Қазақ жеріне қоныс аударған диаспора өкілдерінің саны мен тұрағы

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

Қазақ жеріне қоныс аударған диаспора өкілдерінің саны мен тұрағы

Мазмұны
Кіріспе
1. Қазақстандағы ұйғыр, дүнген диаспорасы.
2. Қазақстандағы кәріс диаспорасы.
3. Қазақстандағы неміс диаспорасы.
Қазақстандағы-Солтүстік Кавказ халықтарынын диаспорасы.
Қазақстандағы Кавказ сырты халықтарының диаспорасы.
Қазақстандағы Қырым татарларық, гректер, грузин-месхитиндер, армян, балғар
диаспоралары.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе
Қазақстандағы дпаспораның қалыптасуы туралы әңгімені бастамас бұрын
"диаспора туралы ұғымға түсінік берген жөн. Бұл ұғым біздің дәуірімізден
бұрын 722 жылы және 586 жылы Палестинадағы ежелгі еврей мемлекеттері —
Израиль және Иудия патшалықтарын Ассирия мен Вавилон жаулап алғаннан кейін
еврейлер дүние жүзіне шашырап кетуіне орай туған. Еврейлер барған жеріндегі
жергілікгі халықтардың тілін қабылдап қана қоймай, өздерінің тілін, дінін,
мәдениетін, салтын сақтап қалған Сондықтан бұл құбылыс диаспора деген
грек сөзімен аталған "шашы-раңқы" немесе "елінен жерінен ажыраған"'деген
мағына береді.
Қазақ жеріндегі диаспоралардың тарихын таразыға салып, ғылыми тұжырымдар
жасасақ "Диаспора дегеніміз—халықтың (этностық қауымдастықтың) белгілі бір
бөлігінің өзі қалыптасқан елден тыс жерде отанымен біріздену сезімін
сақтауда болатындар". Осы тұжырымның төңіргіне тоқталатын болсақ,
кейбіреулер Қазақстандаұ деңгейіне көтергісі келетіндердің бәрі диаспора
болып шығады. Ғылымға сүйенсек орыстардың санының көптігіне қарасақ та,
қарамасақ та ол диаспора ұғымының еншісіңде. Олардың өздерінің тарихи ошағы
бар. Украйндар да, немістерде, кәрістер де, татарлар да, өзбектер де солай.
Ұйғырлар мен курдтердің төл мемлекеті болмағанымен, олардың маңдайына
жазған тарих- тагдырдың өз сыбағасы бар. Сол себепті олар да диаспора
шеңберінен шыға алмайды. Сондықтан қай жағынан алғанда да еліміздегі
диаспора өкілдерін тар деңгейінс көтеруге ешқандай негіз жоқ деп түйіндеуге
болады.
Әсте, бұл еліміздегі диаспора өкілдерін ешқандай құқықтық жағынан
кемсігушілік емес. Ондай болса, Қазақстанда ұлттық-мәдени орталықтар
құрылып, диаспоралардың жан-жақты дамуына мемлекет тарапынан қамқорлық
жасалмас та еді ғой. Республикада этноцентристік немесе этнократиялық
әрекетгің жүргізіліп отырмағаны да мәлім. Мұндай әрекетке бармақ түгілі,
қазақ этносы толыққанды тарихтың өн бойында өзіне келген зардаптардан әлі
айығып болған жоқ. Сол себепті де қазақ ұлтына белгілі бір деңгейде
басымдық беріліп отыр деудің өзі артық болар еді.
Тағы бір айта кететіні. диаспора өкілдерінің қазақ даласына жаппай
қоныстана бастағаны соңғы бір ғасырдың иелігіне тиеді. Оның аржағында Ресей
патшасының отарлау саясатына қатысты қазақ даласына қарашекпенділердің келе
бастағаны мәлім. Алайда, қазақ жеріне басқа ұлт өкілдерінің жанпай қоныс
аудара бастауы Қазан төңксрісінен кейін ғана күрт өсті. Қуғын-сүргінге
ұшырап, қазақ жерін паналап, тұрақтап қалғандар да сол уақыттың құрбандары.
Одан кейін Мәскеуден жергілікті халықты ассимпляциялау саясатының
шеңберінде тың көтеру, кәсіпорындар салу тәрізді түрлі шаралардың ықпалымен
келгендерде жеткілікті болды. Осы-ның бәрі жинақтала келіп жергілікті
ұлттың азшылықта қалуына әкеліп соқтырды. Санының аздығы қазақта остс этиос
құхығынан айыруға немесе саны көп диаспораны этнос деңгейіне көтеруге
ешқандай мүмкіндік бермейді. Осы жерде ерекше атап өтетін, біздің қозғаған
мәселемізге төрелік болатын бір дәйек бар. Ол қалай болғанда да, қандай
жағдаймен болса да қазақ жеріне қоныс аударған диаспора өкілдерінің бүгінгі
Қазақстан халқын құрып отырғандығы. Бұл туралы Ата Заңымызда да айқын
жазылған "Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан халқы..., Міне,
"Қазақстан көп ұлтты мемлекет, дегендерге беретін негізгі жауаптың бірі
осы.
Қазақстан халқының 56 пайызын қазақ этносы құрайды, 28 пайызы орыс
диаспорасының еншісінде. Басқа ұлт өкілдерінің еншісіне 16 пайыз ғана
тиеді.
Алдымен "этнос'" ұғымының түп-төркініне көз жүгіртелік. "Этнос"' (немесе
халық) дегеніміз— өзінің дамуының бастапқы кезеңінде аумағының бірдейлігі,
бірдей тілге негізделген мәдениетінің, шаруашылық-тұрмыстық ерекшеліктері
болуы, өзіне тән бірқатар белгілері бар тарихи жағынан қалыптасқан
әлеуметтік топ. Енді осы талаптар тоңірегінен тұжырымдасақ, Қазақстандағы
этнос белгісі тек қазақ ұлтының шеңберіне ғана сәйкес келеді. Қазақ этносы
бабалардың бүгінгі күнге жеткен біртұтас ұлан-ғайыр далада халық ретінде
қалыптасты, жетілді. Тіпті оны Ата Заңымыздың бастауындағы "Біз, ортақ
тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан халқы, байырғы қазақ жерінде
мемлекеттік құра отырып...,, деп жазылған преамбула да айғақтайды. Қазақ
этносының қадым заманнан бері Қазақстан аумағын еркін жүріп, ен
жайлағандығына қатысты басты темірқазығының бірі де осы. Бұл біріншіден.
Екіншіден, қазақ тіліне нсгізделген шоқтығы биік қазақ мәдениетінің орны
бөлек екендігін әсте ешккім де жоққа шығра алмайды. Үшіншіден, сан ғасырлар
бойғы дала мәдениетінің өркениетіне көрсеетін қазақтардың шаруашылық
тұрмыстық өзіндік ерекшеліктері болғандығын тарихтан хабардар кез келген
адамның мойындайтыны да белгілі'. Сонымен, Қазақстандағы қазақ этносына
қатысты бір дәйектің ұшын осылайша қайыруға тура келеді.
Қазақстанда тұратын қалған "129 диаспоралардың бірде біреуін әлеуметтік
қауымдастық қатарына жатқызуға болмайды. Өйткені, Біз Қазақстандағы басқа
ұлттардың қауымдастығын қаншама ұлт деңгейіне көтергіміз келгенімен,
жоғарыда этнос ұғымына берілетін қасиеттер мен ғылыми тұжырым оған
мүмкіндік бермейді.
Еліміздің Конституциясы жоғарыда айтқандай, "Біз... Қазақстан xалқы деп
басталады. Ал еліміздегі диаспоралардың ана тілін, мәдениетін өркендетуге
үлкен септігін тигізіп отырған қоғамдық-консультативтік орған Қазақстан
халықтарының Ассамблеясы деп аталады. Бұл атау мемле-кеттің Нсгізгі Заңына
сойкес келмейді. Елімізде ұлттар емес диаспоралар бар. Қазақстанда қазақ
ұлты және басқа ұлт өкілдері тұрады. Ал қоғамдық-консультативтік орғанды
Қазақстан халқының Ассамблсясы дегеніміз заңдылыққа сәйкес келеді. Оның
үстіне бұл Ата Заңда таңбаланған нормамен сәйкестендіріледі. Қорыта
келгенде Қазақстанда қазақ ұлты және басқа ұлт өкілдері тұрады, орынсыз
басқа ұлт өкілдерін қолпаштап Қазақстанда тұратын басқа ұлт өкілдерін
"этнос,, қатарына көтеру ғылымға сәйкес келмейді және әділетсіздік.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан Республикасының орталық
мемлекеттік мұрағатында арнайы комиссия қатысуымен маңызды өкіметтік
қорлардың: Халық Комиссарлар Кеңесі (ХҚК), Қазақ ССР Министрлер Кеңесі мен
Жоғарғы Кеңесі Президиумы құжаттарының құпиясын ашу жүргізілді.
Құпиясы ашылған құжаттар 1936 жылдан 1955 жылға дейінгі елеулі уақыт
аралығын қамтиды. Бұл кезең өзіне жаппай саяси репрессияның басталуын,
екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында халықтардың елден қуылуын, "хрущевтік
жылымық" деп аталатын кезеңнің басталуын сиғызады.
Сипаттаған кезеңнің басында-ақ тоталитарлық жүйенің адамдар үстінен
жаппай қылмыстық эксперименттер жасауда біршама тәжірибесі болды: күштеп
коллективтсндіруді ұйымдастыру, бай мен кулактікті жою, халықтық қарсылықты
басып тастау ("қарақшылық қозғалыс" деп аталатын), жасанды аштықты
ұйымдастыру, бостандық сұйғіш халыққа қарсы зұлмат, зияткер және басқа да
зиялы қауымды іріктеп жою.
Тоталитаризмнің бұнымен қатар аса ауыр қылмысытың бірі халықтарды өз елі
мен жеінен қуу олардың әлеуметтік және аумақтық бірлігін күш көрсетумен
қирату.
1930-1950 жылдар аралығында 3 миллионнан астам адам елден қуылды, оның
ішінде 1 миллионы Қазақстанға қоныс аударылды.
Қазақтардың елден қуылған адамдарды қалай қабылдағаны жөнінде Қазақстан
Рсснубликасының Президенті Н.Ә.Назарбаен оз сөзінде былай деген болатын:
Қазақтар мәжбүрлікпен қоныс аударушыларды қандай кеңпейілдікпен қарсы
алғандары бәрімізге белгілі. Коллективтендіру мен ұлы жұттан қансыраған,
аштықта өмір сүрген олар соған қарамай тағдыр талқысында қалған адамдармен
соңғы бір үзім нандарын бөлісіп, оларға жылу, бастарына баспана берді.
Мұның бәрін олар қадір-қасистпен, риясыз жасады. Сол қиын кезде олар өмір
сүруге, аяғынан тұрып кетуге көмек-тсекендердің бәрі күні бүгінге шейін
көрсеткен көмектері үшін қазақтарға айтар алғыстары шексіз.
Осылардың бәрімен мен тек айтылған сөздерді естумен ғана таныс емеспін.
Әлі есімде, шамасы мен алты немесе жеті жастарда болармын. Бір күні әкем
ұйғе бейтаныс адамдарды — ер адамды, әйелі мен үш баласын алып келді.
Олардың үстіндегі киімдері жұпыны, жуылмаған және өздерінің тамақ
ішпегендері көрініп тұр. Әйелдің көзінен үмітсіздік байқалады, балалары
жылаған. Кейіннен білгенімдей, бұлар балқарлар екен — сол жылы аудандық
арнайы комендатура неге екенін, ертеректе Кабарда-Балқардан жөнелтілген
бірнеше жанұяны "асыра лақтыруды және алыстағы бір ауылға, біздің Шамалған
ауылына қоныс аудартуды шешіпті. Оларды ат үсті — кімді сарайға, енді
біреуін сут фермасына орналастырды. Азды-көпті қанағат етерлік өмір
жағдайын жасауды "құзырлы ұйымдардың'" ойластырмағаны түсінікті. Бірақ,
жергілікті тұрғындар басқаша шешіп, қоныс аударушыларға өз баспаналарын
ұсынды.
Біздің де жанұямыз аштықтың алдында өмір сүрді: егер сиырдан сүт шықса,
онда ол күні үйде мереке болағын.
Жаңа таныстарға біз бұдан басқа ештеңе ұсына алмадық. Бірақ, осы
қарапайым дастарқан, ыстық пеш, жылу және ата-аналарымыздың ықыласы олардың
өмір сүруіне, балаларын құтқаруға көмектесті.
Әкем сол отбасының басшысы Хазретпен тез достасып кетті, оның жұмысқа
орналасуына көмектесті, бір-екі айдан соң балқарлармен олардың ана тідінде
еркін сөйлесе алатын болды.
Басқа шамалғандықтар сияқты, біздің жанұяда да қоныс аударушылармен кең
пейілді қарым-қатынас орнады. Біраз жылдан соң менің бір алыс ағайыным
Балқар қызына үйленді, ал Кавказға қайтып кеткендердің көпшілігімен мен
күні бүгінге дейін хабарлысып тұрамын.
Бұл республикаға қоныс аударушы халықтарды қазақтардың қалай қарсы алғаны
туралы мәселеге орай.
1930—1950 жылдары он беске жуық этностар жаппай қуғындауға ұшырады,
олардың кейінде поляктар, гректер, болғарлар, қырым татарлары,
қабарладықтар, балқарлар, шешендер, ингуштар, қарашайлықтар, черкестер,
қалмақтар, немістер, кәрістер және т.б. болды. Олардың миллионнан көбі
Қазақстаннан екінші отандарын тапты. Бұл халықтардың әрқайсысының
қуғындауға ұшырау тарихына жеке-жеке тоқталамыз.

2. Қазақстандағы ұйғыр және дүнген диаспорасы

Мыңдаған жылдардан бері ұйғыр мен қазақтың ата бабалары түркі өркенистіне
бірлесе үлес қосып келе жатқан халықпыз. Кезінде ұйғыр мемлекеті болған.
Бірақ тарих керуені бір халықтарды судай сапырылыстырды, мемлекеттері бірде
өрбіп, бірде күштілердің көшіне ілесіп, өз дербестігінен айырылып қалды.
Сондай ескі тарихта ізі сайрап жатқан ұлт — ұйғырлар, құрдымға кеткен
мемлекет Ұйғырстан. Тағдыр тәлкегінен XIX ғасырдың соңында Қытай
империясынан куғын көріп біраз ұйғыр отбасы қазақ жеріне қоныс аударды.
1881 жылы Рессй Қытаймен Құлжа қаласында тең құхықсыздық келісімін
жасасты: Қытай провинциясы Синьцзян іс жүзінде орыс протектораты болыи
қалды.
Шығыс (Қытай) Түркістан халқына уақытша қытай үстемдігінен босатылып,
тәуелсіз Түркістаи мемлекетін құруына мүмкіндік туды.
Халықтың өзі үшін бұл бақыт бола қоймады: қытайлармен қанды күрес
жекеленген мұсылман халқы, коіп басылары мен үміткерлері арасындағы қанды
күрес сияқты сипаталды.
Күрсс гек ислам туыпыңастында жүргізілді, ұлттықсана-ссзім болған жоқ,
тұрғындар оздерін оз қалаларының агға-рымен ағады, қаппарлық, турфандық2
жәнет.б., бұдан басқа қытай тіліпде сойлсй алатын XVIII ғасырда
Қаіпқариидан Ілс алқабына қоныс аударғап қытайлар, олар ислам дінін
қабылдаған дүпгендер немесе "тарапшы" деп аталды.
Көтеріліс жеңілген соң кашқарлықтардың бір тобы ұйғырлар мен дүнгендер
Қазақстан мен Қырғызстанға босты.
Қазақстанға ұйғыр және дүнген босқындары 1883 жылы Қытайдан 9572 ұйғыр
отбасы (45373 адам) және 1147 дүнген отбасы (4682 адам) қоныс аударды.
Жетісуға ұйғырлар мен дүнгендердің қоныстануы екі кезеңге бөлінеді.
Бірінші кезеңге 1877 жылдың аяғы мен 1878 жылдың басы жатады. Бірінші
кезеңде негізінен дүнгендердің үш тобы келді. Бірінші топ 3314 адам Нарын
шекара пункті арқылы өтті. Олар 1877 жылдың 27 желтоқсанында Тоқмаққа
келді. Екінші кезеңде ұйғыр-дүнген аралас 1881 жылдың ақпанынан 1884 жылдың
басына дейін Жетісуға келген 9572 ұйғыр отбасы (45373 адам), 1147 дүнген
отбасы (19209 ащм) болды Ал 1897 жылы жылғы санақ бойынша қоныстанғандар
санында дүнгендер 14130 адам, ұйғырлар 55999 адам болды.
Қазақстанға дүнгендер мен ұйғырлардың қоныс аударуы екі кезеңге бәліпеді.
Олардың қоныс аударуы мынандай ретпен жүргізілді: 4477 ұйғыр отбасы
(19209 адам) Жаркент ауданына, Шарын мен Осек ауданының бойына қоныстанды,
қалған үлкен бөлігі — 5275 отбасы (26164 адам) Верный уезіне, шелек және
Талғар өзендерінің арасына қоныстанды. 1897жылы қоныс аударушылар санағы
бойынша 141 30 дүнген, 55999 ұйғыр болды.
Бір оқырманның еске салағынымыз ұйғырлар Батыстағы Қазақстан шекарасына
дейін бұрын ешқашан жеткен жоқ.
Ұйғырлар мен дүнгендер дәнді дақылдар өсірілстін шұрайлы жерлерге
коныстандырылады; бұл жерлер қазақардан тартылып алынды. Ұйғырлар мен
дүнгендердің шаруашылық тұрмысында егістің түсімі басым болды. Ұйғырларда
суармалы жер 30 694 десятина (97,2 найыз) жайылым жер 882десятина (2,8
пайыз) болды; дүнгендерде тиісінше 11025 десятина (71,5 пайыз) және 4386
дееятина (28,5 пайыз болды). Қазақстанға дүнген қоныс аударушылары өздеріне
"тарапшы атауын аса бір сәттілікпеп қабылдай қойған жоқ.
Қазақ жеріне қоныс аударған ұйғырлар 1959 жылғы санақ бойынша 60 мың
адам. 1989 жылғы санақта- 185 мың адам өсім, Қытайдан қоныс аударушылар
есебінсн болды. 1959 жылға қарағанда 3 есеге көбейді, одардың 40 мың адамы
Алматы қаласында тұрады (немесе 23 пайызы). Ал 1999 жылы Қазақстанда 210
339 ұйғыр болды.
Қорыта келгенде. Бүгінгі тәуелсіз Қазақстан мсмлекетінде қазақстандық
ұйғырлар бізбен бірге өмір сүруде. Ұйғырлардың қазақтарға діні мен тілі,
діні мен иманы ұқсас түркі халықтарының ежелгі өкілдері. Олар еңбекқор,
өзіңдік ұлттық дәстүрлерін сақтаған, бір жеңнен қол, бір жағадан бас
шығаратын бауырмал адамдар. Нарыққа ерте ілескен дүнген, ұйғыр хадықтары
сауда-саттығын жасайды, жер еміп еңбек етеді, өнерін өркендетеді.

3. Қазақстандағы Кәріс диаспорасы

1938 жылы Қатақстандағы кәрістердің саны — 98454 адамға жетті.
1959 жылы - 74 мың адам." 1999 жылы - 99657. Кәрістерге орыс
шенеуніктерінің сенімсіздік көрсетуін алғаш рет 1905 жылы Унтербергер
білдірді. Ол кәрісгерге қарсы сенімсіздіктің тұтастай дәлелдер жинағын
келтірді.
Олардың басшылары:
1) Кәрістер діии нанымдылық, дәстүр, әдет-ғұрып, экномикалық өмір
жағдайындағы дүниеге көзқарасы бойынша орыстардан бөтен Ресей бодандығына
откен және православие дінін қабылдағанның өзінде де олар орыс халқымен
сіңісіп кете алмайды, Жапоиия немесе Қытаймен соғыс бола қалған жағдайда
олардың адалдығына сенуге болмайды, тыңшылық әрекетінің жасалуына олар
қолайлы жағдай тудырады.
2) Кәрістерге жерді жалға беру жолы арқылы ауыл шаруашылығын жүргізу
жолдары орыс қожайындарын азғындыққа ұшыратады.
3) Олар жерге қоныстана отырып орыстарға арналған жерлерді басып алады, бұл
Тынық мұхиты жағалауындағы олардың жағдайын әлсіретумен тең сияқты.
1937 жылы Қиыр Шығысғағы Кәріс қауымы 200 мың адамды құрады, олардың
ішінде қиыр шығыстық кәрістер (ҚШК) — 110280 адам; орыс-бодандары 27,2 мың
адам, жапон бодандары 67,8 мың адам.
1937 жылғы тамыз айында Сталин елдің қоныс аудандарының НКБД жетекшісі
генерал Г.С.Люшковпен болған әңгімесінде "кәрістердің көші-қон мәселесін
күшейту жөніндегі" ұсынысын айтты. Кеңес мемлекетінің басшысы құжаттарда
белгіленгендей, "кәрістерге" сенбейтінін айтты. Кәрістер мен бірге
жіберілетін жапон тыңшыларының арасындағығы байланыс болуы мүмкін деп
есептеп, олар шекаралық аймақта тұрған кезде кәрістерге сенімсіздік
білдірді".
Қиыр Шығыстағы 200 мың кәріс халқынын тағдырын анықтаған 1937 жылғы 21
тамыздағы КСРО ХКК мен ВКП ОК-тың аса құпия қаулысының толық мазмұнын
қарастрайық.
КСРО Халық Комиссарлар ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.