орхон ескерткіштерін дәлме-дәл қарасөзбен аударып,
тақырып, таруларға таратып, ол туралы зерттеуін ҮІІІ-ХІІ ғасырлардағы көне
түркі жазба ескерткіштерінің тілі атты кітабында жариялады.
Күлтегін (684-731 жылдары өмір сүрген) - ежелгі түркі мемлекетінің
көрнекті әскери қолбасшысы, сол дәуірдің белгілі қоғам қайраткері ретінде
көне тарихтан жақсы мәлім. Ол - Қүтлығ (Елтеріс) қағанның кенже үлы.
Қапаған қаған 716 жылы қаза тапқаннан кейін Күлтегін бүкіл түркі әскерін
басқарады. Қапаған соғыста өлген соң, Күлтегін оның үрпақтарын да қырып
салып, өз ағасы Могиланды (кейінірек Білге Қаған атанған) күллі түркі
елінің қағаны етіп тағайындайды. Күлтегін талай-талай соғыстарда жеңіске
жетіп, өзін қабілетті қолбасшы ретінде танытады. Міне, осы Күлтегін батыр,
оны ағасы Білге Қаған және қағанның кеңесшісі, ақылгөй қария Тоныкөк
қүрметіне ҮІІІ ғасырда тасқа қашап жасалған ескерткіштерді әдебиеттану
ғылымы түрғысынан әдеби шығарма ретінде қарастырамыз. Бүл аталған руналық
жазба ескерткіштер әдебиеттану ғылымында ежелгі түркі халықтарының көне
әдебиет үлгілері, поэзиялық туындылары ретінде танылады. Күлтегін, Білге
қаған, Тоныкөк жырлары өз заманының белгілі бір әдеби талаптарына сәйкес
жазылған. Күлтегін (кіші жазу) жыры әрқайсысы өз алдына дербес, әрі
сюжеттік жағынан бір-бірімен тығыз байланысты сегіз циклдан түрады. Әрбір
цикл - мазмүны жағынан бір-бір хикая болып келеді. Ал үлкен жазудағы
Күлтегін жыры көлемі жағынан 428 өлең жолынан түрады. Бүл жыр бір-бірінен
дербес түрған 6 хикаядан, яғни 6 оқиғадан құралған деуге болады. Мүнда
түркі қағанатының тарихы, Күлтегін заманындағы жорықтар мен батырлар
ерлігі, елдік күйі әңгімеленеді.
Орхон жазба ескерткіштерінің ішінде Тоныкөк жыры ерекше орын алады.
Бүл жырдың авторы бөлек оны Тоныкөктің өзі жазған деген болжам бар. Мүндағы
басты қаһарман - қағанның кеңесшісі Тоныкөк. Егер Күлтегін жырында түркі
елінің белгілі бір соғыстағы жеңісіне себеп болған негізгі нәрсе Күлтегін
батырдың ерлігі деп көрсетілсе, ал Тоныкөк жырында автор сол жолғы
шайқаста жеңіске Тоныкөктің ақыл-айласы арқасында ғана жеттік деп
көрсетеді. Тоныкөк жыры да көлемді. Ол 313 өлең жолынан түрады.
Орхон ескерткіштерінің жанрлық ерекшеліктері туралы соңғы кезге дейін
өзара қарама-қайшы екі түрлі көзқарас орын апып келеді. Бірі - Күлтегін,
Білге қаған және Тоныкөк ескерткіштері көркем әдебиетке, соның ішінде
поэзияға ешбір қатысы жоқ түрік қағанатының дәлме-дәл жазылған тарихы деп
қарады. Екіншісі - руно жазуындағы бүл ескерткіштерді поэзиялық туындыға
тән барлық белгілері бар, ежелгі түркілердің өзіндік әдеби дәстүріне
негізделген көркем туынды деп таныды. Бүл екі түрлі пікір үзақ жылдар бойы
әдебиетшілер, тілшілер, тарихшылар, т.б. арасында алуан түрлі
пікірталастарын тудырып келеді. Ал қазір Күлтегін, Білге қаған және Тоныкөк
ескерткіштері көркем туынды екеніне ешкім күмәнданбайды. Орхон
ескерткіштерін поэзия, ерлік жыры деп алғаш бағалаған ғалымдардың бірі -
академик-жазушы М.Әуезов болды. Ол Мүнда батырлардың жас шағынан бастап,
өмірінің ақырына дейінгі ерліктерін жырлайтын батырлық дастандардың
сюжеттік қүрылысында үқсастық бар деп жазады. Бүл жазба ескерткіштер
өзінің мазмүны мен пішіні жағынан ғана емес, ырғаққа, яки ритмге - үннің
жүйелі, мерзімді, мөлшерлі қайталануына негізделуі түрғысынан да поэзиялық
сипатқа ие екенін түңғыш рет совет ғалымы И.В.Стеблева да дәлелдеп шықты
(И.В.Стеблева. Поэзия тюрков ҮІ-ҮІІІ веков. М., 1965 г.). Ал Л.Н.Гумилев,
А.Щербак, С.Г.Кляшторный, Қ.Өмірәлиев секілді ғалымдар көне түркі жазба
ескерткіштерін түрік қағанатының тарихи шежіресі деген пікірді көбірек
қүптайды. Шынында да М.Әуезов жазғандай, Күлтегін, Тоныкөк немесе Суджа
жазбаларында әр алуан рулар мен тайпалардың кескілескен шайқастарының,
соғыс суреттерінің, батырлар ерлігінің, жорықтарының шежіресі бар. Тіпті
түркі халықтарының ертедегі ортақ кағанатының тарихына қатысты көп
мәліметті ғалымдар осы түркі ескерткіштерінен алады. Сөйтсе де олар Орхон
ескерткіштерінде түрік қағанатының тарихы толық, әрі дәл баяндалмайтынын да
мойындайды.
Бақылау сұрақтары:
1. Ежелгі дәуір әдебиеті қай ғасырларды қамтиды?
2. А.Қыраубаеваның әдебиет тарихын дәуірлеуі.
3. Орхон жырларын зерттеген орыс зерттеушісі.
4. Орхон жырларын поэзия үлгісі ретінде карастырушы ғалым.
5. Орхон жазуларын кім тапқан?
3 - лекция. Тақырыбы: Жүсіп Баласағұнның "Қүтты білік" дастаны,
мазмұны, ондағы әр түрлі танымдар туралы
1.Шығарманың және оның нұсқалары туралы, аударылуы мен зерттелуі.
2.Қоғам кемелділігі мен адами жетілу жайы. З.Кейіпкерлер сұхбаты мен
оқиғалар сыры.
4. Ислам дінінің көрінісі. 5.Сопылық таным дерегі. 6.Ғылым ақиқаты.
Лекция мақсаты: "Құтты білік" дастаны, нұсқалары, зерттелуі мен
аударылуы туралы үғым қалыптастыру. Дастан мазмүнының дін, сопылық, ғылым
деректерімен байланысын түсіндіру.
Лекция мәтіні (қысқаша) Жүсіп Хасхажиб Баласағұн - XI ғасырдың аса
көрнекті ақыны, есімі күллі шығыс елдеріне мәшһүр болған данышпан ойшыл,
энциклопедист ғалым, белгілі қоғам қайраткері. Жүсіп Баласағүн өз
замандастарына және өзінен көп жыл кейін өмір сүрген ұрпақтарға орта
ғасырдың атақты ғалымы, дәлірек айтсақ табиғаттану, математика, астрономия,
тарих, араб-парсы тіл білімі т.б. толып жатқан ғылым салаларын меңгерген
ғүлама ғалым ретінде жақсы мәлім болған. Ж.Баласағүнның өмірі туралы
мәлімет мүлдем аз сақталған. Автор жөнінде бірен-саран деректер осы
шығармаға бірі қара сөзбен, екіншісі өлеңмен жазылған алғы сөздерінде бар.
Әрі автордың өмірі мен ақындық қызметі жайындағы кейбір деректер дастанның
соңғы үш тарауында қысқаша түрде, үстірт қана әңгіме етіледі. Осы
мәліметтерге қарағанда Жүсіп Баласағүн Орта ғасырда Қарахан әулеті билік
жүргізген мемлекеттің бір кездегі астанасы Баласағұн шаһарында туылған. Бүл
қала Шу бойында орналасқан. Дастанға қара сөзбен жазылған кіріспеде ақын:
Бүл кітапты жазған кісі Баласағұнда туылған,.. осы кітапты Қашқарада жазып
бітіріп, шығыстың әміршісі Табгаш Қара Боғраханға тарту еттім дейді.
Ж.Баласағүн "Қүтты білікті" 1069-70 жылдары 18 айдажазып бітірген.
Ақын бүл еңбегін жасы егде тартып қалған шағында жазғаны белгілі.
Ж.Баласағүн өз дастанын шамамен 54 жасында жазып бітірген. Демек, ақын 1015-
1016 жылдары туылған деп шамалаймыз.
Жүсіп Баласағүнның патша сарайында Хас Хажиб қызметін атқарғанын,
сонымен бірге ақын "Қүтты білікте" өзіне өте жақсы таныс мәселелерді
мейлінше терең біліп барып жазғанын аңғарамыз.
Автор өз шығармасының кіріспесінде дастанның қайсы тілде жазылғаны
туралы айта келіп, былай дейді:Арабша, тәжікше кітаптар көп. Ал бүл -
біздің тіліміздегі тұңғыш даналық жинағы.
"Біздің тіліміз" - деп ақын түркі тілін айтып отырғаны
мәлім.
Бүл дастан - мемлекетті басқару әдістерін, адамгершілік принциптерін,
қоғамдық саяси мәні бар түрлі ережелер мен заңдарды, әдет-ғүрыптар нормасын
қамтыған, энциклопедиялық дәрежеде жазылған көркем туынды. Дидактикалық
сарында жазылып, ғибрат-уағыздарды бейнелі көркем тілмен жырлайтын бүл
дастанда қарапайым халықтан бастап, Бограханға дейінгі түрлі дәрежедегі
әлеуметтік топтардың, түрлі кәсіп иелерінің мінез-қүлық нормалары қандай
болу керек, олардың әрқайсысының қоғамнан алатын орны қандай болуы тиіс
екені баяндалады. Сондай-ақ саяси-қоғамдық, әлеуметтік-экономикалық, оқу-
ағарту, мәдениет, т.б. мәселелерді ғүлама ақын өз дәуірінің талап-тілектері
түрғысынан жырлайды. "Қүтты білік" дастаны ақынның көзі тірісінде-ақ
кеңінен тарап, түркі тілінде жазылған ең жақсы кітап болып саналады. Бүл
шығарма әр елде түрліше атпен мәлім еді. Мәселен Шын елінің адамдары
"Адабул-мүлік" ("Әкімдердің әдептілігі") деп, ал Машын жүрты "Айнакул
мамлакат" (" Мемлекет тәртібі"), шығыс елдерінің әкімдері "Зийнатул умаро"
("Әмірлердің сән-салтанаты"), парсылар "Шахнома туркий" ("Түркілердің
шахномасы"), түрандықтар "Қүтадғу білік" ("Қүтты білік") деп атайды. Бүл
атаулардың қай-қайсысы болса да Жүсіп Баласағүн дастанының мемлекетті
басқару істеріне, адамгершілік-мораль мәселелеріне арналғанын аңғартады.
"Қүтадғу білік" қазіргі түркі тілдес халықтардың Орта ғасырдағы тарихы,
қоғамдық-саяси өмірі, ғылымы, әдебиеті мен мәдени дәрежесі, әдет-ғүрпы,
наным-сенімі т.б. жөнінде аса қызықты, әрі қыруар мол деректер беретін
көркем туынды.
Дастан мазмүнындағы күре тамыр тақырыбы мен идеясы - кісілік
кемелділік мәселесі. Шығармада қоғам жайы да әжептәуір сөз болады. Қоғам
қүрылысы, ондағы мемлекет қызметшілері, олардың кәсіби, адамгершілік
қасиеттерін сөз ету алғашқыда адамға әуелі адам болу керектігін айтудан
бастау алады. Ең бастысы - адам болу, кісілікті болу. Дастандағы басты идея
- қүт, береке, бақыт осы адамның ақыл-парасаты, адамгершілік жағынан
жетілуі арқылы келетінін үғамыз. Дастанда адами асыл қасиеттер
марапатталса, кеселді қасиеттер жексүрын етіп жырланады. Басты мақсат
үлгілі, тәрбиелі, көргенді кісілер қауымын тәрбиелеу болып табылады.
"Қүтты білік" дастаны жөнінде түнғыш рет баспасөз бетінде хабар беріп,
оның нұсқасының бір бөлігін 1823 жылы "Азия журналында" бастырып шығарған
ғалым француз Жауберт болды. Бұл істі кейінірек венгер ғалымы Герман
Вамбери қолға алды. Ол дастанның бірнеше тарауын транскрипциялап, неміс
тіліне аударды, оған түсінік беретіндей сөздік жасады. Соның бәрін косып,
1870 жылы "Құтты білікті" жеке кітап етіп шығарады. Мұның бәрі алдағы үлкен
жұмыстардың бастамасы ғана еді. "Құтты білікті" кең көлемде зерттеу, оны
баска тілдерге аударма жасау саласында келелі істер тындырған адам -
академик В.В.Радлов болды. В.Радлов бұл шығарманы зерттеу, аудару, баспаға
әзірлеу істерімен 20 жыл бойы (1890-1910) айналысты. Дастанның бірнеше
тарауын неміс тіліне аударып, баспасөзде шетінен жариялай бастады. Алайда
осы кезде "Құтты біліктің" бүрын белгісіз болып келген Каир қолжазбасының
табылуына байланысты В.Радлов шығарманы неміс тіліне аудару және кітап етіп
шығару жүмыстарын уақытша тоқтатып қойды. Өйткені алдымен Каир нүсқасының
ерекшеліктерін біліп алу қажет болды.
"Қүтты білікті" түркі халыктары әдебиетінде ең алғаш зерттеген өзбек
ғалымы Фитрат болды. Ол дастан туралы мәліметті "Өзбек әдебиетінің
нүсқалары" атты кітапта 1928 жылы жариялады.
"Қүтты білік" дастанын әдебиеттану, тіл білімін, тарих ғылымы
тұрғысынан зерттеуге С.Малов, Е.Бертельс, А.Валитова, К.Каримов,
С.Муталибов, Н.Малаев, М.Мырзахметұлы, А.Егеубаев, А.Қыраубаева сияқты
совет ғалымдары мол үлес қосты. 1950 жылы орыс әдебиеттану ғылымында "Қүтты
білік" дастаны бойынша А.Валитова ең алғаш кандидаттық диссертация қорғады.
Әрі кейін де осы тақырыпқа бірнеше рет оралып, бірнеше мақалалар, кітаптар
жазды.
Қазақтың белгілі ақыны әрі әдебиет зерттеушісі Асқар Егеубаев Қүтты
білік дастанының қазақ әдебиетінің дамуына идеялық көркемдік әсері
(дәстүр, поэтика және аударма мәселелері) деген такырыпта кандидаттық
диссертация қорғады. 1998 жылы осы А.Егеубаевтың "Кісілік кітабы" жарық
көрді. Бұл "Құтты білік" туралы қомақты зерттеу болып табылады. 1997 жылы
М.Әліпханның Абай мен Ж.Баласағұн шығармаларындағы кісілік кемелділік
мәселесі туралы "Құттың кілті - кісілік" атты кітабы жарық көрді.
) Құтты білік дастанының негізгі мазмұны 85 баптан тұрады. Бұдан
өзге дастанның басында карасөзбен және өлеңмен жазылған екі алғысөз,
соңында қосымша үш бап берілген. Шығарманың айтар ақыл-өсиеті негізгі төрт
кейіпкердің өзара сүрақ - жауап түрінде келетін сүхбатына қүрылған. Әр
кейіпкер белгілі бір қасиет, приципті дәріптеуге бейімделген. Ақын Әділет
пен Ақылды пір түтып, қадірлейтіні байқалады. Себебі әділет сипатындағы
кейіпкерді Күнтуды Елік, яғни басшы бейнесінде көреміз. Оның мерейі үстем.
Ал акыл сипатындағы Өгдүлміш - Күндуды бектің негізгі тірегі, ақылшы,
кеңесшісі. Өзге кейіпкерлер өмірден өткенде, бүл екеуі баянды бақытын
жалғастырып, өмір сүре береді. Сөйтсе де ақын мүратын танытуда кейінгі екі
кейіпкердің де тәлімі мол. Олар - күт, бак-дәулет сипатындағы Айтолды мен
сопылық таным мен өмір салтының көрінісі - Одғүрмыш. Бұлар - негізгі төрт
кейіпкер болса, дастан оқиғасы барысында тағы да косалкы үш кейіпкер
көрініс тапқан. Олар -Айтолдының досы Көсәміш пен Еліктің хас хажыбы Ерсін
және Одғүр мыштың шәкірт баласы.
Жүсіп Баласағұн екі тақырыпты, яғни адамның адами жетілуі мен қоғамның
кемелденуін арнайы сөз етіп, негізгі нысанасы етеді. Әйтсе де адами жетілу
жайын жырлауы басым, өткені кемелді, қуатты коғам мен мемлекетті жасайтын -
жеке адамдар. Ал жеке адам өз кезегінде адамдығы мен кісілігін жалғыз жүріп
жария ете алмайтыны анық. Қоғам - адамдардың кісілігі мен адамдығы сыналып,
шыңдалатын, жан-жақты жетіліп, бар қырымен танылатын орын. Сөйтсе де
әуелгісі мен алғашқысы - әр адамның кісілігі. Жүсіп Баласағүн әркімнің де
әуелі адам болып, кісілікке жетуін алғашқы әрекет, алғашқы мақсат - мүрат
деп біледі. Дастанда әскер басы, елші, хатшы, ыдысшы секілді сан түрлі
қызмет иелерінің кәсіби қабілеттерін сөз ету біршама орын алғанымен,
олардың әділетті, арлы, адал болу сияқты әуелгі адами қасиеттерін дәріптеу
бір сәт те үмытылған емес. Дастанның басты мүраты - адами асыл қасиеттердің
жан-жақты жетілуін таныту. Дастанның көп қырлы мазмүны ізгілікті танымның
қүт екенін танытуға қүрылған. Дастанның өзегі мен тіні, дәні мен мәні -
ізгілік, қайырым, жақсылық пен танымнан түратын кісілік кемелділік.
Жүсіп Баласағүн өз дастанын замандас ақындары секілді Алла атымен,
оған деген мадақпен бастайды. Әл-Фараби әлемдегі материалдық және тәңірлік
түлғалар сатыларын анықтап, бүлардың ішіндегі ең озығы да, ең кемелдісі де
- Бірінші Түлға дейді. Ең кемелді түлғадан бастау алатын тізбек Ай әлеміне
он бірінші кезекте келіп түйіседі. Адамдар өмірі осы Ай асты әлемінде
көрінеді. Дастандағы қүт - берек, бақ - дәулет сипатын танытар кейіпкердің
Айтолды аталуы тегін емес. Айтолды - Ай асты әлеміндегі әр адамның
талпынысын тудыратын киелі де құдіретті құт - береке мен бақ - дәулет.
Бақыт - әр адам ұмтылатын мақсат, өйткені ол белгісіз бір жетілу болып
табылады -дейді Әл-Фараби. Дастанның да бүкіл мазмұны адам мен қоғамның
кемелденуі мен жетілуін сөз етеді, яғни адам мен қоғамның Әл-Фараби айтқан
Бақытқа жету жайын жырлайды.
Таным мен ізгілік дастанның бүкіл мазмүнын қүрайды, әсіресе Күнтуды
бек пен Өгдүлміш арқылы ерекше жинақталып, қалыптанып көрінеді. Дастанда
әсіресе ізгіліктің мерейін үстем ету сарыны байқалады. Ал ақыл сипатындағы
Өгдүлміш - ізгілік пен әділет бейнесіндегі Күнтуды бектің қызметшісі.
Дастандағы сопылық таным сипатында көрінетін төртінші кейіпкер Одғүрмыш та
адамның адалдығы мен үлы ділін дәріптеп, пір түта танытуымен қүнды.
Жүсіп Баласағүнның Құтты білік дастаны адамдық мектебінің
оқулығындай көрінеді. Ақында өзіңді сақта деген көп қайталанып айтылатын
қағидалы ой бар. Затың, тінің, ділің адам, атың адам болған соң, қасиетіңе
лайық бол, діліңе дақ түспесін, адал бол, адам бол деп жар салудан ақын
жалыққан емес. Сөйтіп, дастанның бүкіл мазмұны кісіліктің қадір - қасиетін,
мән - мағынасы мен қыр-сырын әңгімелеуге құрылған.
Қүтты білік дастанының қүнды болатын себебі - онда өз кезіндегі
атақты үш танымның мәлімет, көріністері қамтылған. Яғни дастан мазмұнынан
сол кездегі ғылым, дін, сопылық танымдардың мақсат-мұраттары мен өзіндік
түсінік, деректерін танимыз. Дастан мазмұнының ғылыммен байланыс,
сабақтастығын біз оны Әл-Фарабидің философиялық, әлеуметтік-этикалык
трактаттарының мәліметтерімен салыстыру арқылы байқаймыз. Үғынып, түсінуге
тырысып оқыған кісіге Әл-Фрабидің трактаттары тек қана Бақыт жайы және оған
жетудің жолдары мен амал- тәсілдерін тәптіштеп түсіндірумен болады. Оның
Бақыт туралы екі трактаты әуелі бақыттың не екенін анықтап, содан кейін
ғана оған жетудің жолдарын баяндайды. Ал көлемді де танымы терең Қайырымды
қала түрғындарының көзқарастары жайындағы трактатында атақты ғалым
негізінен қайырымды кала мен сол қала, мемлекеттегі қайырымды, ізгілікті
адамдар жайын, олардың қүрылуы мен құрылымын, жан-жақты жетілуін сөз етеді.
Қайырымды басшы, жүрек, ізгілік жайы жүйелі де жан-жақты сөз болады.
Кісілер қауымы мен адами өмірдің мәні мен тірегі, діні мен ділі ретінде
даналық (таным) пен қайырымдылықты атайды. Дәл осы екі тақырып Қүтты
білік дастанына да негіз болғанын айтсақ болады. Әл-Фараби секілді Жүсіп
Баласағұн да даналық пен қайырымдылықты мемлекет пен адамның жетілу,
кемелдену көзі деп біледі.
Діннің де, сол діннен өсіп-өніп, қалыптасып, кейін үлкен ілімге
айналған сопылықтың да түпкі мақсат-мұраты - адамды аты мен затына сай
қалып-күйде сақтап қалу, әрі адамдығын асырар асыл қасиеттерін артырып,
жетілдіре беру. Дастанның дін қағида-түсініктерімен сабақтастығын көрнекті
ғалым А.Н. Кононов ерекше атап көрсетеді. Қүрандағы адамгершілік өсиет,
үгіттер дастан мазмұнынан анык, айкын байқалып тұрады. Ал сопылык таным
көрінісін танытуға дастанның тең жартысына жуығы жұмсалған. Бұл кездейсок
күбылыс емес. Себебі сопылық танымда да кісілік кемелділік мәселесінің
алатын орны орасан зор. Тек бағыт-бағдарында ғана бүра тарту, адасугпылык
бар. Дастандағы Одғұрмыштың адалдығы мен сұлу ділі, шексіз ізгілігі
өкінішке орай өзінен асып, айналасына жетпей, оқшауланып қалған. Күнтуды,
Өгдүлміш бейнелері Әл-Фараби айтатын кәмили инсан (кісілік кемелділік)
деңгей-дәрежесінде көрінсе, Одғүрмыш - пенделіктің кәмәлат табуының
көрінісі. Екеуінің де заты мен мәні бір, арман-мүраты ортақ, екеуі де
кісілік кемелділікті көздейді. Тек сопылар Абай айтқандай, үхрауи
(ақыреттік) пайдасын ғана күзетті. Олар өздерінің соншалық сүлу, пәк,
әбден жетілген ділі мен рухани қазыналарын адамдар игілігіне жүмсап, жарата
алмайды. Дәруіштіктен бастау алатын сопылық - өте күрделі ілім. Дастанды
орыс тіліне аударған С.Н.Иванов шығармадағы осы сопылық танымның қыр-сырын
жете тану қажеттігін баса айтады. Ақынды дәруіш Одғүрмыштың сүлу да адал
ділі тәнті еткен. Ал тіршілігі мен өмір салтын акын қолдамайтынын
Одғүрмышты о дүниелік етіп өлтіруімен аңғартады. Дастан мазмүны өте
астарлы, танымы терең де түңғиык үғым-түсініктерге толы. Оған ерекше
үңіліп, зерттей қарар болсақ, шығарманың өзегі - толық адам екенін танимыз.
Дастандағы қүт-береке мен бақ-дәулет - толық, әбден жетілген адамның
еншісі. Ақынның айтуынша, күттың кілті - кісінін ділі, тілі, қылығын бірдей
қамтыған жан-жақты жетілуі мен кемелденуі. Толық адам - өзінің тініне,
діліне, қасиетіне, қалыбы мен негізіне мейілінше жақындағын асыл адам. Ол
кісілікке жат қасиеттен әбден арылып, тазарған, ішкі рухани дүниесі, ділі,
діні ағарып, періштелікке бет алған адам. Түптің түбінде дастан мазмұнынан
қүт пен береке, бақ кісінің өзінде, оның өз қолында дегенді үғамыз. Дастан
оқырманына қүт-береке, бақытқа өз әлемін (адамгершілігін) асыл етумен ғана
жетуге болатынын үқтырады. Адамның адами жетілуі мен кісілік кемелденуі -
дастанның ең басты идеясы.
Бақылау сұрақтары:
1. Дастан құрылымы қандай?
2. Күнтуды кейіпкерінің мәні туралы.
3. Дастандағы кісілік кемелділік танымы.
4 - лекция. Тақырыбы: Махмұт Қашқаридің "Түркі тілдері сөздігі" және
оның қүрылымы мен әдеби мазмүны.
Жоспары:
І.Өмірі туралы деректер.
2.Сөздікті жазуға кірісу себебі мен қүрастыруы З.Жалғыз нүсқасының
табылуы, аударылуы мен зерттелуі. 4.Сөздіктің сипаты мен жалпы қүрылымы.
5.Әдеби мазмүны:
а) Халық поэзиясы.
ә) Мақалдар.
б) Аңыздар.
Лекция мақсаты: Автор мен оның сөздігі туралы мәлімет беру.
Лекция мәтіні (қысқаша) Махмуд Қашқари - XI ғасырда өмір сүріп, еңбек
еткен ұлы филолог, ауыз әдебиеті үлгілерін жинап, зерттеуші ғалым, "белгілі
саясатшы". Ол "Диуани лүғат ат-түрік" атты еңбек жазып, өз заманындағы
түркі тілдерінің тұңғыш ғылыми грамматикасын жасады. Бүл сөздік қана емес,
сонымен бірге ол түркі тілдерін зерттеуде теңдесі жоқ гылыми еңбек. Біз
үшін ең бастысы - автор түсіндірме сөздікке ежелгі ауыз әдебиеті
үлгілерінен, өзі өмір сүрген орта ғасырдағы поэзиялық шығармалардан аса
қүнды материалдар - түрлі өлең-жырлар, ертегі-аңыздар, мақал-мәтелдер,
қанатты сөздер т.б. көркем сөз үлгілерін енгізген. Әдеби шығармалар мен
халықтық фольклордан алынған үзінділерді М.Қашқари осы сөздіктегі әрбір
сөздің мән мағынасын оқушысына тереңірек түсіндіру үшін мысал ретінде алып
отырған.
Сөйтіп, алғашқы қауым адамдарының өмірін, түрмыс-тіршілігін, еңбегін,
сана-сезімін бейнелейтін ауыз әдебиетінің ғажайып үлгілері бізге М.Қашқари
еңбегі арқылы жетті. Сондай-ақ Орта ғасырдағы көбіне дидактикалық сарында
болып келетін жазба әдебиет үлгілерін біз үлы ғалымның осы кітабынан
табамыз.
М.Қашқари Ыстықкөл маңындағы Барсаханда 1029-38 жылдары туған, XI
ғасырдың соңына таман дүние салған. Болашақ ғалым өсе келе Самарқан,
Бүқара, Нишапур, Мерв және Бағдат шаһарында оқиды. М.Қашһаридің ерекше
зейін қойып, үзақ жылдар бойы зерттеген мәселесі - түркі тектес түрлі ру-
тайпалардың тіл ерекшеліктері, әдет-ғүрып, салт-санасы, ауыз әдебиет
үлгілері, өткендегі тарихы т.б. болды. Осындай ғылыми мақсатпен ол бір жағы
Жетісу, Мауараннахр, Хорезм, ал екінші жағы Римге дейін үлан ғайыр жерді
мекен еткен көптеген түркі текті рулар мен тайпалар жерін аралап, олардың
түрмыс-салты, тілі, ауыз және жазба әдебиеті т.б. бойынша қыруар мол
материал жинайды.
М.Қашқари екі ғылыми еңбек жазған. Бірі "Түркі тілдерінің синтаксис
қағидалары" деп аталады. Өкінішке орай М.Қашқаридің бүл еңбегі бізге
жетпеген. Ал екіншісі "Түркі сөздерінің жинағы" екені мәлім. Бүл еңбек 1074
жылы жазылған.
"Түркі тілдерінің сөздігі" - қазіргі түркі халықтарының бәріне
ортақ мүра.
Бүл сөздікте Орта ғасырдағы түркі ру тайпаларының бәріне бірдей ортақ
алты мыңнан астам төл сөз бен жеке тайпаларға қатысты диалект сөздер бар.
Бүл лексикалык жинаққа енген сөздер, мақалдар, өлең жолдары т.б. түркі
тілдерінің сол кездегі сөз тудыру, сөйлем қүру жүйелерін, әдеби тіл мен
көріктеу қүралдарының өмірге келу жолдарын анықтай түсуге мүмкіндік береді.
"Диуани лүғат ат-түрік" - тіл білімінің ең басты салалары бойынша
теориялық түрғыдан қүнды түйіндер жасаған ғылыми еңбек. М.Қашқаридің бүл
сөздігі шын мәнінде энциклопедиялық туынды деуге болады. Мүнда тек тіл мен
әдебиетке қана емес, сондай-ақ сол кездегі ру тайпалар мен халыктардың
коғамдық-экономикалық жағдайына, көне тарихы мен әдет-ғүрпына, салт-санасы
мен наным-сеніміне тағы басқа қатысты дерегі бар аса бағалы еңбек.
М.Қашқари еңбегінің осы бір зор ерекшелігі, энциклопедиялық мән-
мағынасы жайында айта келіп, белгілі совет түркологы А.Н. Кононов былай деп
жазады: Мүнда XI ғасырдағы түріктердің өмірі туралы: олардың материалдық
мәдениетінің бұйымдары туралы, тұрмыс жайлары туралы,.. этнонимдері мен
тононимдері, ру-тайпалары туралы, туыстық және жеюкаттық принциптері, түрлі
қызмет адамдарының титулдары мен аттары, тағам, сусындардың аттары туралы,
үй жануарлары мен жабайы жануарлары ясәне құстар, мал шаруашылығы
терминдері туралы, халықтық календарь, айлардың және аптадағы күндердің
аттары туралы, географиялық және терминология мен номенклатура, қалалар
туралы, аурулар мен дәрілердің аттары, анатомиялық терминология туралы,
металдар және минералдар, әскери және әкімшілік терминологиясы туралы,
түрлі тарихи және мифтік қаһармандарының есімдері туралы, діни
терминология, балалардың ойындары және тағы басқалары туралы көп жағдайда
бірден-бір деректеме болып табылады (А.Н.Кононов. Махмуд Кашкарский и его
"Дивану лугат ат-турк". "Советская тюркология", 1972, N1, с.12.).
Қорыта айтқанда, Махмуд Қашқаридің теңдесі жоқ бүл шығармасы біздің
еліміздегі түркі тілдес халықтардың бәріне бірдей асыл ортақ қазына,
тілдік, әдеби, тарихи, этнографиялық, т.б. түрғыдан мейлінше бай мүра болып
табылады.
"Диуани лүғат ат-түріктің" көшірме қолжазбасы XX ғасырдың бас кезінде
табылады. Бүл еңбектің авторы қолымен жазылған түпнұсқасы сақталмаған.
Махмуд Қашқари кітабы жазылғаннан кейін араға екі жүз жылдай уақыт салып
барып, автордың өз қолжазбасынан көшірілген делінетін бүл нұсқа қазір
Стамбулдың Фатих кітапханасында сақтаулы тұр.
"Диуани лұғат ат-түріктің" 1915-1917 жылдары Стамбул қаласындағы
Ахмет Рифат баспасынан үш томдық кітап түрінде жарық көрді. Қашқари еңбегін
жан-жақты зерттеу, басқа тілдерге аудару ісі осы кезден бастап шындап қолға
алынды деуге болады. Белгілі шығыстанушы неміс ғалымы Броккельман бүл
шығарманы неміс тіліне аударып, 1928 жылы Лейпцик қаласында бастырып
шығарды. Броккельман бүл еңбекті аудару кезінде шығармадағы жеке сөздердің
бәрін алфавит тәртібіне келтірді. Неміс ғалымы Фриц Хаммель осы сөздікте
үшырасатын мақал-мәтелдерді неміс тіліне аударып, өз алдына жеке кітап етіп
бастырды. Көрнекті түрік филологы Басим Аталай оны түрік тіліне аударма
жасап, 1939-41 жылдары Анкарада үш томдық кітап етіп шығарды. Тілші ғалым
С.Муталибов "Диуани лүғат ат-түрікті" өзбек тіліне аударып, оны 1960-63
жылдары Ташкенттегі "Фан" баспасынан үш кітап етіп шығарды. Ал көрнекті
совет ғалымдарынан Н.А.Баскаков, А.Н.Кононов, С.Муталлибов, Б.Рештов, т.б.
осы сөздікке қатысты көптеген қүнды зерттеулер жүргізді. М.Қашқари
сөздігіндегі өлең-жырлар мен мақал-мәтелдерді белгілі ақын Фариза
Оңғарсынова қазақ тіліне аударды. Біршама толық етіп, сөйтсе де қазақ
тарихы әдебиеті, тілі, этнографиясына қатысты мазмүны "Түбі бір түркі тілі"
атты кітапта басылды. 1997 жылы алғаш рет толық көлемде үш том етіп
сөздікті қазақ тіліне белгілі әдебиетші ғалым, ақын А.Егеубаев аударып
шықты. Осы А.Егеубаевтың 1998 жылы "Кісілік кітабы" атты монографиясы жарық
көрді. Мүнда "Диуани лүғат ат-түрік" сөздігіне қатысты әдебиетші, зерттеуші
пайымдары берілген. А.Егеубаевтың бүрын да "Жүлдыз", "Қазақ әдебиеті", "Ана
тілі" атты газет-журналдарда осы сөздікке қатысты мақалалары жарияланып
келген.
Махмуд Қашқари сөздігінің әдеби мәні зор. Бүл кітапты белгілі бір
дәрежеде Көне түркі әдебиет ескерткіштерінің қысқаша хрестоматиясы деуге
болады. Өйткені мұнда автор өмір сүрген дәуірде ғана емес, одан сан
ғасырлар бұрын өмірге келген халықтық өлең-жырлардың, мақал-мәтелдердің,
қанатты сөздердің, көркем теңеулердің, фразеологиялық тіркестердің, т.б.
ғажайып үлгілері бар.
"Диуани лүгат ат-түрікке" 200-ден астам өлең, 300-ге тарта мақал-
мәтелдер, толып жатқан қанатты сөздер, көркем теңеулер, т.б. енген. Бүл
жөнінде М.Қашқари: "Мен бұл кітапты арнайы әліппе тәртібі бойынша парасатты
ғибрат сөздер, сажьдар (ақ өлең түрімен жазылған прозалық шығармалар),
мақалдар, өлеңдер, ражаз және насыр деп аталатын әдеби үзінділермен
көркемдедім" деп жазады. Әрине, "Диуани лүғат ат-түріктен" өлең жырлардың
кайсысы қай кезде жазылғанын дәлме-дәл анықтап білу қиын. Әйтсе де сол
әдеби шығармалардан алынған шағын үзінділердің мазмұнына, тілі мен жазу
стиліне қарап қай дәуірдің әдеби туындылары екенін шамалап айтуға болады.
"Диуани лұғат ат-түрікте" мысал ретінде келтірілген батырлық ерлік күрес
жырлары, сондай-ақ алып Ер Түңғаны жоқтап айтылған өлең жолдары бар. Бұл
жырлар адамзаттың алғашқы қауымында пайда болғанын мазмұнына қарап-ақ
аңғаруға болады. Жинақтағы бірқатар өлеңдер кейінірек, яғни автор өмір
сүрген Орта ғасырда туындаған жазба әдебиет үлгілері екені даусыз. Мүндай
әдебиет үлгілері көбінесе дерлік дидактикалық сарында болып келеді. Бүл
өлең-жырлар оқушысын оқу-білімге, өнерге, әдептілікке үндейді.
Адамгершілік, мораль, этика мәселелерін сөз етеді.
Махмуд Қашқаридің "Диуани лүғат ат-түрік" жинағында өлең жырлар
мазмұны бойынша түрлі мәселелерге арналған. Оларды мына тақырыптарда деуге
болады, табиғат туралы өлең-жырлар, аңшылық жайындағы өлеңдер, ерлікті
мадақтау түріндегі өлеңдер, тұрмыс-салт жырлары және жинақтағы мақал-
мәтелдер мен аңыздар.
Бүл жинақтағы поэзиялық туындылар өзінің құрылысы жағынан, буын саны,
бунағы, ұйқасы тұрғысынан қазіргі өлең-жырларына тіпті жақын болып келеді.
Үш кітапқа жинақталған сегіз бөлімнен тұратын Диуани лүғат ат-
түріктің мазмұны өмірдің сан-саласын қамтыған мәліметке жан-жақты бай.
Диуанда қамтылған материялдарды акедемик А.Н. Кононов бес салаға бөліп
қараған:
1. Белгілі бір тайпаға қатыстылығы көрсетілген сөздер коры
(лексикасы);
Түркі тайпаларының мекен-қоныстары жайындағы мәліметтер;
Түркі тілдерін топтастыру;
Түркілік тарихи фонетика мен грамматика туралы ереже, қағидалар;
Түркілердің тарихы, географиясы, этнографиясы, поэзиясы мен фольклоры
жайындағы мәліметтер;
Сөздікте түркілердің ең көне картасы жасалып, берілген.
М.Қашқари еңбегінің жан-жақты мазмүны, энциклопедиялық мән-мағынасы
жайында айта келіп, А.Н.Кононов былай деп жазады: Мүнда XI ғасырдағы
түріктердің өмірі туралы, олардың материялдық мәдениетінің бүйымдары,
түрмыс жайлары туралы, этнонимдері мен топонимдері, ру-тайпалары туралы,
туыстық және жекжаттық қатынастары, түрлі қызмет адамдарының титулдары мен
аттары, тағам-сусын аттары, үй жануарлар мен жабайы жануарлар және қүстар,
мал шаруашылық терминдері туралы, өсімдіктер мен дәнді дақылдар туралы,
астрономиялық терминдер, халықтық календарь, айлардың және аптадағы
күндердің аттары туралы, географиялық терминология мен номенклатура,
қалалар туралы, аурулар мен дәрілердің аттары, анотомиялық терминологиялар
туралы, металдар мен минералдар, әскери және әкімшілік терминологиясы
туралы, түрлі тарихи және мифтік каһармандардың есімдері туралы, діни
терминология, балалардың ойындары және т.б. туралы көп жағдайда бірден-бір
деректемелер болып табылады.
Сөздікте жеті мың бес жүздей сөз бар, олар сөздікте аттары аталатын
түркілердің жиырмаға жуық тайпаларының тілдік қатынасында қолданылатын
сөздер. Көп сөздердің мағынасы түсіндіріледі, анықталады. М.Қашқари түбірі
түркілік саналған сөздерді ғана пайдаланған, олардың мән-мағынасы араб
тілінде кең түрғыда түсіндірілген. М.Қашқари түркі тілдеріне алғаш рет
классификация жасаушы ғалым. Ол - түркі тілдерін салыстыра зерттеудің көш
басында түрған тұңғыш тілші ғалым. М.Қашқари таза тіл деп өзге тілдің
ықпалынан аман тілді атайды. Соған сай ол түркі тілдерін таза, өзге тілмен
араласпаған және шүбарланған деп екіге бөледі. Ал дыбыстық, морфологиялық
белгілеріне қарай түркі тілдерін тағы да екі топқа жіктейді.
1. Шығыс тілдері: шігіл, түхси, яғма, хақан-түрік;
2. Батыс тілдері: иемек, қыпшақ, оғыз, печенек, бүлғар, сувар.
Сөздікте араб, үйғыр алфавиттері туралы қысқаша мәлімет берілген. Күллі
түркі
тілдерінде қолданылатын әріптердің санын он сегіз деп, оларды сөздігінде
келтіреді.
Бүлардан бөлек және жеті әріп барын жазады. Жинақтағы сөздер әріп сандарына
қарай
жіктеліп берілген. Түркі тілдерінде жеті әріптен түратын сөз жоқ екендігін
ескертеді.
Бақылау сұрақтары:
1. Сөздіктің түпнүсқасы сақталған ба?
2. Сөздік көшірмесі нешеу?
3. Сөздік қай тілдерге аударылған.
4. Сөздік неше кітаптан түрады?
5. Сөздік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1 - лекция. Тақырыбы: Кіріспе. Қазақ жазба әдебиетін дәуірлеу мәселесі
Жоспары:
1. Кіріспе. Қазақ әдебиетін дәуірлеу мәселесі.
2. М. Әуезов - қазақ әдебиеті тарихын ең алғаш жүйелеген ғалым.
3. Б. Кенжебаев - қазақ әдебиетінің төркінін тереңдеткен ғалым.
4. Әдебиет тарихы және оны дәуірлеу туралы ғалымдар пікірі.
Лекция мақсаты: Әдебиет тарихы және оны дәуірлеу мәселесі
Лекция мәтіні (қысқаша) Әдебиет тарихы - әдебиеттің даму процесін,
ұлттық әдебиеттің өткен кезеңдері мен жекелеген ақын, жазушылардың
шыгармашылығын зерттейтін әдебиеттану ғылымының негізгі бір саласы. Қазақ
әдебиеті тарихын зерттеу ісі XIX ғасырда Ш.Уәлиханов еңбектерінен
басталады. Оның Қазақ халық поэзиясының түрлері атты зерттеуінде қазақ
ауыз әдебиетімен бірге Жанақ, Шөже, Орынбай сияқты эпикалық ақындар жайлы
ғылыми ой-пікірлер айтылады. Қазақ ақындарының шығармалары XIX ғасырдың
жетпісінші жылдарынан жариялана бастаған. Бүл үрдіс XX ғасырдың бас кезінде
қарыштап дамып, үлттық поэзия мен прозаның озық үлгілері бірнеше рет жеке
кітап болып басылды. Ә.Бөкейханов Абайды көзі тірісінде-ақ түңғыш рет орыс
оқырмандарына таныстырады. Үлы ақын шығармашылығы туралы көлемді мақала
жазып, кейіннен 1905 жылы Семипалатинский листок газетінде жариялады.
М.Әуезовтің 1927 жылы жарық көрген Әдебиет тарихы атты оқулық кітабы
қазақ әдебиетінің тарихын зерттеудегі үлкен бетбүрыс болды. М.Әуезов қолда
бар деректер мен мәліметтерді сол жылдардағы әдебиет ғылымының даму
дәрежесі деңгейінен өзінше саралап, қазақ әдебиеті тарихының ғылыми
түрғыдағы алғашқы негізін салды, ауыз әдебиетін жүйелеумен қатар, Зар
заман ақындары деген атпен белгілі ХУШ-ХІХ ғасырлардағы қазақ әдебиетінің
ірі өкілдері шығармашылығына талдау жасап, Қазақ әдебиетінің қазіргі
дәуірі атты тарауда Абайдан кейінгі XX ғасыр басындағы әдебиетке тарихи
әдеби сипаттама берді. 1932 жылы С.Сейфуллиннің Қазақ әдебиеті;
С.Мүқановтың XX ғасырдағы қазақ әдебиеті; 1933 жылы М.Жолдыбаев, М.
Әуезов,Ә.Қоңыратбаев бірлесіп жазған XIX ғасыр мен XX ғасыр басындағы
қазақ әдебиетінің оқу кітабы; 1939 жылы Ө.Тұрманжановтың Көркем әдебиет
оқулықтары мен зерттеу еңбектері жарық көрді. 1959 жылы әдеби мұраға
арналған ғылыми-теориялық конференция өтті. Бұл ғылыми мәслихатта әдебиет
тарихының көптеген мәселелері жан-жақты талқыланып, оның материалдары 1961
жылы Әдеби мұра және оны зерттеу деген атпен жеке жинақ болып жарық
көрді. Әдебиет және өнер институты дайындаған алты кітаптан тұратын үш
томдық Қазақ әдебиетінің тарихы әдебиет тарихын жан-жақты да терең
зерттеген қомақты ғылыми еңбек болды.
Ежелгі дәуір әдебиеті тарихын зерттеуді жолға қою мәселелері С.
Сейфуллин, М.Әуезов еңбектерінде алғаш рет көтерілсе, Б.Кенжебаев өз
зерттеулерінде қазақ әдебиеті тарихын:
1 .Бүрынғы әдебиет;
2.Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет;
З.ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті;
4.ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті;
5.Қазақ кеңес әдебиеті.
деп жүйелеуді ұсынды.
Бүл тұжырымдама қазақ әдебиеті тарихын дәуірлеу негізіне алынды да, М.
Мағауин Қобыз сарыны атты монографиясын (1968) ХҮ-ХУІП ғасырлардағы қазақ
ақын-жырауларын зерттеуге арнады. Ертедегі әдебиет нұсқалары ұжымдық
оқулық-
хрестоматиясы (1967) VIII - XIX ғасырлардағы әдебиет тарихын
қарастырған алғашкы еноек болды. М.Жолдасбеков, А. Қыраубаева ежелгі
әдебиеттің күрделі кезеңдері мен озык нүскаларына ғылыми сараптама жасады.
Қазақ әдебиетінің бірнеше ғасырлык дәуірін камтыған Х.Сүйіншәлиевтің Қазақ
әдебиетінің қалыптасу кезеңдері атты кітабы 1967 жылы жарык көрді.
Б.Кенжебаев әдебиеттің көне дәуірін зерттеу нәтижелерін Қазак әдебиеті
тарихының мәселелерінде (1973) баяндады. Кейінгі жылдары Н. Келімбетов
Қазак әдебиетінің тарихы сериясы бойынша Ежелгі дәуір әдебиеті окулығын
жариялады. 1999 жылы А. Қыраубаеваның Ежелгі әдебиет кітабы жарық көрді.
Қазак әдебиеті тарихының арнаулы пән ретінде оқытылуы мен оны дәуірлеу
жөнінде арнайы түрде сөз ету Қазан төңкерісінен кейін ғана қолға алынды.
Бүл бастаманын басында М.Әуезов түрды. Оның Әдебиет тарихы оқулығының
бастапқы бөлімі халық ауыз әдебиеті деп баталады да, екіншщі бөлімі Зар
заман ақындары деген тақырыппен беріліп, қазақ әдебиеті тарихын дәуірге
бөлудің түңғыш меже өлшемі ретінде
XVIII ғасырдын соңы мен XIX ғасыр түтас қамтылады. Бүл дәуір
әдебиетіндегі уақыт
мерзімін іштей XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың әдебиетіне жіктей
қарайтыны
бар. 1950 жылдардың ақырғы шеніне дейін қазақ әдебиеті тарихын XVIII
ғасырдан
басталады деген қисын орын алып келді. Әдебиет тарихын кең ауқымда
қарастыруды
бірінші рет үсынған Б.Кенжебаев болатын. Ол 1955 жылы жазылған мақаласында
қазақ
әдебиеті тарихын жаңаша дәуірлеуді үсынды:
1 .Бүрынғы әдебиет (Ү-ХҮ ғасырлар арасы). Түрік ру-тайпаларының ежелгі
ру-үлыс дәуірлеріндегі әдебиеті, көбінше сол замандардағы түрік ру-
тайпаларымен бірге жасаған ортақ әдебиеті.
2.Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет (ХҮ-ХҮІІІ ғасырлар арасы).
Қазақтың өзіндік төл әдебиеті.
З.Қазақтың XIX ғасырдағы жаңа, сыншыл, реалистік әдебиеті; 4.Қазақтың
XX ғасыр басындағы (1900-1920) әдебиеті;
5.Қазақ халқының Үлы Октябрь социалистік революциясынан кейінгі
советтік әдебиеті.
М.Жолдабеков екінші дәуірді ХҮ-ХҮІІ ғасырлар аралығында, үшінші
дәуірді ХҮІІІ-ХІХ ғасырлар әдебиеті түрінде қарауды айтады. Н.Келімбетов
екінші кезеңді ХҮ-
XIX ғасырлар арасы, үшінші кезеңді XIX ғасырдағы әдебиет деп бөледі.
1980 жылдары
қазақ әдебиеті тарихын сақтар дәуірінен тартуды Ә.Оспанүлы жазған болатын.
Бүгінде
қазақ әдебиеті тарихын Алып Ер Тоңа қазасына байланысты жоқтау жырларынан
бастау
қажеттігін ғалым М. Мырзахметұлы он жыл көлемінде дәлелдеп жазып келеді.
М.Мырзахметүлы кейінгі дәуірдің ХҮІІІ-ХІХ ғасыр әдебиетін Отарлау
кезеңінің
әдебиеті деп атап, ондағы негізгі, басты сарынды ескере отырып қарастыруды
жөн
көреді. Ал XX ғасырдың басындағы әдебиетті Ояну дәуірінің әдебиеті деп
атауды
үсынады. Р.Нүрғалиев бүл кезеңді Алаш үранды әдебиет деп атайды.
Бақылау сұрақтары:
1. Қазақ әдебиеті тарихын жүйелі қарастырған түңғыш еңбек?
2. М.Әуезов әдебиет тарихын дәуірлеуі
3. Б.Кенжебаевтың әдебиет тарихшысы ретіндегі қызметі.
2 - лекция. Тақырыбы: Ежелгі дәуір әдебиеті. Күлтегін, Тоныкөк
жырлары.
1.Ежелгі дәуір әдебиетінің қалыптасуы және оны іштей кезеңдерге бөліп,
дәуірлеу туралы.
2.Ежелгі дәуір әдебиетінің пәні, мазмұны.
3. Күлтегін, Тоныкөк жырларының табылуы мен оқылуы, аударылуы мен
зерттелуі.
4. Жырлардың жанры туралы.
Лекция мақсаты: Ежелгі дәуір әдебиетінің қалыптасуы, кезеңдері,
мазмұны, Орхон жырларының табылуы мен зерттелуі, жанры туралы мәлімет беру.
Лекция мәтіні (қысқаша) Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірін жоғарғы оқу
орындарында оқыту ісін 1965 жылы профессор Б. Кенжебаев тұңғыш рет қолға
алған болатын. Үстаз ғалымның жетекшілік етуімен әрі Х.Сүйіншәлиев,
М.Жолдасбеков, М.Мағауин, Қ. Сыдиқов секілді бір топ ғалымдардың ат
салысуымен 1967 жылы Ертедегі әдебиет нүсқалары деп аталатын оқулық-
хрестоматия жарық көрген. 1960-1970 жылдары қазақ әдебиетінің ежелгі
дәуірін зерттеудің орталыгы Әл-Фараби университетінің қазақ әдебиеті
кафедрасы болды. Б.Кенжебаевтың жетекшілігімен М.Жолдасбеков Орхон
ескерткіштері және оның казақ әдебиетіне қатысын зерттесе, М.Мағауин ХҮ-
ХҮІІІ ғасырлардағы жыраулар поэзиясын ашты. Х.Сүйіншәлиев қазақ әдебиетінің
қалыптасу кезеңдерін ҮІІІ ғасырдағы жазба ескерткіштерден бастап
қарастырды. Х.Сүйіншәлиев қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдерін,
Ә.Қоңыратбаев ерте дәуір әдебиеті мен қазақ фольклорының ара-қатысын
зерттеді. Бүл - ғұлама үстаз Б.Кенжебаев көтеріп ұсынган ғылыми
концепцияның толық жүзеге асып, дәлелденуі еді.
Қазақ әдебиетінің тарихы сериясымен жарык көрген Ежелгі дәуір
әдебиеті оқулығының авторы Н.Келімбетов әдебиетіміздің бүл кезеңін былайша
дәуірлейді:
І.ҮІ-ІХ ғасырлардағы көне түркі әдебиет ескерткіштері; 2.Х-ХІІ
ғасырлардағы әдебиет; З.ХІІІ-ХІҮ ғасырлардағы әдебиет.
Екінші кезеңді Қарахан түріктерінің тілінде жазылғани әдеби
ескерткіштер деп, үшінші кезеңді Алтын Орда - Хорезм дәуірі әдебиеті
түрінде атайды.
1999 жылы жарық көрген Ежелгі әдебиет оқулығының авторы А.Қыраубаева
да бүл кезең әдебиетін өзінше дәуірлейді:
1 .Заманымыздан бүрынғы жазу-сызулар, аңыз-жырлар (сақ, ғүн, үйсін
дәуірі б.з.д. ҮІІғ.-б.з.ІҮғ.).
2.Түркі қағанаты дәуіріндегі әдебиет (Ү-ҮІІІ ғ.)
З.Оғыз дәуіріндегі әдебиет (ІХ-Х ғ.).
4.Ислам дәуіріндегі әдебиет (Х-ХІІ ғ.). а)Сыр бойы әдебиеті; ә)
Қарахан әдебиеті.
5.Алтын Орда дәуіріндегі әдебиет (ХІІІ-ХІҮ ғ.).
Ежелгі дәуір әдебиетін іштей кезеңдерге бөлу үлгісі М. Жолдасбековте
де кездеседі.
1 .Түркі ру-тайпаларына ортақ рулық дәуір әдебиеті (ҮІІ-ІХ
ғ.). 2.Ислам дәуірінің әдебиеті (Х-ХІІ ғ.).
З.Алтын Орда немесе Қыпшақ дәуірінің әдебиеті (ХІІІ-ХІҮ
ғ.).
Ә.Қоңыратбаев тарихи-этногенездік және діни наным-сенімдердің басын
біріктіре отырып, ежелгі дәуір әдебиетін мынандай кезеңдерге жіктейді:
І.Ертедегі аңыздар (Мәді, Топан, Томирис). 2.Аңыздық эпос
(Шежіре-и түрік т.б.).
З.Көне түркі тайпаларының руникалық жазбалары (ҮІ-ҮІІІ ғ.).
4.0ғыз қыпшақ үлысы кезеңінен жеткен жазбалар. 5.Қарахандар
мемлекеті түсындағы жазбалар.
б.Суфизм әдебиеті. 7.Қыпшақ тіліндегі әдебиет.
Негізінен Ежелгі дәуір әдебиеті үш кезеңге бөлінетінін байқаймыз.
Алғашқы кезеңінде Орхон ескерткіштері, Оғызнама дастаны, Қорқыт ата
кітабы және Әл-Фарабидің әдебиет саласындағы еңбектері қарастырылады.
Екінші кезеңде Қүтты білік, Түрік сөздігі, А.Ясауи мен С.Бақырғани
шығармашылығы және А. Иүгінекидің Ақиқат сыйы дастаны оқытылады. Үшінші
кезең қүрамына Қыпшақтар кітабы, Рабғузи қиссалары, Жүсіп-Зылиха дастаны,
Хорезмидің Махаббатнамасы, С.Сараидың Түрікше Гүлістаны мен Қүтыптың
Хүсырау-Шырын шығармалары және тарихи шежіре кітаптары енеді.
Таска жазылған ескерткіштер туралы алғашқы хабарды Н.К.Видзен,
С.У.Ремезев, сондай-ак Сібірде айдауда жүрген швед офицері И.Т.Стралленберг
пен неміс ғалымы Д.Г.Мессершмидт, т.б. ХҮІІІ ғасырдың бас кезінде жазған
мақалалар мен хаттарынан білеміз. Таста жазылған жазуларды "Руна" жазуы деп
те атайды. Скандинавия халықгарының тілінде "рунь", яғни "руна" деген сөз
қазақша аударылғанда "сыры ашылмаған", "құпия" деген мағынаны береді. Көне
жазулардың кейінгі қарастырылып зерттелуі орыс Географиялық қоғамымен
байланысты. Осы қоғамның ғылыми экспедициясын Н.М.Ядринцев баскарып,
Монңолияға барып, Орхон өзені бойынан жазуы бар үлкен-үлкен екі ескерткіш
табады. Ғылымда Орхон ескерткішерін негізінен табушы осы Н.М.Ядринцев болып
табылады. Осы қүпия тастардағы белгісіз жазулардың сырын ашу үшін
В.В.Радлов 1891 жылы сонда барып, бірқатар ғылыми-зерттеу жүмыстарын
жүргізеді. Бүл кезде Финляндия археологиялык қоғамы да Енисей өзені бойына,
Минусинск қаласына екі мәрте ғылыми экспедиция жасап қайтқан еді.
Ескерткіштердегі жазуларды ешкім оқи алмады. Ол туралы әртүрлі болжам
айтыла бастады. Бүл жазудың түп-тамыры ежелгі грек мәдениетіне қатысты
деушілер де, оны ежелгі Монғол жазуы деп жорамал айтушылар да жазудың сырын
ғылыми негізде ашып бере алмады. Ақыры 1893 жылғы қарашаның 25 күні Дания
корольдік ғылыми академиясының мәжілісінде Вильгельм Томсен ғылыми әлемді
дүр сілкіндірген мәлімдеме жасады. Ол Орхон мен Енисей өзендері бойынан
табылған ескерткіштердегі қүпия жазуды оқудың кілтін ашқандығын хабарлады.
Сондай-ақ, ол бүл ескерткіштер түркі халықтарының тілінде жазылғанын
мәлімдеді. Арада көп уақыт өтпей-ақ В.В.Радлов Орхон өзені бойынан табылған
үлкен тастардағы тексті Томсен алфавитін пайдалана отырып, әрі өзінше
ізденіп, толык оқып, сосын оны аударма жасап шықты. В.В.Радлов көне түркі
ескерткіштерін 1894 жылы аударып шықса, Томсен 1895 жылы аударады.
Түркі халықтарының ішінде Орхон ескерткіштерін алғаш қарастырып,
зерттей бастаған, оқулыққа енгізген - өзбек ғалымы Фитрат. Ол көне жазу
туралы мәліметті 1928 жылы шыққан "Өзбек әдебиетінің нүсқаларында"
келтіреді. Орхон, Енисей жазба ескерткіштерін оқу, басқа тілдерге аударма
жасау және ғылыми тексін дайындау ісіне В.В.Радлов, В.Томсеннен кейін
Ю.Немет, Х.Оркун, т.б. орыс және шетел ғалымдары қыруар үлес қосты. Әсіресе
көрнекті совет ғалымы С.Е.Маловтың бүл саладағы еңбегі ерекше зор болды. Ең
бастысы ол текстерге тарихи және археологиялық түрғыдан түсінік сипаттама
берді. Көне түркі тілі мен әдебиетін зерттеушілер әсіресе Күлтегін, Білге
қаған және Тоныкөк ескерткіштеріне көбірек назар аударды. Бүларды бірнеше
Еуропа тілдеріне, орыс тіліне, қазіргі түрік тілдеріне тәржіма жасады. Осы
аталған үш әдеби ескерткішті бүгінгі әдебиеттану ғылымы түрғысынан
зерттеуде совет ғалымы И.В.Стеблева еңбегінің аса жемісті болғанын ерекше
атап көрсету керек. Ол түңғыш рет көне түркі тілдеріндегі жырлардың
поэтикасын, ырғақ пен шумағын, тармақ пен бунағын т.б. теориялық түрғыдан
зерттеп бүл жайында бүрын-соңды айтылмаған түрлі болжам-пікірлерді белгілі
бір қалыпты жүйеге келтірді. Әсіресе оның ежелгі түрік сөз зергерлерінің
образ жасау әдістері, әдеби-эстетикалық байыптаулары, көріктеу қүралдары,
тарихи шындық пен көркем шындық жайындағы концепциялары туралы айтқан ой-
пікірлері бүкіл әдебиеттану ғылымына жаңадан қосылған сүбелі үлес болды.
Қазақ әдебиеттану гылымында Орхон ескерткіштерін зерттеумен арнайы
айналысқан ғалым М.Жолдасбеков. Ол осы тақырыпта 60-жылдары кандидаттық
диссертация қорғады. Түркі тіліндегі көне жазуды қазіргі қазақ тіліне
аударды. Ол туралы жан-жақты зерттеуі Асыл арналар атты кітабында
қарастырылған. М.Жолдасбековтың аудармасы негізінен өлеңмен жасалған. Әрі
ол Орхон ескерткіштерін әдеби-поэзиялық шығарма деген пікірді жақтайды. Ал
Қүлмат Өмірәлиев Орхон ескерткіштерін дәлме-дәл қарасөзбен аударып,
тақырып, таруларға таратып, ол туралы зерттеуін ҮІІІ-ХІІ ғасырлардағы көне
түркі жазба ескерткіштерінің тілі атты кітабында жариялады.
Күлтегін (684-731 жылдары өмір сүрген) - ежелгі түркі мемлекетінің
көрнекті әскери қолбасшысы, сол дәуірдің белгілі қоғам қайраткері ретінде
көне тарихтан жақсы мәлім. Ол - Қүтлығ (Елтеріс) қағанның кенже үлы.
Қапаған қаған 716 жылы қаза тапқаннан кейін Күлтегін бүкіл түркі әскерін
басқарады. Қапаған соғыста өлген соң, Күлтегін оның үрпақтарын да қырып
салып, өз ағасы Могиланды (кейінірек Білге Қаған атанған) күллі түркі
елінің қағаны етіп тағайындайды. Күлтегін талай-талай соғыстарда жеңіске
жетіп, өзін қабілетті қолбасшы ретінде танытады. Міне, осы Күлтегін батыр,
оны ағасы Білге Қаған және қағанның кеңесшісі, ақылгөй қария Тоныкөк
қүрметіне ҮІІІ ғасырда тасқа қашап жасалған ескерткіштерді әдебиеттану
ғылымы түрғысынан әдеби шығарма ретінде қарастырамыз. Бүл аталған руналық
жазба ескерткіштер әдебиеттану ғылымында ежелгі түркі халықтарының көне
әдебиет үлгілері, поэзиялық туындылары ретінде танылады. Күлтегін, Білге
қаған, Тоныкөк жырлары өз заманының белгілі бір әдеби талаптарына сәйкес
жазылған. Күлтегін (кіші жазу) жыры әрқайсысы өз алдына дербес, әрі
сюжеттік жағынан бір-бірімен тығыз байланысты сегіз циклдан түрады. Әрбір
цикл - мазмүны жағынан бір-бір хикая болып келеді. Ал үлкен жазудағы
Күлтегін жыры көлемі жағынан 428 өлең жолынан түрады. Бүл жыр бір-бірінен
дербес түрған 6 хикаядан, яғни 6 оқиғадан құралған деуге болады. Мүнда
түркі қағанатының тарихы, Күлтегін заманындағы жорықтар мен батырлар
ерлігі, елдік күйі әңгімеленеді.
Орхон жазба ескерткіштерінің ішінде Тоныкөк жыры ерекше орын алады.
Бүл жырдың авторы бөлек оны Тоныкөктің өзі жазған деген болжам бар. Мүндағы
басты қаһарман - қағанның кеңесшісі Тоныкөк. Егер Күлтегін жырында түркі
елінің белгілі бір соғыстағы жеңісіне себеп болған негізгі нәрсе Күлтегін
батырдың ерлігі деп көрсетілсе, ал Тоныкөк жырында автор сол жолғы
шайқаста жеңіске Тоныкөктің ақыл-айласы арқасында ғана жеттік деп
көрсетеді. Тоныкөк жыры да көлемді. Ол 313 өлең жолынан түрады.
Орхон ескерткіштерінің жанрлық ерекшеліктері туралы соңғы кезге дейін
өзара қарама-қайшы екі түрлі көзқарас орын апып келеді. Бірі - Күлтегін,
Білге қаған және Тоныкөк ескерткіштері көркем әдебиетке, соның ішінде
поэзияға ешбір қатысы жоқ түрік қағанатының дәлме-дәл жазылған тарихы деп
қарады. Екіншісі - руно жазуындағы бүл ескерткіштерді поэзиялық туындыға
тән барлық белгілері бар, ежелгі түркілердің өзіндік әдеби дәстүріне
негізделген көркем туынды деп таныды. Бүл екі түрлі пікір үзақ жылдар бойы
әдебиетшілер, тілшілер, тарихшылар, т.б. арасында алуан түрлі
пікірталастарын тудырып келеді. Ал қазір Күлтегін, Білге қаған және Тоныкөк
ескерткіштері көркем туынды екеніне ешкім күмәнданбайды. Орхон
ескерткіштерін поэзия, ерлік жыры деп алғаш бағалаған ғалымдардың бірі -
академик-жазушы М.Әуезов болды. Ол Мүнда батырлардың жас шағынан бастап,
өмірінің ақырына дейінгі ерліктерін жырлайтын батырлық дастандардың
сюжеттік қүрылысында үқсастық бар деп жазады. Бүл жазба ескерткіштер
өзінің мазмүны мен пішіні жағынан ғана емес, ырғаққа, яки ритмге - үннің
жүйелі, мерзімді, мөлшерлі қайталануына негізделуі түрғысынан да поэзиялық
сипатқа ие екенін түңғыш рет совет ғалымы И.В.Стеблева да дәлелдеп шықты
(И.В.Стеблева. Поэзия тюрков ҮІ-ҮІІІ веков. М., 1965 г.). Ал Л.Н.Гумилев,
А.Щербак, С.Г.Кляшторный, Қ.Өмірәлиев секілді ғалымдар көне түркі жазба
ескерткіштерін түрік қағанатының тарихи шежіресі деген пікірді көбірек
қүптайды. Шынында да М.Әуезов жазғандай, Күлтегін, Тоныкөк немесе Суджа
жазбаларында әр алуан рулар мен тайпалардың кескілескен шайқастарының,
соғыс суреттерінің, батырлар ерлігінің, жорықтарының шежіресі бар. Тіпті
түркі халықтарының ертедегі ортақ кағанатының тарихына қатысты көп
мәліметті ғалымдар осы түркі ескерткіштерінен алады. Сөйтсе де олар Орхон
ескерткіштерінде түрік қағанатының тарихы толық, әрі дәл баяндалмайтынын да
мойындайды.
Бақылау сұрақтары:
1. Ежелгі дәуір әдебиеті қай ғасырларды қамтиды?
2. А.Қыраубаеваның әдебиет тарихын дәуірлеуі.
3. Орхон жырларын зерттеген орыс зерттеушісі.
4. Орхон жырларын поэзия үлгісі ретінде карастырушы ғалым.
5. Орхон жазуларын кім тапқан?
3 - лекция. Тақырыбы: Жүсіп Баласағұнның "Қүтты білік" дастаны,
мазмұны, ондағы әр түрлі танымдар туралы
1.Шығарманың және оның нұсқалары туралы, аударылуы мен зерттелуі.
2.Қоғам кемелділігі мен адами жетілу жайы. З.Кейіпкерлер сұхбаты мен
оқиғалар сыры.
4. Ислам дінінің көрінісі. 5.Сопылық таным дерегі. 6.Ғылым ақиқаты.
Лекция мақсаты: "Құтты білік" дастаны, нұсқалары, зерттелуі мен
аударылуы туралы үғым қалыптастыру. Дастан мазмүнының дін, сопылық, ғылым
деректерімен байланысын түсіндіру.
Лекция мәтіні (қысқаша) Жүсіп Хасхажиб Баласағұн - XI ғасырдың аса
көрнекті ақыны, есімі күллі шығыс елдеріне мәшһүр болған данышпан ойшыл,
энциклопедист ғалым, белгілі қоғам қайраткері. Жүсіп Баласағүн өз
замандастарына және өзінен көп жыл кейін өмір сүрген ұрпақтарға орта
ғасырдың атақты ғалымы, дәлірек айтсақ табиғаттану, математика, астрономия,
тарих, араб-парсы тіл білімі т.б. толып жатқан ғылым салаларын меңгерген
ғүлама ғалым ретінде жақсы мәлім болған. Ж.Баласағүнның өмірі туралы
мәлімет мүлдем аз сақталған. Автор жөнінде бірен-саран деректер осы
шығармаға бірі қара сөзбен, екіншісі өлеңмен жазылған алғы сөздерінде бар.
Әрі автордың өмірі мен ақындық қызметі жайындағы кейбір деректер дастанның
соңғы үш тарауында қысқаша түрде, үстірт қана әңгіме етіледі. Осы
мәліметтерге қарағанда Жүсіп Баласағүн Орта ғасырда Қарахан әулеті билік
жүргізген мемлекеттің бір кездегі астанасы Баласағұн шаһарында туылған. Бүл
қала Шу бойында орналасқан. Дастанға қара сөзбен жазылған кіріспеде ақын:
Бүл кітапты жазған кісі Баласағұнда туылған,.. осы кітапты Қашқарада жазып
бітіріп, шығыстың әміршісі Табгаш Қара Боғраханға тарту еттім дейді.
Ж.Баласағүн "Қүтты білікті" 1069-70 жылдары 18 айдажазып бітірген.
Ақын бүл еңбегін жасы егде тартып қалған шағында жазғаны белгілі.
Ж.Баласағүн өз дастанын шамамен 54 жасында жазып бітірген. Демек, ақын 1015-
1016 жылдары туылған деп шамалаймыз.
Жүсіп Баласағүнның патша сарайында Хас Хажиб қызметін атқарғанын,
сонымен бірге ақын "Қүтты білікте" өзіне өте жақсы таныс мәселелерді
мейлінше терең біліп барып жазғанын аңғарамыз.
Автор өз шығармасының кіріспесінде дастанның қайсы тілде жазылғаны
туралы айта келіп, былай дейді:Арабша, тәжікше кітаптар көп. Ал бүл -
біздің тіліміздегі тұңғыш даналық жинағы.
"Біздің тіліміз" - деп ақын түркі тілін айтып отырғаны
мәлім.
Бүл дастан - мемлекетті басқару әдістерін, адамгершілік принциптерін,
қоғамдық саяси мәні бар түрлі ережелер мен заңдарды, әдет-ғүрыптар нормасын
қамтыған, энциклопедиялық дәрежеде жазылған көркем туынды. Дидактикалық
сарында жазылып, ғибрат-уағыздарды бейнелі көркем тілмен жырлайтын бүл
дастанда қарапайым халықтан бастап, Бограханға дейінгі түрлі дәрежедегі
әлеуметтік топтардың, түрлі кәсіп иелерінің мінез-қүлық нормалары қандай
болу керек, олардың әрқайсысының қоғамнан алатын орны қандай болуы тиіс
екені баяндалады. Сондай-ақ саяси-қоғамдық, әлеуметтік-экономикалық, оқу-
ағарту, мәдениет, т.б. мәселелерді ғүлама ақын өз дәуірінің талап-тілектері
түрғысынан жырлайды. "Қүтты білік" дастаны ақынның көзі тірісінде-ақ
кеңінен тарап, түркі тілінде жазылған ең жақсы кітап болып саналады. Бүл
шығарма әр елде түрліше атпен мәлім еді. Мәселен Шын елінің адамдары
"Адабул-мүлік" ("Әкімдердің әдептілігі") деп, ал Машын жүрты "Айнакул
мамлакат" (" Мемлекет тәртібі"), шығыс елдерінің әкімдері "Зийнатул умаро"
("Әмірлердің сән-салтанаты"), парсылар "Шахнома туркий" ("Түркілердің
шахномасы"), түрандықтар "Қүтадғу білік" ("Қүтты білік") деп атайды. Бүл
атаулардың қай-қайсысы болса да Жүсіп Баласағүн дастанының мемлекетті
басқару істеріне, адамгершілік-мораль мәселелеріне арналғанын аңғартады.
"Қүтадғу білік" қазіргі түркі тілдес халықтардың Орта ғасырдағы тарихы,
қоғамдық-саяси өмірі, ғылымы, әдебиеті мен мәдени дәрежесі, әдет-ғүрпы,
наным-сенімі т.б. жөнінде аса қызықты, әрі қыруар мол деректер беретін
көркем туынды.
Дастан мазмүнындағы күре тамыр тақырыбы мен идеясы - кісілік
кемелділік мәселесі. Шығармада қоғам жайы да әжептәуір сөз болады. Қоғам
қүрылысы, ондағы мемлекет қызметшілері, олардың кәсіби, адамгершілік
қасиеттерін сөз ету алғашқыда адамға әуелі адам болу керектігін айтудан
бастау алады. Ең бастысы - адам болу, кісілікті болу. Дастандағы басты идея
- қүт, береке, бақыт осы адамның ақыл-парасаты, адамгершілік жағынан
жетілуі арқылы келетінін үғамыз. Дастанда адами асыл қасиеттер
марапатталса, кеселді қасиеттер жексүрын етіп жырланады. Басты мақсат
үлгілі, тәрбиелі, көргенді кісілер қауымын тәрбиелеу болып табылады.
"Қүтты білік" дастаны жөнінде түнғыш рет баспасөз бетінде хабар беріп,
оның нұсқасының бір бөлігін 1823 жылы "Азия журналында" бастырып шығарған
ғалым француз Жауберт болды. Бұл істі кейінірек венгер ғалымы Герман
Вамбери қолға алды. Ол дастанның бірнеше тарауын транскрипциялап, неміс
тіліне аударды, оған түсінік беретіндей сөздік жасады. Соның бәрін косып,
1870 жылы "Құтты білікті" жеке кітап етіп шығарады. Мұның бәрі алдағы үлкен
жұмыстардың бастамасы ғана еді. "Құтты білікті" кең көлемде зерттеу, оны
баска тілдерге аударма жасау саласында келелі істер тындырған адам -
академик В.В.Радлов болды. В.Радлов бұл шығарманы зерттеу, аудару, баспаға
әзірлеу істерімен 20 жыл бойы (1890-1910) айналысты. Дастанның бірнеше
тарауын неміс тіліне аударып, баспасөзде шетінен жариялай бастады. Алайда
осы кезде "Құтты біліктің" бүрын белгісіз болып келген Каир қолжазбасының
табылуына байланысты В.Радлов шығарманы неміс тіліне аудару және кітап етіп
шығару жүмыстарын уақытша тоқтатып қойды. Өйткені алдымен Каир нүсқасының
ерекшеліктерін біліп алу қажет болды.
"Қүтты білікті" түркі халыктары әдебиетінде ең алғаш зерттеген өзбек
ғалымы Фитрат болды. Ол дастан туралы мәліметті "Өзбек әдебиетінің
нүсқалары" атты кітапта 1928 жылы жариялады.
"Қүтты білік" дастанын әдебиеттану, тіл білімін, тарих ғылымы
тұрғысынан зерттеуге С.Малов, Е.Бертельс, А.Валитова, К.Каримов,
С.Муталибов, Н.Малаев, М.Мырзахметұлы, А.Егеубаев, А.Қыраубаева сияқты
совет ғалымдары мол үлес қосты. 1950 жылы орыс әдебиеттану ғылымында "Қүтты
білік" дастаны бойынша А.Валитова ең алғаш кандидаттық диссертация қорғады.
Әрі кейін де осы тақырыпқа бірнеше рет оралып, бірнеше мақалалар, кітаптар
жазды.
Қазақтың белгілі ақыны әрі әдебиет зерттеушісі Асқар Егеубаев Қүтты
білік дастанының қазақ әдебиетінің дамуына идеялық көркемдік әсері
(дәстүр, поэтика және аударма мәселелері) деген такырыпта кандидаттық
диссертация қорғады. 1998 жылы осы А.Егеубаевтың "Кісілік кітабы" жарық
көрді. Бұл "Құтты білік" туралы қомақты зерттеу болып табылады. 1997 жылы
М.Әліпханның Абай мен Ж.Баласағұн шығармаларындағы кісілік кемелділік
мәселесі туралы "Құттың кілті - кісілік" атты кітабы жарық көрді.
) Құтты білік дастанының негізгі мазмұны 85 баптан тұрады. Бұдан
өзге дастанның басында карасөзбен және өлеңмен жазылған екі алғысөз,
соңында қосымша үш бап берілген. Шығарманың айтар ақыл-өсиеті негізгі төрт
кейіпкердің өзара сүрақ - жауап түрінде келетін сүхбатына қүрылған. Әр
кейіпкер белгілі бір қасиет, приципті дәріптеуге бейімделген. Ақын Әділет
пен Ақылды пір түтып, қадірлейтіні байқалады. Себебі әділет сипатындағы
кейіпкерді Күнтуды Елік, яғни басшы бейнесінде көреміз. Оның мерейі үстем.
Ал акыл сипатындағы Өгдүлміш - Күндуды бектің негізгі тірегі, ақылшы,
кеңесшісі. Өзге кейіпкерлер өмірден өткенде, бүл екеуі баянды бақытын
жалғастырып, өмір сүре береді. Сөйтсе де ақын мүратын танытуда кейінгі екі
кейіпкердің де тәлімі мол. Олар - күт, бак-дәулет сипатындағы Айтолды мен
сопылық таным мен өмір салтының көрінісі - Одғүрмыш. Бұлар - негізгі төрт
кейіпкер болса, дастан оқиғасы барысында тағы да косалкы үш кейіпкер
көрініс тапқан. Олар -Айтолдының досы Көсәміш пен Еліктің хас хажыбы Ерсін
және Одғүр мыштың шәкірт баласы.
Жүсіп Баласағұн екі тақырыпты, яғни адамның адами жетілуі мен қоғамның
кемелденуін арнайы сөз етіп, негізгі нысанасы етеді. Әйтсе де адами жетілу
жайын жырлауы басым, өткені кемелді, қуатты коғам мен мемлекетті жасайтын -
жеке адамдар. Ал жеке адам өз кезегінде адамдығы мен кісілігін жалғыз жүріп
жария ете алмайтыны анық. Қоғам - адамдардың кісілігі мен адамдығы сыналып,
шыңдалатын, жан-жақты жетіліп, бар қырымен танылатын орын. Сөйтсе де
әуелгісі мен алғашқысы - әр адамның кісілігі. Жүсіп Баласағүн әркімнің де
әуелі адам болып, кісілікке жетуін алғашқы әрекет, алғашқы мақсат - мүрат
деп біледі. Дастанда әскер басы, елші, хатшы, ыдысшы секілді сан түрлі
қызмет иелерінің кәсіби қабілеттерін сөз ету біршама орын алғанымен,
олардың әділетті, арлы, адал болу сияқты әуелгі адами қасиеттерін дәріптеу
бір сәт те үмытылған емес. Дастанның басты мүраты - адами асыл қасиеттердің
жан-жақты жетілуін таныту. Дастанның көп қырлы мазмүны ізгілікті танымның
қүт екенін танытуға қүрылған. Дастанның өзегі мен тіні, дәні мен мәні -
ізгілік, қайырым, жақсылық пен танымнан түратын кісілік кемелділік.
Жүсіп Баласағүн өз дастанын замандас ақындары секілді Алла атымен,
оған деген мадақпен бастайды. Әл-Фараби әлемдегі материалдық және тәңірлік
түлғалар сатыларын анықтап, бүлардың ішіндегі ең озығы да, ең кемелдісі де
- Бірінші Түлға дейді. Ең кемелді түлғадан бастау алатын тізбек Ай әлеміне
он бірінші кезекте келіп түйіседі. Адамдар өмірі осы Ай асты әлемінде
көрінеді. Дастандағы қүт - берек, бақ - дәулет сипатын танытар кейіпкердің
Айтолды аталуы тегін емес. Айтолды - Ай асты әлеміндегі әр адамның
талпынысын тудыратын киелі де құдіретті құт - береке мен бақ - дәулет.
Бақыт - әр адам ұмтылатын мақсат, өйткені ол белгісіз бір жетілу болып
табылады -дейді Әл-Фараби. Дастанның да бүкіл мазмұны адам мен қоғамның
кемелденуі мен жетілуін сөз етеді, яғни адам мен қоғамның Әл-Фараби айтқан
Бақытқа жету жайын жырлайды.
Таным мен ізгілік дастанның бүкіл мазмүнын қүрайды, әсіресе Күнтуды
бек пен Өгдүлміш арқылы ерекше жинақталып, қалыптанып көрінеді. Дастанда
әсіресе ізгіліктің мерейін үстем ету сарыны байқалады. Ал ақыл сипатындағы
Өгдүлміш - ізгілік пен әділет бейнесіндегі Күнтуды бектің қызметшісі.
Дастандағы сопылық таным сипатында көрінетін төртінші кейіпкер Одғүрмыш та
адамның адалдығы мен үлы ділін дәріптеп, пір түта танытуымен қүнды.
Жүсіп Баласағүнның Құтты білік дастаны адамдық мектебінің
оқулығындай көрінеді. Ақында өзіңді сақта деген көп қайталанып айтылатын
қағидалы ой бар. Затың, тінің, ділің адам, атың адам болған соң, қасиетіңе
лайық бол, діліңе дақ түспесін, адал бол, адам бол деп жар салудан ақын
жалыққан емес. Сөйтіп, дастанның бүкіл мазмұны кісіліктің қадір - қасиетін,
мән - мағынасы мен қыр-сырын әңгімелеуге құрылған.
Қүтты білік дастанының қүнды болатын себебі - онда өз кезіндегі
атақты үш танымның мәлімет, көріністері қамтылған. Яғни дастан мазмұнынан
сол кездегі ғылым, дін, сопылық танымдардың мақсат-мұраттары мен өзіндік
түсінік, деректерін танимыз. Дастан мазмұнының ғылыммен байланыс,
сабақтастығын біз оны Әл-Фарабидің философиялық, әлеуметтік-этикалык
трактаттарының мәліметтерімен салыстыру арқылы байқаймыз. Үғынып, түсінуге
тырысып оқыған кісіге Әл-Фрабидің трактаттары тек қана Бақыт жайы және оған
жетудің жолдары мен амал- тәсілдерін тәптіштеп түсіндірумен болады. Оның
Бақыт туралы екі трактаты әуелі бақыттың не екенін анықтап, содан кейін
ғана оған жетудің жолдарын баяндайды. Ал көлемді де танымы терең Қайырымды
қала түрғындарының көзқарастары жайындағы трактатында атақты ғалым
негізінен қайырымды кала мен сол қала, мемлекеттегі қайырымды, ізгілікті
адамдар жайын, олардың қүрылуы мен құрылымын, жан-жақты жетілуін сөз етеді.
Қайырымды басшы, жүрек, ізгілік жайы жүйелі де жан-жақты сөз болады.
Кісілер қауымы мен адами өмірдің мәні мен тірегі, діні мен ділі ретінде
даналық (таным) пен қайырымдылықты атайды. Дәл осы екі тақырып Қүтты
білік дастанына да негіз болғанын айтсақ болады. Әл-Фараби секілді Жүсіп
Баласағұн да даналық пен қайырымдылықты мемлекет пен адамның жетілу,
кемелдену көзі деп біледі.
Діннің де, сол діннен өсіп-өніп, қалыптасып, кейін үлкен ілімге
айналған сопылықтың да түпкі мақсат-мұраты - адамды аты мен затына сай
қалып-күйде сақтап қалу, әрі адамдығын асырар асыл қасиеттерін артырып,
жетілдіре беру. Дастанның дін қағида-түсініктерімен сабақтастығын көрнекті
ғалым А.Н. Кононов ерекше атап көрсетеді. Қүрандағы адамгершілік өсиет,
үгіттер дастан мазмұнынан анык, айкын байқалып тұрады. Ал сопылык таным
көрінісін танытуға дастанның тең жартысына жуығы жұмсалған. Бұл кездейсок
күбылыс емес. Себебі сопылық танымда да кісілік кемелділік мәселесінің
алатын орны орасан зор. Тек бағыт-бағдарында ғана бүра тарту, адасугпылык
бар. Дастандағы Одғұрмыштың адалдығы мен сұлу ділі, шексіз ізгілігі
өкінішке орай өзінен асып, айналасына жетпей, оқшауланып қалған. Күнтуды,
Өгдүлміш бейнелері Әл-Фараби айтатын кәмили инсан (кісілік кемелділік)
деңгей-дәрежесінде көрінсе, Одғүрмыш - пенделіктің кәмәлат табуының
көрінісі. Екеуінің де заты мен мәні бір, арман-мүраты ортақ, екеуі де
кісілік кемелділікті көздейді. Тек сопылар Абай айтқандай, үхрауи
(ақыреттік) пайдасын ғана күзетті. Олар өздерінің соншалық сүлу, пәк,
әбден жетілген ділі мен рухани қазыналарын адамдар игілігіне жүмсап, жарата
алмайды. Дәруіштіктен бастау алатын сопылық - өте күрделі ілім. Дастанды
орыс тіліне аударған С.Н.Иванов шығармадағы осы сопылық танымның қыр-сырын
жете тану қажеттігін баса айтады. Ақынды дәруіш Одғүрмыштың сүлу да адал
ділі тәнті еткен. Ал тіршілігі мен өмір салтын акын қолдамайтынын
Одғүрмышты о дүниелік етіп өлтіруімен аңғартады. Дастан мазмүны өте
астарлы, танымы терең де түңғиык үғым-түсініктерге толы. Оған ерекше
үңіліп, зерттей қарар болсақ, шығарманың өзегі - толық адам екенін танимыз.
Дастандағы қүт-береке мен бақ-дәулет - толық, әбден жетілген адамның
еншісі. Ақынның айтуынша, күттың кілті - кісінін ділі, тілі, қылығын бірдей
қамтыған жан-жақты жетілуі мен кемелденуі. Толық адам - өзінің тініне,
діліне, қасиетіне, қалыбы мен негізіне мейілінше жақындағын асыл адам. Ол
кісілікке жат қасиеттен әбден арылып, тазарған, ішкі рухани дүниесі, ділі,
діні ағарып, періштелікке бет алған адам. Түптің түбінде дастан мазмұнынан
қүт пен береке, бақ кісінің өзінде, оның өз қолында дегенді үғамыз. Дастан
оқырманына қүт-береке, бақытқа өз әлемін (адамгершілігін) асыл етумен ғана
жетуге болатынын үқтырады. Адамның адами жетілуі мен кісілік кемелденуі -
дастанның ең басты идеясы.
Бақылау сұрақтары:
1. Дастан құрылымы қандай?
2. Күнтуды кейіпкерінің мәні туралы.
3. Дастандағы кісілік кемелділік танымы.
4 - лекция. Тақырыбы: Махмұт Қашқаридің "Түркі тілдері сөздігі" және
оның қүрылымы мен әдеби мазмүны.
Жоспары:
І.Өмірі туралы деректер.
2.Сөздікті жазуға кірісу себебі мен қүрастыруы З.Жалғыз нүсқасының
табылуы, аударылуы мен зерттелуі. 4.Сөздіктің сипаты мен жалпы қүрылымы.
5.Әдеби мазмүны:
а) Халық поэзиясы.
ә) Мақалдар.
б) Аңыздар.
Лекция мақсаты: Автор мен оның сөздігі туралы мәлімет беру.
Лекция мәтіні (қысқаша) Махмуд Қашқари - XI ғасырда өмір сүріп, еңбек
еткен ұлы филолог, ауыз әдебиеті үлгілерін жинап, зерттеуші ғалым, "белгілі
саясатшы". Ол "Диуани лүғат ат-түрік" атты еңбек жазып, өз заманындағы
түркі тілдерінің тұңғыш ғылыми грамматикасын жасады. Бүл сөздік қана емес,
сонымен бірге ол түркі тілдерін зерттеуде теңдесі жоқ гылыми еңбек. Біз
үшін ең бастысы - автор түсіндірме сөздікке ежелгі ауыз әдебиеті
үлгілерінен, өзі өмір сүрген орта ғасырдағы поэзиялық шығармалардан аса
қүнды материалдар - түрлі өлең-жырлар, ертегі-аңыздар, мақал-мәтелдер,
қанатты сөздер т.б. көркем сөз үлгілерін енгізген. Әдеби шығармалар мен
халықтық фольклордан алынған үзінділерді М.Қашқари осы сөздіктегі әрбір
сөздің мән мағынасын оқушысына тереңірек түсіндіру үшін мысал ретінде алып
отырған.
Сөйтіп, алғашқы қауым адамдарының өмірін, түрмыс-тіршілігін, еңбегін,
сана-сезімін бейнелейтін ауыз әдебиетінің ғажайып үлгілері бізге М.Қашқари
еңбегі арқылы жетті. Сондай-ақ Орта ғасырдағы көбіне дидактикалық сарында
болып келетін жазба әдебиет үлгілерін біз үлы ғалымның осы кітабынан
табамыз.
М.Қашқари Ыстықкөл маңындағы Барсаханда 1029-38 жылдары туған, XI
ғасырдың соңына таман дүние салған. Болашақ ғалым өсе келе Самарқан,
Бүқара, Нишапур, Мерв және Бағдат шаһарында оқиды. М.Қашһаридің ерекше
зейін қойып, үзақ жылдар бойы зерттеген мәселесі - түркі тектес түрлі ру-
тайпалардың тіл ерекшеліктері, әдет-ғүрып, салт-санасы, ауыз әдебиет
үлгілері, өткендегі тарихы т.б. болды. Осындай ғылыми мақсатпен ол бір жағы
Жетісу, Мауараннахр, Хорезм, ал екінші жағы Римге дейін үлан ғайыр жерді
мекен еткен көптеген түркі текті рулар мен тайпалар жерін аралап, олардың
түрмыс-салты, тілі, ауыз және жазба әдебиеті т.б. бойынша қыруар мол
материал жинайды.
М.Қашқари екі ғылыми еңбек жазған. Бірі "Түркі тілдерінің синтаксис
қағидалары" деп аталады. Өкінішке орай М.Қашқаридің бүл еңбегі бізге
жетпеген. Ал екіншісі "Түркі сөздерінің жинағы" екені мәлім. Бүл еңбек 1074
жылы жазылған.
"Түркі тілдерінің сөздігі" - қазіргі түркі халықтарының бәріне
ортақ мүра.
Бүл сөздікте Орта ғасырдағы түркі ру тайпаларының бәріне бірдей ортақ
алты мыңнан астам төл сөз бен жеке тайпаларға қатысты диалект сөздер бар.
Бүл лексикалык жинаққа енген сөздер, мақалдар, өлең жолдары т.б. түркі
тілдерінің сол кездегі сөз тудыру, сөйлем қүру жүйелерін, әдеби тіл мен
көріктеу қүралдарының өмірге келу жолдарын анықтай түсуге мүмкіндік береді.
"Диуани лүғат ат-түрік" - тіл білімінің ең басты салалары бойынша
теориялық түрғыдан қүнды түйіндер жасаған ғылыми еңбек. М.Қашқаридің бүл
сөздігі шын мәнінде энциклопедиялық туынды деуге болады. Мүнда тек тіл мен
әдебиетке қана емес, сондай-ақ сол кездегі ру тайпалар мен халыктардың
коғамдық-экономикалық жағдайына, көне тарихы мен әдет-ғүрпына, салт-санасы
мен наным-сеніміне тағы басқа қатысты дерегі бар аса бағалы еңбек.
М.Қашқари еңбегінің осы бір зор ерекшелігі, энциклопедиялық мән-
мағынасы жайында айта келіп, белгілі совет түркологы А.Н. Кононов былай деп
жазады: Мүнда XI ғасырдағы түріктердің өмірі туралы: олардың материалдық
мәдениетінің бұйымдары туралы, тұрмыс жайлары туралы,.. этнонимдері мен
тононимдері, ру-тайпалары туралы, туыстық және жеюкаттық принциптері, түрлі
қызмет адамдарының титулдары мен аттары, тағам, сусындардың аттары туралы,
үй жануарлары мен жабайы жануарлары ясәне құстар, мал шаруашылығы
терминдері туралы, халықтық календарь, айлардың және аптадағы күндердің
аттары туралы, географиялық және терминология мен номенклатура, қалалар
туралы, аурулар мен дәрілердің аттары, анатомиялық терминология туралы,
металдар және минералдар, әскери және әкімшілік терминологиясы туралы,
түрлі тарихи және мифтік қаһармандарының есімдері туралы, діни
терминология, балалардың ойындары және тағы басқалары туралы көп жағдайда
бірден-бір деректеме болып табылады (А.Н.Кононов. Махмуд Кашкарский и его
"Дивану лугат ат-турк". "Советская тюркология", 1972, N1, с.12.).
Қорыта айтқанда, Махмуд Қашқаридің теңдесі жоқ бүл шығармасы біздің
еліміздегі түркі тілдес халықтардың бәріне бірдей асыл ортақ қазына,
тілдік, әдеби, тарихи, этнографиялық, т.б. түрғыдан мейлінше бай мүра болып
табылады.
"Диуани лүғат ат-түріктің" көшірме қолжазбасы XX ғасырдың бас кезінде
табылады. Бүл еңбектің авторы қолымен жазылған түпнұсқасы сақталмаған.
Махмуд Қашқари кітабы жазылғаннан кейін араға екі жүз жылдай уақыт салып
барып, автордың өз қолжазбасынан көшірілген делінетін бүл нұсқа қазір
Стамбулдың Фатих кітапханасында сақтаулы тұр.
"Диуани лұғат ат-түріктің" 1915-1917 жылдары Стамбул қаласындағы
Ахмет Рифат баспасынан үш томдық кітап түрінде жарық көрді. Қашқари еңбегін
жан-жақты зерттеу, басқа тілдерге аудару ісі осы кезден бастап шындап қолға
алынды деуге болады. Белгілі шығыстанушы неміс ғалымы Броккельман бүл
шығарманы неміс тіліне аударып, 1928 жылы Лейпцик қаласында бастырып
шығарды. Броккельман бүл еңбекті аудару кезінде шығармадағы жеке сөздердің
бәрін алфавит тәртібіне келтірді. Неміс ғалымы Фриц Хаммель осы сөздікте
үшырасатын мақал-мәтелдерді неміс тіліне аударып, өз алдына жеке кітап етіп
бастырды. Көрнекті түрік филологы Басим Аталай оны түрік тіліне аударма
жасап, 1939-41 жылдары Анкарада үш томдық кітап етіп шығарды. Тілші ғалым
С.Муталибов "Диуани лүғат ат-түрікті" өзбек тіліне аударып, оны 1960-63
жылдары Ташкенттегі "Фан" баспасынан үш кітап етіп шығарды. Ал көрнекті
совет ғалымдарынан Н.А.Баскаков, А.Н.Кононов, С.Муталлибов, Б.Рештов, т.б.
осы сөздікке қатысты көптеген қүнды зерттеулер жүргізді. М.Қашқари
сөздігіндегі өлең-жырлар мен мақал-мәтелдерді белгілі ақын Фариза
Оңғарсынова қазақ тіліне аударды. Біршама толық етіп, сөйтсе де қазақ
тарихы әдебиеті, тілі, этнографиясына қатысты мазмүны "Түбі бір түркі тілі"
атты кітапта басылды. 1997 жылы алғаш рет толық көлемде үш том етіп
сөздікті қазақ тіліне белгілі әдебиетші ғалым, ақын А.Егеубаев аударып
шықты. Осы А.Егеубаевтың 1998 жылы "Кісілік кітабы" атты монографиясы жарық
көрді. Мүнда "Диуани лүғат ат-түрік" сөздігіне қатысты әдебиетші, зерттеуші
пайымдары берілген. А.Егеубаевтың бүрын да "Жүлдыз", "Қазақ әдебиеті", "Ана
тілі" атты газет-журналдарда осы сөздікке қатысты мақалалары жарияланып
келген.
Махмуд Қашқари сөздігінің әдеби мәні зор. Бүл кітапты белгілі бір
дәрежеде Көне түркі әдебиет ескерткіштерінің қысқаша хрестоматиясы деуге
болады. Өйткені мұнда автор өмір сүрген дәуірде ғана емес, одан сан
ғасырлар бұрын өмірге келген халықтық өлең-жырлардың, мақал-мәтелдердің,
қанатты сөздердің, көркем теңеулердің, фразеологиялық тіркестердің, т.б.
ғажайып үлгілері бар.
"Диуани лүгат ат-түрікке" 200-ден астам өлең, 300-ге тарта мақал-
мәтелдер, толып жатқан қанатты сөздер, көркем теңеулер, т.б. енген. Бүл
жөнінде М.Қашқари: "Мен бұл кітапты арнайы әліппе тәртібі бойынша парасатты
ғибрат сөздер, сажьдар (ақ өлең түрімен жазылған прозалық шығармалар),
мақалдар, өлеңдер, ражаз және насыр деп аталатын әдеби үзінділермен
көркемдедім" деп жазады. Әрине, "Диуани лүғат ат-түріктен" өлең жырлардың
кайсысы қай кезде жазылғанын дәлме-дәл анықтап білу қиын. Әйтсе де сол
әдеби шығармалардан алынған шағын үзінділердің мазмұнына, тілі мен жазу
стиліне қарап қай дәуірдің әдеби туындылары екенін шамалап айтуға болады.
"Диуани лұғат ат-түрікте" мысал ретінде келтірілген батырлық ерлік күрес
жырлары, сондай-ақ алып Ер Түңғаны жоқтап айтылған өлең жолдары бар. Бұл
жырлар адамзаттың алғашқы қауымында пайда болғанын мазмұнына қарап-ақ
аңғаруға болады. Жинақтағы бірқатар өлеңдер кейінірек, яғни автор өмір
сүрген Орта ғасырда туындаған жазба әдебиет үлгілері екені даусыз. Мүндай
әдебиет үлгілері көбінесе дерлік дидактикалық сарында болып келеді. Бүл
өлең-жырлар оқушысын оқу-білімге, өнерге, әдептілікке үндейді.
Адамгершілік, мораль, этика мәселелерін сөз етеді.
Махмуд Қашқаридің "Диуани лүғат ат-түрік" жинағында өлең жырлар
мазмұны бойынша түрлі мәселелерге арналған. Оларды мына тақырыптарда деуге
болады, табиғат туралы өлең-жырлар, аңшылық жайындағы өлеңдер, ерлікті
мадақтау түріндегі өлеңдер, тұрмыс-салт жырлары және жинақтағы мақал-
мәтелдер мен аңыздар.
Бүл жинақтағы поэзиялық туындылар өзінің құрылысы жағынан, буын саны,
бунағы, ұйқасы тұрғысынан қазіргі өлең-жырларына тіпті жақын болып келеді.
Үш кітапқа жинақталған сегіз бөлімнен тұратын Диуани лүғат ат-
түріктің мазмұны өмірдің сан-саласын қамтыған мәліметке жан-жақты бай.
Диуанда қамтылған материялдарды акедемик А.Н. Кононов бес салаға бөліп
қараған:
1. Белгілі бір тайпаға қатыстылығы көрсетілген сөздер коры
(лексикасы);
Түркі тайпаларының мекен-қоныстары жайындағы мәліметтер;
Түркі тілдерін топтастыру;
Түркілік тарихи фонетика мен грамматика туралы ереже, қағидалар;
Түркілердің тарихы, географиясы, этнографиясы, поэзиясы мен фольклоры
жайындағы мәліметтер;
Сөздікте түркілердің ең көне картасы жасалып, берілген.
М.Қашқари еңбегінің жан-жақты мазмүны, энциклопедиялық мән-мағынасы
жайында айта келіп, А.Н.Кононов былай деп жазады: Мүнда XI ғасырдағы
түріктердің өмірі туралы, олардың материялдық мәдениетінің бүйымдары,
түрмыс жайлары туралы, этнонимдері мен топонимдері, ру-тайпалары туралы,
туыстық және жекжаттық қатынастары, түрлі қызмет адамдарының титулдары мен
аттары, тағам-сусын аттары, үй жануарлар мен жабайы жануарлар және қүстар,
мал шаруашылық терминдері туралы, өсімдіктер мен дәнді дақылдар туралы,
астрономиялық терминдер, халықтық календарь, айлардың және аптадағы
күндердің аттары туралы, географиялық терминология мен номенклатура,
қалалар туралы, аурулар мен дәрілердің аттары, анотомиялық терминологиялар
туралы, металдар мен минералдар, әскери және әкімшілік терминологиясы
туралы, түрлі тарихи және мифтік каһармандардың есімдері туралы, діни
терминология, балалардың ойындары және т.б. туралы көп жағдайда бірден-бір
деректемелер болып табылады.
Сөздікте жеті мың бес жүздей сөз бар, олар сөздікте аттары аталатын
түркілердің жиырмаға жуық тайпаларының тілдік қатынасында қолданылатын
сөздер. Көп сөздердің мағынасы түсіндіріледі, анықталады. М.Қашқари түбірі
түркілік саналған сөздерді ғана пайдаланған, олардың мән-мағынасы араб
тілінде кең түрғыда түсіндірілген. М.Қашқари түркі тілдеріне алғаш рет
классификация жасаушы ғалым. Ол - түркі тілдерін салыстыра зерттеудің көш
басында түрған тұңғыш тілші ғалым. М.Қашқари таза тіл деп өзге тілдің
ықпалынан аман тілді атайды. Соған сай ол түркі тілдерін таза, өзге тілмен
араласпаған және шүбарланған деп екіге бөледі. Ал дыбыстық, морфологиялық
белгілеріне қарай түркі тілдерін тағы да екі топқа жіктейді.
1. Шығыс тілдері: шігіл, түхси, яғма, хақан-түрік;
2. Батыс тілдері: иемек, қыпшақ, оғыз, печенек, бүлғар, сувар.
Сөздікте араб, үйғыр алфавиттері туралы қысқаша мәлімет берілген. Күллі
түркі
тілдерінде қолданылатын әріптердің санын он сегіз деп, оларды сөздігінде
келтіреді.
Бүлардан бөлек және жеті әріп барын жазады. Жинақтағы сөздер әріп сандарына
қарай
жіктеліп берілген. Түркі тілдерінде жеті әріптен түратын сөз жоқ екендігін
ескертеді.
Бақылау сұрақтары:
1. Сөздіктің түпнүсқасы сақталған ба?
2. Сөздік көшірмесі нешеу?
3. Сөздік қай тілдерге аударылған.
4. Сөздік неше кітаптан түрады?
5. Сөздік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz