Қазақ ойшылдары дін туралы пәні семинар сабақтың әдістемелік нұсқауы

Пән: Дінтану
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

Қазақ ойшылдары дін туралы пәні семинар сабақтың әдістемелік нұсқауы

Қазақ ойшылдары дін туралы пәні қазақ халқының рухани-мәдени
болмысының өзегі болған ислам діні туралы айтқан пікірлері мен ойларын
жинақтап, сол ой-пікірлерді болашақ теолог-мамандардың қазақ халқының
дәстүрлі діни танымын тереңірек түсінуі үшін аса қажет пән болып табылады.
Өйткені, қазақ халқының дәстүрлі діни танымы негіздерін түсінбеген маман
болашақта қазақ халқын сыртқы күштердің діни-рухани ықпалынан қорғай
алмайды. Сол себепті, бұл пәннің болашақ маман дайындауда маңызы зор. Бұл
пәнде мына мәслелерге баса мән берілу керек:

1) Ислам діні келу кезеңінен бергі қазақ топырағындағы өткен
ойшылдардың рухани-мәдени мұраларындағы сабақтастық
мәселелері жан-жақты қарастырылып, олардың бір-біріне ықпалы
студенттерге ұғынықты түрде жеткізілуі тиіс. Мысалы, Әбу
Насыр әл-Фараби мен Жүсіп Баласағұни арасында қаншалықты ой-
пікір сабақтастығы бар немесе бұл тұлғалардың рухани мұрасы
мен Қожа Ахмет Йасауи шығармашылығына қаншалықты ықпал етті?
Осы мәселелер студенттер санасына жеткізілуі тиіс.

2) Қожа Ахмет негізін салған жолдың түркі ислам тарихындағы
орны мен оның түркілерге, жалпы ислам дініндегі халықтардың
рухани мәдени болмысына ықпалы, өзіне дейінгі дін
ғұламаларынан ерекшелігі. Ол айтқан дафтари сани сөзінің
мәні жан-жақты ашылып түсіндірілуі тиіс. Өйткені, бұл түркі
халықтарының одан кейінгі ғасырлардағы діни-рухани
болмысының өзегі болды және түркі халықтарының рухани-мәдени
болмысындағы барлық жеңісі де, жеңілісі де осы жолдың қай
дәрежеде қолданыста болуымен байланыста өрбіді. Оның
шәкірттері Сүлеймен Бақырғани мен Мұхаммед Данышманд Зарнуқи
осы жолдың одан әрі қанат жаюына өз шығармаларымен септігін
тигізді.

3) Алтын Орда дәуірі әдебиеті Йасауи салған сопылық жолдың
негізінде, сол жолмен сабақтаса дамыды. М.Булғари,
Н.Рабғузи, М.Хорезми т.б. тұлғалар шығармашылығы осы Йасауи
жолымен сабақтаса жазылды. Бұл Алтын Орда түркілерінің ортақ
рухани мұрасының қалыптасуына тікелей ықпалын тигізді.

4) Өзбек хан қайтыс болып, оның тағына отырған Жәнібек ханның
діни-идеологиялық бағытты өзгертуі Асан Қайғы бастаған
тұлғалардың оған қарсы күреске шығуына мәжбүр етті. Мұның
бәрі осы кезеңнің ойшылдарының шығармаларынан орын алды.
Сабақты өту барысында діни-рухани үдерістердің ойшылдар
шығармашылығына қаншалықты ықпал ететінін студент түсінуі
тиіс.

5) Алтын Орда мемлекеті ыдырағаннан кейінгі кезең әдебиеті,
Қазақ хандығы кезіндегі әдебиет үлгілеріндегі діни танымға
қатысты ой-пікірлер жан-жақты қарастырылуы тиіс. Өйткені,
бұл кезеңдегі діни-рухани үдерістер түркі мемлекеттерінің
күйреп, халықтарының этникалық жіктелу үдерістерін басынан
кешірді. Бұл оқиғалардың барлығы дерлік сол кезеңдердің
ойшылдары шығармаларынан орын алды. Ол шығармалардағы ой-
пікірлерге талдау жасап, студенттің сол шығармаларда
баяндалған діни-рухани үдерістер барысы мен оның халықтың ой-
санасына қаншалықты ықпал еткенін сезетін болуы керек.

6) Тәуке ханның Жеті жарғысынан кейін Йасауи жолының
мемлекеттік идеология ретіндегі ролінен ажырауы – қазақ
қоғамында қазақтың дәстүрлі дүниетанымын уағыздап, сақтап
қалатын шығармашыл топтың қалыптасуына ықпал етті. Ол
жыраулар шоғыры еді. Жыраулар шығармашылығында діни-рухани
мәселенің көп орын алуы осыған байланысты болды. Сол
себепті, жыраулар шығармашылығы тереңірек ұғынуды қажет
етеді.

7) XIX-XX ғасырларда өмір сүрген ақын жыраулар Қазақ
мемлекеттігінің күйреп, өзге бодан болу кезеңін басынан
өткерді. Осы қасіретті кезең ойшылдары шығармаларында
өкініш пен ыза, зар жатты. Және олардың көпшілігі
мемлекеттік айырылу өзгеге бодан болу қазақтың рухани
азғындауынан деп түсінді. Сабақ барысында студент осы кезең
ерекшелігін сезінуі тиіс.

8) Абай, Шәкәрім бастаған жазба ақындар шығармашылығы халықтың
діни танымын кеңейтуге, рухани кемелдену мәселесіне көбірек
мән берді. Абайдың толық адам, Шәкәрімнің ар ілімі адам
бақытының қай салада екендігін айқындап берді.

Қорыта айтқанда, қазақ даласында өткен ойшылдар қалдырған рухани
мұралар қазақ халқының рухани-мәдени болмысының негізгі қайнарлары,
адастырмас Темірқазығы болды. Олардың арасындағы рухани сабақтастық сонау
Әбу Насыр әл-Фарабиден бастап, қазірге дейін жалғасып келген алтын көпір
қызметін атқарды. Сабақ барысында студенттер осы сабақтастықты ұғына алса,
онда қазақ халқының дәстүрлі діни танымының өзегін тани алатын болады.

Қазақ ойшылдары дін туралы пәнінің лекциялар тезисі

Қазақ ойшылдары дін туралы пәні қазақ халқы тарихындағы ірі тарихи
тұлғалардың рухани–мәдени мұрасындағы дін туралы ой-пікірлері ортаға
салынып, олардың қазақ халқының дәстүрлі діни танымының қалыптасуына ықпалы
жан-жақты қарастырылады. Бұл пән шеңберінде қазақ халқын жеке халық ретінде
тарих сахнасына шығуына ықпал еткен діни, рухани-мәдени болмысының таным
негіздеріне жан-жақты талдау жасалады. Ол рухани өзекті қалыптастыруда
Ислам дінінің өлшеусіз үлесі болғандығына дау жоқ. Алайда, ислам дінінің
түркі халықтарында өмір сүру формасын қалыптастырып, түркі халықтарының
рухани, мәдени дербестігін, өзіндік ерекшелігін сақтап қалуға ықпал еткен
тұлғалардың еңбектері өлшеусіз. Олардың рухани мұрасына талдау жасау, қазақ
халқының сан ғасырлық даму тарихында басынан өткерген рухани мәдени
белестердегі жеңісі мен жеңілістерінің ішкі себептерін ашуға мүмкіндік
береді. Сондықтан бұл пәннің алға қойған мақсаты тарихта белгілі роль
атқарған тұлғалардың шығармаларымен танысу ғана емес, сонымен бірге ол
шығармаларға жан-жақты талдау жасап, олардың қазақ халқының рухани-мәдени
болмысындағы орнын анықтау болып табылады.

1. Әбу Насыр л-Фараби және оның діни көзқарасы.

2. Жүсіп Баласағұн және оның діни рухани көзқарастары.

3. Қожа Ахмет Йасауидің түркі исламдық көзқарастардың қалыптасуына
ықпалы.

Қожа Ахмет Ясауи Ислам тарихындағы ең ұлы тұлғалардың бірі және
бірегейі. Ол тарих сахнасына ислам дінінің әлсіреп, тоқырауға ұшыраған
кезеңінде тарих сахнасына шығып, Ислам дініндегі тоқырауды тоқтатып, ислам
дінінің жаңа бағытта дамуына өлшеусіз үлес қосқан ұлы тұлға. Ислам діні
тарихындағы қайта өрлеу дәуірі осы Қожа Ахмет Йасауиден басталады десек
артық айтқандық емес. Сол себепті оны ортағасырларда Ахмади сани деп
атады. Ол ислам дінінің тоқырау себептерін толығымен түсініп, исламның
қайта жаңғыруына қолынан келгенің бәрін жасады. Ол ислам дінінің тоқырауы –
діндегі иманның әлсіреуімен байланысты екендігін көре білді. Иманды
қайтадан қалпына келтіру жолына бар өмірін арнады. Ол өз дәуіріндегі ислам
қоғамының азғындауын былайша суреттейді:

Ораза, намаз, иман, ислам қолдан кеті,

Күннен күн бетер деген хадис жетті.

Пайғамбар айтқандары келіп жетті,

Бұл дүниені қараңғылық басты достар.

Ғалымдар бар ілімін малға сатты,

Көріп, біліп, өздерін отқа атты.

Өзі амал қылмай халыққа ілім үйретті.

Дүние үшін діндерін сатты көргңн.

Ұстаз, дінсіз құлдар болды хакім,

Мемендің дүкенін ашып, болды залым,

Халық ішінде қор болды дәруіш ғалым,

Көпшілігі халықтың кәпір болды көргін.

Дінсіз ұстаздарға еш қауіп жоқ.

Дүние малын жиып еш тояры жоқ.

Ұшып, қонып, өлімнен еш хабары жоқ.

Ол жанның дүние діні болды көргін!

Осы Хикмет жолдары сол кезеңдегі Ислам қоғамының рухани азғындыққа
қаншалықты түскенін анық көрсетіп тұр. Бұл дағдарыстан шығу жолы иманнның
қайтадан қалпына келуіне байланысты екенін баса айтады. Ол былай дейді:

Хикмет бірлән әууал адам дін бар айлады,

Он сегіз мың қамуғ алам қайран ерур.

Қалу бала деген құлдар үлес алды.

Сакут еткен құлдар діні ойран болур.

Хақ тағала иман ата (сыйлады) қылды бізга,

Аууал Мұстафа расулы айды бізга.

Друд етсак қууат берар дінімізга,

Йоқ ерса, қылғанларым ойран ерур.

Бұл Хикмет жолдарының мәні иман болмайынша, толық сенім болмайынша,
адам баласының қылғандарының ойран болатыны, Иманның барлық ғибат алдында
болу керектігі айқын көрсетіп тұр.

Қожа Ахмет Йасауи Исламның тоқырау себептерін айқындағаннан кейін ол
бұл тығырықтан шығудың жолдарын қарастырды. Ол үшін діни ілім негіздерін
кеңейтіп, жаңа сатыға көтеру қажеттігін айқын сезінді. Ол – сопылық жол
болатын. Және ол жол жеке тұлғалардың ғана қол жеткізер ілім қайнары
болмай, жалпы халыққа ортақ сенім негізіне айналдыру мақсаты қойылды және
ол жол тариқат жолы еді. Ол өзінің Хикметтерінде бұл жолды дафтари сани
деп атайды. Қожа Ахмет Йасауи Хикметтерін былай бастайды:

Бисмила деп баян айлай хикмет айтыб,

Талибларга дури гауһар чаштым мана.

Ризатны қаттығ тартып, қанлар йутуб,

Мен дафтари сани сөзларін ачтым мана.

Бұл сөздер жалпы ислам дінінің жаңа сатыға көтерілуіне негіз болған
тариқат жолының атауы еді. Исламдағы алғашқы жол – шариғат жолы болатын.
Уақыт өте кел бұл жол өзінің рухани сипатынан ажырап, қоғамдық қатынастарды
реттейтін заңдар жинағы дәрежеесіне түсті. Исламның ішкі мазмұны халық
санасынан біртіндеп өше бастады. Рухани қуат әлсіреп, оның орын материалдық
құндылықтар басты. Бұл Ислам қоғамын тоқырауға ұшыратқан басты себеп болды.
Қожа Ахмет Йасауи алдында халықты Исламның рухани негіздеріне қайтадан бет
бұрғызу мақсаты тұрды. Бұл оның ислам тарихындағы басты миссиясы еді. Ол ол
қызметті абыроймен атқарып шықты. Ол Ислам дініндегі иманды қайта қалпына
келтіріп қоймай, сонымен бірге ислам дінінде бола тұрып, әр халықтың өзінің
дәстүрлі мәдениетін сақтап қалу мүмкін екендігін дәлелдеп берді.

Йасауи Хикметтінің басты мақсаты ислам дінінің ішкі рухани қуатын
қалпына келтіруге бағытталды. Ең бастысы Хикметтерге негіз болған Құран
аяттары мен Мұхаммед Пайғамбар хадистері еді. Ол осы екі негізге сүйене
отырып, Ислам негіздерін қайтадан халық санасына сіңіру жолында қызмет
етті. Сол себепті, Қожа Ахмет Йасауидің Хикметтері Құрани түрки
атанды. Оны қожа Ахмет Йасауидің өзі де айтады: Менің хикметтерім алладан
пәрман,

Оқып, білгенге мағынасы Құран.

Бұл жолдар Йасауидің негізгі мақсатының не екенін анық көрсетіп тұр. Ол
сырты мұсылман болғанымен іші мұсылман болмағандарды барынша әшкерелеп,
сынады. Бұл туралы өз хикметтерінде былай дейді:

Кейбірі үмметпін деп жалған сөйлер,

Кісі малын алмақ үшін жақсы сөйлер,

Адалын мұнда тастап, арамды көздер,

Надандарға бұл сөзді айтқым келер.

Заманақыр келгенде ақыл кеткей,

Адамзат бірін-бірі түтіп жегей,

Дүние үшін иман, ислам дінін сатқан,

Ақылсыз жандарға бұл сөзімді айтқым келер.

Ол өзінен де, өзгелердер де адал да, әділ, шынайы мұсылман болуды
талап етті. Ол үшін Қожа Ахмет Йасауи Алланы зікір етуді сопылық
практикасына ендірді. Бұл оның дінге егізген жаңалығы емес еді. Алланы
зікір ету туралы Құран аяттарында 78 жерде айтылатын. Ол осы аяттарды
негізге ала отырып, зікір салуды сопылардың рухани жетілу жолындағы іс-
әрекетінің басына шығарды. Оның:

Астанаға басым қойыб зары қылсам,

Халқа құрып, кім зікір айтса, йары барсам,

Зікірін айтыб, ол сұхбатта дурлар терсам,

Жан уа ділда хай зікірін айтың достлар.

Немесе

Ху халхасы құрылды, ай, дарушлар келіңлар,

Хақ суфрасы йайылды, андин улуш алыңлар,

Хал ілімін оқубан, хал іліміна йетибан,

Йоқлық ичра батибан, барлықлардин алиңлар, - деген хикмет жолдары
зікір ғибадатының мәні қаншалақты жоғары екендігін көрсетіп тұр. Зікір
салудың түпкі мақсаты жүректі тазалап, жүрек көзін ашып, өзгелерге
сезілмейтін ілім нәрімен сусындату болатын. Ол өз мақсатына жетті.
Халықтың иман-сенімін қайтадан қалпына келтірді.

Қожа Ахмет Йасауи ілімінің мәні хикмет-хәл ілімінде. Хәл ілімі
шеңберінде әлем, болмыс, ғашықтық, рух мәселерлері қарастырылып, өмір
өзегінің негізгі мәселелері шешімін тапты. Ол адам баласына болмыстың
мәнін аша отырып, өмір мен өлім арасындағы бірлік пен айырмашылықты көрсете
білді. Шын бақыт пен жалған бақыттың ара жігін ажыратып берді. Оның
қаламнан шыққан:

Бі шек білгін бұ дүниа,барша халықтан өтар-а,

Инанмағын малыңа бір күн қолдан кетар-а,

Ата-ана, қарындас, қайан кетті фікір қыл,

Төрт аяқлық чүбүп ат бір күн саған жетер-а.

Дүниа үчүн ғам йеме, хақтан өзгені деме,

Кісі малын жеме, сират өзра тұтар-а-мына жолдар өмірдің мәні неде
екенін көрсетіп тұр. Тән қажеті үшін рухани дүниені ұмытып, материалдық
дүние қуу жақсылыққа арапмасын, ол үшін ертеңгі күні жауап беретінін адам
баласының есіне салады. Оның орнына адам баласын Жаратушыға ұмылуын, Оның
ұлылығын, хикметерін сезінуге оған ғашық болуға шақырады. Сөйтіп, болмыстың
мәнін түсіну мүмкін екендігін көрсетіп береді.

Ол ұсынған болмыстың бірлігі туралы ілім түркі халықтарының
дүниетанымдық көзқарасының негізін құрады. Бүкіл жаратылыстың бір-бірімен
сабақтастығы, бар жаратылыс бір Жаратушы құдіреттің жаратқан болмысы екенін
сезіну мен жаратылғандардың бір-біріне тәуелділігі, олардың ішінде Алла
Тағаланың адам баласы мойнына артқан жауапкершілігі жайлы Қожа Ахмет Йасауи
өз хикметтерінде халыққа жеткізе білді. Сондықтан адам баласы тек қоғам
ішінде ғана емес, бүкіл жаратылыс алдындағы жауапкершілігін сезінуге тиіс
екендігін айтты. Адамды жамандыққа итермелейтін нәпсі екендігін баса
ескертті. Сонымен бірге, нәпсімен күрес жолдарын көрсете білді. Дүние
соңына түсіп, қаншама байлыққа қол жеткізген жандардың соңы не болғанын
халайықтың есіне салды. Оның хикметтеріндегі:

Бұ дүнианы бина қылған Харун қаны?

Дұға (сиқыр) қылған Фарғауын билә Хаман қані?

Уамақ, Азар, фархад, шырын, Мажнун қані?

Қаһар айласа бір лахзатта йаксан қылур!

Һеч білдуңмі, адам өлмай қалғаныны,

Бұ дунианы уафасыны білганыны,

Дунийа талаб бойы худа алғаныны

Аллах десаі көз йашыңны баран қылур.

Ашық дардига дауа сурған Хазир телба, (делбе)

Захирда йоқ, батын ичра қылур жаула,

Мағыз сырың бағрың ичра қылур ғалба,

Ашық дардыны дауа қылса рахман қылур.

Бұл жерде Қожа Ахмет Йасауи сыртқы әлем мен ішкі әлем арасындағы
айырмашылықты көрсетіп отыр. Материалдық дүниеде қаншалықты құдіретке
жеткеніңмен оның уақытша екендігі, ал рухани ішкі әлемнің мәңгілік екендігі
анық көрсетілген. Алайда, Аллаға жалған ғашық болып ешкімді алдай алмасын
да ескертеді.

Кімні көрсаң бу йолларда йалған ғашық,

Захир суфи батын ичра йермас садық,

Аның учун мағшуқиға болмас лайық.

Йалғаншыны руз, махшар сарсан қылыур.

Тән сөзламас, жан сөзламас, иман сөзлар.

Жандин кечкан чын ғашықлар хақны көзлар,

Арифларга қызмат қылыб, йолын түзлар,

Ол ғашықны халайыға султан қылур.

Бұл шумақтар шын сопы мен жалған сопы арасындағы айырмашылықты ара
жігін ашып көрсетіп отыр. Сыртың сопы болғаныңмен ішің таза болмаса, бұл
әрекеттен пайда жоқ екенін, ахиреттегі өлшеуіш тәнде, жан да емес, иман
болатынын ескертеді. Басқаша айтқанда, иман кәміл болмай, шын сопы болдым
деп айта алмайсың.

Ол өз ой-пікірлерін Құран аяттары мен Мұхаммед Пайғамбар хадистерімен
бекітіп отырды. Мысалы, 84-хикметте мынадай жоладар бар:

Төрт йуз қырық төрт пайғамбар, мурсал нәби

Қалмадылар бу дуниадин өтті бәрі.

Куллу нафсин заиқату-л маут аяты

Құран ичра мұндағ хабар берер ерміш.

Мұндағы Құранның Куллу нафсин заиқату-л маут аяты келтіріліп, кім
болса да, өлімнің ащы дәмін татынын, одан ешкімнің қашып құтылмасын
ескертеді. Жалпы Құран аяттарын мысалға келтірмектегі мақсат – адам
баласына берілген бұл дүниенің шектеулі екендігін, Алланың алдына барып,
басқан әр қадамы үшін жауап беру екендігін сезіндіру. Йасауи
хикметтеріндегі келтірілген басқа аяттар да мына өмірдің өткінші екендігін
ұмыттырмау үшін қолданылғанын көруге болады.

Сондай-ақ, Мұхаммед Пайғамбар хадистері де Йасауи Хикметтерінде
кеңінен пайдаланылған. Оларды қолдана отырып, өз ойларының пәрменділігін
арттыру мақсаты болғанын көреміз. Мысалы, мына хикметтегі Пайғамбар
хадисіне көңіл аударып көрелік:

Ұлуғ, кичік йаранлардан адаб кетті,

Қыз уа дағиб жауанлардин хайа кетті.

Ал-хайа минал-имани расул айды,

Хайасыз құм ажаиб болды достлар.

Бұл жерде адамның адам ретінде өмір сүруі иман арқылы ғана мүмкін
екенін ескертіп отыр. Иманы болмаса, адам баласы мың жерден тірі жүрмін
дегенімен хайуанша өмір сүреді. Осы ойды дәлелдеу үшін Пайғамбар хадисі
қолданылған. Бұл жердегі Пайғамбар хадисінің мәні Тірі болу иманнан деп
берілген.

Қорыта айтқанда, Қожа Ахмет Йасауи сол кезеңдегі ислам дініндегі басты
мәселені шеше білді. Ислам дініндегі басты талап иман екенін, имансыз
ешқандай дін өмір сүре алмасын, сол себепті иман барлық амалдың алдында
болуы тиіс екендігін Иманы берік адам ғана шын мұсылман болатынын дәлелдеп
берді. Сонымен қатар, Алланың бірлігіне, барлығына сенген, иманы кәміл
жанның арабтың дәстүрін ұстамай-ақ мұсылман болатынына халықтың көзін
жеткізді. Оған Қожа Ахмет Йасауидің өз шығармаларын түрік тілінде жазуы
тікелей ықпал етті. Дін түрік тілінде сөйлей бастады. Бұрындары мұсылман
дінін қабылдау араб болу деп түсінетін халық, енді қайтадан түрік
мәдениетіне бет бұрды. Оған Қожа Ахмет Йасауи қаламынан шыққан Фатаба-и
танбих (пәтуалар көрсеткіші) атты шығарма тікелей ықпал етті деп айта
аламыз. Бұл шығарма әзірге біз үшін белгісіз қалып отыр. 18-19 ғасырлардағы
ғұламалар еңбегінде аты ғана кездесетін бұл шығарма ертелі-кеш бір табылар
деген үміттеміз. Қожа Ахмет Йасауидің бұл еңбегі діннің адамзат
болмысындағы орнын ашып көрсетіп берді. Ислам тек түркі халықтары үшін
емес, бүкіл ислам дініндеге халықтарға рухани тоқыраудан, азғындықтан
құтылудың жолын көрсетіп берді.

Сүлеймен Бақырғани және оның шығармаларының түркі-ислам тарихындағы
маңызы

Қожа Ахмет Йасауи шәкірттері ішіндегі оның шығармашылық дәстүрін
жалғастырып, артын қомақты рухани мұра қалдырған шәкірттерінің бірі –
Сүлеймен Бақырғани. Сүлеймен Бақырғани да ұстазына еліктей отырып,
хикметтер жазды. Адамзат тарихына, дін тарихына қатысты шығармаларды
дүниеге келтірді. Оның Ақырзаман, Мәриам сынды күрделі шығармалары дін
мен жалпы діни таным мәселесіне қатысты күрделі мәселелерді көтерді. Ал,
хикметтерінде ұстазының дәстүрін жалғастырып, діни таным, иман мәселесіне
қатысты көптеген шығармларды дүниеге келтірді. Солардың бірі, Жаратушы
құдіретке деген ғашықтық мәселесі. Оның қаламынан шыққан Сенен өзге кімім
бар? атты шығармасында бұл мәселе былайша жырланады:

Өзіңе аян, Хақ Тәңірім,

Сенен өзге кімім бар?

Бірсің, Барсың – сақта құлың,

Сенен өзге кімім бар?

Бір өзіңсің - табынарым,

Мақсат осы –шыным дәл.

Нұр себелер жаныма кім,

Сенен өзге кімім бар?

Қай кезде де көзімдесің,

Сен - дегенде тілім бал,

Сөзімдесің, өзімдесің,

Сенен өзге кімім бар?

Ол дам баласының азғындауы Алладан жырақтау, Иманның әлсіреуі деп
түсінеді. Одан арылудың жолы тағат, ғибадат етіп, Алланың мейрімін табу,
жақсылықтар жасау деп түсінеді. Сонымен бірге, ол сырты мұсылман шіші арам
сопыларды өлердей сынайды. Иман шын болмайынша ғибадат қабыл болмасын тағы
да еске салады. Оның Сопы-нақыш хақында атты шығармасы осы тақырыпқа
арналған. Ол шығармасында жалған сопылар туралы былай дейді:

Ғұмыр – тәмам.

Жасамадың құлшылық.

Жүрегің – кір, сыртың ғана пірсініп,

Жан-жарағын қамдамадың құлшынып,

Қармағаның қызыл-жасыл тіршілік.

Нақыш-сопы, неге сонша сорладың?-

Сопы болыдың, еш мұсылман болмадың.

Сопы болсаң, - иманды біл әуелі,

Парыз, уәжіп, сүннет – дарақ мәуелі,

Жанды баурап шариғаттың әуені,

Адал еңбек сәулелесін сәуені.

Сонымен қатар, Бақырғани шығармаларында өмірідің өткіншілігі, нәпсі мен
рух арасындағы талас, өлім туралы қаншама хикметтер жазды. Мақсаты –
халықты иманнан ажыратпау болды. Мысалы, Өкініш атты шығармасы адам
баласының мына өмірдегі басты құндылық мәнін тани алмауы, ахиретке аттанар
алдында адам баласын үлкен өкінішке ұрындыратыны туралы сөз қозғайды. Ол
былай жырлайды:

Дүние, байлық боп тұмарым,

Іздедім тән, отқұмарын.

Ейғ Жалғаншы, соқтырарың,

Ойран екенін білмеппін.

Төктім қанша беттің арын,

Баянсызға кетті нәрім,

Аялдайтын тұрағым жоқ

Сайран екенін білмеппін.

С.Бақырғанидың мұндай шығармалары оның діни көзқарасының қай бағытта
қалыптасқандығынан, Йасауидей ұлы тұлғаның лайықты шәкірті бола
білгендігінен хабар береді.

Алтын Орда дәуірінің әдебиеті және олардағы діни-рухани сарындар

Түркі-ислам мәдениетінің қарыштап дамыған дәуірі Алтын Орда дәуірі
болды. Шыңғыс хан шапқыншылығынан кейін қалыптасқан Жошы ұлысы уақыт өте
келе ислам дінін қабылдап, өз дамуының жаңа сатысына көтерілді. Жошы ұлысын
исламдандыруда Йасауи жолының өкілдері шешуші роль атқарып, Йасауи жолын
мемлекеттік идеология дәрежесіне дейін көтерді. Бұл түркі-ислам
мәдениетінің бұл мемлекет шеңберінде шешуші діни, рухани күш болуына
мүмкіндік берді. Осы кезеңде ислам дініне қатысты шығармалар көптеп
жазылып, халықтың діни, рухани бағыт-бағдарын айқындауға, халықтың рухани
бірлігін қалыптастыруға мүмкіндік берді. Өзбек хан қайтыс болып, орнына
отырған Жәнібек ханның діни-идеологиялық саясатты өзгертуі де шығармашыл
топтың назарынан тыс қалған жоқ. Олардың әр қайсысы Жәнібек ханның бұл
саясатын өз көзқарастарын білдіріп жатты. Ендігі кезекте сол авторлар мен
шығармаларға кезек берейік.

Мұхаммед Рабғузи. Қиссас ал-Анбиа

Мұхаммед Рабғузи Рабати Ғуз қаласында, Сыдария өзенінің батыс
жағалауында көне Отырар қаласынан жақын маңда дүниеге келіп, сол жерде
өзңнңғ атақты шығармасын дүниеге келтірді. Оның қаламынан шыққан Қиссас ал-
Анбиа дастаны Пайғамбарлар тарихы болатын. Бұл шығармадар адамзат
жаратылғаннан бергі кезеңдегі адамзат тарихында болған пайғамбарлар мен
олардың адамзат қоғамындағы роліне қатысты өзіне дейінгі деректерді
жинақтап, кітап етіп шығаруы болды. Бұл шығарманың өзге тарихи
шығармалардан ерекшелігі сол, бұл шығармада Мұхаммед Пайғамбардың адамзат
тарихындағы роліне қатысты ой-пікірдің ерекшелігінде еді. Бұл шығармада,
Тәңір тағаланың өзге жаратылыстарды жаратпай тұрып, Мұхаммед Пайғамбардың
рухын жаратқандығы туралы тарихи концепция алға шығарылады. Өзге
жаратылыстың бәрі осы рухтың құрметіне жаратылғандығы туралы мәселе
қарастырылады. Қожа Ахмет Йасауи Хикметтерінде де осы мәселе айтылған
болатын. Ол өз химеттерінде Он сегіз мың әлемге саруар болған Мұхаммед-
деп жырлайды. Жалпы бұл шығарма бір жағынан ислам дінінің түрік халықтары
арасына тереңдеп жайылуына ықпал етуіне тиіс болса, екінші жағынан
исламдағы түркілік танымды халық санасына тереңірек сіңіру болді. Сол
себепті, бұл шығарма осы күнге дейін өзінің маңызын жоймай келеді.

Махмуд Булғари. Нахжул фарадис

Алтын Орда дәуірінде дүниеге келген аса күрделі шығармалардың бірі –
Махмуд Булғаридың Нахжул Фарадис шығармасы болды. Бұл шығарма исламдағы
әдеп мәселесіне көп тоқталып, мұсылман адамның рухани деңгейі,
адамгершілігі, шын мұсылманың кім екендігіне баса мән берді. Бұл шығарманың
алғашқы бөлімі Мұхаммед Пайғамбарға арналған. Мұнда Пайғамбардың өмірі мен
іс-әрекеттеріне қатысты, ол кісінің халыққа тигізген игі ықпалы туралы,
ондағы иләхи әсерлер туралы, Оның адамзат ішінде артық жаратылған тұлға
болғандығы туралы баяндалады. Және оның барлығы Құран аятары мен Пайғамбар
хадистері, сахабалар қалған риуаяаттар, ғұламлар еңбектер алынған
тұжырымдар негізінде дәлелденіп жазылған.

Кітаптың екінші бөлімі Әділетті халифалар мен олардың өнегелі өмірі мен
ислам тарихыындағы атқарған қызметтеріне байланысты сөз қозғалады. Және ол
тарихи оқиғалардан қандай ғибрат алу мәселесі қойылып, мұсылман баласына
олардың бүкіл рухани болмысын халыққа үлгі ретінде ұсынады.

Кітаптың үшінші бөлімі Адам балсының қайтсе Алла жақын болу мүмкіндігі
айтылып, оның жолдары көрсетіледі. Адам баласы кіршіксіз адал да, әділ,
мейрімді, тек жақсылық үшін өмір сүрген адамдар ғана Тәңір тағала алдында
абыройлы екендігі жан-жақты түсіндіріледі. Әсіресе, ата-ананың алдындағы
перзент парызының өте ауыр екендігі, әрбір адамның өз ата-анасы алдындағы
парызын өтеуі тиістігі егжей тегжейлі жазылады.

Кітаптың төртінші бөлімі адам баласын Алладан қашықтатын амалдар жайлы
баяндалған. Бұл амалдардың барлығы дерлік адам баласының имансыздығынан
пайда болатын амалдар ретінде көрсетіліп, мұндай жаман әдеттер адам баласын
Тәңірден алшақтатып, хайуанға айналдырады деп есептейді. Қорыта келгенде
бұл кітап адам баласының рухани, мәдени болмысының қалыптасуы, трбиесі
адамның имандылығымен тікелей байланысты екендігін жан-жақты дәлелдеп
көрсеткен. Бұл қоғамның салауатты қоғам ретінде қалыптасуына негігі фактор
ретінде қарастырылады.

Алтын Орда дәуірінде бұлардан басқа қаншама тұлғаларр болды. Сайф
Сараи, Құл Ғали сияты ақындардың да шығармалары діни, рухани мәселелерді
кеңінен қозғады. Біз олардың бәріне тоқталып жатпай, жоғарыда келтірілген
тұлғалар шығармаларын алдық. Өйткені, осы шығармалардың өзі-ақ Алтын
Ордадағы діни-рухани үдерістердің бағыт бағдарын айқындауға мүмкіндік
береді.

Ендігі кезекте Алтын Орда дәуірінде дүниеге келіп, халық арасына
кеңінен таралған діни дастандарға арнайы тоқталмақпыз. Бұл дастандарда
түркілер арасындағы діни, рухани танымның ислам орталықтарынан ерекше
дамығандығын көрсететін желілер бар. Бұл желілер ислам тарихының түркілерде
Ислам орталықтарына қарағанда өзгешелеу дамығандығын көрсетеді. Мысалы,
Кесік бас дастаны. Бұл дастанда Иса пайғамбар басынан өткерген бір
оқиғасы баяндалады. Иса Пайғамбар бір күні сейіл құрып келе жатып, жартылай
көміліп жатқан басты көреді. Жаратқанға мінәжат етіп, осы басты сөйлетіңіз,
кім екенін білейін дейді. Қу бас Иса пайғамбардан үш мың жыл бұрын сол
жерді билеген патшаның басы болып шығады. Патша өзінің қандай патша
болғанын, неліктен тозаққа барғанын тәптіштеп айтып береді. Ешқашанда
мүсәпірдің көлін қалдыруға болмайтындығын айтып, өзінің сол үшін жаз
тартқанын баяндап береді. Дастанның негізгі айтпақ болған ойы кім болсаң
да, халі мүшкіл, мүсәпірлердің жағдайына қарап, жәрдемдесдегенге саяды.

Ал, Мұхаммед Ханафия дастаны болса, Әзірет Әлінің ұлы Мұхаммед
ханафияның қалай дүниеге келегндігі туралы, оның анасының кім болғандыңы
туралы тарихты баяндайды. Бұл дастанда баяндалатын тарихи оқиға желісі
Ислам орталықтарында басқаша баяндалады. Мұның себебі, ислам дінінің
түркілер арасына таралуындағы діни-рухани бағыттың ерекше болғандығын
білдіреді. Осы арқылы автор Түркістан жеріндегі ислам дінінің өзгеше
болғандығын меңзейді.

Ал, Әзірет Әлінің Дариға қызбен күресі дастаны да ислам тарихында
кездеспейтін бірақ, түркілер арасында кең тараған оқиға туралы баяндайды.
Бұл дастандардың түркі халықтары арасына таралуының өзі Йасауи жолының Жошы
ұлысының көп жерін қамтығандығын білдіреді. Қорыта айтқанда, Алтын Орда
дәуіріндегі әдеби жәдігерлердің дені Йасауи жолымен тікелей сабақтастықта
дамығандығын көреміз.

Алтын Орда мемлекетінің ыдырау кезеңіндегі діни-рухани үдерістер және
оның әдеби шығармалардағы көрінісі

1342 жылы Өзбек хнның кенеттен қайтыс болып, орнына Жәнібек ханның
таққа отыруы, таққа отырысымен діни-идеологиялық саясатты өзгертіп, ислам
дінінің Иран халықтарындағы формасын әкелуі, Йасауи жолы өкілдерін
мемлекеттік билік жүйесінен ысыруы мемлекеттің іргесін шайқалтқан басты
оқиға болды. Жәнібек ханның бұл әрекетіне алдымен дін өкілдері қарсы шықты.
Одан кейін шығармашылықпен айналысатын ақындар қарсы шықты. Алдымен Жәнібек
ханның діни-идеологиялық саясатына қарсы шыққан, сол кезеңдегі Йасауи
жолының сол кезеңдегі жетекшісі Асан Қайғы болатын. Асан Қайғы Жәнібек
ханды райынан қайтармақ болып, алына барып, бағытының қате екендігін
дәлелдемек болды. Асан Қайғының Жәнібек ханға айтқан толғаулары осы оқиға
байланысты айтылған болатын. Асанның Жәнібек ханға айтқан,

Алты атанға арттырып,

Алты жыл қоныс қарадым.

Қырында деп қазығы,

Суында деп балығы,

Бұл жерді өзім қаладым.

Астрахандай қаланы,

Жат жұрттыққа салдырдың.

Көлге шекер төктірдің,

Шекерге аққу бөктірдің.

Көлдегі сұлу ерке еді.

Құладын құстың қоры еді,

Тышқан жеп жүні түледі.

Аққу құс ару төре еді,

Құладынға қуды ілдңрдің,

Ақ мамығын жұлдырдың.

Құладынға қуды жем қылдың.

Түбінде өз басыңа келер деп,

Құладындай бір жаманнан өлер деп,

Соған өкпелеп келмедім, - деген толғауы осы діни тіке-тірес мәселесіне
қатысты айтылған болатын. Бұл жердегі аққу Йасауи жолы өкілдері-билер
болса, құладынға теңеп отырғаны олардың орнын басқан молдалар еді. Өкінішке
орай, Жәнібек хан Асан Қайғының бұл сөзіне құлақ аспады. Сөзін ханға өткізе
алмаған соң Асан қайғы соңына ерген халықты алып, Жәнібек ханнан бөліне
көшті. Ол кетерінде Жәнібек ханға былай деді:

Ай, Жәнібек ойласаң,

Қилы-қилы заман болмай ма?

Суда жүрген ақ шортан,

Қарағай басын шалмай ма?

Мұны енге білмейсің!?

Қош-аман бол, Жәнібек.

Енді мені көрмейсің.

Асан Қайғының осы болжамы толығымен іске асты. Алтын Орда мемлекеті
күйреп, кешегі түркінің табанында жатқан орыстар қуатты империяға айналып,
түркілердің бәрін табанының астына салды. Асан Қайғының осы айтқанын Бұхар
жырау Абылай ханға жорып берген болатын. Бұл мәселені тек Асан Қайғы айтып
қойған жоқ. Мұхаммед Хорезмидің Мұхаббат-наме атты шығамасында да Жәнібек
ханның осы діни-идеологиялық саясатына ашық қарсылық бар. Бұл шығарманың
соңында келтірілген Хажыға бару оқиғасы астарында сол кезеңдегі Жәнібек
ханның діни-идеологиялық саясатының қателігін айқын көрсетіп тұр. Бұл дәуір
әдебиетіне тән мына дай бір ерекшелік бар. Болып жатқан оқиғаға автор ашық
қарсылығын білдірмей, тұспалдап айту дәстүрі қалыптасты. Асан Қайғының
аққу, құладынға қатысты айтқандары, немесе М.Хорезмидің Мұхаббат-
намесіндегі Пайғамбар әулетінен шыққан жігіт туралы, Иса Пайғамбардың
есегінің тұяғына қатысты баяндалған оқиғалар Жәнібек саясатының қателігін
тұспалдап көрсету болып табылады. Мұндай заттың, кісінің, немесе табиғат
құбылысының атын тура айтпай, басқа атаулармен айту жалпы қазақ халқына тән
құбылыс. Сондықтан, Асан Қайғының, М.Хорезмидің айтқандары жазғандары сол
кезеңдегі халыққа толығымен түсінікті болған деп айтуға болады.

Алтын Орда мемлекеті ыдырағаннан кейінгі кезеңдегі белгілі тұлға
Шалкиіз жырау. Шалкиіз жырау шығармаларының бізге жеткен шығармалары ішінде
дінге қатысты айтылғандары оншалықты көп емес. Шалкиіздің Би Темірге
айтқаны атты шығармасында мұсылман баласының ең бірінші парызы өз
отбасына, еліне, жұртының қамын жеу екендігі айтылады. Би Темір билікті
өзгелерге тапсырып, Меккеге қажылыққа бармақ болғанда, оған Шалкиіз жырау
ел-жұртыңның қамынан, қара баыңның ұамы артық па еді?- деген сауал
тастайды. Сөйтіп Би Темірді сапарынан қайтарады. Жалпы Алтын Орда дәуірі
мен оның ыдырау кезеңіндегі әдебиет нұсқалары сол кезеңдегі діни-рухани
үдерістердің бағыт-бағдарын айқын аңғаруға, бағамдауға мүмкіндік береді.
Алайда, ол кезеңнен бізге жеткен рухани жәдігерлер оншалықты көп емес. Ол
дәуірден қалған рухани жәдігерлердің бір саласын сол кезеңде туылған жыр-
дастандар құрайды. Оларда да қазақ халқының діни дүниетанымына қатысты
деректерді алуға болады. Мысалы, Қобланды жырының бір нұсқасында діни
танымдағы болған өзгерістерді көрсететін оқиға желілері бар. Сондай-ақ,
Қырымныңқырық батыры дастандар топтамасында да діни тақырыптар қозғалған.
Өкінішке орай, біз бұл пән шеңберінде бұл мәселелерді толығымен қозғай
алмаймыз.

Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет үлгілеріндегі діни таным

15 ғасыр ортасында Өзбек ұлысының ханы Әбілхайырдың мемлекеттің діни-
идеологиялық саясатын өзгертуіне байланысты өзге діни-иделогияны
қабылдағысыкелмеген халық Өзбек ұлысынан бөлініп жеке Қазақ хандығының
шаңырағын көтерді. Қазақ деп ортағасырларда өзге діни ағымды қабылдамай,
түркі халықтарындағы ислам дінінің өмір сүру формасы болып қалыптасқан
Йасауи жолында қалған халықты атаған болатын. Қазақ хандығы тағына отырған
хандар алғашқы кезеңде сарындарға арасына таратуға күш салды. Қасым ханның
нақшбандийа тариқатының Бұхарада тармағына жататын жуйбарилердің өкілі Абу
Сағат қожаны өзінде паналатуы, өзінің балаларын соның тәрбиесіне беруі
Қазақ хандығы ішіндегі діни таным негізінде жіктелушіліктің бас болды десек
артық айтқандық емес. Қасым хан өлгеннен кейін Қазақ хандығының ыдырап
барып, қайта бас көтеруі осы діни таным негізінде болған қайшылыққа
байланысты туындаған еді. Ал, Қазақ хандығының қайта бас көтеріп, іргелі
мемлекет дәрежесіне көтерілуі Шығай ханның ұлы Тәуеккел Мұхаммед кезінде
болды. Ол нақшбандилер жолынан бас тартып, қайтадан Йасауи жолына бет
бұрды. Алайда, оның өмірі қысқа болды да, оның орнына отырған Тұрсын
Мұхаммед хан оның саясатын ары қарай жалғастырды. Алайда, ол 1628 жылы Есім
хан тарпынан өлтіріліп, нақшбандийа тариқаты мемллекеттік идеология
дәрежесіне көтерілді. Есім ханның ескі жолы атты заң қабылданды.
Нақшбадийа тариқатының ықпалы қазақ арасында күн санап арта бастады. Бұл
жағдай ақын-жыраулардың бір бөлігін қазақтың дәстүрлі діни танымын қорғауға
ықпал етсе, екінші бөлігіне ескі мен жаңаны араластыра отырып, жырлауға
мәжбүр етті. Жалпы халық ішінде нақшбанийа тариқатының бел алуы күн санап
наразылығын да күшейткенін көреміз. Мысалы, Болат-Жанат, Сауда ишан
сияқты дастандар қазақ халқының нақшбандилерге көзқарасын көрсететін
шығармалар болды десек артық айтқандық емес. Алайда, Бұхар жырау, Ақ сияқты
жыраулар шығармашылығында нақшбандилер ықпалының дендеп енгенін көруімізге
болады. Бірақ қазақ даласына тараған нақшбандийа тариқатының Йасауи
мәдениетінің белгілі дәрежеде ықпал еткенін көреміз. Сондықтан,
нақшбандилер ықпалы Мауараннахр жеріндегідей болған жоқ. Бұған белгілі
дәрежеде аттың жалы, түйенің қомында жүрген қазақтың өмір салты да кедергі
келтіргенін байқауғаболады. Алайда, соған қарамастан нақшбандийа тариқаты
біртіндеп өз ықпалын күшейте берді. Тәуке ханның Жеті жарғыны қабылдауы
нақшбанди жолын мемлекеттік идеология дәрежесіне көтерді. Оған дейін діни-
рухани орталық ретінде мойындалып келген Түркістанның орынын енді Бұхара
басты. Бұл қазақ халқы санасындағы өзгерісті байқататын фактілер. Олардың
барлығы сол ақын-жыраулар шығармаларынан орын алды. Мысалы, Үмбетей,
Ақтамберді шығармаларындағы қарам-қарсылыққа қарап, екеуі екі сопылық
жолдың өкілдері болғанын көреміз. Алайда, бұларды әзірге ашық айта беруге
болмайды. Бұл кезеңде нақшбандилер ықпалына қарамастан Алтын Орда
дәуіріндегі рухани сабатастықтың жалғасып келе жатқанына да куә боламыз.
Мысалы, Абылай хан Бұхар жырауға Асан Қайғының Қилы-қилы заман болады.
Қарағай басын шортан шалады деген сөзінің мағынасын ашып беруін айтқанда,
Бұхар жыраудың оған берген жауабы, Асан Қайғының толық ашып жеткізуі, екі
аралықта қанша ғасыр өтсе де сабақтастық үзілмегенін көрсетеді. Ол Абылай
ханға баылай деп жауап береді:

Ханға жауап айтпасам,

Ханның көңлі қалады.

Қандыра жауап айтпасам

Халқым не деп айтады.

Хан Абылай, Абылай,

Қайғылы мұндай хабарды,

Сұрамасаң не етеді?

Сұраған соң айтпасам,

Кісілігім кетеді,-басталатын толғауы қазақ жерін орыс алатынын
толығымен шешіп береді. Алайда, ол Абылай хан қайтыс болысымен Қазақ
хандығының күйреп, орыстың қоластына өтетінін білген жоқ.

Зар-заман ақындары шығармаларындағы діни сарындар

Қазақ хандығының құлап, Ресей қоластына өтуі қазақ халқы ойшылдарын
үлкен уайымға салды. Олардың шығармаларында торығушылық, уайым, дүиеден баз
ккешу сияқты сарындар басым болды. Сондықтан бұл кезең ақындары зар-
заман ақындары деп аталды. Бұлардың қатарына Дулат, Шортанбай, Майлықожа
сияқты ақындарды жатқызуға болады. Бұлардың шығармаларында бір жағынан көне
дәуірді аңсау сарына болса, екінші жағынан қазақ халқын осындай
шарасыздыққа түсірген ауызының аласы болғандығы, әсіресе, діни танымның
бұзылуы үлкен қасірет әкелгенін ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.