Жазбаша тілге баулу икемділіктері мен дағдыны дамытудың теориялық негіздері

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе
Қоғам өміріндегі және экономикадағы терең өзгерістер барлық
білім жүйесінің қайта құрылуын талап етіп отыр. Сондықтан Қазақстан
халықтарының достығы мен ел бірлігін нығайту үшін, әсіресе, қоғамның
болашағы жастарды өз елінің тарихын, тілін, дінін бағалай білетіндей азамат
етіп қалыптастыру үшін мемлекеттік тілді жетік меңгерудің маңызы ерекше.
Білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік
бағдарламасында: оқитындардың тілдік, ақпараттық, экономикалық және
құқықтық даярлығын күшейту керектігін міндеттей отырып, ол үшін оқытудың
жаңа педагогикалық, ақпараттық және денсаулық сақтайтын технологияларын
енгізу туралы талап қояды. Ал Қазақстан Республикасы жалпы орта білім
берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандартында Қазақ тілі пәнін
оқытудың мақсатын төмендегіше анықтайды: ... ана тілінің қоғамдық
әлеуметтік мәнін түсінген, тілдің қызметін жүйелі меңгерген, қарым-
қатынастық біліктілігі дамыған, сөз мәдениетінің талаптарына сай
іскерліктерді меңгерген дара тұлға мүмкіндік туғызу,-деп көрсетілген. Ол
үшін: Қазақ тілінің жаңа білім мазмұнын меңгертудің функциональдық-
семантикалық және комунативтік-әрекеттік аспектілерін күшейтілумен бірге
оқушының тілін дамыту, тілдік шығармашылық қабілеттерін жетілдіруді
міндеттейді.
Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемлекет ретіндегі болмысы
оның мектепке беріп отырған сұранысынан танылады. Қазіргі кезде мектеп
оқушыларының ойлауы мен тілі сапалы дамытылуы басты нысанаға айналып отыр.
Ғылыми білімнің сапасы биік болуы пәннің әдістемелік жүйесі қалай
жабдықталғандығына тығыз байланысты. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың мектептерді
компьютерлендіру, оқушылардың ойлауы мен тілі дамуына жағдай жасау, дарынды
балаларды аса назарда ұстау сияқты озық идеялары жүзеге асырылуы үшін,
оқыту әдістемелерінің жаңа тұрғыдан құрылуы міндетті болмақ. Әсіресе,
Елбасы қазақтың ана тілін одан әрі дамытуға бар күш-жігерді жұмсау
керектігін атап, тіпті Қазақстан болашағы қазақ тілінде екендігін ол
үшін: Біз барша Қазақстандықтарды біріктірудің басты факторларының бірі –
еліміздің мемлекеттік тілін, барлық қазақтардың ана тілін, одан әрі
дамытуға бар күш-жігерімізді жұмсауымыз керек-деген тапсырыс жасады.
Б.Хасанұлы тілдің қызметі туралы: ... ол – ұлттық сана-сезім-
ұлт үшін аса маңызды әрі күрделі ұғымның бір қыры ғана-ана тілін кеңінен
қолданып, оны өзге тілден айыра, ажырата білумен қатар, қадір-қасиетін
арттырып, дамытып, жан-жақты байыта түсуге ықпалын тигізетін негізгі
қозғаушы күш,-дейді. Ал ұлттық тіл ұлттық ойлаумен байланысты.
Қазақстан Республикасында гуманитарлық білім беру
тұжырымдамасында: Қоғамды ізгілендіру - ХХІ ғасырдың табалдырығындағы
өркениетті дамудың талабы, мұның өзі әлеуметтік қатынастарды ұйымдастырудың
тиімді нысандарына қол жетуіне байланысты болып отыр. Әрі бұл қатынастарда
алдымен әлемнің тұтқасы ретінде адам аса айшықтана көрінуі тиіс,-деп
анықталады. Демек, болашақ ұрпақтың жеке тұлға болып қалыптасуында, оқыту
мен тәрбие үрдісінде гуманистік бағыт пен ізгілік мақсаттың көрініс табуы –
бүгінігі күнгі көкейкесті мәселелердің бірі болып қала беретіндігін
дәлелдейді. Білім беруді ізгілендіру мәселесі мектепте қазақ тілі пәнін
оқыту арқылы өз арнасын кеңейтіп, нығайтып дами түседі.
Жалпы тілдің мына төмендегіше арналары бар:
Біріншіден, қазақ тілі-қазақ жүрген жердің барлығында ұлтішілік ата
мұра, қарым-қатынас құралы екендігі;
Екіншіден, қазақ тілі-қазақ халқының ұлттық болмысы мен
мәдениетінің жан-жақты қазынасы, қоры;
Үшіншіден, қазақ тілі-дүние жүзі тілдері жүйесінде өзіндік орны
бар, ұлт тілдері санатындағы дамыған тілдердің бірі ретінде игеру.
Тұжырымдағанда, мектеп оқушыларына қазақ тілі туралы білім бере
отырып, жоғарыдағы аталған мұралар негізінде ұлттық тәрбие де берілу
қазіргі кезеңдегі өзекті мәселенің біріне айналып отыр. Бұл арналар жазбаша
тілді дамыта оқыту ісісмен де байланысты.
Әсіресе жазбаша қарым-қатынас қоғам дамуындағы қозғаушы күштің
бірі болып табылады. Мәселен, жазудың пайда болуы мен қоғамдағы оның ролі
туралы М.Балақаев: Жазба тілдің ілгері даму барысында халық тілінің сөз
байлығы, граматикалық құрлысы ықшамдалады, сұрыпталады, нормаланады; жазу
мәдениеті арту арқыыл халықтың тіл мәдениеті артады,-деп анықтайды.
Сондай-ақ А.Көшімбаев оқушының жазба жұмыстарына мән бере
отырып, оқушының қиял дүниесінің қазынасы, ойлау жұмысының нәтижесі деп
бағалайды.
Әр адамның жеке ерекшеліктерін сипаттайтын ең жоғарғы психикалық
қызметі: қабылдау, ес, ойлау т.б. оның нәтижесі сөйлеу қызметі барысында
нақтыланады. Бірақ тілді игергенге дейін де адам белгілі бір дәрежеде
әлеммен танысады, оны танып біледі, сан сезімнің әлемді қабылдаудың белгілі
жолдары арқылы ол туралы нақты бір ақпаратқа (шындыққа ұласатын немесе
жалған) ие болады, өз танымдағы нысандарды анықтап, салыстырады. Демек,
жеке тұлғаның әлем (өзін қоршаған шындық) жайлы қандай болмасын жаңа
ақпаратты игеруі өзіне бұрыннан бар ақпарат негізі арқылы іске асады. Осы
арада айрықша атап өтетін жай: адамзат өзінің даму барысының алғашқы
дәуірінде-ақ тілді игере бастайды да, жаңа тұжырым-танымдарды қалыптастыру
тіл қатысуы арқылы іске асады, яғни психосоматикалық әрекеттер арқылы
қалыптасқан білім тілдік мағыналарды игерумен қатар жүреді де, тілдік
модельдер арқылы архетиптік символдар құрылымы түзіледі. Міне, осы негізде
қалыптасқан ақпарат жүйесі негізінде тілдік модельдер арқылы сөйлеу
жасалады.
Сөйлеудің нәтижесі - мәтін. Ал "мәтін дегеніміз - құрылымы және
білдіретін мазмұны түрғысынан алғанда тұтас, ауызша және жазбаша түрдегі
кез келген сөздік туынды (словесное приозведение). Ал сөйлеуді мәтінге
қатысты алғанда, оның формасы болып табылады. Өйткені әрбір мәтіндегі
ақпарат (оның мәні) белгілі бір жүйелік ұйымдастырудағы тіл бірліктері
арқылы қалыптасады және жеткізіледі.
Сөйлеу өзі ақиқат ортадағы кез келген құбылыс сияқты мазмұн мен
форманың бірлігінен тұрады. Форма дегеніміз - сөздің нақты жағы
(дыбысталым, жазылым), мазмұн - осы сөйлеу құрылымына енген тілдік
бірліктерінің семантикасы және сол негізде пайда болған сөйлеудің тұтас
семантикасы. Б.Шалабай, М.Ахметова: "Мәтін - адамзат тілінің, сөйлеу
әрекетінің сан жылғы дамуының жемісі. Ол - дыбыс, сөз, сөз тіркесі,
сөйлемдер тізбегі сияқты бірліктерді өн бойына тұтастай қамтыған ең ірі
тілдік құбылыс", - деп анықтайды.
Жазу туралы түсініктің ең қарапайым анықтамасы - адамдарды қашықтықта
тұрып қарым-қатынас жасауын қамтамасыз ету. Қ.Б.Күдеринова: "Жазу қоғамдық
қажеттіліктен туындады. Адамдар арасындағы күрделі қоғамдық құрылыстың
дамып жетілуін жалғыз ауызша сөйлеу тілі қанағаттандыра алмады. Сондықтан
жазудың шығуы ең алдымен қарым-қатынастың маңызды бір құрамына деген
(қоғамдық мұқтаждыққа қарыздар", - деп көрсетеді.
Тілдің үлкен жүйе, терең құрылым болуына жазудың ролі жоғары.
Сондықтан Қ.Б.Күдеринова: "Бүгінгі әдебиетіміздегі күрделі синтаксистік
(құрылымдар, күрделі фразалық тұтасымдар жазудың арқасында ғана дүниеге
келді", - деп жазады.
Қазіргі мектеп бағдарламасында оқушылардың тілін дамыта оқыту мәселесі
айрықша қойылып отыр. Мәселен, қазақ тілі бағдарламасы мектеп алдына
мынадай талаптар қояды: "Мектеп жасындағы балалар "Қазақ тілі" пәні арқылы
тілдің үш түрлі қызметін: теориялық мәселелердің практикалық дағдының
базасы болытынын пайымдауға үйрететін білімдік қызметін; жалпы адамзат
жинаған тарихи-мәдени, рухани мұраларды тіл арқылы меңгеруге болатынын және
өз ойын жеткізудің, өзін-өзі тану мен өзгені танудың бірден-бір құралы тіл
екендігіне көз жеткізетін танымдық қызметін, алған білімді практикалық
тұрғыда қалай қолдану іскерліктерін жетілдіруге бағыттайтын коммуникативтік
қызметін таниды", -деген жалпы талап қояды да, оны әр сынып бойынша
жүргізудің жүйесін береді.
5-сыныпта: "Сөз қолдану мәдениеті, ең алдымен, сөздің емле-ережесіне
сай жазылуымен байланысты екендігіне бағытталған жазба жұмыстарын жүргізу.
Жыл бойы өтілген тілдік тақырыптар мен пайдаланылған оқу материалдары
бойынша әр түрлі топқа жататын сөздердің мағыналық реңктерін ескеріп,
әңгімелеу, баяндау, сипаттау, мінездеу, талқылау бағытында мәтіндер
құрату",-деп көрсетеді.
6-сыныпта: "Дұрыс жазу мен дұрыс сөйлеуге төселу; сөздерді
орфографиялық нормаға сәйкес жаза алуы".
7-сыныпта: "іс-қағаздарының үлгілерін дайындай алуы; сөздердің
байланысу тәсілдерін білуі".
8-сыныпта: "Қоғам, ұлт, өнер, махаббат тақырыбындағы мәтіндердің ой
түйіндерін анықтату, ойдың желісін сақтап қайта мазмұндату, интервью,
мақала, әңгіме жаза алуы тиіс".
9-сыныпта: "сөздерді стильдік нормаларға сай қолдана алуы; мәтіндерді
стильдік сипатына қарай ажырата білуі",- деп көрсетеді.
Қазақ тілі ғылым ретінде терең зерттеліп, білім беру саласында
балабақшадан бастап, жоғары оқу орындарына дейін ғылым негіздері қатарына
енетін пән ретінде оқытылуы тілдің қатысымдық қызметін арттыру мақсатында
мемлекеттік тілге көптеген міндеттер жүктейді. Сондықтан қазіргі кезде
қазақ тілі пәнін оқытуда тілдің қоғамдық сипатын ашып, қолданылу аясын
кеңейту мынадай салаларда жүзеге асырылуы тиіс екендігін қажетсіну
байқалады:
1) жалпы білім беретін мектептердегі жазбаша сөйлеуге жаттықтыру, тіл
дамыту жұмыстары жүйесінің жасалынбауы;
2) жазбаша сөйлеу жұмыстарының мазмұны, мақсаты мен міндеттерінің
нақтыланбауы;

3)мектептердегі бағдарлама, оқулық оқу құралындағы жазбаша тілін
дамытуға байланысты материалдар көлемінің теориялық жағынан да, тәжірибелік
жағынан да анықталмауы;
4)жазбаша тіл дамытуда басшылыққа алатын оқушылардың сөйлеу
икемділіктерін дамыта оқытуда зерттеулердің қазіргі күннің талаптарына сай
болмауы;
Жұмыстың-мақсаты - оқушылардың жазбаша сөйлеу икемділіктері мен
дағдыларын дамыта оқыту жолдарын анықтап, тиімді әдістемелік жүйесін жасау.
Жұмыстың міндеті:
- тілдік қарым-қатынасты қалыптастыруда жазбаша сөйлеу әрекеті және
оның функциональдық ерекшеліктерін анықтау;
жазбаша сөйлеу икемділіктері мен дағдылары туралы ғылыми әдебиеттерді
зерттеу және талдау;
жазбаша сөйлеудің психологиялық, педагогикалық негіздерін сипаттау;
жазбаша сөйлеуге жаттықтырудың нәтижелі жұмыс түрлері мен әдістемелік
жолдарын белгілеу;

жазбаша сөйлеу әрекеті негізінде қатысымдық білім, білік, дағды-
икемділіктерін қалыптастыру;
жазбаша сөйлеуді дамыта оқыту мен тіл мәдениетін қалыптастырудың
әдістемелік жүйесін жасау.
Диплом жұмысының болжамы. Қазақ мектебінің 5-9 сыныптарында
оқушылардың жазбаша тілін дамыта оқыту мынадай жағдайларды басшылыққа
алғанда ғана тиімді болады:
- оқытуда жазбаша тілді дамыту лингвистикалық, психологиялық,
педагогикалық негіздерге сай мақсатты, жүйелі, жоспарлы жүргізу арқылы;
- жазбаша сөйлеу әрекетке жаттықтыру қатысымдық іс-әрекет негізде
жүргізілсе;
- жазбаша сөйлеу әрекетінің дамыту мәтін арқылы, оның қатысымдағы
функциональды стиль түрлері бойынша мәтін құрастыруға жаттықтыру арқылы;
- мәтін құрау тіл мәдениетінің талаптарына орай (жүйелілігі, тазалығы,
орындылығы, дәлдігі) жаттықтырылса;
- 5-9 сынып оқушылары қазақ тілінің мәтін лингвистикасы мен
стилистикасын саналылықпен меңгерту сабақтары дамыта оқыту технологиясы
арқылы ұйымдастырылса.
Жұмыстың әдіснамалық негізі. Қоршаған орта, өмір шындығының адамның
санасына сәулеленуі тұрғысынан таным теориясы, ойлау мен сөйлеудің
байланыстылығы туралы қағидалар, іс-әрекет теориясы, жеке тұлғаның
қалыптасуы мен даму заңдылықтары болып есептелді.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы:
оқушылардан жазбаша сөйлеу әрекетін дамыта оқытудың ғылыми-теориялық негізі
анықталды;
жазбаша сөйлеу әрекетін дамыта оқытуда ұйымдастырылатын жұмыс түрлері
нақтыланып және оларды оқытуды ұйымдастырудың ұтымды әдістемелік жүйесі
жасалды;
жазбаша сөйлеу әрекеті мен тіл мәдениетіне баулудың әдістемесі ұсынылып,
жазбаша мәтін құрастыруда жаттығулар жүйесі жасалды;
оқушылардың жазбаша сөйлеу әрекеті мен тіл мәдениетін дамытуға бағыттайтын
жаттығулар мен шығармашылық тапсырмалардың тиімді түрлері әзірленіп, оны
орындаудың нәтижелі әдістемесі ұсынылды.
Жұмыстың теориялық маңызы. Жұмыста қарастырылған жазбаша сөйлеуді
дамыту әрекеті әдістеме ғылымының ғылыми-теориялық жағынан дамуына әсер
етеді; тілдік қатынас мәселесін теориялық тұрғыдан жетілдіреді. Жазбаша
сөйлеу әрекеті мен оның түрлерін дамыта оқыту тілді қатысымды-танымдық
тұрғыдан меңгсрудің сапасын арттырып, әдістеме ілімін теориялық жағынан
байытады, ұсынылып отырған жазбаша сөйлеу әрекетін дамыту әдістемесі
оқулықтар мен әдістемелік құралдарды ғылыми-теориялық жағынан толықтырады.

1-тарау. Жазбаша тілге баулу икемділіктері мен дағдыны дамытудың
теориялық негіздері
1.1. Жазбаша сөйлеу және оқушылардың жазбаша сөйлеу әрекетін
қалыптастыру мәселелері
Бұл мәселе мынадай бағыттарда қарастырылды:
адамдардың қарым-қатынас құралының бірі - жазбаша сөйлеу;
мектепте оқушылардың жазбаша сөйлеу әрекетін қалыптастыру жайы;
жазбаша сөйлеу әрекеті икемділіктері мен дағдыларын қалыптастыру
әдістемесінің мақсаты мен құрылымы.
Адам баласын сонау көне дәуірден бастап біздің заманымызға дейінгі
талай ғасырлар бойына ғылым мен техника, өнер саласында т.б. жасаған бүкіл
мәдени байлығын ұрпақтан-ұрпаққа жеткізген - жазу.
Жазу теориясының пәнін анықтап алу үшін ғалымдар алдымен: "1) тіл
дегеніміз не, оның қызметі қандай; 2) ауызша сөз бен жазбаша тілдің қандай
айырмашылығы бар деген мәселелерді қарастырып алу керек" деді. XX ғасыр
басына дейін тілдің ауызша және жазбаша формасы екі түрлі "дүние" ретінде,
бір-біріне қарама-қарсы қойылып келді. Жазылған сөз сол тілдің өзі, ауызша
тұрпатының оның көшірмесі ретінде қабылданды. Немесе жазуы жоқ тіл зерттеу
нысанына айнала алмады, тілдер қатарына санала алмады. Жазуы сақталған өлі
тілдердің болуы немесе жазуы жоқ тілдердің өмір сүруі және жазуы бар
тілдердің көбеюі жазу - тілдің өмір сүруінің бір формасы ма, әлде өз алдына
дербес тілдік жүйе ме деген сауалдарға жауап іздеуді қажет етті.
Ауызша форманың өз фонологиясы, орфоэпиялық нормалары, морфемдік
құрамы, синтаксистік құрамдары, стильдік нормалары болады. Мұндағы фонетика
мен морфемдік құрам бір бөлек те, лексикасы мен синтаксистік құрылымы бір
бөлек. Алғашқысы дыбыстық тілдің айтылуы мен жазылуына байланысты. Мысалыға
біз қазақ тілінде көптік жалғау алтау, олар-лар, -лер, -дар, -дер, -тар,
-тер десек (қазіргі оқулықтардың бәрінде осындай), онда жазба тіл
тұрғысынан ғана сөз етіп отырғанымыз. Ал ауызша сөйлеуде кездесетін –лөр,
-дөр, төр жалғаулары (үйлөр, шөптөр, көлдөр) есепке алынбайды.
Ал жазба форма дискретті. Тіл деңгейлерінің осы екі саласына
(фонетика, морфология) қарасақ, жазу тілдің өмір сүруінің бір формасы болып
шығады. Ауызша формасында дыбыс қоры да, морфенмдік құрам да күрделі
болады, жазбаша формасында шақталып морфонологиялық құбылыстар
графонологиялық құбылыстарға айналады. Графонологиялық құбылыс ждегенді
айтқан Л.В.Зиндер болатын. И.А.Бодуэн де Куртунэ жазудың графикалық
белгілерін сол тілдің фонологиясынан іздеген ірі теоретик, жазуды тілдің
бір формасы деп қараған.
Ал екі форманың сөздік қоры мен синтаксистік құрылымы тұрғысынан
келгенде бір тілден екінші тілге аударуға болатын, екі тілдік жүйе ретінде
қарауға болады.
Оқушылардың жазба жұмысы жөніндегі ғылыми еңбектеріне талдау
жасағанымызда, анықталған мәселе: 1) жазу, сауат ашу, орфография мәселелері
бойынша; 2) әдебиет пәнін оқыту ретінде шығарма жазуға байланысты
қарастырылды.
Мәселен, әдебиет әдістемесімен айналысқан ғалымдар Ш.Кәрібаев,
Ә.Қоңыратбаев, А.Көшімбаев, Е.Дайрабаев, Т.Ақшолақов, Ә.Дайырова,
С.Тілешова т.б. еңбектерінде жазбаша сөйлеуге баулу шығарма жазу жұмысы
ретінде қарастырылды.
Қазақ тілі әдістемесі ғылымының негізін салушылардың бірі-С.Жиенбаев
еңбектерінде жазба жұмыстарына мән бере қарастырады. Мәселен, С.Рахметқызы
С.Жиенбаев туралы: Шығарманың анықтамасын беріп, оның көркем шығармадан
айырмашылығын ашып көрсеткен әдіскер-С.Жиенбаев-деп баға берді.
Т.Шонанұлының 1931-1932 жылы шығарылған оқулығы оқушылардың тілін,
ойын дамытуға бағытталған. Әдіскер еңбегінде тіл дамыту жұмысы
грамматикалық тапсырмалармен байланысты ұсынылғанмен, жоспар құру, суретке
қарап әңгіме жаздыру, тіл ширату сабақтарын өткізуі, кітаппен жұмыс жасауды
жүргізуі шәкірттерді шығарма жазуға төселдіру арқылы жазбаша сөйлеу
икемділіктерін адмытуға болатындығын айтады.
А.Ысқақов Баланың сөз дарынын дамыту дегеніміз-олардың ойлауын дамыту
дегенмен бірдей десе, әдіскер Ғ.Бегалиев оқушылардың өз ойын ауызша және
жазбаша анық, дәл, мүмкін болғанынша бейнелі түрде білдіруге төселдіру
керектігін, ол үшін мұғалімнің жүйелі, жоспарлы жазба жұмыстарын жүргізуге
мінтеттілігін айтады.
Жазба жұмыс ғалым-әдіскерлер А.Байтұрсынұлы, Ғ.Бегалиев, Қ.Басомов,
Ш.Сарыбаев, Қ.Жұбанов, А.Ысқақов тағы басқалардың да зерттеу нысанасы
болды.
Ш.Сарыбайұлы Жаздырып үйрету әдістері, Күнделікті деректер
еңбегінде тіл дамыту мәселесін қозғайды, автор жалпы шығарма жазу жөніндегі
мәселені алғаш рет осы еңбекте тілге тиек етеді, дегенмен ғалымның бұнда
айрықша назар аударғаны сауаттылық жайы болды.
А.Байтұрсұнұлы Біздің заман жазу заманы деген пікір білдіре отырып,
баланың ойын ана тілінің граматикасының оқыту әдістемесінің жетекші
мәселелерін де қарастырады.
Қ.Жұбанов жазбаша жұмысты Тіл ширату ретінде төмендегідей талаптар
қойды: Оқығанын, есіткенін қысқаша түсінікті етіп жаза алатын болсын,-деп
көрсетті. Сондай-ақ өзі жасаған оқулықта: Сауаттандыру, жазуға үйрету
бөлімдерінің енгізілуі кезеңінде жазу жұмысы алғы шарт ретінде маңызды роль
атқарады,-деген пірік айтады.
Ал М.Жұмабаев оқушыларға шығармашылық жұмыс ретінде: бастан кешкен
оқиға бойынша әңгіме-шығарма жазуды ұсынды. Педагог Т.Тәжібайұлы бастауыш
мектеп оқушыларының ауызекі сөзі мен жазба сөзінің салыстырмалы талдау
жасай отырып, жазба сөз ауызша сөзге қарағанда өзгеше психологиялық негізі
бар, айрықша тіл функциясы, ол-өте қиын, саналы, әдейі бір мақсатпен
жұмсалатын тіл формасы екенін анықтады.
Жазба жұмыстарын әдебиет пәнін оқытуда шығарманы жазба жұмысының бірі
ретінде қарастырған Ә.Қоңыратбаев жазба жұмыстарын пән бойынша жүргізу
оқушылардың тілін дамытуға, көркем мәтінді жинақтап-саралауға және оларға
өздігінен жұмыс жасатуға көмектеседі деп есептеді. Ол көркем мәтіннің
танымдық-білімдік ролін жоғары қоя отырып, YIII-IX сыныптардағы жазба
жұмыстарын 1) тақырыптық (талдау), 2) публицистикалық, 3) әдеби-
творчестволық деп топтайды, бұлай сараптауда әдіскер жазба жұмысын
жалпылама қарастыра отырып, оқушылардың мәтінді оқи отырып, сол негізде
өзіндік ой толған пайда болатындығын айтады.
Ә.Қоңыратбаев сондай-ақ әдеби-шығармашылық мәтіннің көркем стильде
жазылуына, бейнелі түрде суреттелуіне мән береді. Ол шығарма жазу алдындағы
төмендегідей алғышартқа: 1) мәтіндегі белгілі бір эпизодты оқушының өзінше
суреттеуі, 2) өлең мазмұнын қара сөзге айналдыру, 3) тыңнан сюжет ойлап
шығаруға тоқталып, оқушылардың осы мәселелерді тәжірибе жүзінде іске
асыруын мақсат етеді.
А.Көшімбаев әдебиет сабағы бойынша жазба жұмыстарына мән бере отырып,
шығарма жұмысын оқушының қиял дүниесінің қазынасы, ойлау жұмысының жемісі,
ойдан шығару өнерінің нәтижесі деп бағалайды.
Зерттеуші ғалым оқушылардың шығарма жазуда ескеретін кейбір жұмыс
түрлерін айқындап, оқушының төмендегідей мәселеге: баланың мәтіндегі
оқиғаға байланысты көзқарасы, дәлелі болуына, жоспар құра білуі мен
тақырыпты, мәтін мазмұнын толық меңгеруіне назар аударады. Сондай-ақ ол
жұмысқа баулу жолдарының кейбір түрлерін: мұғалім әңгімесі, тезис жасату,
қосымша материал жинастыруды ұсынады. Ал шығарма жаза білу дағдысына
төселдіру мақсатында төмендегідей жұмыстардың орындалуын қостайды:
1. Шығармаға керекті материалды таңдап ала білу;
2. Ойын тақырып бойынша да, тақырыпқа жасалған жоспар бойынша да
реттеп жаза білу;
3. Ойына қорытынды жасай білу;
4. Керекті цитаталарды тауып, оларды орнымен пайдалана білу.
А.Көшімбаев жазу жұмысының алдына қойылатын міндеттің ең бастысының
өзі-оқушыны өз бетімен іздене алуға, кітаппен жұмыс істей білуге, өмірден
көрген, тұшынған мәселелеріне байланысты пікір түйіп, ой тұжыруға үйрету
екенін айта келіп, шәкірттерді шығарма жазуға үйретудің кейбір жолдарын
ұсынды:
- тиісті мағлұматты оқушы үндемей отырып ойлап, іштей қайталап, кейін
өзінше мазмұндап шығу;
- өмірмен байланысты жазу, оқушының мектептегі, жиналыстағы сөзі,
баяндау хаты, іс қағаздарын жазу, экскурсия, саяхат есебі;
- кітапқа аннотация жазу.
Шығарма жазудың әдістемесін арнайы зерттеген ғалым Е.Дайрабаев болды.
Әдіскер шығарманың оқушылардың шығармашылық ісі, төл еңбегі екендігін басты
назарда ұстап, жазба жұмысының белгілі бір тақырып бойынша ауызша не
жазбаша құрастырылған өзіндік топшылау мен пікір екендігін дәлелдейді.
1963 жылға дейін жазба жұмысы (шығарма) арнайы зерттеу обьектісінде
қарастырылмаған. Әдіскер ғалым Е.Дайрабаев еңбегінде атап көрсеткендей,
...осы уақытқа дейін қазақ әдебиетіне байланысты жүргізілетін жазу
жұмысының методикасы және оны зерттеу негізінен жеке тәжірибе, белгілі бір
газет-журнал мақалалары дәрежесінен аса алмай жүр... деген автор пікірі
біздің ойымызды дәлелдей түседі.
Одан бері қарай талай уақыт өтсе де, бұл мәселе – шығарам жазу
әдістемесі жан-жақты толық ғылыми тұрғыдан зерттеген жоқ, кейбір
авторлардың әдістемелік нұсқау, жалпы шолу түріндегі анықтамалары болмаса,
оқушыларды жазбаша сөйлеу әрекетіне төселдіру мәселесі жеке нысан түрінде
зерттелмеді. Сондықтан оқыту барысында шығарма жұмысының мақсаты әртүрлі
болып жүр. Мәселен, әдебиетшілер оқушылар шығармасын көркем әдебиет
мәтіндер, яғни ақын жазушылардың көркем әдеби еңбектерін игертудің бір түрі
деп қарастырса, тілші мұғалімдер әдеби тіл нормасын бір жұмыс түрі деп
есептейді.
Соңғы кездерде жазба жұмысы әсіресе шығарма жұмысы Е.А.Ерохина,
К.Лекеров, Б.Кәтембаева, Қ.Жұматаев, Р.Сүлейменова, С.Тілешова,
Ү.Байзақалов, Р.Құтқожина, С.Рахметова, С.Мақпырұлы т.б. қазақ тілі мен
әдебиетті оқытуды байланысты қарастырылады.
Е.А.Ерохина жазба жұмыстардың оқушылардың логикалық ойлау жұмысын
дамытатынына, әдебиетті тәрбие құралы ретінде көтеріп, шәкірттердің
дүниетанымдық әрекеттерін байытатынына ерекше зер салды. Е.А.Ерохина
шығарманы жазуға алдын-ала даярлық жұмыстарын: бақылау жүргізу, экскурсияға
бару, көркем мәтінмен жұмыс жүргізуді ұсынды. Автор көбінесе оқушылардың
әдебиеттік шығармашылық жұмыстарынан гөрі тілдік жұмыстарға ерекше назар
аударып, шығарманы граматикалық жаттығулар мен бірге қарастырады.
Мектеп тәжірибесінде шығарама жазу-тіл дамыту жұмыстарымен бірлікте
дамып отырған тәсіл. Зеттеуші Р.Сүлейменова: Оқушылардың Х сыныпта
әдебиетте өздігінен орындайтын жұмыстарын ұйымдастыру еңбегінде шығарманы
дербестікті талап ететін шығармашылық жазба жұмысы деп қарастырып, өзіндік
ой-тұжырым білдіреді. Ол оқушыны зейінін аудару арқылы қызығуды тудырып,
жазба жұмысында баланың ой дербестігінің қалыптасуын жақтады.
Оқыту барысында жазба жұмыстарына арнайы назар аударған С.Тілешова
болды. Әдіскер негізінен көркем шығарманың мазмұны мен құрылымын меңгеруге
байланысты жазу жұмыстарының әдістемесі ретінде қарастырды. С.Тілешова ҮШ—Х
сыныптарда жазылатын шығарма нысаны белгілі бір дәуірде өмір шындығына
байланысты туған оқиға, көркем бейне болып есептелетінін, оқушы алған
тақырыбын бүтіннің бөлшегі етіп көрсетуге талпынатынын айта келіп,
оқушыларды шығарма жазуға төселдіру кезеңінде мәтіннің тақырыбы бойынша:
сұрақ қойып, жауап алу, жоспар құру, кітаптанфактілерді іріктеп, өзіндік
пікір білдіру секілді жұмыстардың орындалуын ұсынады.
С.Мақпырұлының Қазақ әдебиетінен шығарма жұмыстарыеңбегінде автордың
шығарма жоспарын тиімді құру жолдарына біршама назар аударады. Ол еркін
тақырыптағы шығарма тіл байлығын, көңіл сергектігі мен қиял жүйріктігін,
логикалық ойлау қабілетінің молдығын талап ететіндігін дәлелдейді. Мәселен,
еркін тақырыптағы шығарманы талдаумен, хат түріндегі (эпистолярлық)жазба
енгізу қырымен ерекшелетіндігін айтады.
Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесінде шығарма тақырыбы жөнінде ой
қозғаған әдіскер Б.Ш. Кәтембаева, С.Рахметова шығарманы тіл ұстарту
нысанының бірі ретінде қарастырады.
Б.Ш.Кәтембаеваның шығармаға қоятын талаптары: шәкірттің өзіндік
көзқарасының болуы, оның жүйелі баяндалуы, дәлелдемелерді пайдалануы – бұл
біріншіден, бұрығы ой-пікірлерді қайталау, екіншіден, аталмыш шарт жазба
жұмысын жан-жақты, толық талдауға негіз бола алмайды, дегенмен ғалым пікірі
оқушы шығармасына талдау жасауға әзірліктің басы болды.
С.Р.Рахметова шығарма жұмысын байланыстырып сөйлеу әдістемесінің
жаттығулары деп есептеді. Ғалым аталған еңбегінде шығарма түрлеріне өз
көзқарасын білдіре отырып, шығарманы: 1) балардың оқыған немесе естіген
әңгімелеріне байланысты, 2) оқушының іс-әрекеттеріне байланысты шығарма деп
топтастырады. Сонымен бірге ол байланыстырып сөйлеу пікір мен ой
қорытындысынан туады деген тұжырымды таныта отырып, жазба жұмыстарын
жүргізудің кейбір әдіс-тәсілдерін: бақылау, салыстыру, ұғыммен жұмысты
тәжірибеге ендіруді ұсынады. Сонымен бірге жазба жұмыстар арқылы
шәкірттердің бақылампаздық танымын кеңейтуге, салыстыра талдауға,
жинақтауға, өз бетімен пікір айтуға жаттықтырып, оның жолдарын үйрететін
әдііс-тәсілдер ретінде дәлелдейді.
Жоғарыдағы пікірлерді тұжырымдағанда, мектептегі оқушылардың жазбаша
сөйлеу әрекеті арнаулы түрде зерттелмеді, соның нәтижесінде:
-жазба жұмыстары қазақ тілі мен әдебиет пәндеріндегі теориялық білімді
игерту мақсатында ғана жүрізілді;
- жазбаша сөйлеу әрекетін қалыптастыру қарастырылмады;
-жазбаша сөйлеу әрекеті мен тіл мәдениетін жетілдірудің әдістемесі
жасалмады.
Қазіргі кезде бүкіл әлемде жүргізіліп жатқан ізгілендіру қоғамның
білім беру институттарына қойылатын жаңа талаптарды анықтауда. Техникалық
үдеріс пен ғылыми ақпарат көлемінің ұлғая түсуі, мектептегі білім беру
мазмұнын қайта құру және оқу-тәрбие мектептерінің қызмет үдерістерін қайта
құру — мұның бәрі мұғалімнің кәсіби біліктілігі мен тұлғасына, бүкіл
педагогикалық үдерістің тұлғалық бағдарлауына қойылатын талаптардың сөзсіз
арта түсуіне алып келді.
Түрлі типтегі және сыныптағы педагогикалық жүйелерді құрастыру, оқыту
мен тәрбиелеу құбылыстарын зерттеу құралдары ретіндегі жүйелі әдіс
педагогикада 70-80 жылдары Ю.К.Бабанский, М.А.Данилов, В.С.Ильин,
П.В.Краевский, И.Я.Лернер, Ю.П.Сокольников, В.Н.Сластенин, А.И.Мищенко,
Т.И.Шамов, Ю.А.Конаржевский және тағы басқа да ғалымдар тарапынан қолданыс
тапты. Осы кезеңде, педагогикалық технологияның түрлі тұжырымдамалары мен
парадигмалары белгілі бола бастады, ол бұл кезенде оқу жоспарлары мен
бағдарламаларын циклдық жаңару жолымен оқытудың нәтижелігін арттыратын іс-
әрекет жүйесі ретінде қарастырылды. Соның негізінде, жүйелі әдіс нәтижесі
ретінде технологияландырылған оқу үдерісін құруға арналған жалпы қондырғы
нақты берілген тапсырмалардың негізінде дидактикалық мәселелерді шешуге
деген талпыныстан көрінді.
Педагогикалық технологияның пәні, сондай-ақ диагностикалық баға
жасалымы, түзетушілік, бүтіндік, қойылған мақсатқа кепілді түрде қол
жеткізу.

Технология деп, әдетте, алдын-ала берілген қасиеттерге ие материал алу
мақсатында бастапқы материалды қайта өңдеу үдерісін айтады. Көптеген ғалым
педагогтар кез-келген қызмет технология болады, я болмаса өнер болады деп
атап өтеді. Өнер интуицияға негізделсе, ал технология ғылымға негізделеді.
сондықтан біз тәжірибемізде оқушылардың жазбаша сөйлеу әрекетін дамытуда
оқытудың нәтижелі технологияларын пайдалануды мақсат еттік.
Тұжырымдай келгенде, жоғарыда айтылған пікірлер жазбаша сөйлеу
әрекетін қалыптастыруда төмендегідей мәселелердің жүзеге асуын міндеттейді:
-жоғарғы сыныптарда жазба жұмыстар түрінің, жазбаша мәтін құрастырудың
тиімді амал-тәсілдерінің жинақталып, белгілі бір әдістемелік жүйеге
келтірілуі;
-оқушыларға жазбаша сөйлеу әрекетін дамытуда нақты білім, білік
дағдылары ұсынылып, оның ғылыми-әдістемелік тұжырымдама түрінде
қарастырылуы;
-жазба жұмыстарының түрлері көрсетіліп, оны тиімді жүргізудің
психологиялық әдістемелік, педагогикалық іс-әрекеттерінің ғылыми негіздегі
жүйесі жасалуы.
Оқушының шығармасын тіл дамыту құралы ретінде қарастырған орыс және
басқа елдің әдіскерлері болдьг. Т.А.Ладыженская, В.Я.Коровина,
Н.А.Ипполитова, Г.Д.Привалова, Б.А.Орлов, Н.С.Пустовалов, М.П.Сенкевич,
В.И.Капинос, Н:В.Колокольцевтер т.б.
В.Я.Коровина жоғары сыныптарда өткізілетін әңгімелесу не ұстазбен
пікір алысу оқушылардың шығармашылық белсенділігін көтеріп, жазба жұмысты
сапалы жазуға өзгеше катализатор бола алатындығын баса көрсетеді. Шығарма
арқауының оқушының қиялы мен бастан кешірген тәжірибесінен тұратындығын
дәлелдей отырып, әдіскер шәкірттерге шығарма жаздыру үшін оларды міндетті
түрде қызығушылығын арттырып, белгілі заттан белгісізді табуға бағыттауды
жөн санайды. Әдіскердің іс-әрекеті балалардың бақылаушылық, байқампаздық
қасиеттерін дамытуға арналса, Н.А.Ипполитова балалардың назарын шығарма
жаздыру барысында көркем мәтіннің құрылымы мен мәтіннің өзіндік
характеріне, тілдік құралдардың қолдану ерекшелігіне аудартуды жөн санайды.
Автор шығарманы көркем туындының тілдік құралдарын негізге ала отырып
жазуды ұсынады.
Т.А.Ладыженская алғаш рет эксперимент ретінде шығарма жазуға
дайындықтың кезеңдерін: материал жинау мен жүйелеу жұмысын, шығарма жазудың
тәжірибесін ұсынып және ашық сабақты, оқушы шығармасының көрмесін
көрсетеді. Әдіскер оқушыларды жазба жұмысқа үйрету барысында орыс тілі
сабақтарын негізге алады, шағын шығарма жаздырудың аталмыш пән бойынша
жүргізілетін жүйесін ұсынды.
Б.А.Орлов мектепте оқушыларға белгілі бір тақырыпты ұсынғанмен,
шығарма жазуда шәкірттердің өзіне ұнаған жанрдың біреуін қалауын, яғни
ғылыми, көркем, публицистикалық т.б. тақырып алуын дұрыс санаса,
ІІ.Н.Колокольцев шығарма жазуда мәтінмен жұмыс жасау арқылы оқушы эмоциясы
мен өзіндік пікірін қалыптастыру жолдарын іздестіреді.
Ғалымдар В.И.Капинос, Н.Н.Сергеева, М.С.Соловейчик тіл дамыту
жұмысының оқушылардың логикалық ойлауын дамытып, сөздік қорын молайтуға
себебін тигізетінін дәлелдей келіп, тілдік қызметтің бағыттаушылық,
жоспарлау, жүзеге асыру, бақылау фазаларына тоқталады. Тілдік біліктерді
жетілдіру арқылы шығарма жазуға болатыны жөнінде аталмыш ғалымдар
еңбектерінде айтылып келді.
Л.Д.Мали бастауыш сынып оқушыларына шығармашылық жұмыс түрлерін:
әңгімелеу, иллюстрациялау, драмалауды жаздыруды көздеп, аталмыш жұмыс
түрлеріне сипаттама береді. Автор иллюстрациялау жұмысына графика, музыка
арқылы суреттеме жаздыртуды алса, әңгімелеуде ауызша шығарма өткізіп,
көркем туындының жекелеген детальдарын пайдалануды ұсынады, драмалауда
кейіпкерді рольге бөліп оқыту, олардың дауыс интонациясына, қимыл-әрекетіне
қарай ойтолғау жаздыруды негізге алады.
Аталған ғалымдар ішінде С.А.Шахнарович ғана 5-6 сынып оқушыларына
талдау-шығарма жазуға үйретудің жолдарын көрсетеді, зерттеуші талдау-
шығарма жазудың стилистикалық, лингвостилистикалық жағына ерекше назар
аударады, лексикалық жатттығулар арқылы шығарма жазуды ұсынады, тілдегі
жаттығулардың жиынтығын: аналитикалық, синтетикалық, продуктивтік деп
қарастырады.
Бұл айтылғандарға тұжырым жасағанда, оқушылардың жазбаша сөйлеу
әрекетін қалыптастыру мәселелері жеткілікті түрде зерттелмегенін айтуға
болады. Өйткені жазбаша сөйлеу әрекетінің ерекшеліктері, оны жетілдірудің
білім, білік, дағдылары мен іскерлікті қалыптастырудағы ұйымдастырылатын
жұмыс түрлері, оны жүргізудің әдіс-тәсілдер жүйесі белгіленбеді. Тек жазба
жұмысының бірі ғана, шығарма оқушылардың жазбаша сөйлеу әрекетіне дамытудың
негізі ретінде қарыстырылды. Ал жазбаша сөйлеу - сөйлеу әрекетінің бір
түрі. Сөйлеу әрекеті және оның түрлерін ғалымдар өзіндік ерекшелігіне қарай
мынадай әрекеттерді көрсетеді: ауызша сөйлеу, оқу, жазбаша сөйлеу, тыңдап
түсіну.
Ф.Ш.Оразбаева тілдік қатынасқа байланысты сөйлеу әрекетінің бес түрін
қарастыра отырып: "жазылым - тілдік тұлғалардың графикалық, фонемалық
жүйесіне негізделген, лингвистикалық, психологиялық, физиологиялық,
әдістемелік ерекшеліктерге қатысты тілдік материалдың мазмұны мен формасын
бірдей қамтитын, олардың ұзақ мерзімдегі қарым-қатынасына мүмкіндік
жасайтын күрделі тарихи әрекет",-дейді.
Тұжырымдай келгенде, жазбаша сөйлеу әрекеті тілдік және қатысымдық
тұлғалардың сыртқы таңбалық және ішкі мазмұндық қасиетімен байланысты.
Олардың арнайы заңдылыққа бағынған жүйесі арқылы іске асып, белгілі бір
хабарды жарыққа шығаруға және қабылдауға ықпал етеді. Жазбаша сөйлеу
әрекетінің негізгі белгілері бар:
-жазбаша сөйлеу әрекетінде таңбалар маңызды рөл атқара келіп,
мағыналық қасиетке ие болады, тілдік бірліктердің графикалық таңбасы арқылы
іске асады;
-жазбаша сөйлеу әрекетінде айтылар ой мазмұндық ішкі бірлік, тұтастық
жүйслілік арқылы жеткізіледі, ойдың мазмұны мен формасына, стиліне көңіл
бөлінеді;
-жазбаша сөйлеу әрекеті жазылған ой-пікірдің түсінікті, жүйелі,
оргографиялық нормалардың сақталуына байланысты жүзеге асады;
-жазбаша сөйлеу әрекеті шығармашылықпен мәтін түзумен нақтыланады:
мәтіннің мазмұнды болуы; белгілі бір әдеби тіл стильдеріне сай болуы;
мәтіннің мазмұны жүйелі баяндалуымен ерекшеленеді:
-жазбаша сөйлеу әрекеті оқушыларды іздендіретін, оның ой-пікірін,
білімін кеңейтетін, шығармашылық қабілетін жетілдіретін және ұлттық ойлау
мен ұлттық сана-сезімін білдіретін яғни танымдық мағлұмат қалыптастырады.
Мектепте мәтін туралы білім стилистикамен байланысты оқытылып
үйретіледі. Өйткені мәтіндегі ең ауқымды және лингвистикалық типологиясы
оның функционалдық стилі болып табылады. Әрбір мәтін функционалдық стиль
түрлерінің белгілерін көрсете алады. Сол себепті функционалдық стиль
мәтіндердің белгілі бір түрі деуге болады. Сондықтан функционалдық стиль
типологиясы барлық мәтіндердің мазмұндық, тілдік, стильдік түрлерін
қамтиды. Кез-келген мәтін түрін белгілі бір стиль түріне негіздеуге болады.
Мысалы, ғылыми журналдағы мақала - ғылыми стильге, газеттегі —
публицистикалық, отбасы мен қажеттігі әңгіме - сөйлеу стиліне, өлең, көркем
әңгіме — көркем стиліне жататыны белгілі. Функционалдық стиль түрлерін
былай топтастыруға болады:
Функциналдық стиль

Стиль түрлері

Жанрлық стильдер

Жанрлық стиль түрлері белгілі бір мәтін түрі
Функционалдық стиль - қарым-қатынас қызметін өтейтін әдеби тілдің бір
түрі. Сондықтан да стильді функционалдық стильде сөйлеу стилі, ғылыми,
ресми-іс публицистикалық, көркем әдебиет стилі деп бөледі. Әр стиль
түрлерінің өз маңына топтасқан тақырыбы, өз мазмүны бар. Функциональдық
стильдің үш ерекшелігі бар:
Әрбір функционалдық стиль өмірдің белгілі бір саласын көрсетуі арқылы оның
өз тақырыбы, өз қолданыс аясы бар.
Әрбір функционалдық стиль белгілі бір қарым-қатынасты — ресми, ресми емес,
еркін т.б. түрін көрсетеді.
Әрбір функционалдық стильдің тілде өзіне тән жалпы мақсаты мен басты
міндеті бар. функциональдық імпіідердің жалпы тілдік сипатын анықтайды.
Функционалды стилистика, ең алдымен, сөйлеудің түрлерін, яғни ойды
жеткізудің түрлі формаларын қарастырады. Сондықтан қазақ тілінің
стилистикасын зерттеуші ғалымдар қазақ тілінің өзіндік ерекшеліктерін
талдап, тілімізде мынадай стильдер бар деп есептейді:
1, Сөйлеу стилі;
2. Кітаби жазба стильдер:
а) Іс қағаздар мен ресми стиль;
ә) Публицистикалық стиль;
б) Ғылыми стиль;
в) Көркем сөз стилі.
Мәселен, мәтіннің стилін танытатын күрделі синтаксистік тұтастықты
Ә.Тураева, Р.Сыздық, М.Серғалиев, Б.Мүсірепова және Б.Шалабайдың
еңбектерінде қарастырылды. Мәселен З.Тураева: "Күрделі синтаксистік
тұтастық-бұл жеке сөйлемдерге қарағанда ойдың дамуын неғұрлым толық бере
алатын, мағыналық және синтаксистік жағынан өзара байланысқан сөздердің
тобы. Сөйлем сөздердің тіркесуі арқылы белгілі бір тиянақты ойды білдірсе,
күрделі синтаксистік тұтастық, сөйлемдердің тіркесуі арқылы күрделі,
аяқталған ойды білдіреді". Күрделі синтаксистік тұтастық ой ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.