Қазақ салт-дәстүрлері арқылы оқушыларды имандылыққа тәрбиелеу. Оқушыларға имандылық тәрбиесін беру педагогикалық проблема
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
М ... ..Д И С С Е Р Т А Ц И Я
Тақырыбы:
Қазақ салт-дәстүрлері арқылы оқушыларды имандылыққа тәрбиелеу
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Бөлім Оқушыларды имандылыққа қазақ салт-дәстүрлері арқылы тәрбиелеудің
теориялық негіздері
§1.1. Оқушыларға имандылық тәрбиесін беру педагогикалық проблема
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
§1.2. Қазақ салт-дәстүрлерінің оқушыларға имандылық тәрбиесін берудегі
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
§1.3. Қазақ салт-дәстүрлері арқылы оқушыларға имандылық тәрбиесін берудің
педагогикалы шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2. Бөлім Қазақ салт-дәстүрлері арқылы оқушыларды имандылыққа тәрбиелеудің
мазмұны, формасы және әдіс-тәсілдері
§ 2.1. Қазақ салт-дәстүрлерінің материалдарын қолдану арқылы оқушыларға
имандылық тәрбие берудің
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
§ 2.2. Тәрбие сабақтарында қазақ салт-дәстүрлерінің материалдарын қолдану
арқылы оқушыларға имандылық тәрбиесін берудің формасы мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
§ 2.3. Қазақ салт-дәстүрлері бойынша тәрбиелік іс-шаралар ұйымдастыру
барысында оқушыларға имандылық тәрбие берудің бағдарламасы мен
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымшалар
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Адам бойындағы бар игі қасиет мектеп
қабырғасында қаланады. Сондықтан еліміздің ертеңгі ұлт тізгінін ұстар
жастарымыздың тәрбиесіне аса мән беру біздің негізгі мақсатымыз.Осыған орай
мектептегі тәрбие үрдісін ұлттық қағидалармен толықтыру өте қажеттілікті
талап етеді. Бүгінгі таңдағы мектептер балаларға жекеленген ғылыми пәндерді
терең оқытуға тырысса да, адамгершілік құндылықтар арқылы тәрбиелеуге мән
бермей келеді. Соның салдарынан жастарымыз жағымсыз қылықтарға бой алдырып,
имандылық дегеннің не екенін білмей өсуіне әкеліп соғуда. Ендеше рухани-
адами салауаттылық жолын қалыптастыру уақыты жеткен тәрізді.
Еліміздің президенті Н.Назарбаев: “21 ғасырда білімін дамыта алмаған
елдің тығырыққа тірелері анық. Қазақстан жоғары оқу орнының міндеті әлемдік
стандарттар деңгейінде білім беру” – деген өзінің жолдауында еліміздің
дамыуна, дамыған елдермен теңесуіне мүмкіндік беретін білім екендігін айтып
өтеді.
Жас ұрпақты адамгершілікке, әдептілікке, имандылыққа тәрбиелеуде ұлттық
сана-сезімнің қайнар бұлағы салт-дәстүрлер, мақал-мәтелдер, құнды әдеби
мұралар, нақыл сөздер болып табылады.
Адамның жарық дүниеге келуі, өсуі, ержетуі, тіршілік етуі, қартаюы, ата
мен баланың қарым-қатынасы, үлкендік пен кішілік, сыйласты, әдептілік пен
арлылық, инабаттылық тәрізді маңызды мәселелер имандылықтың маңызды
құрамдас бөлігі ретінде ешқашан да нзардан тыс қалмаған. Жастардың
үлкендерге құрмет көрсетуі, үлкендердің кішілерге ізет білдіруі өмір сүру
салтына айналған. Қоғамда берік қалыптасқан осындай көрегенділікпен өмір
кешу дағдылары жинала келіп, барша адамгершілік қағидалардың, имандылықтың
жазылмаған кодекстерінің қалыптасуына негіз болған. Бойына адамгершілік
асыл қасиеттерді жинап өскен жасты „көргенді” деп, жүрегінен нұр, өңінен
жылу кетпейтін әрдайым жақсылық жолын ойлатын, әр істе әділдік көрсететін
адамдарды „иманды” деп атаған. Мұсылмандық дүниетаным бойынша имандылық
иманнан пайда болған. Ал иман – жүректегі нұр, нұрдың сыртқы болмысы, яғни,
имандылық – Алла тағалаға иман еткен адамға бітетін көркем мінез. Алла
жіберген әрбір пайғамбарының міндеті – иман мен имандылыққа уағыздау деп
саналған. Ең соңғы пайғамбар Мұхаммед (ғ.с.): „Мен ең ғажайып көркем
мінезді толықтыру үшін жіберілдім”, - деу арқылы әлемдегі тәлім-тәрбие мен
имандылықтың қаншалықты маңызды екенін көрсеткен, имандылыққа өзі бірінші
үлгі болған делінеді. Алла тағала адамды иман мен имандылық үшін жаратқан,
сондықтан: „Алланың мінезінен үлгі-өнеге алыңдар”, - деп уағыздалады.
Имандылықтың негізінен мұсылмандар Құранда деп біледі. Құран Кәрімнің ең
көп үлгі алған Мұхаммед пайғамбардың (ғ.с.) мінезі жайлы Хазіреті Айша:
„Оның мінезі – Құран”, - деп жауап берген. Құранда: „Негізінен иман етіп
ізгі іс жасағандар, намазды толық орындап, зекет бергендерге Раббыларының
жанында сыйлық бар”, - делінген. Қазіргі зайырлы қоғамда да имандылық аса
қастерлі, биік адамшылық қасиет ретінде ұғынылады имандылыққа қарама-қарсы
жағымсыз сипат – имансыздық.
Академик Волков Г.Н.. ...батыстан келген бұл рухани апаттан жастарды
аман алып қалудың жолын қарастыруымыз керек. Ол әр халықтың ғасырлар бойы
ұрпақ тәрбиесінде қалыптасқан, түрлі сыннан сүрінбей өткен халықтың бай
тәжірибесіне сүйенген халықтық педагогика болмақ - деп жазады. [4.20].
Қазақ халқында ешқандай қағазға жазылмаса да, бала тәрбиелеудің белгілі
бір жүйесі болған. Ол ғасырдан-ғасырға, ата-анадан балаға, баладан оның
ұрпақтарына жалғасып келе жатқан ұлттық дәстүр, әдет-ғұрыптар мен салт-
саналар. Олар халық педагогикасының басты тарауларының бірі.
Халық тәрбиесі – сол халықтың ой-арманымен, тіршілік тынысымен,
шаруашылық кәсібімен, отбасылық, қоғамдық, ұлттық тәлім-тәрбие дәстүрімен
тығыз байланыста туып, өсіп-өркендеп, дамып жеткен тарихи және мәдени
мұрасы.
Өскін ұрпаққа тәлім-тәрбие беріп, олардың жан дүниесін дамыту жайында
ұлы орыс педагогы К.Д. Ушинский “әрбір халық пен ұлт өз ана тілі мен салт-
дәстүрін қастерлеп, тарихи даму жағдайына орай білім алып, тәрбиелеу керек”
деген өзінің ұлағатты ойын “Родная речь” атты еңбегінде ерекше атап айтады
[29.26]. Халқымыздың ұлы перзенті Ы.Алтынсарин өзінің еңбектерін ана
тілінде жазып, “бала тәрбиесі оның табиғи ортасы мен халқының салт-дәстүрі
рухында тәрбиеленетін болса, оның сана сезімінің
дамып жетілуі де ұлты мен халқына
қызмет ететін көкірегі ояу,
салауатты азаматтар болып өседі” – деген ой түйген болатын.
Ал, Шәкәрім Құдайбердиев: Адамның жақсы өмір сүруіне үш сапа негіз
бола алады, олар барлығынан басым болатын адал еңбек, мінсіз ақыл, таза
жүрек. Бұл сапалар адамды дүниеге келген күнінен бастап тәрбиелейді, -деп
жазады.
Шынында да, құнды қасиеттерге ие рухани адамды қалыптастыру бүгінгі
күннің өзекті мәселесі.
Адамның Адам болып қалыптасуында ата-аналармен қатар тәрбиеші мен
мұғалімнің ролі зор. Яғни, білім жүйесінің қызметкерлеріне болашақ ұрпақты
тәрбиелеуде үлкен жауапкершілік жүктелген. Сондықтан бұл істе асығыс шешім,
жалған әдіс, қалыптағыдай қатып қалғн, ескірген тәсіл қолданылмауы тиіс.
Қазақ халқының этностық ерекшеліктерін байыптасақ, бұл халық ұрпақ
сабақтастығын сақтап, алысты жақындатып, аразды татуластырған, ізетті
келіннен таныған, татулықты абысыннан тапқан, дарқандықты даласынан,
даналықты бабасынан, пәктікті баласынан алған халық. Қазақ адамгершіліктің
басы әділдікті ту етіп, әділдіктің басы болған адалдықты анасынан алған.
Аналар ұрпақты ұлағаттыққа баулып, дауға-дәру, жауға-қару, араздыққа-араша,
татулыққа-тамыр, тазалыққа-нәр, пәктікке-пәрмен, дәстүрге-дәрмен, өнерге-
тұлпар, көкте-сұңқар етіп тәрбиелеген.
Халқымыздың ғасырдан-ғасырға қастерлеп келген құнды дәстүрлері өте көп.
Оны бүгінгі ұрпақ қаншалықты біледі, қастерлейді, білмесе білуге ұмтыла ма,
“халқын сүйген салтын да сүйеді” демекші, олар ата-салтын мақтаныш тұта ма,
деген сұрақтар төңірегінде ойланғанымыз жөн..
“Қазақтар балаңды өз тәрбиеңмен тәрбиелеме, өз ұлтыңның тәрбиесімен
тәрбиеле”, - дегендей халқымыздың бойына сіңген атадан балаға жалғасып келе
жатқан ұлттық тәрбиесі өзге ұлттардан ерекшеленіп, өздеріне тән қасиеттерді
көрсетіп тұратындығын жоққа шығара алмаймыз.
Адам бойындағы бар игі қасиет мектеп қабырғасында қаланады. Сондықтан
еліміздің ертеңгі ұлт тізгінін ұстар жастарымыздың тәрбиесіне аса мән беру
– біздің негізгі мақсатымыз. Осыған орай мектептегі тәрбие үрдісін ұлттық
қағидалармен толықтыру өте қажеттілікті талап етеді. Бүгінгі таңдағы
мектептер балаларға жекеленген ғылыми пәндерді терең оқытуға тырысса да,
адамгершілік құндылықтар арқылы тәрбиелеуге мән бермей келеді. Соның
салдарынан жастарымыз жағымсыз қылықтарға бой алдырып, имандылық дегеннің
не екенін білмей өсуіне әкеліп соғуда. Ендеше рухани-адами салауаттылық
жолын қалыптастыру уақыты жеткен тәрізді.
Бүгінгі күні тіліміздің аясы кеңіп, мемлекеттік мәртебе алып отырған
шақта қазақ мектептерінің саны да артып келеді. Алайда ең керегі оқу
орнының сан емес – сапасы екенін естен шығармау керек.
Көбінесе тақырдан басталған халықтық тәрбиенің негізі – орыс
мектептеріне арналған оқулықтар мен оқу құралдарынан, әдістемелерден
аударып бағдарламаларға енгізілді. Ал, бұл тұста атап айтып тұрғандай,
біздің ұлтымызға ғана тән тіліндегі, дініндегі, өмір сүру үрдісіндегі,
тұрмыс салты мен әдет-ғұрпындағы басқа ешбір халықта қайталанбайтын
ерекшеліктер ескерілмеді. Басқасын былай қойғанда жетпіс жыл бойы солақай
саясаттың шырмауында, сол кездегі саясатқа байланысты қазақ мектептерінде,
ұлттық мектептерде тәрбие мүлдем жүргізілмегендігі ешкімге жасырын емес.
Бүгінгі таңда тәуелсіздігіміздің он жылдығын атап өтіп, егемендігіміздің
еркіндігінің есебі өмірдің – сан-саласында қанат жайып, шарықтаған тұста,
әлі де ауыз толтырып, ұртымыз ісіп, мақтанып айта алмайтын күрмеуі шешілмей
келе жатқан мәселелер аз емес.
Жоғарыдағы ойымызды тірілтер болсақ, қазақ тілінде дәріс беретін
көптеген мектептерде “Халық педагогикасы” өз дәрежесінде жүргізілмейді.
Осының салдарынан ұлттық дәстүр мен әдет-ғұрыпты аяқ асты ету, үлкенді
кішінің, ата-енені келіннің сыйламауы, ағаның ақылын інінің алмауы,
жастардың еңбекті сүймеуі, жатып ішер жалқаулық, нашақорлық пен
маскүнемдік, пайдакүнемдік т.б. сорақы қылықтар жастар арасында жиі көрініс
беруде.
Бала тәрбиесі баршаға ортақ іс. Оған көпшілік қоғам болып жұмылу,
парасаттылық пен байсалдылық керек. Ұрпақ тәрбиесіндегі ежелден
қалыптасқан халқымыздың жақсы дәстүрі мен тағлымдарын, мәдениет тарихын,
бұрын-соңғы ұлы ойшыл педагогтардың еңбектерін оқып жетік білмей, оны жақсы
меңгермей тұрып келер буынға дұрыс тәрбие-тағлым беру мүмкін емес. Себебі,
өткенді жақсы білмейінше келешекке сапар шегу, Л.Толстой айтқандай , айсыз
қараңғыда сүрлеу соқпақ іздеп шатасумен пара-пар.
Қазақстан Республикасының 1999 жылы қабылданған “Білім туралы” заңының
8 бабында Білім беру жүйесінің міндеттерінде: “Азаматтық пен елжандылыққа,
өз Отаны – Қазақстан Республикасына сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді
құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, конституцияға қайшы және
қоғамға қарсы кез-келген көріністерге төзбеуге
тәрбиелеп, қазақ халқының мәдениеті
мен дәстүр салтын
оқып-үйрену үшін
жағдай жасау” деп көрсетілген.
Сондықтан да ұлттық салт-дәстүрлерді бала бақшадан бастап жоғары оқу
орындарында дейін кең түрде насихаттау қажет.
Бұл мәселемен Республикаға есімі танымал ғалымдар мен педагогтар, атап
айтқанда, Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, С.Ұзақбаев, М.Балтабаев, Ә.Табылдиев,
С.Тілеуова, Қ.Ералин, Б.Ортаев сынды зерттеушілер айналысқан.
Қазіргі таңда салт-дәстүрлердің тәрбиелік мәнін ашу, тәрбиелік әдіс-
тәсілдерін жетілдіру қажеттігі айқын көрінуде. Салт-дәстүрлердің тәрбиелік
қажеттілігі мен оның тәрбие үрдісінде қолданудың арасында қарама-қайшылық
орын алуда.
Осы мәселелерді қарастыра келе магистрлік диссертацияның тақырыбын
“Қазақ салт-дәстүрлері арқылы оқушыларды имандылыққа тәрбиелеу” деп
таңдадым.
Магистірлік жұмыстың мақсаты:
Имандылықтың құраушы сапалық қасиеттерін анықтау және оларды қазақтың
салт-дәстүрі арқылы жастардың тәрбиесіне ықпалын жетілдіруге ұсыныс беру.
1. Педагогикалық, психологиялық, философиялық, арнайы немесе әдістемелік
әдебиеттерді зерделеу.
2. Қазақ салт-дәстүрлерінің тәрбиелік мәнін ашу.
3. Оқу процесінде қазақ салт-дәстүрлерінің пайдалану барысын айқындау.
4. Қазақ этнопедагогикасы мазмұнының имандылық тәрбие берудегі
мүмкіндіктерін ашу.
5. Қазақ этнопедагогикасы негізіндегі имандылық тәрбиенің жолдары мен
құралдары, нысандары мен әдістерін айқындау.
Зерттеу объектісі: Педагогикалық жүйедегі тәрбие процесі
Зерттеу пәні: Оқушыларда имандылық қасиеттерді қазақ салт-дәстүрлері
арқылы арқылы қалыптастыру барысы.
Зерттеудің ғылыми болжамы:
Егер қазақ салт-дәстүрлерінің оқушыларда имандылық қасиетті
қалыптастыруы тәлім-тәрбиелік тұрғыдан сұрыпталып, оқу-тәрбие процесі не
ендірілсе, онда оқушылардың иманды қасиеттерін қалыптастыру нәтижесі
артады.
Жетекші идея: Егер қазақ салт-дәстүрлері жөнінде толық мағұлмат болса
және оны жүзеге асырудың барлық шарттары орындалса, онда оқушылардың
материалды меңгеруі оңтайландырылады және жан-жақты біліммен қаруланып, оны
өмірде тиімді пайдалануына негіз болады.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері:
Жалпы адамзаттық және ұлттық құндылықтардың тарихи сабақтастығы, тарихи-
педагогикалық құбылыстарды және мәдени мұраны зерттеудегі жүйелік теориясы,
жеке тұлғаның дүниетанымын қалыптастыруда адам, қоғам, табиғат туралы ой-
пікірлердің заңдылықтары, қазақтың ұлттық (этностық), дүниетанымы, рухани-
адамгершілік, мәдени және жалпы адамзаттық мұралар негізіндегі
демократиялық-гуманистік қарым-қатынастарды айқындайтын құжаттар.
Зерттеудің көздері: Ғалымдардың зерттеу проблемасына сай еңбектері; ҚР
ресми материалдары (заңдар, Конститутция, қаулылар), ҚР Білім
министрлігінің мектептердің оқу-тәрбие жөніндегі құжаттары(конститутция,
стандарт, реформалар, бағдарламалар); этнопедагогикалық еңбектер.
Зерттеудің әдістері:
1. Педагогикалық әдістер мен оқулықтарды талдау.
2. Педагогикалық белгілеу экспериментін жүргізу.
3. Бақылау, талдау, әңгіме, анкета.
4. Мұғалімдердің құжаттарымен танысу болып табылады.
Зерттеудің кезеңдері:
Бірінші кезең: әдіснамалық, ғылыми, психологиялық, педагогикалық
әдебиеттерге талдау жасалынды. Зерттеудің тақырыбы белгіленіп, теориялық
негізі анықталды. Педагогика, этнопедагогика, педагогика тарихы және
мұрағатьматериалдары сондай-ақ халық тағылымы жөнінде ғылыми материалдар
сұрыпталды. Жұмыстың ғылыми аппараты айқындалды.
Екінші кезең: негізгі теориялық ойларды анықтау мақсатында арнайы
анкеталық сауалнама ұйымдастырылып қала мектептерінде жүргізілді.
Үшінші кезең: педагогикалық тұрғыдан жиналған материалдарға жүйелі
талдау жасалынып, сұрыпталды. Зерттеу жұмысымыздың нәтижелілігі тексерілді,
ғылыми болжамдар дәлелденді. Тұжырымдар жасалынып, ұсыныстар берілді.
Зерттеу базасы:
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні:
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
Зерттеу жұмысының құрылымы: Диссертация кіріспеден, екі тараудан,
қорытыныдыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің көкейкестілігі, ғылыми аппараты, мақсаты,
объектісі, пәні, міндеттері, ғылыми болжамы, әдіснамалық негіздері,
зерттеудің кезеңдері, зерттеудің ғылыми жаңалығы, практикалық мәнділігі,
зерттеу базасы, зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі қорғауға
ұсынылатын қағидалар сипатталады.
Қорытындыда зерттеу тақырыбының көкейкестілігімен байланысты зерттеудің
нәтижелері мен тұжырымдарымазмұндалып, ғылыми-әдістемелік ұсыныстар
берілді.
Қосымшада ғылыми зерттеу жұмысына қолданылған кейбір бағдарламалардың
үлгі-жоспары берілген.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі негізделеді, ғылыми аппарат;
зерттеудің объектісі, пәні, мақсаты, міндеттері, әдіснамалық негіздері
айқындалады.
I Бөлім. Қазақ салт-дәстүрлері арқылы оқушыларға имандылық тәрбиесін
беру мәселесі, қазақ салт-дәстүрлерінің тәрбиелік мүмкіндіктері.
II Бөлім. Қазақ салт-дәстүрлерінің материалдарын қолдану арқылы
оқушыларға имандылық тәрбие берудің мазмұнын зерттеу. Тәрбие сабақтарында
қазақ салт-дәстүрлерінің материалдарын қолдану арқылы оқушыларға имандылық
тәрбиесін берудің формасы мен әдістерін зерттеу жөнінде сөз қозғалады.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шегі.
Зерттеу жұмысының теориялық ауқымы.
Зерттеу жұмысының деректік негізі.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі.
Зерттеу жұмысының практикалық мәні:
Тәрбие сағаты бойынша әдістемелік нұсқау ұсынумен, зерттеуден алынған
нәтижелермен, олардың негізінде құрылған ұсыныстарды мектеп практикасында
қолданумен ерекшеленеді.
1. Бөлім Қазақ салт-дәстүрлері арқылы оқушыларды имандылыққа тәрбиелеудің
теориялық негіздері.
1.1. Оқушыларға имандылық тәрбиесін беру педагогикалық проблема
Қоғамда болып жатқан саяси-әлеуметтік және экономикалық өзгерістер
мектеп мұғалімдерінің білім беру қызметінде жаңаша қарауды, яғни, имандылық
тәрбиенің ғылыми-педагогикалық негіздерін қызмет барысында қолдануды талап
етеді. Имандылық тәрбиесін бала жүрегінде дарытатын оның пәрменділігін
арттыратын ұстаз қауымы. Жастайынан адамгершілік, имандылық қасиеттерді
бойына сіңіріп, жүрегіне дарытқан баланы жамандыққа әуес болады деп
ойлаудың өзі қиын.
Ел Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің халыққа жолдаған 2030
бағдарламасында да жас ұрпақты ұлттық педагогика негізінде имандылыққа
тәрбиелеуге баса назар аударған. Сонымен қатар елбасымыз өзінің Тарих
толқынында атты кітабында: Біз бұқара санасындағы діншілдіктің артуына
әзір болуымыз керек, онда тұрған қатерлі ештеңе жоқ. Жалпы, дін өздігінен
өнегелі ақиқаттан бөтен ештеңе үйретпейді. Жалғыз-ақ, бізге қауіп
төндіретін діни біліміміздің деңгейі онша жоғары болмай отырғаны - деп
жазады.[10.46.]
Әрине, осы жүктелген міндеттерді болашақта іске асырушылар қазіргі
жастарымыз. Олай болса, сол жастардың білім деңгейі, ата-анадан алған тәлім-
тәрбиесі қандай дәрежеде деген сұрақ туындайды. Бұл сұраққа қанағаттанарлық
жауап айту әзірге қиындау. Оған дәлел бүгінгі қоғамымыздағы күннен-күнге
көбейіп отырған сан алуан қылмыстар.Қоғам өміріндегі қазіргі терең
өзгерістер ұлттық тәрбие адамгершілік, имандылық қасиеттерін бүкіл адамзат
жинақтаған тәжірибемен ұштастыра отырып дамыту, қазақ мектебінің жаңа
белеске көтерілуіне жағдай туғызады. Имандылық тәрбиенің көптеген қырлары,
рухани байлықтары бүгінгі мектептердің білім мен тәлім-тәрбие мазмұнынан
берік орын алуы тиіс.
Әрбір халықтың өз ерекшелігі бар. Сондай ерекшеліктердің бірі – салт-
дәстүрі. Салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын ұмытқан халық тарихтан өз орынын таба
алмайды.
Ендеше сол тарихқа көз жіберсек, біздің қазақ халқы екі ғасырдан астам
уақыт отаршылдық саясаттың астында болыпты. Жүздеген жылдар отарлық езгіні
көп ұлттар басынан кешкенімен, тап біз сияқты тіл мен әдет-ғұрпына,
мәдениетіне орны толмас зиян келтірген ел жоқ шығар.
Халқымыз ежелден өз ұрпағын адамгершілікке, инабаттылыққа, ізгілікке,
имандылыққа тәрбиелеуді ең басты мақсаты санаған. Сондықтан ата-бабамыз
көшіп-қонып жүріп-ақ ұрпақ қамын жеп, оның болашағына жеткілікті мән
берген. Сонау “Жеті жарғыдан” бастап ата-салт, әдет-ғұрпымыз бұған дейінгі
талай ұрпақ үшін теңдесі жоқ, тәрбиелік маңызы зор адамгершілік кодексіміз
болды. Оған айғақ шетел оқымыстылары, ойшылдары біздің салт-дәстүрімізге
ерекше назар аударып, зерттеп тамсана жазғаны.
Әдет-ғұрып пен дәстүрді идеалды форма ретінде түсіндіру Маркстік
философияға дейін үстемдік еткен көзқарас болды.
Капитализмнің дамуына байланысты археология, антропология, этнография,
географиялық жорықтар мен жаңа ашылулар аймақтарында қарқынды зерттеулер
жүргізіліп, дәстүр мен әдет-ғұрып этнографияның, этиканың, лингвистиканың,
өнертану, әдебиеттанушы ғылымдарының зерттеу нысанына айналды.
А.Ампер өзінің “Философиялық ғылымдар тәжірибесі” еңбегінде адамзат
білімін табиғи классификациялауды бере отырып, ұлттың заңы мен әдет-ғұрпын
қарастыратын ғылымды этнодицей деп ұсынады.
Этнопедагогикалық білімдер ұғымының ғылымда дамуы.
Реті Ғалымның аты-жөніЕңбегі, жылы Этнопедагогикаға жақын
ұғымдар
1 Виноградов С. Нраодная педагогика.
Иркутск. 1929г.
2 Жарықбаев Қ.Б. Қазақ тәлім-тәрбиесі. Халықтық тәлім-тәрбиені,
Қалие С. -Алматы 1995ж. оның тәжірибесін
қорытындылап, жүйелейтін
теорриялық сипаттағы ғылым
саласы.
3 Ұзақбаева С. Тамыры терең тәрбие. Тәрбие мен оқыту саласындағы
-Алматы, 1995ж. халық бұқарасы білімдерінің,
іскерліктерінің,
дағдыларының жиынтығы.
4 Қалиев С. Қазақ этнопедагогика- ... фольклорлық шығармалар
сының теориялық мен ұлттық салт-дәстүрлердің
негіздері мен тарихы. тәлім-тәрбиелік мән-мағынасы
мен оны оқу-тәрбие жүйесінде
қолданудың әдіс-тәсілдерін
зерттейтін педагогика
ғылымының бір
саласы.
5 Ғаббасов С. Халық педагогикасының ...адамның жан дүниесін
негіздері. –Алматы, тәрбиелейтін
1995ж. ілім...Этнопедагогика соның
құрамындағы бір ғана
саласы ... .
6 Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасы.Жалпы педагогиканың бастау
Оқу құралы -Алматы, негізі, қозғаушы, түрткі
1995ж. түбі.
7 Қалеев Қ. Болашақ мұғалімдерді
оқушыларға ұлттық тәрбие
беруге дайындаудың
теориясы мен практикасы.
Алматы: Ғылым, 2001ж.
8 Қожахметова Л.Ж. Казахская
этнопедагогика:
методология теория,
практика. Алматы. 1998г.
1 схема
1945 жылы Қазақстанда Ш.Уәлиханов атындағы Тарих, археология,
этнографиялық институттың ашылуына байланысты қазақ ұлтының тарихын,
мәдениетін, тынысын зерттеу дұрыс жолға қойыла бастады. Ол кездегі ғалымдар
Х.Арғынбаев, И.Захаров, М.Мұқанов, Ө.Жәнібеков, С.Ақатаев т.б. қазақ ұлты
туралы этнографиялық білімді кеңейтуге атсалысты. Ал бүгінгі таңда қазақ
мәдениетінің этнографиялық, философиялық, мәдени аспектілері бойынша
Н.Масанов, Н.Шаханов, Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, Ә.Табылдиев және т.б.
ғалымдардың еңбектерін атап көрсетуге болады. Бұл жинақталған білім
көздері, зерттеулер, саралаулар ұлт ұрпағын тәрбиелеуде қолдануды қажет
етеді.
Біздің қарастырып отырған тақырыбымыз салт-дәстүр, имандылық ұғымдары
болғандықтан, соның әрқайсысына жеке-жеке тоқталып, мағынасын ашайық.
Салт ұғымына Қазақ Совет энциклопедиясында “Салт – халықтар кәсібіне,
сеніміне, тіршілігіне байланысты қалыптасып ұрпақтан-ұрпаққа ауысып
отыратын әдет-ғұрып, дәстүр. Уақыт озған сайын оған жаңалық еніп, өзгеріп
қоғамдық болмыс принципіне бейімделіп отырады. Ал жаңа қоғамдық
қатынастарға қайшы келетіндері жойылып, өмірге қажеттілері жаңа жағдайға
ілгері дамиды” деп анықтама берілген.
Ал, дәстүр ұғымына келетін болсақ, бұл көп мағыналы ұғым. Оған әр
түрлі сөздіктердегі анықтамалар дәлел. Сондай-ақ, ол – педагогикалық,
психологиялық, философиялық, этнографиялық зерттеулердің де өзегі.
Қазақ Совет Энциклопедиясында “Дәстүр – ұрпақтан-ұрпаққа көшетін,
тарихи қалыптасқан әлеуметтік нормалар мен принциптер. Дәстүр – қоғамдық
ұйымдар мен халықтың мінез-құлқы мен іс-әрекеттерінің негізі” делінсе,
философиялық сөздікте “Дәстүр – тарих барысыныда қалыптасып, ұрпақтан-
ұрпаққа жалғасып отыратын әдет-ғұрыптар, салт-сана, қоғамдық тәртіп, заң
мұрат пен игілік, мінез-құлық қалыптары және т.б. қоғамда, ұлтта немесе
жекелеген әлеуметтік топтарда ұзақ уақыт бойы сақталатын әлеуметтік –
мәдени мұра элементтері” делінген.
Кейбір зерттеушілер дәстүрге әр түрлі әрекет формасы арқылы анықтама
беруге тырысады. Е.Попов “дәстүрді сананың спецификалық жағдайы” деп
қарастырса, И.Петров “тарихи дамудың нәтижесінде пайда болған мінез-құлық
нормасын, ой мен әрекет бейнесін белгілеген үлкен қоғамдық құндылық және ол
өскелең ұрпаққа тапсырылуы қажет” дейді (30.43).
Дәстүр – адамзат есіндегілерді және әлеуметтік тарихи тәжірибені
ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуші және жинақтаушы. Дәстүрде бірнеше ұрпақтың
мәдениеті мен мәдениеттілігінің көптүрлігі және бірлігі жинақталған. Дәстүр
қоғамдық өмірдің барлық саласын, тәжірибесін қамти отырып қоғамның әр
деңгейіндегі ақылды даналықты бейнелейді.
Дәстүр әр қырынан әр түрлі аспектіде қарастырылатындықтан және әр түрлі
ғылымның зерделеу нысаны болғандықтан дәстүр классификациясы да әр алуан.
Мәселен, Д.Зеленин дәстүрді аймақтық (территориялық), ұлттық, отбасылық деп
жүйелесе, Е.Белоусова дәстүрді жалпы әлеуметтік – саяси, діни экономикалық,
халықтық – ұлттық, отбасылық, ұжымдық, мемлекеттік – патриотизмдік,
еңбектік, ерліктік деп жүйелейді.
Сонымен, дәстүр ұғым ретінде мәдениеттің маңызды категориясының бірі
және ол дәстүр оқу-тәрбие үрдісінің құралы да.
Салт пен дәстүрдің айырмашылығы неде дегенге келсек, салт адам өмірінің
күнделікті тіршілігінде жиі қолданылатын мінез-құлық, қарым-қатынас
ережелері мен жол-жора, рәсім, заңдарының жиынтығы.
Ал дәстүрдердің өрісі салттан әлдеқайда кеңірек. Дәстүр қоғамдық
сананың барлық салаларымен байланыста дамыған, топтасқан қауымның
қалыптасқан біріңғай көзқарасын, әдет-заңын марапаттайтын ритуал. Дәстүр
идеологияға жақындау да, ал салт қоғамдық психологияға жақын.
Салт-дәстүрлер ұлттың ұлт болып қалыптасуымен бірге туып, бірге
дамып келе жатқан тарихи және көне процесс. Ол ұрпақ тәрибесінен, мәдени
тұрмысы мен шаруашылық тіршілігінен көрініс бере отырып, адамның дүниеге
келуімен бірге өрбіп, о дүниеге аттанып кеткенше құндақтайтын, тербететін
алтын бесігі іспеттес.
Енді, осы дәстүрлердің бөліктерін қарастырайық, оған жататындар:
А) дәстүрлердің мазмұндарында қоғамдық-экономикалық қарым-қатынастардың
белгілері болатындығында;
Ә) дәстүрлердің белгілі бір дәуірдің қоғамдық-экономикалық қарым-
қатынасын бейнелейтін идеялардан тұратындығы;
Б) арнайы адамдар тобына ғана тән даралық қасиеттерді (темперамент,
мінез-құлық т.б.) көрсететін дәстүрлердің айырмашылықтары.
Аталған дәстүрлердің элементтерінің мазмұны – салт пен ғұрыптар арқылы
беріледі. Яғни салттар мен ғұрыптар дәстүрлердің нақты іс-әрекеті ретінде
қабылданып, дәстүрлердің (структуралық) түрлерін анықтауға қол жеткізеді.
Дәстүрлердің құрылымдарына тоқталсақ, оларға:
1. Дәстүрлер бірлігін анықтайтын мазмұн;
2. Салттар мен ғұрыптар дәстүрлер элементтерінің түрлерін
жалғастыратындығы;
3. Ішкі сенімнен тұратын мотивке негізделген салт пен ғұрыптардың
қимыл, іс-әрекеті арқылы дәстүрлерден көрініс табуы.
Дәстүрлердің атқаратын жалпы және жеке қызметтерін талдай келе, жеке
қызметінен жалпы қызметтің ерекшелігі – дәстүрлер мәнінің белгілі бір нақты
тарихи жағдайлармен анықталатындығында. Дәстүрлердің жалпы қызметін атап
айтсақ:
А) өзгермелі және үнемі даму үстінде болатын қарым-қатынаста
тұрақтылықты қамтамасыз ететіндігі;
Ә) адамдар қарым-қатынасын ретке келтіру қызметі;
Б) адамдардың біріккен іс-әрекетін ұйымдастыру қызметі;
В) әлеуметтік тәжірибені сақтау және келесі ұрпаққа жеткізетін қызметі;
Г) адамдарды әлеуметтендіру қызметі;
Д) тәрбиелік қызметі.
Дәстүрлердің қызметін талдай келе олардың қоғам дамуындағы рухани және
материалдық өміріндегі алатын орны, адамның дүниетанымына тигізетін ықпалы
болатындығына көз жеткіземіз.
Бұдан шығатын пікір ұлттық салт-дәстүрлер белгілі бір халықтың
адамгершілік қасиеттерін, мінез-құлықтарын, рухани және материалдық
болмысын қалыптастыра алады.
Иман ұғымына келер болсақ, Ислам энциклопедиясында: „Иман – сенім,
мұсылман дінінің құрамдас бөлігі. Иман ұғымы – исламдағы ең қасиетті
нанымдардың бірі.” – деп анықтама береді.[18.64].
Қазақстан ұлттық энциклопедиясында: „Имандылық” – адамның қоғамдағы,
күнделікті өмірдегі іс-әрекеттерін белгілі-бір қалыпқа түсіретін ішкі
рухани реттеуіш қадір-қасиет, адам бойындағы адамгершілік, ізгілік, кісілік
белгісі. Дәстүрлі қазақ қоғамында адамның Имандылығына – мінез-құлық
жүйесіндегі ерекшеліктеріне көп көңіл бөлінген.[26.248].
„Иман” – арабша „сенім” деген мағынаны білдіреді.
„Иман” дегеніміз – иланған көңілмен ықтияр болушылық” делінген ислам
дінінде. Иман дегеніміз – сенім. Имансыз сөзі – сенімі жоқ дегенді
білдіріп, мұсылмандарда, соның ішінде біздің түбі бір, діні бір бауырлас
халықтарымызда ар-ұяттан ада, азғын мағынасын береді. Шынында да, ешнәрсеге
сенбейтін, яғни сиынбайтын, ешбір шарапаттылықты, ізгілікті мойындамайтын
адамнан асқан азғын, қауіпті нәрсе бола ма.
Ал осы имандылық қасиеттерді жастардың бойына біз қазақ халқының салт-
дәстүрлері негізінде сіңіруіміз керек.
Бүгінгі күнге дейін келіп жеткен қазақ салт-дәстүрлерінен өнегелік
қасиеттер, ғұрпы, әдет, жөн, жоралғы т.б. қазақ халқының асқан даналығы мен
ғажайып зердесі, ақыл-парасаты анық көрінеді.
Жас ұрпақ тәрбиесінде таптырмас тәрбие құралы болып саналатын қазақ
этнопедагогикасының ғылым ретінде қалыптасуын, осы мәселе төңірегінде алғаш
рет туындылар жазған демократ ағартушылар Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин,
А.Құнанбаевтардың есімімен байланысты.
Бұл жөнінде Ш.Уәлиханұлы былай деп жазады: “Далалық орданың тұрғыны –
қазақ өзінің моральдық қасиеті, ақыл-ой қабілеті жөнінен отырықшы татар
немесе түркі шаруаларына қарағанда әлдеқайда жоғары тұр...” (17.46.)
Халық қазынасының қайнар бұлағымен сусындап өскен, халқымыздың дана
перзенті Абайдың шығармасы инабаттылыққа, имандылық пен ізгілікке
тәрбиелейді.
Олай болса, адамгершілігі мол, иманды азамат тәрбиелеу ісінде Абай
еңбектері теңдесі жоқ туындылар.
Адам баласының бойындағы әділеттілік, мейірімділік, рақымдылық,
жомарттық тәрізді адамгершілік қасиеттерді басты орынға қоя білді. „Толық
адам” тәрбиелеуде Абай жастарды оқу-білімге шақыра отырып, білімді де жан-
жақты, саналы, ақылды, парасатты кеудесінде жастық қуаты тасып тұрған
қайратты жастың жүрегі ізгі қасиеттерге толы болсын дейді. Абай сомдаған
„толық адам” немесе жүрек тәрбиесі туралы ой қозғауы – қазақ халқының
ертеден келе жатқан ұлттық тәрбие ойларын, халық даналығынан бастау алған.
Халық мұрасының қыр-сырын жақсы білген Абай - өзінің шығармаларында
халықтың мақал-мәтелдерін, нақыл сөздерін, салт-дәстүрлерін орынды
пайдалана отырып, адам бойындағы надандық пен зұлымдыққа, жалқаулық пен
менмендікке қарсы шыға білді.
Абайдың 13 қара сөзінде: Иман деген – алла табарака уа тағаланың
шәриксиз, ғайыпсыз бірлігіне, барлығына уа әр түрлі бізге пайғамбарымыз
саллалаһу ғалайһи уәсәлләм арқылы жіберген жарлығына, білдіргеніне мойын
ұсынып, инанмақ. Енді бұл иман дерлік инануға екі түрлі нәрсе керек. Әуелі
– не нәрсеге иман келтірсе, соның хақтығына ақылы бірлән дәлел жүргізерлік
болып, ақылы дәлел – испат қыларға жараса, мұны якини иман десе керек.
Екіншісі – кітаптан оқу бірлән яки молдалардан есту бірлән иман келтіріп,
сол иман келтірген нәрсесіне соншалық берік боларға керек. Біреу өлтіремін
деп қорқытса да, мың кісі мың түрлі іс көрсетсе де, соған айнып, көңілі
қозғалмастай берік болу керек. Бұл иманды иман таклиди дейміз, - деп
жазады.
Ағартушы-демократ Абай шығармаларынң құндылығы – халық қазынасының
озығын ақылды да әдепті, жан-жақты жетілген, адамгершілігі мол азамат
тәрбиелеуде таптырмас тәрбие құралы.
Олай болса, қазақтың ақыл-ой дамуының деңгейін көрсететін, болмысының
өзіндік бейнесі болатын рухани жеңіл материалдық мұраны өзіне біріктіре
алған қазақ салт-дәстүрлерінің ұлттық дүниетаным қалыптастыруда, ұрпақты
тәрбиелеуде атқаратын қызметі зор екендігі даусыз.
Қазақ халқының көптеген салт-дәстүрлерін топтауға болады. Кейбір
авторлар, (С.Қалиев және т.б.) оларды үш үлкен топқа бөледі:
- бала тәрбиесіне байланысты салт-дәстүрлер;
- тұрмыс салт-дәстүрлері;
- әлеуметтік-мәдени салт-дәстүрлер.
Бала тәрбиесіне байланысты әдет-ғұрыптарға баланың дүниеге келген
күнінен бері жүргізілетін тәлім-тәрбиелік дәстүрлерден (шілдехана, сүйінші,
балаға ат қою, бесікке салу, қырқынан шығару, тілін дамыту, тұсау кесу,
атқа мінгізу, сүндет тойы т.б.) бастап қыз бала мен ұл баланы келешек
отбасы-жанұя құруға, шаруашылыққа, өмірге, еңбекке бейімдеуге арналған
азаматтық жөн-жоралғылар кіреді.
Ал тұрмыс-салт дәстүрлеріне қазақтың киіз үйі, киіз үйдің жиһаздары,
ұлттық киімдер мен тағамдар, мал бағу, егіншілік, аңшылық, балықшылыққа
қатысты кәсіптерге үйретудің тәлімгерлік түрлері енеді.
Сондай-ақ әлеуметтік мәдени салт-дәстүрлерге: қазақ ауылы, ауыл
адамдарының туыстық қарым-қатынасы, шешендік сөз өнері, қазақтың ұлттық
музыка аспаптары, қонақ күту, өлікті жөнелту рәсімдері, әдет-ғұрыптары
жатады. Енді осылардың әрқайсысына жеке-жеке тоқталсақ.
Бала тәрбиесіне байланысты салт-дәстүрлердің мынандай ерекшеліктері
бар. Жұбайлар отбасын құрған соң, олар баласы болуын арман етеді. Себебі,
бала өмірдің жалғасы.
Жас келіннің бойына бала біткенін сезген ене оны өз қамқорлығына алып,
пәле-жаладан, тіл-көзден сақтаудың шарасын істей бастайды. Абысын-ажын,
ауыл әйелдерін жинап, “құрсақ тойын” өткізеді. Оған жиналған әйелдер
шашуларын әкеп шашып, келінге бата-тілектерін білдіріседі.
Дүниеге жаңа келген жас нәрестенің құрметіне жасалатын ойын-той,
салтанатты жиындар мен рәсімдер көп. Соның ең алғашқысы – жарыс қазан.
Жарыс қазан атанатыны – мұндайда аяу, ірку деген болмайды. Бұл дәм –
перзент ас піскенге дейін немесе астың пісуімен қоса тусын деген ниетпен
жасалған.
Нәрестенің дүниеге келген құрметіне арналатын салт-дәстүрдің бірі –
шілдехана. Оны кей жерде “шілделік күзету” деп те атайды. Бұл жерде ана
аман-есен босанған соң сол күні-ақ ауыл жастарына берілетін той.
Сүйінші. Жас нәрестенің, әсіресе ұл баланың өмірге келуі отбасы
мүшелеріне үлкен қуаныш әкелген. Жас нәресте дүниеге келсе, қуанышты
хабарды тез жеткізу үшін сүйінші сұрайтын болған.
Балаға ат қою. Бала туғаннан кейін қырық күн өткен соң ел ішіндегі аузы
дуалы қарияға немесе баланың атасына, әжесіне немересінің атын қойғызады.
Кейде “Қырықтың бірі қыдыр” деп құдайы қонаққа да баланың атын қойғызады.
Адамға ат қоюдың себептері алуан түрлі тілек мақсаттарға орайлас болып
келеді. Айталық: 1) бала бай,қуатты болсын деген тілекпен: Байбол, Дәулет;
2) күшті де батыл, ер жүрек болсын деп:Арыстан, Батырбек, Алпамыс; сұлу да,
көрікті, ажарлы да, әдемі болсын деп: Айсұлу, Нұрсұлу, Әсем, Раушан т.б.
есімдерді таңдап қойған.
Бесік. Қазақ баласын ағаш бесікке салып асырайды. Ағаш бесік көшпелі
өмірге өте қолайлы. Бала бөлеген бесіктің үстіне жеті нәрсе жабады. Бесікке
салғандарға бірнеше білезік, сақина, жүзік үлестіреді.
Бесік той. Бала қырқынан шыққан соң атасы мен әжесі немесе әке-шешесі
ауыл-аймақты жинап, баланың қарын шашын алып, бесікке салу тойын жасайды.
Бесікте бала емшектен шыққанша жатады. Ит көйлегі тозып, еңбектеп жүре
бастаған кезде баланы бесіктен мүлде шығарады.
Бесікті қазақтың құрмет тұтуы сонша, кейде атасы жатқан бесікке
немерелері жатады.
Енді тұсау кесерге келетін болсақ. “Қаз баса ғой қарағым
Құтты
болсын қадамың
Өмірге
аяқ баса бер
Асулардан
аса бер”- деп талай ұрпақтың тұсауы кесілген.
Тұсау кесетін адамды үй иесі өзі қалап алады. Тұсауға кезінде қойдың
тоқ ішегін пайдаланса, қазірде жіңішке ала жіпті байлап жүр. Тұсау кескен
адамға үй иесі көйлек кигізіп, сый-сияпат жасаған.
Атқа мінгізу тойы. Бала 4,5-5-ке толғанша әке-шешесі ұл балаға арнайы
ат, ертоқым даярлайды.
Ел жиналғаннан кейін баланың өзіне арналған құнанына ер салып, баланы
киіндіріп, атқа отырғызып жетектеген.
Қазақ баласы қарашадайынан атқа мініп шабуды, 5-6 жасынан бастап қозы,
лақ қайыруды үйренген.
Сүндет той. Сүндетке отырғызу ( ((-(((( ғасырларда араб елдерінен
шығып, бүкіл мұсылман жұртына тараған. Сүндетке отырғызу мұсылмандықтың
белгісі болып саналған. Баланы сүндетке 5,7 немесе 9 жасында отырғызған.
Балаға ата тегін үйрету. Балаға 7-9 жасында әкесінен бастап ағайын-
туысты, нағашы жұртын, алыс-жақынды таныстыру, ата-тегін, руын, ел жұртын
білдіруге ерекше көңіл бөлінген. “Жеті атасын білу” заң болған. Ер жігіттің
үш жұрты бар, оның шығу тарихын, тегін білу әр азаматқа парыз деп ұққан.
Әкесі, атасы балаға тек жеті атасына дейінгі бабаларының атын жаттатып қана
қоймай, олардың қандай адам болғанын, елі-жұрты үшін еткен еңбегі, өнегелі
істері жайын да әңгіме еткен. Сол арқылы бала ата дәстүрін жалғастырса екен
деген мақсат көзделген.
Тұрмыс салт-дәстүрлеріне мынадай іс-әрекет нормалары кіреді. Мал баққан
көшпелі халықтардың қысы-жазы отыратын баспанасы киіз үй болған. Ол тез
жығып, түйеге артып жүруге, шапшаң тігуге ыңғайлы.
Қазақтың киіз үйі сыртқы жабысына қарай: “үзікті”, “көтерме туырлықты”,
сүйегінің уақ-ірілігіне қарай: 4 қанат, 6 қанат, 8 қанат, 12 қанат, 18
қанат болып бөлінеді.
Киіз үйдің сүйегі дегеніміз, ол – кереге, сықырлауық, уық, шаңырақ.
Киіз үйдің сыртқы әбзелдері: туырлық, үзік, түңдік күн сәулесі мен тамшы
өткізбеу, жылу сақтау қызметін атқарады.
Қазақтың киіз үйіне лайықталынып жасалған үй жиһаздары болған. Олар:
кебеже, абдыра, кереует, жастық, ағаш, жүк аяқ, түс киіз, кілем, алаша,
текемет, сырмақ, бірсалар, тулақ, құрақ, көрпеше, жер жастық.
Қазақтың тұрмыс-салт дәстүрлеріне: зергерлік өнер, дастархан мәзірі,
төрт түлік малды бағу, аң аулау кіреді.
Әлеуметтік – мәдени салт-дәстүрлер мынандай іс-әрекет түрлерімен
ерекшеленеді. Әлеуметтік – мәдени салт-дәстүрлер қоғамдық сана, қоғамдық
болмыспен тығыз байланысты, бір-біріне зор әсерін тигізеді. Әлеуметтік
-–мәдени салт дәстүрлерге: шешендік өнер, қазақтың музыкалық аспаптары, үй
болуға байланысты салт-дәстүрлер, ұлттық ойындар, қонақ күту, мейрамдар,
жерлеу және ас беру рәсімдері жатады.
Философия ғылымының докторы, профессор Н.Сәрсенбаев өзінің “әдет-ғұрып,
дәстүр және қоғамдық өмір” атты еңбегінде әдет-ғұрып, дәстүрдің қоғамдық
өмірден алатын орнына, атқаратын қызметіне философиялық тұрғыдан талдау
жасап: “Дәстүрге әдет-ғұрыптың өткен қоғамнан қалған озық түрлері мен
тұрмыстық формалары, ырым-жоралары, рәсімдер жиынтығы кіреді ”, - дейді.
Дәстүр – тарихи тұрақтанған, қоғамдық қарым-қатынастың нормада бір
ұрпақтан екінші ұрпаққа жалғасып жататын, көпшілік қоғам мүшелеріне ортақ
әдет-ғұрыптардың жинақталған түрі.
Әдет-ғұрып – рәсім арқылы көрсетілетін әрекет, қимыл. Ол да көпшілікке
ортақ іс-әрекеттен көрініс береді. Ал жол-жоралар, ырымдар - Әдет-ғұрыптың
бөлшектері, сонан келіп салт пен дәстүр тоғысып туындайды.
Біздің пікірімізше, ырым, рәсімдер, жол-жоралар салттың құрамдас
бөлшектері болып саналады да, дәстүр осылардың сұрыпталып, өмір өткелінен
өтіп, тұрмыста орын алған синтездік формасы демекпіз. Ал әдет-ғұрыпқа
салттың синонимі деп қарау керек.
Салт-дәстүрлер бір жағынан халықтың тұрмыс-тіршілігімен байланыста
туған этнографиялық құбылыс болып саналса, екінші жағынан ұрпақ тәрбиесінің
ритуалы болып саналады.
Қазақтың салт-дәстүрлерінің құрылымына келетін болсақ. Салт пен дәстүр
ең негізгі басты бөлігі болып табылады. Соның ішінде, салтқа: ырым, жол-
жора, кәделер кіреді. Олардың өзі: баланы күтумен байланысты, құда түсу,
ќыз ұзату, келін түсіру, өлікті жөнелту, ұлттық тағамдар дайындаумен, қонақ
күтумен, көшіп-қонумен байланысты.
Осы құрылымдарын негізге ала отырып, біз қазақ салт-дәстүрлерінің
құрылымының схемасын ұсынамыз.
Қазақтың салт-дәстүрлерінің құрылымы
Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді сараптау мынандай қорытынды жасауға
септігін тигізді:
1. Салт-дәстүр – көп қырлы қоғамдық құбылыс, ол әдетте жеке адам мен
халық адам мен адамзаттың рухани дамуын көрсететін әлеуметтік -
мәдени жетістік ретінде көрінеді. Салт-дәстүр өз дәуірінің айнасы.
Салт-дәстүрдің мәніне қарап, қоғамдық – экономикалық формацияның саяси,
тарихи және рухани өмірін анықтауға, бағалауға болады.
2. Салт-дәстүрлердің түрлері өте көп: бала тәрбиесіне байланысты салт-
дәстүрлер, тұрмыс салт-дәстүрлер, мәдени-әлеуметтік, жаңа салт-дәстүрлер
т.б. салт-дәстүр тіл мен сана секілді тек адамға ғана тән. Олардың
негізгілері көпшіліктің қатысуымен өткізіледі.
3.Салт-дәстүрлер жеке адамға қатысты немесе көпшілікке қатысты болып
келеді.
4. Салт-дәстүрлердің мынандай негізгі сипатына қарап ерекшеленеді.
1) олардың сонау көне заманнан күні бүгінге дейін эстафета түрінде
жалғасуы.
2) салт-дәстүрлердің өмірдің заңды ритмикалық құбылыстармен байланысты:
табиғат, уақыт, тарих көші, яғни салт-дәстүрлердің тұрақтылығы және
мазмұны мен түрінің өзгерісі.
3) Салт-дәстүрді өз игілігі деп түсінетін топтың қоғамдастықтың ұжымдық
сипаты.
4) Салт-дәстүрдің мәдени бағалылығын сақтап, қорғап, ұрпақтан-ұрпаққа
жеткізілуі.
Салт-дәстүр дегеніміз – ұжымдық символдық іс-қимыл, адамдардың көңіл
қошының көрінісі, оларды ұжымға тартудың бір түрі, белгілі идеялар мен ойын-
сауықтарды символдық түрде ұсыну.
Қорытындылай келе, қазақ салт-дәстүрлері бүгінгі күнде арнайы зерттеуді
қажет ететін мәселе екендігіне көз жеткіземіз. Ол үшін мынандай міндеттерді
шешу қажеттігі туып отыр.
1. Салт-дәстүрлердің тарихын зерттеу, олардың халық педагогикасындағы
алатын орнын анықтау.
2. Салт-дәстүрлердің тәрбиелік мән-мазмұнын зерттеу, ұлттық тәрбие
берудегі қазіргі мектептерде оқу-тәрбие процесіндегі пайдалану
жолдарын көрсету.
Ұлттың бүгіні де, болашағы да тәрбиелі ұрпаққа байланысты. Толық
жетіліп қалыптасқан ұлттың сана-қабілетінде, түсінік-талғамында, мінез-
құлқында, өзіне тән ерекшелік менталитеті болатынын ғылым дәлелдеген.
Бірақ, мұны басқаның бойына жуытпайтын оқшаулық деп түсінсек, қатты
қателесеміз.
Дұрысы, оны ұлтымыздың өзек-мәйегі, ұлттық ерекшелігіміздідің негізі
деп қарастырсақ жөн болмақ. Қоғамымыздың іргетасын нығайту үшін бүгінгі
жастарға үлгілі, өнегелі тәрбие беру – қазіргіміндеттердің бірі. Имандылық,
ізгілік, адамгершілік, елжандылық және де толып жатқан кісілік қасиеттер
мектеп қабырғасында қалыптасады. Бұлар арқылы оқушыны алға талпындыруға,
Отанды сүюге, ата-аналарға, үлкендерге дегенг кішіпейілділікті бойына
сіңіруге, салауатты өмір сүруге, залалды әдеттерден аулақ болуға
тәрбиелеуге тиіспіз.
Сонымен бірге “дәстүрдің озығы бар, дәурені жеткен тозығы бар”
дегендей, “жылтырағанның бәрі алтын емес”. Қазіргі заман талабына тура
келмейтін, мән-мағынасы өзгерген, ескірген салт-дәстүрлердің кейбіреулеріне
сын көзімен қарап, тәлімдік мәнін жоймаған салт-дәстүрлерді бүгінгі талғамы
мен пікірі жоғары жастардың кәдесіне жарату қажет.
1.2. Қазақ салт-дәстүрлерінің имандылық тәрбиесін берудегі
мүмкіндіктері
Қоғамның қазіргі даму кезеңінде болып жатқан әлеуметтік, саяси және
жаңа технологиялық өзгерістерден, ұрпақ тәрбиесіндегі бетбұрыстардан білім
мен тәрбие беру жүйелерінің ісін жаңа сатыға көтеру қажеттілігі туындап
отырғаны мәлім. Осыған орай, бүгінгі таңда қоғамның ұлттық мәдени тұрғыдан
кемелденуі жас ұрпақты өз халқының рухани қзынасымен, ұлттық тәрбиенің
озық, өнегелі дәстүрлерімен тереңірек таныстыру, соның негізінде жеке
тұлғаны қалыптастырып, оның шығармашылық, рухани мүмкіндіктерін дамыту
көзделеді. Өйткені, еліміздің болашағы оның материалдық және рухани дамуы
жас ұрпақтың білімі мен тәрбиесінің деңгейіне байланысты.
Әр жасөспірімнің қалыптасып дамуына өзі күнбе-күн өмірден сезінетін,
еститін, көретін заттары мен құбылыстары, оқиғалары үлкен орын алады. Соның
негізгісі – халықтық педагогика.
Қазіргі кезде республикамыздағы жалпы білім беретін мектептердегі оқу-
тәрбие жұмысының арқауы халықтық педагогика.
Халықтық педагогика – халықтың өте ертедегі ата-бабаларымыздың өмір
сүрген кезінен бастау алып, күні бүгінге дейін кәдесіне жарап келе жатқан
рухани мұрасының бірі. Халықтық педагогиканың бірнеше түрлері мен бағыттары
бар.
Ғылыми әдебиеттерге үңілсек, халықтық педагогикада өскелең ұрпақтың
еркіне, сезіміне, санасына әсер теудің толып жатқан мүмкіндіктері бар екен.
Мәселен, көрсету, сенім, сыйыну, игілік тілеу, жаттығу, үйрету, бата беру,
тілек айту, сәлем беру, тыйым салу, өсиет, сөгу, үгіттеу, мазақ қылу, сөз
беру, айыптау, кіналау т.б. Олардың көпшілігі классикалық педагогиканың
қазынасына енген. Ал кейбіреулері ескірген әрі әсерсіз саналады. Оларға
қарғыс, ұрып-соғу,ұрсу, қорқыту, үгіттеу т.б. жатады. Біздіңше, халықтық
педагогиканың әдіс-тәсілдерін сауатты пайдалану үрдісті жандандырудың бір
шарты бола алады. Төмендегі кестеде біз осы мүмкіндіктерді жүйелеп
көрсетуге тырыстық.
№ Қазақ халықтық
педагогикасының Мазмұндық қыры Тәрбиелік мәні
құралдары
1
Халықтың ауызша Фольклорлық жанрлардың Халық ауызша
шығармашылығы халықтың сан ғасырлық шығармашылығы бойында
әдептілік тәжірибесін, оның өз халқына барынша
эстетикалық ұғымдары мен берілгендік, Отанға
мұраттарын жинақтаған сүйіспеншілік, оны
күрделі жүйесі. Халықтың қорғауға әзірлік,
ауызша шығармашылығы қазақ еңбексүйгіштік, ақыл,
халқының тарихы өмірінің дене күші мен
түрлі оқиғаларын бейнелейді.сергектіктігі, жақсы
Халықтың ауызша көру және әдемілікті
шығармашылығына мақалдар менжасай білу ұштасқан
мәтелдер, айтыс, ертегілер, жетік адамның жиынтық
аңыздар, жырлар, дастандар, үлгісін ұсынады.
хикаялар, әндер, т.б.
жатады.
2 „Традиция” (дәстүр) латын Дәстүрлер мен
Дәстүрлер мен тілінен аударғанда „ауысып әдет-ғұрыптартөмірді
әдет-ғұрыптар беру”дегенді білдіреді. Бұл философиялық тұрғыдан
белгілі бір қоғамдық пайымдауға
қағидалар, мінез-құлық жәрдемдеседі, сананы
ережелері, құндылықтар, алдыңғы ұрпаққа
идеялар, әдет-ғұрыптар, құрметті
жол-жоралар т.б. Мәдени қалыптастырады, жалпы
мұраның бөлшегі ретінде оларадмзаттық,
ұзақ уақыт бойы рухани-адамгершілік
ұрпақтан-ұрпаққа беріледі. құндылықтарға жол
сілтейді. Олар
қоғамдағы
мінез-құлықтың
әдептілік ережелерін
меңгеруге көмектеседі.
3 Халықтық мейрамдарҰлттық мейрамдар мұсылман Жеке тұлғаның
мен серуендер дінінің ерекшеліктері болып адамгершілік тазаруы,
табылады. Оларға мыналар сезім-жүйке саласының
жатады: Ораза айт, Құрбан қалыптасуы.
айт, Наурыз, Ләйләт әл-қадр,Қайырымдылықтың,
Мирадж және басқалары. жомарттықтың,
Адамдар жан тыныштығын жанашырлықтың,
мазалағанның бәрінен арылып,түсіністіктің
барлық туған-туыстары мен қалыптасуы.
жақындарын еске алуы,
қызғаныш, ашу-ызаны
жүрегінен аластауы қажет.
4 Ұлттық ойындар Ұлттық ойындар көшпелілердіңОйындар арқылы адамның
дүниетаным ерекшеліктерін дене және ақыл-ой
бейнелеген. Ойындар қабілеттері
тәрбиелік, әскери-спорттық, қалыптасқан.
әдет-ғұрыптық, Ерік-жігер сапалары
сауықтық-эстетикалық және шыңдалған.
басқа қоғамдық қызмет
атқарған. Ұлттық ойындар
арасынан тоғызқұмалақты,
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М ... ..Д И С С Е Р Т А Ц И Я
Тақырыбы:
Қазақ салт-дәстүрлері арқылы оқушыларды имандылыққа тәрбиелеу
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Бөлім Оқушыларды имандылыққа қазақ салт-дәстүрлері арқылы тәрбиелеудің
теориялық негіздері
§1.1. Оқушыларға имандылық тәрбиесін беру педагогикалық проблема
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
§1.2. Қазақ салт-дәстүрлерінің оқушыларға имандылық тәрбиесін берудегі
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
§1.3. Қазақ салт-дәстүрлері арқылы оқушыларға имандылық тәрбиесін берудің
педагогикалы шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2. Бөлім Қазақ салт-дәстүрлері арқылы оқушыларды имандылыққа тәрбиелеудің
мазмұны, формасы және әдіс-тәсілдері
§ 2.1. Қазақ салт-дәстүрлерінің материалдарын қолдану арқылы оқушыларға
имандылық тәрбие берудің
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
§ 2.2. Тәрбие сабақтарында қазақ салт-дәстүрлерінің материалдарын қолдану
арқылы оқушыларға имандылық тәрбиесін берудің формасы мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
§ 2.3. Қазақ салт-дәстүрлері бойынша тәрбиелік іс-шаралар ұйымдастыру
барысында оқушыларға имандылық тәрбие берудің бағдарламасы мен
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымшалар
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Адам бойындағы бар игі қасиет мектеп
қабырғасында қаланады. Сондықтан еліміздің ертеңгі ұлт тізгінін ұстар
жастарымыздың тәрбиесіне аса мән беру біздің негізгі мақсатымыз.Осыған орай
мектептегі тәрбие үрдісін ұлттық қағидалармен толықтыру өте қажеттілікті
талап етеді. Бүгінгі таңдағы мектептер балаларға жекеленген ғылыми пәндерді
терең оқытуға тырысса да, адамгершілік құндылықтар арқылы тәрбиелеуге мән
бермей келеді. Соның салдарынан жастарымыз жағымсыз қылықтарға бой алдырып,
имандылық дегеннің не екенін білмей өсуіне әкеліп соғуда. Ендеше рухани-
адами салауаттылық жолын қалыптастыру уақыты жеткен тәрізді.
Еліміздің президенті Н.Назарбаев: “21 ғасырда білімін дамыта алмаған
елдің тығырыққа тірелері анық. Қазақстан жоғары оқу орнының міндеті әлемдік
стандарттар деңгейінде білім беру” – деген өзінің жолдауында еліміздің
дамыуна, дамыған елдермен теңесуіне мүмкіндік беретін білім екендігін айтып
өтеді.
Жас ұрпақты адамгершілікке, әдептілікке, имандылыққа тәрбиелеуде ұлттық
сана-сезімнің қайнар бұлағы салт-дәстүрлер, мақал-мәтелдер, құнды әдеби
мұралар, нақыл сөздер болып табылады.
Адамның жарық дүниеге келуі, өсуі, ержетуі, тіршілік етуі, қартаюы, ата
мен баланың қарым-қатынасы, үлкендік пен кішілік, сыйласты, әдептілік пен
арлылық, инабаттылық тәрізді маңызды мәселелер имандылықтың маңызды
құрамдас бөлігі ретінде ешқашан да нзардан тыс қалмаған. Жастардың
үлкендерге құрмет көрсетуі, үлкендердің кішілерге ізет білдіруі өмір сүру
салтына айналған. Қоғамда берік қалыптасқан осындай көрегенділікпен өмір
кешу дағдылары жинала келіп, барша адамгершілік қағидалардың, имандылықтың
жазылмаған кодекстерінің қалыптасуына негіз болған. Бойына адамгершілік
асыл қасиеттерді жинап өскен жасты „көргенді” деп, жүрегінен нұр, өңінен
жылу кетпейтін әрдайым жақсылық жолын ойлатын, әр істе әділдік көрсететін
адамдарды „иманды” деп атаған. Мұсылмандық дүниетаным бойынша имандылық
иманнан пайда болған. Ал иман – жүректегі нұр, нұрдың сыртқы болмысы, яғни,
имандылық – Алла тағалаға иман еткен адамға бітетін көркем мінез. Алла
жіберген әрбір пайғамбарының міндеті – иман мен имандылыққа уағыздау деп
саналған. Ең соңғы пайғамбар Мұхаммед (ғ.с.): „Мен ең ғажайып көркем
мінезді толықтыру үшін жіберілдім”, - деу арқылы әлемдегі тәлім-тәрбие мен
имандылықтың қаншалықты маңызды екенін көрсеткен, имандылыққа өзі бірінші
үлгі болған делінеді. Алла тағала адамды иман мен имандылық үшін жаратқан,
сондықтан: „Алланың мінезінен үлгі-өнеге алыңдар”, - деп уағыздалады.
Имандылықтың негізінен мұсылмандар Құранда деп біледі. Құран Кәрімнің ең
көп үлгі алған Мұхаммед пайғамбардың (ғ.с.) мінезі жайлы Хазіреті Айша:
„Оның мінезі – Құран”, - деп жауап берген. Құранда: „Негізінен иман етіп
ізгі іс жасағандар, намазды толық орындап, зекет бергендерге Раббыларының
жанында сыйлық бар”, - делінген. Қазіргі зайырлы қоғамда да имандылық аса
қастерлі, биік адамшылық қасиет ретінде ұғынылады имандылыққа қарама-қарсы
жағымсыз сипат – имансыздық.
Академик Волков Г.Н.. ...батыстан келген бұл рухани апаттан жастарды
аман алып қалудың жолын қарастыруымыз керек. Ол әр халықтың ғасырлар бойы
ұрпақ тәрбиесінде қалыптасқан, түрлі сыннан сүрінбей өткен халықтың бай
тәжірибесіне сүйенген халықтық педагогика болмақ - деп жазады. [4.20].
Қазақ халқында ешқандай қағазға жазылмаса да, бала тәрбиелеудің белгілі
бір жүйесі болған. Ол ғасырдан-ғасырға, ата-анадан балаға, баладан оның
ұрпақтарына жалғасып келе жатқан ұлттық дәстүр, әдет-ғұрыптар мен салт-
саналар. Олар халық педагогикасының басты тарауларының бірі.
Халық тәрбиесі – сол халықтың ой-арманымен, тіршілік тынысымен,
шаруашылық кәсібімен, отбасылық, қоғамдық, ұлттық тәлім-тәрбие дәстүрімен
тығыз байланыста туып, өсіп-өркендеп, дамып жеткен тарихи және мәдени
мұрасы.
Өскін ұрпаққа тәлім-тәрбие беріп, олардың жан дүниесін дамыту жайында
ұлы орыс педагогы К.Д. Ушинский “әрбір халық пен ұлт өз ана тілі мен салт-
дәстүрін қастерлеп, тарихи даму жағдайына орай білім алып, тәрбиелеу керек”
деген өзінің ұлағатты ойын “Родная речь” атты еңбегінде ерекше атап айтады
[29.26]. Халқымыздың ұлы перзенті Ы.Алтынсарин өзінің еңбектерін ана
тілінде жазып, “бала тәрбиесі оның табиғи ортасы мен халқының салт-дәстүрі
рухында тәрбиеленетін болса, оның сана сезімінің
дамып жетілуі де ұлты мен халқына
қызмет ететін көкірегі ояу,
салауатты азаматтар болып өседі” – деген ой түйген болатын.
Ал, Шәкәрім Құдайбердиев: Адамның жақсы өмір сүруіне үш сапа негіз
бола алады, олар барлығынан басым болатын адал еңбек, мінсіз ақыл, таза
жүрек. Бұл сапалар адамды дүниеге келген күнінен бастап тәрбиелейді, -деп
жазады.
Шынында да, құнды қасиеттерге ие рухани адамды қалыптастыру бүгінгі
күннің өзекті мәселесі.
Адамның Адам болып қалыптасуында ата-аналармен қатар тәрбиеші мен
мұғалімнің ролі зор. Яғни, білім жүйесінің қызметкерлеріне болашақ ұрпақты
тәрбиелеуде үлкен жауапкершілік жүктелген. Сондықтан бұл істе асығыс шешім,
жалған әдіс, қалыптағыдай қатып қалғн, ескірген тәсіл қолданылмауы тиіс.
Қазақ халқының этностық ерекшеліктерін байыптасақ, бұл халық ұрпақ
сабақтастығын сақтап, алысты жақындатып, аразды татуластырған, ізетті
келіннен таныған, татулықты абысыннан тапқан, дарқандықты даласынан,
даналықты бабасынан, пәктікті баласынан алған халық. Қазақ адамгершіліктің
басы әділдікті ту етіп, әділдіктің басы болған адалдықты анасынан алған.
Аналар ұрпақты ұлағаттыққа баулып, дауға-дәру, жауға-қару, араздыққа-араша,
татулыққа-тамыр, тазалыққа-нәр, пәктікке-пәрмен, дәстүрге-дәрмен, өнерге-
тұлпар, көкте-сұңқар етіп тәрбиелеген.
Халқымыздың ғасырдан-ғасырға қастерлеп келген құнды дәстүрлері өте көп.
Оны бүгінгі ұрпақ қаншалықты біледі, қастерлейді, білмесе білуге ұмтыла ма,
“халқын сүйген салтын да сүйеді” демекші, олар ата-салтын мақтаныш тұта ма,
деген сұрақтар төңірегінде ойланғанымыз жөн..
“Қазақтар балаңды өз тәрбиеңмен тәрбиелеме, өз ұлтыңның тәрбиесімен
тәрбиеле”, - дегендей халқымыздың бойына сіңген атадан балаға жалғасып келе
жатқан ұлттық тәрбиесі өзге ұлттардан ерекшеленіп, өздеріне тән қасиеттерді
көрсетіп тұратындығын жоққа шығара алмаймыз.
Адам бойындағы бар игі қасиет мектеп қабырғасында қаланады. Сондықтан
еліміздің ертеңгі ұлт тізгінін ұстар жастарымыздың тәрбиесіне аса мән беру
– біздің негізгі мақсатымыз. Осыған орай мектептегі тәрбие үрдісін ұлттық
қағидалармен толықтыру өте қажеттілікті талап етеді. Бүгінгі таңдағы
мектептер балаларға жекеленген ғылыми пәндерді терең оқытуға тырысса да,
адамгершілік құндылықтар арқылы тәрбиелеуге мән бермей келеді. Соның
салдарынан жастарымыз жағымсыз қылықтарға бой алдырып, имандылық дегеннің
не екенін білмей өсуіне әкеліп соғуда. Ендеше рухани-адами салауаттылық
жолын қалыптастыру уақыты жеткен тәрізді.
Бүгінгі күні тіліміздің аясы кеңіп, мемлекеттік мәртебе алып отырған
шақта қазақ мектептерінің саны да артып келеді. Алайда ең керегі оқу
орнының сан емес – сапасы екенін естен шығармау керек.
Көбінесе тақырдан басталған халықтық тәрбиенің негізі – орыс
мектептеріне арналған оқулықтар мен оқу құралдарынан, әдістемелерден
аударып бағдарламаларға енгізілді. Ал, бұл тұста атап айтып тұрғандай,
біздің ұлтымызға ғана тән тіліндегі, дініндегі, өмір сүру үрдісіндегі,
тұрмыс салты мен әдет-ғұрпындағы басқа ешбір халықта қайталанбайтын
ерекшеліктер ескерілмеді. Басқасын былай қойғанда жетпіс жыл бойы солақай
саясаттың шырмауында, сол кездегі саясатқа байланысты қазақ мектептерінде,
ұлттық мектептерде тәрбие мүлдем жүргізілмегендігі ешкімге жасырын емес.
Бүгінгі таңда тәуелсіздігіміздің он жылдығын атап өтіп, егемендігіміздің
еркіндігінің есебі өмірдің – сан-саласында қанат жайып, шарықтаған тұста,
әлі де ауыз толтырып, ұртымыз ісіп, мақтанып айта алмайтын күрмеуі шешілмей
келе жатқан мәселелер аз емес.
Жоғарыдағы ойымызды тірілтер болсақ, қазақ тілінде дәріс беретін
көптеген мектептерде “Халық педагогикасы” өз дәрежесінде жүргізілмейді.
Осының салдарынан ұлттық дәстүр мен әдет-ғұрыпты аяқ асты ету, үлкенді
кішінің, ата-енені келіннің сыйламауы, ағаның ақылын інінің алмауы,
жастардың еңбекті сүймеуі, жатып ішер жалқаулық, нашақорлық пен
маскүнемдік, пайдакүнемдік т.б. сорақы қылықтар жастар арасында жиі көрініс
беруде.
Бала тәрбиесі баршаға ортақ іс. Оған көпшілік қоғам болып жұмылу,
парасаттылық пен байсалдылық керек. Ұрпақ тәрбиесіндегі ежелден
қалыптасқан халқымыздың жақсы дәстүрі мен тағлымдарын, мәдениет тарихын,
бұрын-соңғы ұлы ойшыл педагогтардың еңбектерін оқып жетік білмей, оны жақсы
меңгермей тұрып келер буынға дұрыс тәрбие-тағлым беру мүмкін емес. Себебі,
өткенді жақсы білмейінше келешекке сапар шегу, Л.Толстой айтқандай , айсыз
қараңғыда сүрлеу соқпақ іздеп шатасумен пара-пар.
Қазақстан Республикасының 1999 жылы қабылданған “Білім туралы” заңының
8 бабында Білім беру жүйесінің міндеттерінде: “Азаматтық пен елжандылыққа,
өз Отаны – Қазақстан Республикасына сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді
құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, конституцияға қайшы және
қоғамға қарсы кез-келген көріністерге төзбеуге
тәрбиелеп, қазақ халқының мәдениеті
мен дәстүр салтын
оқып-үйрену үшін
жағдай жасау” деп көрсетілген.
Сондықтан да ұлттық салт-дәстүрлерді бала бақшадан бастап жоғары оқу
орындарында дейін кең түрде насихаттау қажет.
Бұл мәселемен Республикаға есімі танымал ғалымдар мен педагогтар, атап
айтқанда, Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, С.Ұзақбаев, М.Балтабаев, Ә.Табылдиев,
С.Тілеуова, Қ.Ералин, Б.Ортаев сынды зерттеушілер айналысқан.
Қазіргі таңда салт-дәстүрлердің тәрбиелік мәнін ашу, тәрбиелік әдіс-
тәсілдерін жетілдіру қажеттігі айқын көрінуде. Салт-дәстүрлердің тәрбиелік
қажеттілігі мен оның тәрбие үрдісінде қолданудың арасында қарама-қайшылық
орын алуда.
Осы мәселелерді қарастыра келе магистрлік диссертацияның тақырыбын
“Қазақ салт-дәстүрлері арқылы оқушыларды имандылыққа тәрбиелеу” деп
таңдадым.
Магистірлік жұмыстың мақсаты:
Имандылықтың құраушы сапалық қасиеттерін анықтау және оларды қазақтың
салт-дәстүрі арқылы жастардың тәрбиесіне ықпалын жетілдіруге ұсыныс беру.
1. Педагогикалық, психологиялық, философиялық, арнайы немесе әдістемелік
әдебиеттерді зерделеу.
2. Қазақ салт-дәстүрлерінің тәрбиелік мәнін ашу.
3. Оқу процесінде қазақ салт-дәстүрлерінің пайдалану барысын айқындау.
4. Қазақ этнопедагогикасы мазмұнының имандылық тәрбие берудегі
мүмкіндіктерін ашу.
5. Қазақ этнопедагогикасы негізіндегі имандылық тәрбиенің жолдары мен
құралдары, нысандары мен әдістерін айқындау.
Зерттеу объектісі: Педагогикалық жүйедегі тәрбие процесі
Зерттеу пәні: Оқушыларда имандылық қасиеттерді қазақ салт-дәстүрлері
арқылы арқылы қалыптастыру барысы.
Зерттеудің ғылыми болжамы:
Егер қазақ салт-дәстүрлерінің оқушыларда имандылық қасиетті
қалыптастыруы тәлім-тәрбиелік тұрғыдан сұрыпталып, оқу-тәрбие процесі не
ендірілсе, онда оқушылардың иманды қасиеттерін қалыптастыру нәтижесі
артады.
Жетекші идея: Егер қазақ салт-дәстүрлері жөнінде толық мағұлмат болса
және оны жүзеге асырудың барлық шарттары орындалса, онда оқушылардың
материалды меңгеруі оңтайландырылады және жан-жақты біліммен қаруланып, оны
өмірде тиімді пайдалануына негіз болады.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері:
Жалпы адамзаттық және ұлттық құндылықтардың тарихи сабақтастығы, тарихи-
педагогикалық құбылыстарды және мәдени мұраны зерттеудегі жүйелік теориясы,
жеке тұлғаның дүниетанымын қалыптастыруда адам, қоғам, табиғат туралы ой-
пікірлердің заңдылықтары, қазақтың ұлттық (этностық), дүниетанымы, рухани-
адамгершілік, мәдени және жалпы адамзаттық мұралар негізіндегі
демократиялық-гуманистік қарым-қатынастарды айқындайтын құжаттар.
Зерттеудің көздері: Ғалымдардың зерттеу проблемасына сай еңбектері; ҚР
ресми материалдары (заңдар, Конститутция, қаулылар), ҚР Білім
министрлігінің мектептердің оқу-тәрбие жөніндегі құжаттары(конститутция,
стандарт, реформалар, бағдарламалар); этнопедагогикалық еңбектер.
Зерттеудің әдістері:
1. Педагогикалық әдістер мен оқулықтарды талдау.
2. Педагогикалық белгілеу экспериментін жүргізу.
3. Бақылау, талдау, әңгіме, анкета.
4. Мұғалімдердің құжаттарымен танысу болып табылады.
Зерттеудің кезеңдері:
Бірінші кезең: әдіснамалық, ғылыми, психологиялық, педагогикалық
әдебиеттерге талдау жасалынды. Зерттеудің тақырыбы белгіленіп, теориялық
негізі анықталды. Педагогика, этнопедагогика, педагогика тарихы және
мұрағатьматериалдары сондай-ақ халық тағылымы жөнінде ғылыми материалдар
сұрыпталды. Жұмыстың ғылыми аппараты айқындалды.
Екінші кезең: негізгі теориялық ойларды анықтау мақсатында арнайы
анкеталық сауалнама ұйымдастырылып қала мектептерінде жүргізілді.
Үшінші кезең: педагогикалық тұрғыдан жиналған материалдарға жүйелі
талдау жасалынып, сұрыпталды. Зерттеу жұмысымыздың нәтижелілігі тексерілді,
ғылыми болжамдар дәлелденді. Тұжырымдар жасалынып, ұсыныстар берілді.
Зерттеу базасы:
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні:
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
Зерттеу жұмысының құрылымы: Диссертация кіріспеден, екі тараудан,
қорытыныдыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің көкейкестілігі, ғылыми аппараты, мақсаты,
объектісі, пәні, міндеттері, ғылыми болжамы, әдіснамалық негіздері,
зерттеудің кезеңдері, зерттеудің ғылыми жаңалығы, практикалық мәнділігі,
зерттеу базасы, зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі қорғауға
ұсынылатын қағидалар сипатталады.
Қорытындыда зерттеу тақырыбының көкейкестілігімен байланысты зерттеудің
нәтижелері мен тұжырымдарымазмұндалып, ғылыми-әдістемелік ұсыныстар
берілді.
Қосымшада ғылыми зерттеу жұмысына қолданылған кейбір бағдарламалардың
үлгі-жоспары берілген.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі негізделеді, ғылыми аппарат;
зерттеудің объектісі, пәні, мақсаты, міндеттері, әдіснамалық негіздері
айқындалады.
I Бөлім. Қазақ салт-дәстүрлері арқылы оқушыларға имандылық тәрбиесін
беру мәселесі, қазақ салт-дәстүрлерінің тәрбиелік мүмкіндіктері.
II Бөлім. Қазақ салт-дәстүрлерінің материалдарын қолдану арқылы
оқушыларға имандылық тәрбие берудің мазмұнын зерттеу. Тәрбие сабақтарында
қазақ салт-дәстүрлерінің материалдарын қолдану арқылы оқушыларға имандылық
тәрбиесін берудің формасы мен әдістерін зерттеу жөнінде сөз қозғалады.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шегі.
Зерттеу жұмысының теориялық ауқымы.
Зерттеу жұмысының деректік негізі.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі.
Зерттеу жұмысының практикалық мәні:
Тәрбие сағаты бойынша әдістемелік нұсқау ұсынумен, зерттеуден алынған
нәтижелермен, олардың негізінде құрылған ұсыныстарды мектеп практикасында
қолданумен ерекшеленеді.
1. Бөлім Қазақ салт-дәстүрлері арқылы оқушыларды имандылыққа тәрбиелеудің
теориялық негіздері.
1.1. Оқушыларға имандылық тәрбиесін беру педагогикалық проблема
Қоғамда болып жатқан саяси-әлеуметтік және экономикалық өзгерістер
мектеп мұғалімдерінің білім беру қызметінде жаңаша қарауды, яғни, имандылық
тәрбиенің ғылыми-педагогикалық негіздерін қызмет барысында қолдануды талап
етеді. Имандылық тәрбиесін бала жүрегінде дарытатын оның пәрменділігін
арттыратын ұстаз қауымы. Жастайынан адамгершілік, имандылық қасиеттерді
бойына сіңіріп, жүрегіне дарытқан баланы жамандыққа әуес болады деп
ойлаудың өзі қиын.
Ел Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің халыққа жолдаған 2030
бағдарламасында да жас ұрпақты ұлттық педагогика негізінде имандылыққа
тәрбиелеуге баса назар аударған. Сонымен қатар елбасымыз өзінің Тарих
толқынында атты кітабында: Біз бұқара санасындағы діншілдіктің артуына
әзір болуымыз керек, онда тұрған қатерлі ештеңе жоқ. Жалпы, дін өздігінен
өнегелі ақиқаттан бөтен ештеңе үйретпейді. Жалғыз-ақ, бізге қауіп
төндіретін діни біліміміздің деңгейі онша жоғары болмай отырғаны - деп
жазады.[10.46.]
Әрине, осы жүктелген міндеттерді болашақта іске асырушылар қазіргі
жастарымыз. Олай болса, сол жастардың білім деңгейі, ата-анадан алған тәлім-
тәрбиесі қандай дәрежеде деген сұрақ туындайды. Бұл сұраққа қанағаттанарлық
жауап айту әзірге қиындау. Оған дәлел бүгінгі қоғамымыздағы күннен-күнге
көбейіп отырған сан алуан қылмыстар.Қоғам өміріндегі қазіргі терең
өзгерістер ұлттық тәрбие адамгершілік, имандылық қасиеттерін бүкіл адамзат
жинақтаған тәжірибемен ұштастыра отырып дамыту, қазақ мектебінің жаңа
белеске көтерілуіне жағдай туғызады. Имандылық тәрбиенің көптеген қырлары,
рухани байлықтары бүгінгі мектептердің білім мен тәлім-тәрбие мазмұнынан
берік орын алуы тиіс.
Әрбір халықтың өз ерекшелігі бар. Сондай ерекшеліктердің бірі – салт-
дәстүрі. Салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын ұмытқан халық тарихтан өз орынын таба
алмайды.
Ендеше сол тарихқа көз жіберсек, біздің қазақ халқы екі ғасырдан астам
уақыт отаршылдық саясаттың астында болыпты. Жүздеген жылдар отарлық езгіні
көп ұлттар басынан кешкенімен, тап біз сияқты тіл мен әдет-ғұрпына,
мәдениетіне орны толмас зиян келтірген ел жоқ шығар.
Халқымыз ежелден өз ұрпағын адамгершілікке, инабаттылыққа, ізгілікке,
имандылыққа тәрбиелеуді ең басты мақсаты санаған. Сондықтан ата-бабамыз
көшіп-қонып жүріп-ақ ұрпақ қамын жеп, оның болашағына жеткілікті мән
берген. Сонау “Жеті жарғыдан” бастап ата-салт, әдет-ғұрпымыз бұған дейінгі
талай ұрпақ үшін теңдесі жоқ, тәрбиелік маңызы зор адамгершілік кодексіміз
болды. Оған айғақ шетел оқымыстылары, ойшылдары біздің салт-дәстүрімізге
ерекше назар аударып, зерттеп тамсана жазғаны.
Әдет-ғұрып пен дәстүрді идеалды форма ретінде түсіндіру Маркстік
философияға дейін үстемдік еткен көзқарас болды.
Капитализмнің дамуына байланысты археология, антропология, этнография,
географиялық жорықтар мен жаңа ашылулар аймақтарында қарқынды зерттеулер
жүргізіліп, дәстүр мен әдет-ғұрып этнографияның, этиканың, лингвистиканың,
өнертану, әдебиеттанушы ғылымдарының зерттеу нысанына айналды.
А.Ампер өзінің “Философиялық ғылымдар тәжірибесі” еңбегінде адамзат
білімін табиғи классификациялауды бере отырып, ұлттың заңы мен әдет-ғұрпын
қарастыратын ғылымды этнодицей деп ұсынады.
Этнопедагогикалық білімдер ұғымының ғылымда дамуы.
Реті Ғалымның аты-жөніЕңбегі, жылы Этнопедагогикаға жақын
ұғымдар
1 Виноградов С. Нраодная педагогика.
Иркутск. 1929г.
2 Жарықбаев Қ.Б. Қазақ тәлім-тәрбиесі. Халықтық тәлім-тәрбиені,
Қалие С. -Алматы 1995ж. оның тәжірибесін
қорытындылап, жүйелейтін
теорриялық сипаттағы ғылым
саласы.
3 Ұзақбаева С. Тамыры терең тәрбие. Тәрбие мен оқыту саласындағы
-Алматы, 1995ж. халық бұқарасы білімдерінің,
іскерліктерінің,
дағдыларының жиынтығы.
4 Қалиев С. Қазақ этнопедагогика- ... фольклорлық шығармалар
сының теориялық мен ұлттық салт-дәстүрлердің
негіздері мен тарихы. тәлім-тәрбиелік мән-мағынасы
мен оны оқу-тәрбие жүйесінде
қолданудың әдіс-тәсілдерін
зерттейтін педагогика
ғылымының бір
саласы.
5 Ғаббасов С. Халық педагогикасының ...адамның жан дүниесін
негіздері. –Алматы, тәрбиелейтін
1995ж. ілім...Этнопедагогика соның
құрамындағы бір ғана
саласы ... .
6 Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасы.Жалпы педагогиканың бастау
Оқу құралы -Алматы, негізі, қозғаушы, түрткі
1995ж. түбі.
7 Қалеев Қ. Болашақ мұғалімдерді
оқушыларға ұлттық тәрбие
беруге дайындаудың
теориясы мен практикасы.
Алматы: Ғылым, 2001ж.
8 Қожахметова Л.Ж. Казахская
этнопедагогика:
методология теория,
практика. Алматы. 1998г.
1 схема
1945 жылы Қазақстанда Ш.Уәлиханов атындағы Тарих, археология,
этнографиялық институттың ашылуына байланысты қазақ ұлтының тарихын,
мәдениетін, тынысын зерттеу дұрыс жолға қойыла бастады. Ол кездегі ғалымдар
Х.Арғынбаев, И.Захаров, М.Мұқанов, Ө.Жәнібеков, С.Ақатаев т.б. қазақ ұлты
туралы этнографиялық білімді кеңейтуге атсалысты. Ал бүгінгі таңда қазақ
мәдениетінің этнографиялық, философиялық, мәдени аспектілері бойынша
Н.Масанов, Н.Шаханов, Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, Ә.Табылдиев және т.б.
ғалымдардың еңбектерін атап көрсетуге болады. Бұл жинақталған білім
көздері, зерттеулер, саралаулар ұлт ұрпағын тәрбиелеуде қолдануды қажет
етеді.
Біздің қарастырып отырған тақырыбымыз салт-дәстүр, имандылық ұғымдары
болғандықтан, соның әрқайсысына жеке-жеке тоқталып, мағынасын ашайық.
Салт ұғымына Қазақ Совет энциклопедиясында “Салт – халықтар кәсібіне,
сеніміне, тіршілігіне байланысты қалыптасып ұрпақтан-ұрпаққа ауысып
отыратын әдет-ғұрып, дәстүр. Уақыт озған сайын оған жаңалық еніп, өзгеріп
қоғамдық болмыс принципіне бейімделіп отырады. Ал жаңа қоғамдық
қатынастарға қайшы келетіндері жойылып, өмірге қажеттілері жаңа жағдайға
ілгері дамиды” деп анықтама берілген.
Ал, дәстүр ұғымына келетін болсақ, бұл көп мағыналы ұғым. Оған әр
түрлі сөздіктердегі анықтамалар дәлел. Сондай-ақ, ол – педагогикалық,
психологиялық, философиялық, этнографиялық зерттеулердің де өзегі.
Қазақ Совет Энциклопедиясында “Дәстүр – ұрпақтан-ұрпаққа көшетін,
тарихи қалыптасқан әлеуметтік нормалар мен принциптер. Дәстүр – қоғамдық
ұйымдар мен халықтың мінез-құлқы мен іс-әрекеттерінің негізі” делінсе,
философиялық сөздікте “Дәстүр – тарих барысыныда қалыптасып, ұрпақтан-
ұрпаққа жалғасып отыратын әдет-ғұрыптар, салт-сана, қоғамдық тәртіп, заң
мұрат пен игілік, мінез-құлық қалыптары және т.б. қоғамда, ұлтта немесе
жекелеген әлеуметтік топтарда ұзақ уақыт бойы сақталатын әлеуметтік –
мәдени мұра элементтері” делінген.
Кейбір зерттеушілер дәстүрге әр түрлі әрекет формасы арқылы анықтама
беруге тырысады. Е.Попов “дәстүрді сананың спецификалық жағдайы” деп
қарастырса, И.Петров “тарихи дамудың нәтижесінде пайда болған мінез-құлық
нормасын, ой мен әрекет бейнесін белгілеген үлкен қоғамдық құндылық және ол
өскелең ұрпаққа тапсырылуы қажет” дейді (30.43).
Дәстүр – адамзат есіндегілерді және әлеуметтік тарихи тәжірибені
ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуші және жинақтаушы. Дәстүрде бірнеше ұрпақтың
мәдениеті мен мәдениеттілігінің көптүрлігі және бірлігі жинақталған. Дәстүр
қоғамдық өмірдің барлық саласын, тәжірибесін қамти отырып қоғамның әр
деңгейіндегі ақылды даналықты бейнелейді.
Дәстүр әр қырынан әр түрлі аспектіде қарастырылатындықтан және әр түрлі
ғылымның зерделеу нысаны болғандықтан дәстүр классификациясы да әр алуан.
Мәселен, Д.Зеленин дәстүрді аймақтық (территориялық), ұлттық, отбасылық деп
жүйелесе, Е.Белоусова дәстүрді жалпы әлеуметтік – саяси, діни экономикалық,
халықтық – ұлттық, отбасылық, ұжымдық, мемлекеттік – патриотизмдік,
еңбектік, ерліктік деп жүйелейді.
Сонымен, дәстүр ұғым ретінде мәдениеттің маңызды категориясының бірі
және ол дәстүр оқу-тәрбие үрдісінің құралы да.
Салт пен дәстүрдің айырмашылығы неде дегенге келсек, салт адам өмірінің
күнделікті тіршілігінде жиі қолданылатын мінез-құлық, қарым-қатынас
ережелері мен жол-жора, рәсім, заңдарының жиынтығы.
Ал дәстүрдердің өрісі салттан әлдеқайда кеңірек. Дәстүр қоғамдық
сананың барлық салаларымен байланыста дамыған, топтасқан қауымның
қалыптасқан біріңғай көзқарасын, әдет-заңын марапаттайтын ритуал. Дәстүр
идеологияға жақындау да, ал салт қоғамдық психологияға жақын.
Салт-дәстүрлер ұлттың ұлт болып қалыптасуымен бірге туып, бірге
дамып келе жатқан тарихи және көне процесс. Ол ұрпақ тәрибесінен, мәдени
тұрмысы мен шаруашылық тіршілігінен көрініс бере отырып, адамның дүниеге
келуімен бірге өрбіп, о дүниеге аттанып кеткенше құндақтайтын, тербететін
алтын бесігі іспеттес.
Енді, осы дәстүрлердің бөліктерін қарастырайық, оған жататындар:
А) дәстүрлердің мазмұндарында қоғамдық-экономикалық қарым-қатынастардың
белгілері болатындығында;
Ә) дәстүрлердің белгілі бір дәуірдің қоғамдық-экономикалық қарым-
қатынасын бейнелейтін идеялардан тұратындығы;
Б) арнайы адамдар тобына ғана тән даралық қасиеттерді (темперамент,
мінез-құлық т.б.) көрсететін дәстүрлердің айырмашылықтары.
Аталған дәстүрлердің элементтерінің мазмұны – салт пен ғұрыптар арқылы
беріледі. Яғни салттар мен ғұрыптар дәстүрлердің нақты іс-әрекеті ретінде
қабылданып, дәстүрлердің (структуралық) түрлерін анықтауға қол жеткізеді.
Дәстүрлердің құрылымдарына тоқталсақ, оларға:
1. Дәстүрлер бірлігін анықтайтын мазмұн;
2. Салттар мен ғұрыптар дәстүрлер элементтерінің түрлерін
жалғастыратындығы;
3. Ішкі сенімнен тұратын мотивке негізделген салт пен ғұрыптардың
қимыл, іс-әрекеті арқылы дәстүрлерден көрініс табуы.
Дәстүрлердің атқаратын жалпы және жеке қызметтерін талдай келе, жеке
қызметінен жалпы қызметтің ерекшелігі – дәстүрлер мәнінің белгілі бір нақты
тарихи жағдайлармен анықталатындығында. Дәстүрлердің жалпы қызметін атап
айтсақ:
А) өзгермелі және үнемі даму үстінде болатын қарым-қатынаста
тұрақтылықты қамтамасыз ететіндігі;
Ә) адамдар қарым-қатынасын ретке келтіру қызметі;
Б) адамдардың біріккен іс-әрекетін ұйымдастыру қызметі;
В) әлеуметтік тәжірибені сақтау және келесі ұрпаққа жеткізетін қызметі;
Г) адамдарды әлеуметтендіру қызметі;
Д) тәрбиелік қызметі.
Дәстүрлердің қызметін талдай келе олардың қоғам дамуындағы рухани және
материалдық өміріндегі алатын орны, адамның дүниетанымына тигізетін ықпалы
болатындығына көз жеткіземіз.
Бұдан шығатын пікір ұлттық салт-дәстүрлер белгілі бір халықтың
адамгершілік қасиеттерін, мінез-құлықтарын, рухани және материалдық
болмысын қалыптастыра алады.
Иман ұғымына келер болсақ, Ислам энциклопедиясында: „Иман – сенім,
мұсылман дінінің құрамдас бөлігі. Иман ұғымы – исламдағы ең қасиетті
нанымдардың бірі.” – деп анықтама береді.[18.64].
Қазақстан ұлттық энциклопедиясында: „Имандылық” – адамның қоғамдағы,
күнделікті өмірдегі іс-әрекеттерін белгілі-бір қалыпқа түсіретін ішкі
рухани реттеуіш қадір-қасиет, адам бойындағы адамгершілік, ізгілік, кісілік
белгісі. Дәстүрлі қазақ қоғамында адамның Имандылығына – мінез-құлық
жүйесіндегі ерекшеліктеріне көп көңіл бөлінген.[26.248].
„Иман” – арабша „сенім” деген мағынаны білдіреді.
„Иман” дегеніміз – иланған көңілмен ықтияр болушылық” делінген ислам
дінінде. Иман дегеніміз – сенім. Имансыз сөзі – сенімі жоқ дегенді
білдіріп, мұсылмандарда, соның ішінде біздің түбі бір, діні бір бауырлас
халықтарымызда ар-ұяттан ада, азғын мағынасын береді. Шынында да, ешнәрсеге
сенбейтін, яғни сиынбайтын, ешбір шарапаттылықты, ізгілікті мойындамайтын
адамнан асқан азғын, қауіпті нәрсе бола ма.
Ал осы имандылық қасиеттерді жастардың бойына біз қазақ халқының салт-
дәстүрлері негізінде сіңіруіміз керек.
Бүгінгі күнге дейін келіп жеткен қазақ салт-дәстүрлерінен өнегелік
қасиеттер, ғұрпы, әдет, жөн, жоралғы т.б. қазақ халқының асқан даналығы мен
ғажайып зердесі, ақыл-парасаты анық көрінеді.
Жас ұрпақ тәрбиесінде таптырмас тәрбие құралы болып саналатын қазақ
этнопедагогикасының ғылым ретінде қалыптасуын, осы мәселе төңірегінде алғаш
рет туындылар жазған демократ ағартушылар Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин,
А.Құнанбаевтардың есімімен байланысты.
Бұл жөнінде Ш.Уәлиханұлы былай деп жазады: “Далалық орданың тұрғыны –
қазақ өзінің моральдық қасиеті, ақыл-ой қабілеті жөнінен отырықшы татар
немесе түркі шаруаларына қарағанда әлдеқайда жоғары тұр...” (17.46.)
Халық қазынасының қайнар бұлағымен сусындап өскен, халқымыздың дана
перзенті Абайдың шығармасы инабаттылыққа, имандылық пен ізгілікке
тәрбиелейді.
Олай болса, адамгершілігі мол, иманды азамат тәрбиелеу ісінде Абай
еңбектері теңдесі жоқ туындылар.
Адам баласының бойындағы әділеттілік, мейірімділік, рақымдылық,
жомарттық тәрізді адамгершілік қасиеттерді басты орынға қоя білді. „Толық
адам” тәрбиелеуде Абай жастарды оқу-білімге шақыра отырып, білімді де жан-
жақты, саналы, ақылды, парасатты кеудесінде жастық қуаты тасып тұрған
қайратты жастың жүрегі ізгі қасиеттерге толы болсын дейді. Абай сомдаған
„толық адам” немесе жүрек тәрбиесі туралы ой қозғауы – қазақ халқының
ертеден келе жатқан ұлттық тәрбие ойларын, халық даналығынан бастау алған.
Халық мұрасының қыр-сырын жақсы білген Абай - өзінің шығармаларында
халықтың мақал-мәтелдерін, нақыл сөздерін, салт-дәстүрлерін орынды
пайдалана отырып, адам бойындағы надандық пен зұлымдыққа, жалқаулық пен
менмендікке қарсы шыға білді.
Абайдың 13 қара сөзінде: Иман деген – алла табарака уа тағаланың
шәриксиз, ғайыпсыз бірлігіне, барлығына уа әр түрлі бізге пайғамбарымыз
саллалаһу ғалайһи уәсәлләм арқылы жіберген жарлығына, білдіргеніне мойын
ұсынып, инанмақ. Енді бұл иман дерлік инануға екі түрлі нәрсе керек. Әуелі
– не нәрсеге иман келтірсе, соның хақтығына ақылы бірлән дәлел жүргізерлік
болып, ақылы дәлел – испат қыларға жараса, мұны якини иман десе керек.
Екіншісі – кітаптан оқу бірлән яки молдалардан есту бірлән иман келтіріп,
сол иман келтірген нәрсесіне соншалық берік боларға керек. Біреу өлтіремін
деп қорқытса да, мың кісі мың түрлі іс көрсетсе де, соған айнып, көңілі
қозғалмастай берік болу керек. Бұл иманды иман таклиди дейміз, - деп
жазады.
Ағартушы-демократ Абай шығармаларынң құндылығы – халық қазынасының
озығын ақылды да әдепті, жан-жақты жетілген, адамгершілігі мол азамат
тәрбиелеуде таптырмас тәрбие құралы.
Олай болса, қазақтың ақыл-ой дамуының деңгейін көрсететін, болмысының
өзіндік бейнесі болатын рухани жеңіл материалдық мұраны өзіне біріктіре
алған қазақ салт-дәстүрлерінің ұлттық дүниетаным қалыптастыруда, ұрпақты
тәрбиелеуде атқаратын қызметі зор екендігі даусыз.
Қазақ халқының көптеген салт-дәстүрлерін топтауға болады. Кейбір
авторлар, (С.Қалиев және т.б.) оларды үш үлкен топқа бөледі:
- бала тәрбиесіне байланысты салт-дәстүрлер;
- тұрмыс салт-дәстүрлері;
- әлеуметтік-мәдени салт-дәстүрлер.
Бала тәрбиесіне байланысты әдет-ғұрыптарға баланың дүниеге келген
күнінен бері жүргізілетін тәлім-тәрбиелік дәстүрлерден (шілдехана, сүйінші,
балаға ат қою, бесікке салу, қырқынан шығару, тілін дамыту, тұсау кесу,
атқа мінгізу, сүндет тойы т.б.) бастап қыз бала мен ұл баланы келешек
отбасы-жанұя құруға, шаруашылыққа, өмірге, еңбекке бейімдеуге арналған
азаматтық жөн-жоралғылар кіреді.
Ал тұрмыс-салт дәстүрлеріне қазақтың киіз үйі, киіз үйдің жиһаздары,
ұлттық киімдер мен тағамдар, мал бағу, егіншілік, аңшылық, балықшылыққа
қатысты кәсіптерге үйретудің тәлімгерлік түрлері енеді.
Сондай-ақ әлеуметтік мәдени салт-дәстүрлерге: қазақ ауылы, ауыл
адамдарының туыстық қарым-қатынасы, шешендік сөз өнері, қазақтың ұлттық
музыка аспаптары, қонақ күту, өлікті жөнелту рәсімдері, әдет-ғұрыптары
жатады. Енді осылардың әрқайсысына жеке-жеке тоқталсақ.
Бала тәрбиесіне байланысты салт-дәстүрлердің мынандай ерекшеліктері
бар. Жұбайлар отбасын құрған соң, олар баласы болуын арман етеді. Себебі,
бала өмірдің жалғасы.
Жас келіннің бойына бала біткенін сезген ене оны өз қамқорлығына алып,
пәле-жаладан, тіл-көзден сақтаудың шарасын істей бастайды. Абысын-ажын,
ауыл әйелдерін жинап, “құрсақ тойын” өткізеді. Оған жиналған әйелдер
шашуларын әкеп шашып, келінге бата-тілектерін білдіріседі.
Дүниеге жаңа келген жас нәрестенің құрметіне жасалатын ойын-той,
салтанатты жиындар мен рәсімдер көп. Соның ең алғашқысы – жарыс қазан.
Жарыс қазан атанатыны – мұндайда аяу, ірку деген болмайды. Бұл дәм –
перзент ас піскенге дейін немесе астың пісуімен қоса тусын деген ниетпен
жасалған.
Нәрестенің дүниеге келген құрметіне арналатын салт-дәстүрдің бірі –
шілдехана. Оны кей жерде “шілделік күзету” деп те атайды. Бұл жерде ана
аман-есен босанған соң сол күні-ақ ауыл жастарына берілетін той.
Сүйінші. Жас нәрестенің, әсіресе ұл баланың өмірге келуі отбасы
мүшелеріне үлкен қуаныш әкелген. Жас нәресте дүниеге келсе, қуанышты
хабарды тез жеткізу үшін сүйінші сұрайтын болған.
Балаға ат қою. Бала туғаннан кейін қырық күн өткен соң ел ішіндегі аузы
дуалы қарияға немесе баланың атасына, әжесіне немересінің атын қойғызады.
Кейде “Қырықтың бірі қыдыр” деп құдайы қонаққа да баланың атын қойғызады.
Адамға ат қоюдың себептері алуан түрлі тілек мақсаттарға орайлас болып
келеді. Айталық: 1) бала бай,қуатты болсын деген тілекпен: Байбол, Дәулет;
2) күшті де батыл, ер жүрек болсын деп:Арыстан, Батырбек, Алпамыс; сұлу да,
көрікті, ажарлы да, әдемі болсын деп: Айсұлу, Нұрсұлу, Әсем, Раушан т.б.
есімдерді таңдап қойған.
Бесік. Қазақ баласын ағаш бесікке салып асырайды. Ағаш бесік көшпелі
өмірге өте қолайлы. Бала бөлеген бесіктің үстіне жеті нәрсе жабады. Бесікке
салғандарға бірнеше білезік, сақина, жүзік үлестіреді.
Бесік той. Бала қырқынан шыққан соң атасы мен әжесі немесе әке-шешесі
ауыл-аймақты жинап, баланың қарын шашын алып, бесікке салу тойын жасайды.
Бесікте бала емшектен шыққанша жатады. Ит көйлегі тозып, еңбектеп жүре
бастаған кезде баланы бесіктен мүлде шығарады.
Бесікті қазақтың құрмет тұтуы сонша, кейде атасы жатқан бесікке
немерелері жатады.
Енді тұсау кесерге келетін болсақ. “Қаз баса ғой қарағым
Құтты
болсын қадамың
Өмірге
аяқ баса бер
Асулардан
аса бер”- деп талай ұрпақтың тұсауы кесілген.
Тұсау кесетін адамды үй иесі өзі қалап алады. Тұсауға кезінде қойдың
тоқ ішегін пайдаланса, қазірде жіңішке ала жіпті байлап жүр. Тұсау кескен
адамға үй иесі көйлек кигізіп, сый-сияпат жасаған.
Атқа мінгізу тойы. Бала 4,5-5-ке толғанша әке-шешесі ұл балаға арнайы
ат, ертоқым даярлайды.
Ел жиналғаннан кейін баланың өзіне арналған құнанына ер салып, баланы
киіндіріп, атқа отырғызып жетектеген.
Қазақ баласы қарашадайынан атқа мініп шабуды, 5-6 жасынан бастап қозы,
лақ қайыруды үйренген.
Сүндет той. Сүндетке отырғызу ( ((-(((( ғасырларда араб елдерінен
шығып, бүкіл мұсылман жұртына тараған. Сүндетке отырғызу мұсылмандықтың
белгісі болып саналған. Баланы сүндетке 5,7 немесе 9 жасында отырғызған.
Балаға ата тегін үйрету. Балаға 7-9 жасында әкесінен бастап ағайын-
туысты, нағашы жұртын, алыс-жақынды таныстыру, ата-тегін, руын, ел жұртын
білдіруге ерекше көңіл бөлінген. “Жеті атасын білу” заң болған. Ер жігіттің
үш жұрты бар, оның шығу тарихын, тегін білу әр азаматқа парыз деп ұққан.
Әкесі, атасы балаға тек жеті атасына дейінгі бабаларының атын жаттатып қана
қоймай, олардың қандай адам болғанын, елі-жұрты үшін еткен еңбегі, өнегелі
істері жайын да әңгіме еткен. Сол арқылы бала ата дәстүрін жалғастырса екен
деген мақсат көзделген.
Тұрмыс салт-дәстүрлеріне мынадай іс-әрекет нормалары кіреді. Мал баққан
көшпелі халықтардың қысы-жазы отыратын баспанасы киіз үй болған. Ол тез
жығып, түйеге артып жүруге, шапшаң тігуге ыңғайлы.
Қазақтың киіз үйі сыртқы жабысына қарай: “үзікті”, “көтерме туырлықты”,
сүйегінің уақ-ірілігіне қарай: 4 қанат, 6 қанат, 8 қанат, 12 қанат, 18
қанат болып бөлінеді.
Киіз үйдің сүйегі дегеніміз, ол – кереге, сықырлауық, уық, шаңырақ.
Киіз үйдің сыртқы әбзелдері: туырлық, үзік, түңдік күн сәулесі мен тамшы
өткізбеу, жылу сақтау қызметін атқарады.
Қазақтың киіз үйіне лайықталынып жасалған үй жиһаздары болған. Олар:
кебеже, абдыра, кереует, жастық, ағаш, жүк аяқ, түс киіз, кілем, алаша,
текемет, сырмақ, бірсалар, тулақ, құрақ, көрпеше, жер жастық.
Қазақтың тұрмыс-салт дәстүрлеріне: зергерлік өнер, дастархан мәзірі,
төрт түлік малды бағу, аң аулау кіреді.
Әлеуметтік – мәдени салт-дәстүрлер мынандай іс-әрекет түрлерімен
ерекшеленеді. Әлеуметтік – мәдени салт-дәстүрлер қоғамдық сана, қоғамдық
болмыспен тығыз байланысты, бір-біріне зор әсерін тигізеді. Әлеуметтік
-–мәдени салт дәстүрлерге: шешендік өнер, қазақтың музыкалық аспаптары, үй
болуға байланысты салт-дәстүрлер, ұлттық ойындар, қонақ күту, мейрамдар,
жерлеу және ас беру рәсімдері жатады.
Философия ғылымының докторы, профессор Н.Сәрсенбаев өзінің “әдет-ғұрып,
дәстүр және қоғамдық өмір” атты еңбегінде әдет-ғұрып, дәстүрдің қоғамдық
өмірден алатын орнына, атқаратын қызметіне философиялық тұрғыдан талдау
жасап: “Дәстүрге әдет-ғұрыптың өткен қоғамнан қалған озық түрлері мен
тұрмыстық формалары, ырым-жоралары, рәсімдер жиынтығы кіреді ”, - дейді.
Дәстүр – тарихи тұрақтанған, қоғамдық қарым-қатынастың нормада бір
ұрпақтан екінші ұрпаққа жалғасып жататын, көпшілік қоғам мүшелеріне ортақ
әдет-ғұрыптардың жинақталған түрі.
Әдет-ғұрып – рәсім арқылы көрсетілетін әрекет, қимыл. Ол да көпшілікке
ортақ іс-әрекеттен көрініс береді. Ал жол-жоралар, ырымдар - Әдет-ғұрыптың
бөлшектері, сонан келіп салт пен дәстүр тоғысып туындайды.
Біздің пікірімізше, ырым, рәсімдер, жол-жоралар салттың құрамдас
бөлшектері болып саналады да, дәстүр осылардың сұрыпталып, өмір өткелінен
өтіп, тұрмыста орын алған синтездік формасы демекпіз. Ал әдет-ғұрыпқа
салттың синонимі деп қарау керек.
Салт-дәстүрлер бір жағынан халықтың тұрмыс-тіршілігімен байланыста
туған этнографиялық құбылыс болып саналса, екінші жағынан ұрпақ тәрбиесінің
ритуалы болып саналады.
Қазақтың салт-дәстүрлерінің құрылымына келетін болсақ. Салт пен дәстүр
ең негізгі басты бөлігі болып табылады. Соның ішінде, салтқа: ырым, жол-
жора, кәделер кіреді. Олардың өзі: баланы күтумен байланысты, құда түсу,
ќыз ұзату, келін түсіру, өлікті жөнелту, ұлттық тағамдар дайындаумен, қонақ
күтумен, көшіп-қонумен байланысты.
Осы құрылымдарын негізге ала отырып, біз қазақ салт-дәстүрлерінің
құрылымының схемасын ұсынамыз.
Қазақтың салт-дәстүрлерінің құрылымы
Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді сараптау мынандай қорытынды жасауға
септігін тигізді:
1. Салт-дәстүр – көп қырлы қоғамдық құбылыс, ол әдетте жеке адам мен
халық адам мен адамзаттың рухани дамуын көрсететін әлеуметтік -
мәдени жетістік ретінде көрінеді. Салт-дәстүр өз дәуірінің айнасы.
Салт-дәстүрдің мәніне қарап, қоғамдық – экономикалық формацияның саяси,
тарихи және рухани өмірін анықтауға, бағалауға болады.
2. Салт-дәстүрлердің түрлері өте көп: бала тәрбиесіне байланысты салт-
дәстүрлер, тұрмыс салт-дәстүрлер, мәдени-әлеуметтік, жаңа салт-дәстүрлер
т.б. салт-дәстүр тіл мен сана секілді тек адамға ғана тән. Олардың
негізгілері көпшіліктің қатысуымен өткізіледі.
3.Салт-дәстүрлер жеке адамға қатысты немесе көпшілікке қатысты болып
келеді.
4. Салт-дәстүрлердің мынандай негізгі сипатына қарап ерекшеленеді.
1) олардың сонау көне заманнан күні бүгінге дейін эстафета түрінде
жалғасуы.
2) салт-дәстүрлердің өмірдің заңды ритмикалық құбылыстармен байланысты:
табиғат, уақыт, тарих көші, яғни салт-дәстүрлердің тұрақтылығы және
мазмұны мен түрінің өзгерісі.
3) Салт-дәстүрді өз игілігі деп түсінетін топтың қоғамдастықтың ұжымдық
сипаты.
4) Салт-дәстүрдің мәдени бағалылығын сақтап, қорғап, ұрпақтан-ұрпаққа
жеткізілуі.
Салт-дәстүр дегеніміз – ұжымдық символдық іс-қимыл, адамдардың көңіл
қошының көрінісі, оларды ұжымға тартудың бір түрі, белгілі идеялар мен ойын-
сауықтарды символдық түрде ұсыну.
Қорытындылай келе, қазақ салт-дәстүрлері бүгінгі күнде арнайы зерттеуді
қажет ететін мәселе екендігіне көз жеткіземіз. Ол үшін мынандай міндеттерді
шешу қажеттігі туып отыр.
1. Салт-дәстүрлердің тарихын зерттеу, олардың халық педагогикасындағы
алатын орнын анықтау.
2. Салт-дәстүрлердің тәрбиелік мән-мазмұнын зерттеу, ұлттық тәрбие
берудегі қазіргі мектептерде оқу-тәрбие процесіндегі пайдалану
жолдарын көрсету.
Ұлттың бүгіні де, болашағы да тәрбиелі ұрпаққа байланысты. Толық
жетіліп қалыптасқан ұлттың сана-қабілетінде, түсінік-талғамында, мінез-
құлқында, өзіне тән ерекшелік менталитеті болатынын ғылым дәлелдеген.
Бірақ, мұны басқаның бойына жуытпайтын оқшаулық деп түсінсек, қатты
қателесеміз.
Дұрысы, оны ұлтымыздың өзек-мәйегі, ұлттық ерекшелігіміздідің негізі
деп қарастырсақ жөн болмақ. Қоғамымыздың іргетасын нығайту үшін бүгінгі
жастарға үлгілі, өнегелі тәрбие беру – қазіргіміндеттердің бірі. Имандылық,
ізгілік, адамгершілік, елжандылық және де толып жатқан кісілік қасиеттер
мектеп қабырғасында қалыптасады. Бұлар арқылы оқушыны алға талпындыруға,
Отанды сүюге, ата-аналарға, үлкендерге дегенг кішіпейілділікті бойына
сіңіруге, салауатты өмір сүруге, залалды әдеттерден аулақ болуға
тәрбиелеуге тиіспіз.
Сонымен бірге “дәстүрдің озығы бар, дәурені жеткен тозығы бар”
дегендей, “жылтырағанның бәрі алтын емес”. Қазіргі заман талабына тура
келмейтін, мән-мағынасы өзгерген, ескірген салт-дәстүрлердің кейбіреулеріне
сын көзімен қарап, тәлімдік мәнін жоймаған салт-дәстүрлерді бүгінгі талғамы
мен пікірі жоғары жастардың кәдесіне жарату қажет.
1.2. Қазақ салт-дәстүрлерінің имандылық тәрбиесін берудегі
мүмкіндіктері
Қоғамның қазіргі даму кезеңінде болып жатқан әлеуметтік, саяси және
жаңа технологиялық өзгерістерден, ұрпақ тәрбиесіндегі бетбұрыстардан білім
мен тәрбие беру жүйелерінің ісін жаңа сатыға көтеру қажеттілігі туындап
отырғаны мәлім. Осыған орай, бүгінгі таңда қоғамның ұлттық мәдени тұрғыдан
кемелденуі жас ұрпақты өз халқының рухани қзынасымен, ұлттық тәрбиенің
озық, өнегелі дәстүрлерімен тереңірек таныстыру, соның негізінде жеке
тұлғаны қалыптастырып, оның шығармашылық, рухани мүмкіндіктерін дамыту
көзделеді. Өйткені, еліміздің болашағы оның материалдық және рухани дамуы
жас ұрпақтың білімі мен тәрбиесінің деңгейіне байланысты.
Әр жасөспірімнің қалыптасып дамуына өзі күнбе-күн өмірден сезінетін,
еститін, көретін заттары мен құбылыстары, оқиғалары үлкен орын алады. Соның
негізгісі – халықтық педагогика.
Қазіргі кезде республикамыздағы жалпы білім беретін мектептердегі оқу-
тәрбие жұмысының арқауы халықтық педагогика.
Халықтық педагогика – халықтың өте ертедегі ата-бабаларымыздың өмір
сүрген кезінен бастау алып, күні бүгінге дейін кәдесіне жарап келе жатқан
рухани мұрасының бірі. Халықтық педагогиканың бірнеше түрлері мен бағыттары
бар.
Ғылыми әдебиеттерге үңілсек, халықтық педагогикада өскелең ұрпақтың
еркіне, сезіміне, санасына әсер теудің толып жатқан мүмкіндіктері бар екен.
Мәселен, көрсету, сенім, сыйыну, игілік тілеу, жаттығу, үйрету, бата беру,
тілек айту, сәлем беру, тыйым салу, өсиет, сөгу, үгіттеу, мазақ қылу, сөз
беру, айыптау, кіналау т.б. Олардың көпшілігі классикалық педагогиканың
қазынасына енген. Ал кейбіреулері ескірген әрі әсерсіз саналады. Оларға
қарғыс, ұрып-соғу,ұрсу, қорқыту, үгіттеу т.б. жатады. Біздіңше, халықтық
педагогиканың әдіс-тәсілдерін сауатты пайдалану үрдісті жандандырудың бір
шарты бола алады. Төмендегі кестеде біз осы мүмкіндіктерді жүйелеп
көрсетуге тырыстық.
№ Қазақ халықтық
педагогикасының Мазмұндық қыры Тәрбиелік мәні
құралдары
1
Халықтың ауызша Фольклорлық жанрлардың Халық ауызша
шығармашылығы халықтың сан ғасырлық шығармашылығы бойында
әдептілік тәжірибесін, оның өз халқына барынша
эстетикалық ұғымдары мен берілгендік, Отанға
мұраттарын жинақтаған сүйіспеншілік, оны
күрделі жүйесі. Халықтың қорғауға әзірлік,
ауызша шығармашылығы қазақ еңбексүйгіштік, ақыл,
халқының тарихы өмірінің дене күші мен
түрлі оқиғаларын бейнелейді.сергектіктігі, жақсы
Халықтың ауызша көру және әдемілікті
шығармашылығына мақалдар менжасай білу ұштасқан
мәтелдер, айтыс, ертегілер, жетік адамның жиынтық
аңыздар, жырлар, дастандар, үлгісін ұсынады.
хикаялар, әндер, т.б.
жатады.
2 „Традиция” (дәстүр) латын Дәстүрлер мен
Дәстүрлер мен тілінен аударғанда „ауысып әдет-ғұрыптартөмірді
әдет-ғұрыптар беру”дегенді білдіреді. Бұл философиялық тұрғыдан
белгілі бір қоғамдық пайымдауға
қағидалар, мінез-құлық жәрдемдеседі, сананы
ережелері, құндылықтар, алдыңғы ұрпаққа
идеялар, әдет-ғұрыптар, құрметті
жол-жоралар т.б. Мәдени қалыптастырады, жалпы
мұраның бөлшегі ретінде оларадмзаттық,
ұзақ уақыт бойы рухани-адамгершілік
ұрпақтан-ұрпаққа беріледі. құндылықтарға жол
сілтейді. Олар
қоғамдағы
мінез-құлықтың
әдептілік ережелерін
меңгеруге көмектеседі.
3 Халықтық мейрамдарҰлттық мейрамдар мұсылман Жеке тұлғаның
мен серуендер дінінің ерекшеліктері болып адамгершілік тазаруы,
табылады. Оларға мыналар сезім-жүйке саласының
жатады: Ораза айт, Құрбан қалыптасуы.
айт, Наурыз, Ләйләт әл-қадр,Қайырымдылықтың,
Мирадж және басқалары. жомарттықтың,
Адамдар жан тыныштығын жанашырлықтың,
мазалағанның бәрінен арылып,түсіністіктің
барлық туған-туыстары мен қалыптасуы.
жақындарын еске алуы,
қызғаныш, ашу-ызаны
жүрегінен аластауы қажет.
4 Ұлттық ойындар Ұлттық ойындар көшпелілердіңОйындар арқылы адамның
дүниетаным ерекшеліктерін дене және ақыл-ой
бейнелеген. Ойындар қабілеттері
тәрбиелік, әскери-спорттық, қалыптасқан.
әдет-ғұрыптық, Ерік-жігер сапалары
сауықтық-эстетикалық және шыңдалған.
басқа қоғамдық қызмет
атқарған. Ұлттық ойындар
арасынан тоғызқұмалақты,
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz