Қазақ тілі морфологиясы жөніндегі ілімдердің қалыптасуы мен дамуы (Ы.Е.Маманов еңбектері негізінде)
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты
,
ӘОЖ 811. 512. 122366
Қолжазба құқығында
ШӘРІБЖАНОВА ҒАЛИЯ ҒАБДОЛЛАҚЫЗЫ
Қазақ тілі морфологиясы жөніндегі ілімдердің қалыптасуы мен дамуы
(Ы.Е.Маманов еңбектері негізінде)
мамандығы – 10.02.02 –қазақ тілі
филология ғылымдарының кандидаты
ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекшілер: филология
ғылымдарының докторы,
профессор С.Исаев
филология ғылымдарының кандидаты,
доцент Н.Уәли
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2007
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Ы.Е.МАМАНОВ ЗЕРТТЕУЛЕРІНІҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ НЕГІЗІ
1. Сөздің морфологиялық
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
2. Қос қызметті аффикстер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 2
3. Қазақ тіліндегі шырай
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
5
4. Қазақ тіліндегі көптік форма
туралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .53
5. Қазақ грамматикасындағы нөлдік форма
туралы ... ... ... ... ... ... ... . ..62
Бірінші тарау бойынша
тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73
2 Ы.Е.МАМАНОВТЫҢ ЕТІСТІК ТЕОРИЯСЫ: ТҰЖЫРЫМДАМАЛАРЫ МЕН КӨЗҚАРАСТАРЫ
2.1 Түбір етістіктердің мағыналық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 74
2.2 Етістік түбірі және оның семантикалық өзгеруі
туралы ... ... ... ... ... ..77
2.3 Ы.Е.Маманов еңбектерінде күрделі етістік мәселесінің
зерттелуі ... ..87
2.4.Көмекші етістік мәселесі және олардың амалдың өту сипаты
категориясына
қатысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..98
2.5 Етіс категориясының
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 23
2.6 Етістіктің болымсыздық
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .125
2.7 Қимыл
есімі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 132
2.8 Рай
категориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...133
2.9
Есімше ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..138
2.10 Етістіктің көсемше түрінің
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...143
2.11 Қазақ тіліндегі шақ
категориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 147
2.12 Тіл мәдениетінің кейбір
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..153
Екінші тарау бойынша
тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 157
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..159
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .165
КІРІСПЕ
Тіл білімі тарихын зерттеуші ғалымдардың басшылыққа алатын историзм
принципі бойынша, әр дәуірде қалыптасқан, өмір сүрген алуан түрлі тілдік
мектептер, концепциялар сол өз дәуірі тұрғысынан бағаланып, олардан бұрын
не бар еді, бұлар оған не қосты, кейінгілердің өздерінен бұрынғылардан
артықшылығы қандай деген тұрғыда қаралуы керек. Қазіргі заман тіл білімі –
дамудың биік шыңына көтеріліп келе жатқан кең салалы, көп тармақты ілім.
Оның құрамында әртүрлі лингвистикалық бағыттар, мектептер, зерттеудің
әртүрлі әдіс-тәсілдері бар. Оның сипатын, бүгінгі күйін басқаларынан
бөлініп алынған жеке бір мектеп, я зерттеудің жеке бір әдіс-тәсілі көрсете
алмайды, оған өресі жетпейді. Сол бағыттарды, мектептерді, әдіс-тәсілдерді
бірлікте алып қараған жағдайда ғана тіл білімінің қазіргі күйін, сипатын
толық түсінуге болады.
Жекелеген ғалымдардың мұрасын оқып-үйрену – ғылым үшін, оның болашағы
үшін аса маңызды қажеттілік. Лингвистикалық мұраны зерттеу жалпы тіл
білімінде, соның бірі түркі тілдерінде, ғылым туралы ғылым ретінде әбден
орныққан, қалыптасқан дәстүр болып табылады. Қазақ тіл білімінде бұл мәселе
1970-ші жылдардан басталады. К.Ш.Хұсайынның Исследование фонетики и
лексики казахского языка в трудах В.В.Радлова (А., 1971) атты кандидаттық
диссертациясында қарастырылып, одан кейін жеке ғалымдардың мұралары
монографиялық тұрғыда зерттеле бастады. Бұл қатарда К.Ертаев,
Ж.Тектіғұлова, Г.Әмірова, А.Омарова, А.Иманғазина, О.Жұбаева еңбектерін
атауға болады.
Осымен байланысты “қазақ тіл білімінің дамуына Ы.Е.Мамановтың үлесі
қандай болды, ұстанған концепциялары қай мектеп өкілдерінің тұжырымдарымен
үндес келеді” деген мәселе төңірегінде ізденгенімізде айтулы ғалымның жалпы
тіл білімі, қазақ тіл біліміндегі морфология саласы бойынша орнықты
пікірлері ғылымның қазіргі кездегі қол жеткен биігінен күні бүгінге дейін
маңызын жоймағаны байқалды.
Ғалымның ғылыми танымы қазақ тіл білімінің жекелеген мәселелеріне
арналған Р.Сыздықова, С.Исаев, Т.Қордабаев, Ә.Құрышжанов, Н.Уәлиев т.б.
ғалымдар еңбектерінде талданды. Ғалымның еңбектерінің мәнділігі, құндылығы
туралы Ә.Қайдар, А.Хасенова, Ш.Сарыбаев, С.Омарбеков т.б. ғалымдар мен
кейінгі буын ғалымдар А.Омарова, Г.Әмірованың зерттеу еңбектеріндегі
пікірлерін атауға болады.
Дегенмен Ы.Маманов еңбектері тіл білім тұрғысынан жеткілікті түрде
зерттеліп, өз бағасын толық алған жоқ. Бұған қарамастан ғалым жөнінде
білдірілген Қ.Есенов пен М.Томанов, М.Серғалиевтің 1963, 1967 жылдары
Қазақстан мұғалімі газетіне берген мақалаларындағы жылы лебіздері мен
Н.Уәлиұлының Көрнекті ғалым Ы.Е.Мамановтың ғылыми концепциялары туралы
(А., 2007) атты ғылыми мақаласын айтар едік [2, 7-14 бб.].
Доцент Ы.Е.Мамановтың қаламынан туған ірілі-уақты мақалалары,
тезистері, көлемді еңбектерінің саны 70-тен асады. Көзі тірісінде жарық
көрген еңбектерінен басқа ғалымның ҚР ҒА Тіл білімі институты
қызметкерлерінің қолға алуымен 2007 жылы Ы.Маманов. Қазақ тіл білімінің
мәселелері атты шығармалар жинағы жарық көргенін ерекше атап өткен жөн.
Ы.Е.Маманов – қазақ тіл білімінің әр саласына қалам тартқан ғалым.
Қазақ тіл білімінің мәселелеріне байланысты ғылыми еңбектерде,
монографияларда, шолу іспетті мақалаларда ғалымның құнды пікірлері
ескеріліп, талданған. 2002-ші жылғы Қазақ грамматикасының морфология
бөлімінде Ы.Мамановтың кейбір ғылыми тұжырымдары, пайымдаулары негізге
алынған. Дегенмен оның морфологияға қатысты концепциялары қазіргі ғылыми
таным тұрғысынан жан-жақты, жүйелі түрде қарастырылып, арнайы зерттеу
объектісі болған емес.
Ы.Е.Мамановтың зерттеушілік жұмысының арқауын қазақ тіліндегі етістік
мәселесі, оның категориялық ерекшеліктері, грамматикалық сипаттары
айқындайды. Қазақ тілінің табиғатына, жалғамалылығына жіті көңіл аудара
отырып, салыстырмалы түрде орыс грамматикасымен байланыста қарастырады.
Жалпы тіл білімінің жетістіктерін кеңінен пайдаланады. Тіл дамуының ішкі
заңдылықтарын, ішкі және сыртқы факторлар мен себептерді анық ашып
көрсетеді. Кешенді әдістер арқылы материалдарды жинап, өңдеп, топтап және
соның негізінде теориялық қорытындылар жасайды.
Типология тілдік жүйенің әртүрлі деңгейде бірігу белгілерінің белгілі
типтері мен типтік құбылыстар дамуыны анықтайтыны белгілі. Әртүрлі
тілдердегі тілдік белгілердің тоғысуы барлық немесе көптеген тілдерге
сәйкес келетін кейбір жалпы заңдылықтардың (құрылымдық белгі, заң,
ерекшелік, тенденция) дамуына әкеледі. Бұл заңдылықтарды тіл білімінде
тілдік универсалдар деп атау қабылданған. Орыс, ұйғыр тілдерінің
материалдарына сүйенген ғалым қазақ тілін басқа тілдермен салыстыра,
салғастыра қарайды, нәтижесінде қазақ тіл білімінің ғылыми негізін қалауға
ат салысады. Кез келген тілді өзіндік табиғатына сәйкес зерттеу үшін
тілдерді салыстыруда, салғастыруда жүйесі бір тілдер мен жүйесі басқа
тілдердің материалдарын өзінің ретімен, орынды пайдаланғанды ұсынады:
“Жүйесі басқа тілдердің грамматикалық құбылыстарының жүйелі тәртібін,
заңдарын басшылыққа алып, сол заңдарды екінші бір тілге күштеп ендіру- тіл
біліміне үлкен қиянат”, – деп жазады [3].
Зерттеудің өзектілігі Ы.Е.Маманов жоғары оқу орындарында дәріс берген
тілші-ғалым. Бүгінгі таңда ғалымның көзін көрген, дәріс алған шәкірттерінің
дені - тіл мамандары, көпшілігі ғылым докторлары. Олар Ы.Мамановты өз
мамандығын терең меңгерген білгір ғалым болғандығын айтып, үнемі үлкен
құрметпен еске алып, морфология саласы бойынша ғалымның сол кезде айтатын
құнды пікірлері мен ғылыми тұжырымдарының қазіргі тіл білімінің жаңа
бағыттарымен, өзекті мәселелерімен сабақтас келетініне ерекше назар
аударады. Алайда қазақ морфологиясы бойынша кейінгі жас зерттеушілер
еңбектерінде ғалым еңбектерінің мүлде аталмайтындығын да атап айту керек.
Бұл ғалымның зерттеу еңбектерінің жоғары оқу орындарына арналған оқу құралы
ретінде жазылмауынан болса керек. Морфология бойынша жоғары оқу орындарына
арналған оқу құралы А.Ысқақовтың авторлығымен шығып, ол бірнеше рет қайта
өңделіп, күні бүгінге дейін осы оқулықпен оқытылуда. Ы.Мамановтың ғылыми
зерттеулерін осы сала бойынша ізденгендер болмаса, көпшілік біле бермейді.
А.Ысқақовтың авторлығымен жарық көрген “Қазіргі қазақ тілі” еңбегінің
морфологиялық зерттеулердің көш басында тұратын оқулық екендігінде дау жоқ.
Онда сөздің морфологиялық құрылымынан бастап, қосымшалар, олардың жіктелуі,
сөз таптары, морфологиялық категориялар т.б. негізгі мәселелердің барлығы
қамтылған. Бірақ ғылымның жекелеген мәселелерін зерттеу кезінде бұл
оқулықта айтылған тұжырым, қағидалардың қайта қарауды, тереңірек зерттеуді
қажет ететін тұстары баршылық екендігін қазіргі қазақ тіл білімінің барысы
байқатып отыр.
Ы.Е.Маманов еңбектерінде осы аталған “Қазіргі қазақ тілі” оқулығында
айтылған мәселелерге қарама-қайшы келетін немесе одан өзгеше сипаттамалар
берілген пікірлер кездеседі. Ғалым тіл ғылымының қай саласына болмасын,
өзіндік ой-пікірімен келіп, ғылымда әбден қалыптасқан, даусыз мәселелерді
қайталамай, үнемі мәселе етіп қоятындай тілдік фактілерге ерекше назар
аударып отырады. Қазақ тіліндегі қосымшаларды тілдік материалға сәйкес
бөліп қарауы, әлі де әртүрлі пікір қалыптастыруға негіз болып жүрген
аффикстерге және етістіктің грамматикалық топтарына байланысты құнды
пікірлері қазақ тіл білімінің нәтижелері негізінде жасалатын қазіргі қазақ
тілінің функционалды грамматикасын қалыптастыруға қосылатын құнды көзқарас,
тұжырымдары деп санаймыз. Осы айтылғандар зерттеу нысанына алынып отырған
тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Зерттеу нысаны – Ы.Е.Мамановтың қазақ тілі морфологиясының өзекті
мәселелеріне қатысты іргелі зерттеулері, пікірлері мен ізденістері.
Зерттеу жұмысының мақсаттары мен міндеттері Жұмыстың мақсаты –
Ы.Е.Мамановтың ғылыми танымы мен өзіндік көзқарастарын ғалымға дейінгі және
қазіргі таңдағы ғылыми ой-пікірлермен салыстыра отырып, түркітану
іліміндегі, оның ішінде қазақ тіл біліміндегі орнын анықтау, ғылыми
мұрасына лайықты бағасын беру. Бұл мақсатқа жету үшін ғалым мұрасындағы
төмендегі мәселелердің шешімін бағалау міндеттері қойылды:
- ғалым зерттеулеріндегі етістік тұлғаларының лексика-грамматикалық
қызметтеріне сәйкес жіктелуі (негізгі және функциялық етістіктер);
- қосымшалардың қызметіне орай топтастырылуы;
- қазақ тіліндегі негізгі және қосымшалы түбір етістіктердің қызметі,
функционалдық деңгейде түбір және модификациялы етістіктерге ажыратылуы;
- Ы.Е.Маманов еңбектеріндегі етістіктің грамматикалық сипатына қатысты
тұжырымдарының ғылыми-теориялық деңгейін қазіргі тіл білімі тұрғысынан
анықтау;
- әдеби тіл мен оның нормалары туралы, қазақ тілінің терминдері
жөніндегі пікірлерінің мәнін ашу.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы:
- қазақ морфологиясы жөніндегі ілімдердің кеңестік кезеңіндегі
қалыптасуы мен даму жолдары сараланады;
- Ы.Е.Маманов зерттеулеріндегі концептуалды тұжырымдар өзге де
морфолог-зерттеушілердің ой-пікірлерімен салыстырылып, ғалымның ұстанған
бағыты, концепциясының ғылыми негіздері ашылып көрсетіледі;
- қазақ тіл білімінде қазақ тілі морфологиясының күрделі
проблемаларының зерттелу барысына ғылыми шолу жасалып, Ы.Мамановта ол
мәселелердің қандай шешім тапқаны анықталады;
- Ы.Мамановтың қазақ тілі морфологиясын ғылыми пән ретінде дамытудағы
қосқан үлесі, жаңалығы, орны, мақсаты анықталып, соның нәтижесінде ғалымның
ғылыми лингвистикалық мұраларының құндылығы айқындалады.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы Жалпы тіл білімі
жекелеген тілдерді зерттеудің негізінде дамиды. Жеккелеген тіл білімі
өкілдерінің зерттеулері ұлттық тіл ғылымының тарихындағы теориялық бағыттар
мен мектептердің, оның көрнекті өкілдерінің алатын орны мен рөлін анықтауда
ерекше маңызды болып табылады. Қазақ тіл білімінде Ы.Е.Маманов сынды
ғалымдардың теориялық көзқарастарын, ой-тұжырымдарын, ұстанған бағыттарын
арнайы зерттеу сол ғылым саласының қалыптасу, даму тарихын қазіргі тіл
білімінің жетістіктері және жаңа салаларымен сабақтастығын теориялық
тұрғыдан пайымдауға жол ашады.
Зерттеуде алынған нәтижелер және зерттеу материалдары оқулықтар мен
оқу құралдарын жасауда, морфология пәні, функционалды грамматика бойынша
лекциялар курсында кеңінен қолданылады. Жұмыстың кейбір деректері ғалымның
еңбектері туралы энциклопедияларда, қазақ тілі бойынша анықтағыштарда
қолданылады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар
- көрнекті ғалымның лингвистикалық мұрасын зерттеу, бағалау, қазіргі
тіл білімінің дамуындағы орнын көрсету ғылымның тарихы үшін аса маңызды
мәселе болып табылады;
- қазақ тіл білімін дамытуға үлес қосқан айтулы ғалымның ой-пікірін
саралап, олардың теориялық негіздерін көрсету тілді зерттеуді жетілдіру
үшін аса қажет;
- қандай лингвистикалық мектеппен байланысын, қандай ғылыми-теориялық
бағыттарға сүйенгенін, қандай тәсілдер қолданғанын анықтаудың тілдің
өзіндік табиғатына байланысты ерекшеліктерін зерттеуде маңызы зор;
- тіл ғылымы жетістіктерін қаншалықты пайдалана алғанын көрсету;
- қандай ғылыми әдістерді қолданғанын, тілдің дамуына әсер ететін ішкі
және сыртқы факторлардың өзара байланысын көрсете алғанын саралаудың мәні
аса зор. Туыстас тілдердің, жүйесі туыс емес тілдердің деректерін салыстыру
арқылы ғалымның қол жеткен нәтижелерін көрсету аса қажет.
Зерттеудің дереккөздері Жұмысты жазу барысында Ы.Е.Мамановтың
морфологияға қатысты жарық көрген монографиясы, оқулықтары, ғылыми
мақалалары мен жасаған баяндамалары, лекциялар курсы, зерттеу нысанына
қатысты баспа бетін көрген негізгі ғылыми әдебиеттер, А.Байтұрсынұлы,
Қ.Кемеңгерұлы, А.Ысқақов, К.Аханов, А.Қалыбаева, Н.Оралбаева, Ә.Қайдар,
Р.Сыздықова т.б. зерттеулері, сондай-ақ ғалымның пікірлеріне талдау жасап,
оның теориялық тұжырымдарын дамытқан С.Исаевтың еңбектері жұмысқа теориялық
және методологиялық негіз ретінде пайдаланылды.
Зерттеу әдістері Жұмысты жазу барысында сипаттама, талдау, жүйелеу,
жинақтау, тарихи-салыстырмалы, статистикалық, қорыту әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының тақылануы мен жариялануы Зерттеу жұмысының негізгі
мазмұны мен нәтижелері төмендегідей халықаралық және республикалық ғылыми
конференцияларда баяндалды:
Құдайберген Жұбанов және қазақ тіл білімі атты республикалық ғылыми-
теориялық конференция (Алматы, 1999), Көлік-коммуникация кешеніндегі
техникалық терминдердің қазіргі жағдайы және аударма мәселелері атты
ғылыми-практикалық конференция (Алматы, 2005), Современные технологии и
практика преподавания языка и литературы атты халықаралық ғылыми-
практикалық конференция (Алматы, 2005). ҚР БҒМ А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл
білімі институты жанындағы Лингвистикалық жұма ғылыми-әдістемелік
семинарында баяндама жасалып, республикалық ғылыми басылымдарда 9 мақала
жарық көрді.
Зерттеу жұмысының құрылымы Диссертация кіріспе, екі бөлім,
қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілді.
1 Ы.Е. МАМАНОВ ЗЕРТТЕУЛЕРІНІҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Сөздің морфологиялық құрылымы.
Адам санасында түйінделген ұғымдар сөзбен белгіленгенімен, органикалық
бірлікте емес. Сол себептен әр халықтың тілі әрбасқа. Әр тіл өзінің ішкі
дамуына сәйкес әр алуан өзгеріске түсіп, тілдің грамматикалық құрылысы
қалыптасады. Сөздердің грамматикалық құрылымын қарастырғанымызда, алдымен,
“сөз” дегеніміз не және ол қандай тұлғаларға бөлінеді деген мәселеге
тоқталмақпыз. Бұл жөнінде көптеген еңбектерде жазылып, ғалымдар арасында
әртүрлі пікірлер айтылып жүр. Сөзге анықтама берудің әртүрлілігі қай
ғалымның қандай тілді зерттеп, қай тұрғыдан айтқан пікіріне байланысты
әртүрлі болып келе береді. Сол сияқты түркі тілдерін зерттеуші мамандар
тарапынан сөзге берілген анықтамалардың ішінде де айырмашылықтар кездесіп
отырады. Мысалы, Н.А.Баскаков: “Сөз дегеніміз – морфеманың бірлігі мен
системасының көрінісі, ол морфеманың лексикалық және грамматикалық қасиетін
көрсетеді” – дейді [4]. Э.В.Севортян мынадай анықтама береді: “Сөз деп
тілдің лексика-грамматикалық және семантикалық дербестігі бар ұқсас
единицасын айтамыз” [5].
Белгілі қазақ ғалымы Н.Сауранбаев: “Сөйлемдегі ойдың бөлшегі болатын
белгілі ұғымның дыбыстық көрінісін сөз дейміз” - деп, сөзді сөйлемдегі
белгілі бір ой бөлшегінің дыбыстық көрінісі ретінде таниды [6].
ХІV ғасырдағы жазба ескерткіштер тілін зерттеген ғалым А.Ибатов сөзді
айқындап, оған анықтама беруде сөздердің тек жеке, дара түрі ғана емес,
сонымен бірге оның күрделі түрі де мұқият ескерілгенін жөн санайды. Өйткені
сөз шегін анықтап ажыратуда қиыншылық тудырып, көп кедергіні көлденең
тартатын осы күрделі сөздердің өзіндік қасиеті екен. Яғни, олар әрбір
дербес айтылған, кем дегенде екі лексикалық единицадан, екі сөзден құралған
сөздер, ерекше түр-тұрпаттағы сөздер болады да, дара сөздерге берілген
анықтама түсініктен мүлде басқаша ұғым тудырады. Сондықтан сөз жеке дара
күйінде бола ма, жоқ күрделі түрінде бола ма – бәрібір, оның өзіне тән
тұтас бір мағынасы және тұтас бір бүтін тұлға, түр-тұрпаты болу керек деп
санайды. Олардың төмендегідей жүйелік сипаттарын ұсынады: “Сөз, ең алдымен,
адамның сезімі арқылы қабылданған заттар мен солардың әр алуан
қасиеттерінің, сапаларының, әрекеттерінің бейнесі”, белгілі бір ұғым
атауларының “дыбыстық комплексі”, “шындықтың элементі” ретінде танылады.
Одан әрі осы бейне мен дыбыстық комплекс, мейлі ол “сөйлемнің ең шек
минимумы” бола ма немесе “синтаксистің (сөйлеудің) минимальді (мәнді)
единицасы”, “сөйлеудің дербес және бір бүтін элементі” бола ма, жоқ “өз
бойына фонетикалық, семантикалық және грамматикалық белгілерді біріктіре
алатын единица” бола ма - бәрібір, тілдік единица ретінде танылып, тілдің
лексикалық құрамына енеді. Сол сияқты, ол “тілдің ең қысқа (уақ) единицасы”
бола ма, жоқ “морфема бірлігі бола ма” – бәрібір, онда да тілдік единица
болып табылады. Олай болса, сөз тілдік единица, тілдің лексикалық құрамының
элементі ретінде белгілі бір лексикалық мағына мен грамматикалық сипатқа
(морфологиялық түр-тұрпат пен синтаксистік қызметке) ие болады. Ал сөздің
жеке-дара түрімен қатар кем дегенде екі сөзден құралатын күрделі түрі де
болуына байланысты, ол сөз мағыналық тұтастық пен грамматикалық
(морфологиялық және синтаксистік) тұтастықта айтылатын тілдік единица
түрінде танылады [7, 20-21 бб.].
Сонымен, А.Ибатовтың сипаттауынша, сөз лексикалық, морфологиялық және
синтаксистік тұтастықта (цельность) айтылатын тілдің лексика-грамматикалық
единицасы. Өз зерттеуінде сөз контексте қандай формада қолданылса, сол
күйінде “сөз” болып алынады. Сондықтан “сөздің құрамы”, “сөздің құрылымы”
деген терминді сөздің тек қана лексика-грамматикалық бөлігі (түбір мен
негіз тұлғасы) емес, сонымен бірге оның грамматикалық бөліктерін де түгел
қамтитын сөзформа (словоформа) ретінде алады.
Ал А.Ысқақовта әр кезде жарық көрген еңбектерінде әртүрлі анықтама
беріледі: “Сөздер адамның сезімі арқылы қабылданған заттардың, олардың әр
алуан қасиеттерінің, сапаларының, әрекеттерінің бейнесі [8]; “Белгілі бір
ұғымның атауы (белгісі я таңбасы) ретінде қолданылатын дыбыстық комплексті
сөз дейміз” [9]. Бұл анықтамаларда сөз жеке алынады да, заттар мен қасиет,
сапа, әрекет бейнесі екені немесе белгілі бір ұғым атауының дыбыстық
комплексі екені айтылады. Ғалымның бұлардан кейінгі еңбегінде былайша
түсіндіріледі: “Түбір морфема өздігінен жеке тұрып, семантикалық жағынан
да, қызметі жағынан да дербес сөз бола алады. Мұндай жағдайда түбір
морфеманың мағынасы мен сөздің мағынасы бірдей болып шыға береді. Мысалы,
бас, тіл, жол, кел, жүр морфемаларын алсақ, олардың әрқайсысы әрі түбір
морфема, әрі сөз болады [10]. А.Ысқақаовтың соңғы шыққан оқулығында да осы
анықтама қайталанады [11, 24 б.].
А.Ибатовтың кітабында да А.Ысқақовтың осы көзқарасымен сай келетін
анықтама берілген: “Негізгі түбір морфема сөздің әрі қарай бөлшектеуге
келмейтін түпкі негізі деп саналады да, ол сөздің негізгі лексикалық
мағынасын білдіреді. Сондықтан негізгі морфема сөздің құрамы мен
мағынасының негізгі ұйытқысы болып танылады. Негізгі морфема – мағынасы
жағынан да, қызметі жағынан де дербес қолданыла беретін тұлға, морфема...”
[7, 36 б.].
Тілші-ғалым Ы.Мамановтың сөз, морфема туралы пікірі жоғарыда айтылған
анықтамалардан басқаша. “Қазіргі қазақ тілі” еңбегі мен “Сөз, морфема,
қосымша туралы түсінік” атты мақаласында түбір сөз бен түбір морфеманың
өзіндік айырмашылықтарын ғылыми негізде сипаттап көрсетеді [3, 18-20 бб;
12, 6-8 бб.].
Белгілі лингвист ғалымдардың “морфема тілде дербес қолданылмайтын, тек
сөз құрамында қолданылатын сөз бөлігі” дейтін анықтаманың барлық тілге
бірдей ортақ қағида екендігін дәлелдейді. Морфемаға байланысты берілген
белгілі орыс тіл білімін зерттеуші ғалымдардың пікірлерін Ы.Е.Мамановтың
ізімен қарастырғанда, былай болып келеді: “Тілде морфемалар дербес
қолданылмайды, тек сөз құрамында қолданылады” [13]; “Сөз бен морфеманың
басты айырмашылығы – сөз құрамында дербес, еркін қолданылады, ал морфемалар
сөз құрамында өзінің орнын сақтайды [14].
Орыс тілі – флектив (жүйелі) тіл, ал қазақ тілі – аглютинативтік
(жалғамалы) тіл. Орыс тілінің сөздік құрамына енетін атауыш сөздер лексика-
грамматикалық формалар (словоформа), яғни орыс тіліндегі сөздер түбір сөз
және сөздің грамматикалық формалары деп екі топқа бөлінбейді.
Ы.Е.Мамановтың көрсетуінше, қазақ тіліндегі негізгі түбір сөздерді, орыс
тілінің үлгісімен механикалық түрде, морфемаға жатқызу дұрыс емес. Орыс
тілінде түбір сөз (корень) дербес сөз емес, ол - “сөз мұқылы” ғана. Орыс
тілінде сөз бөлшектеріне бөлінбейтін мужской род формасындағы зат есімдер
ғана. Олар грамматикалық формалармен түрленгенде, қазақ тіліндегі түбір
сөздер тәрізді өзінің бастапқы қалпын сақтайды. Бірақ бұлар зат есімнің
мужской родын білдіретін грамматикалық форма болып саналады. Ал, қазақ
тіліндегі түбір сөздер грамматикалық форма емес, олар сөз таптарының форма
тудырушы қосымшаларымен түрленгенде ғана грамматикалық формаға енеді [3, 8
б.]. Мысалы, орыс тіліндегі соображать, сообразительность, сообразить;
сообща, сообщать, сообщить, сообщник; знаменатель, знаменательный,
знаменитость деген сөздердегі түбірлер - сообраз, сообщ, знаменді қазақ
тіліндегі түбір сөздермен салыстыруға болмайды. Өйткені, Ы.Е.Мамановтың
дәлелдегеніндей, орыс тіліндегі сөздер грамматикалық формаға енгенде ғана
толық мағыналы дербес сөз болып, сол тілдің сөздік құрамына ене алады.
Қазақ тілінің сөздік құрамы жеке түбір сөздерден тұрады. “Яғни, қазақ
тіліндегі әрбір түбір сөз - өз алдына толық мағыналы дербес сөз, лексикалық
бүтін. Сөздің грамматикалық формасы түбір сөзге форма тудырушы қосымша
жалғану арқылы жасалады. Ал грамматикалық формадағы сөздердің лексикалық
мағынасын түбір сөз білдірсе, оның грамматикалық формасын форма тудырушы
қосымша белгілейді де, бұлардың ара-жігі айқын көрініп тұрады [3, 7б.].
Сонымен, Ы.Маманов пікірлерін басшылыққа ала отырып, сөз, морфема туралы
мынадай тұжырым жасауға болады:
- қазақ тіліндегі түбір сөзге берілген анықтама орыс тіліндегі түбір
сөзге берілетін анықтамамен сәйкес келмейді,
- қазақ тіліндегі түбір сөз (кейбір көнеленген, өлі түбірлерді
қоспағанда) лексикалық бүтін болса, орыс тіліндегі түбір сөз лексика-
грамматикалық бүтін;
- қазақ тіліндегі түбір сөз морфема емес, ол туынды, біріккен, қосарлы
сөздер қатарында тілдің сөздік құрамына және екі тілдік сөздікке енетін
негізгі атауыш сөздер;
- белгілі лингвистердің “морфема тілде дербес қолданылмайтын, тек сөз
құрамында қолданылатын сөз бөлігі” деген анықтама барлық тілге бірдей ортақ
қағида екені ескерілуі қажет.
Қазіргі қазақ тілінің жүйелі түрде қалыптасқан алуан түрлі грамматикалық
формаларының әрқайсысы өз алдына грамматикалық мағына білдіреді. Қазақ
тілінде сөз құрамындағы әрбір грамматикалық көрсеткіштің орын тәртібі мен
білдіретін мағынасы жүйелі түрде қалыптасқан. Олардың (форма тудырушы
қосымшалардың) орын тәртібі тұрақты болумен бірге, білдіретін мағыналары да
ашық, айқын көрініп тұрады.
Ы.Е.Маманов: “Түркі тілдерінде, ауызекі сөйлеу тілінде болсын, толық
мағыналы сөздер екі-ақ түрде қолданылады. Бірі – лексикалық бүтінге жататын
түбір сөз күйінде, екіншісі – бір сөз табына тән грамматикалық формалар”, -
деп көрсетеді де, осыған орай барлық қосымшалар да, негізінен екі-ақ түрлі
қызмет атқаратындығын (бірі – сөз тудыру, екіншісі – сөздің грамматикалық
формасын тудыру) дәлелдейді [3, 50-51 бб.]. Осыған байланысты сөз тудырушы
және форма тудырушы қосымшалардың ара-жігін анықтайтын мысалдар келтірсек:
түн, түндік, түнемел; бала, балапан, балалық сөздері түн және бала
сөздеріне сөз тудырушы жұрнақтар жалғану арқылы жасалған туынды сөздер.
Бұлардың сөздік мағыналары түн, бала сөздерімен байланысты, бірақ әрқайсысы
дербес лексикалық бүтіндер. Ал форма тудырушы (сөз түрлендіруші) жұрнақ
арқылы жасалған айт, айтса, айтатын; ақ, ағырақ, ақтау туынды сөздер емес.
Айт, ақ сөздерінің әртүрлі грамматикалық формалары. Ендеше, Ы.Мамановтың
дәлелдегеніндей, форма тудырушы (сөз түрлендіруші) жұрнақтар мен
жалғаулардың грамматикалық қызметі бір, екеуі де белгілі сөз табының
грамматикалық формаларын тудыратын қосымшалар. Яғни, қазақ тілі
оқулықтарында қосымшаларды қызметіне қарай топтастыру принципі де ана
тілінің тілдік материалы негізінде емес, орыс тілі грамматикасының
үлгісімен топтастырылған. Ы.Е.Маманов 1944 жылғы грамматикалары да, одан
кейінгі қазақ тілінің грамматикалары да бірдей үлгіде жазылғандығын
көрсетеді [15-17].
Тілші-ғалымдар форма тудырушы жұрнақтар мен жалғауларға төмендегідей
анықтамалар берген: “Жұрнақ түбір морфемадан сөз немесе сөздің формасын
тудырып, деривациялық мағынаны білдірсе, жалғау сөз бен сөзді
байланыстырып, реляциялық мағынаны білдіреді. Жалғаудың қолданылу өрісі мен
шеңбері жұрнаққа қарағанда анағұрлым кең болады. Жұрнақ түбірге жымдаса
кірігіп, одан жасалған туынды сөзде тұтастық қасиет сақталынады, жалғау
сөздің түбіріне немесе негізіне кірігіп кетпей, жай ғана селбесіп,
қосақталған қалыпта тұрады. Жұрнақтарға қарағанда, жалғаулардың сөздің
түбіріне мағыналық жақтан кірігуі және онымен байланысы әлдеқайда солғын,
әлсіз болады” [17, 288 б.].
Жеке сөздердің түбіріне жалғанып бірде жаңа мағыналы сөз, бірде
жалғанған сөздердің формасын ғана өзгертетін сөз бөлшегін жұрнақ дейміз”.
“Жалғау – жалғанған сөзін екінші бір сөзбен қарым-қатынасқа түсіріп, оларды
өзара байланыстырып, жалғастырып және жалғанған сөзіне азын-аулақ үстеме
мағына беріп тұратын грамматикалық тұлға” [18, 52-54 бб.].
Бұл анықтамалардан байқағанымыздай, форма тудырушы қосымшалар мен
жалғауларға берілген түсініктемелер әлі де жеткіліксіз бе деген ойға
қаламыз. Осы арада Ы.Е.Мамановтың грамматикалық форма тудырушы қосымшаларға
берген критерийлерін келтіруді жөн көрдік:
- жалғанған сөзінің лексикалық мағынасын өзгертпейді, грамматикалық
формасын тудырады. Әр грамматикалық форма белгілі грамматикалық мағына
білдіреді;
- грамматикалық форма тудырушы қосымша бірнеше сөз табына не тұтас бір
сөз табына, не бір сөз табының белгілі бір тобына талғаусыз түрде жалғанып,
грамматикалық абстракция жасайды;
- грамматикалық форма тудырушы қосымша жалғану арқылы жасалған
грамматикалық форма тілдің сөздік құрамына және екі тілдік сөздікке
енбейді, олар тек сөйлемде ғана қолданылады. Грамматикалық формалар белгілі
бір сөз табына тән болады...” [12].
Грамматикалық құбылыстар жөнінде пікір алалығы түркі тілін зерттеушілер
арасында жиі кездеседі. Сол себепті, Ы.Е.Мамановтың анықтағанындай,
зерттеуші авторлардың алдында тұрған басты міндет – морфологияға қатысты ең
маңызды екі мәселенің басын ашып алу қажет сияқты. Оның біріншісі, қазақ
тіліндегі қосымшаларды орыс тілінің үлгісімен, сөз түрлендіруші
(словоизменение), сөз тудырушы (словообразование) және форма тудырушы
(формообразование) деп үшке бөліп қарастыру керек пе, жоқ әлде оларды жаңа
мағыналы сөз тудыру және сөздің грамматикалық формасын тудыру қызметіне
сәйкес, сөз тудырушы және форма тудырушы деп екі топқа бөліп қарастыру
керек пе?
Қазақ тілінің тілдік материалы екінші принципті қуаттайды. Сөйлемде
грамматикалық формалармен түрленетін толық мағыналы атауыш сөздер (зат
есім, сын есім, сан есім, етістік) тек қана екі түрде: не түбір сөз
түрінде, не грамматикалық формада қолданылады. Былайша айтқанда, қазақ
тіліндегі қосымша жалғанған сөздер не тілдің сөздік құрамына енетін туынды
түбір сөз (лексикалық бүтін), не белгілі бір сөз табына тән грамматикалық
форма болып қалыптасады. Бұл тілде не туынды түбір сөзге, не грамматикалық
формаға жатпайтын, екеуінің аралық категориясы болып саналатын сөздер жоқ
және ондай аралық категорияны білдіру үшін жүйелі түрде қолданылатын арнайы
қосымшалар да жоқ. Олай болса, қазақ тіліндегі қосымшаларды тілдік
материалға сәйкес, сөз тудырушы және форма тудырушы деп екі топқа бөліп
қарау арқылы ғана сөздің морфологиялық құрылымын лингвистикалық тұрғыдан
дұрыс тануға болады [3, 48 б.]. Біз де осы принципті қолдаймыз және қазақ
тілі мамандары ескереді деген ойдамыз.
1.2 Қос қызметті аффикстер
Қазақ тілі аглютинативті тілдер тобына жатады. Сонымен байланысты
сөзжасам және сөзтүрленім қызметін көбінесе қосымшалар атқарады. Қосымша
термині алғашқы грамматикаларда “приставка”, “послелог”, “частица” делініп
түрліше аталды. “Қосымша” терминін алғаш қазақ тіліне енгізген белгілі
ғалым А.Байтұрсынұлы жалғанған сөзінің тұлғасын ғана өзгертіп, мағынасын
өзгерпейтіндерді жалғау, ал жалғанған сөзінің тұлғасын да, мағынасын да
өзгертетіндерді жұрнақ деп атаған [19, 182 б.]. Қ.Жұбанов болса, жұрнақ
терминінің орнына “үстеу” терминін қолдануды ұсынған [20, 234 б.].
Ғалымдар қосымшаларды жұрнақ пен жалғауға олардың сөзжасаушылық және сөз
түрлендірушілік қызметтеріне қарай бөледі. Мұндай классификация белгілі
түркітанушы ғалымдар еңбектерінде де жалғасын тапқан. Н.А.Баскаков
аффикстерді сөз тудырушы және сөз түрлендіруші деп бөліп, сөз түрлендіруші
аффикстерге жалғауларды жатқызады. Ал сөз тудырушы аффикстерді лексика-
грамматикалық аффикстер және функционалды-грамматикалық аффикстер деп
бөледі [21, 204 б.]. Бұл классификация, біздіңше, таза орыс тілінің
“суффикс”, “окончание” терминдерінің ізімен алынған.
Қазақ тілінде жазылған грамматикаларда қосымшалар сөз тудырушы, форма
тудырушы, сөз түрлендіруші болып бірде үш топқа бөлінсе, кейбір еңбектерде
сөз тудырушы және форма тудырушы болып екіге жіктеледі. Бұл соңғы
классификация Ы.Маманов еңбегінде нақты шешімін тапқан. Қазақ тілінде
Ы.Мамановтан басқа ғалымдар еңбектерінде қосымшалар көбінесе үшке жіктеліп
қарастырылған болатын. Олар: сөз тудырушы; форма тудырушы; сөз
түрлендіруші. Мұнда сөз түрлендіруші дегені – жалғау; форма тудырушылар –
жұрнақтар болып табылады. Біздіңше, бұл үлгі орыс тілінің “словообразование
– формообразование – словоизменение” деген жіктемесіне сәйкес жасалған.
Орыс тілінде “окончание” – словоизменение деп алынғандықтан, қазақ тілінде
де осыған сәйкес жалғауларды – сөз түрлендіруші деп атау орын алған. Ғалым:
“Әрине, септік, тәуелдік, көптік, жіктік формаларының тілде алатын орны,
қолдану өресі етістіктің есімше, көсемше, рай формалары мен сын есімнің
шырай формаларына қарағанда әлдеқайда күрделі. Бірақ бәрінің де атқаратын
қызметі – сөздің грамматикалық формасын тудыру. Сондықтан бұларды жалғау
(словоизменение) және форма тудырушы (формообразование) деп екі топқа
бөлмей, грамматикалық форма тудырушы қосымшалар деп, біріктіріп қарау дұрыс
болар еді” [3, 51 б.]. Ы.Мамановтың пікіріне сүйенетін болсақ, қазақ
тілінде сөздер не түбір сөз күйінде танылады, не сөздің грамматикалық
формасы болады. Осыған сәйкес қосымшалар да түбір сөздерге жалғанып, не
жаңа сөз жасайды не сөздің грамматикалық формасын тудырады. Сондықтан қазақ
тіліндегі сөздерді сөзжасамдық бірліктер және сөзжасамдық емес бірліктер
деп екі салаға бөліп қарастыру қажет деп санаймыз. Өйткені форма жасайтын
қосымшалар да жаңа сөз тудырмайды, сөз түрлендіретін қосымшалар да жаңа сөз
жасамайды. Олай болса, бұл екі топты біріктіріп қарастыру туралы ғалым
ұсынысы құптарлық жағдай. Түркологияда қосымшаларды осылайша екі топ етіп
жіктеу А.Н.Кононов еңбектерінен басталады. А.Н.Кононов өзбек тілінің
грамматикасында қосымшаларды сөз тудырушы аффикстер және форма тудырушы
аффикстер деп жіктейді [22]. Сондай-ақ татар тілінің грамматикасында
Д.Г.Тумашева мен өзбек тілінде С.Усманов бұрынғы форма тудырушы қосымшалар
мен сөз түрлендіруші (жалғау) қосымшалардың ұқсастығын, екеуінің де
лексикалық единица жасамай, сөйлеу процесінде ғана қолданылатын тұлғалар
екендігін, оларды біріктіріп қарастырудың ұтымдылығын баса көрсетеді [23],
[24]. Қазақ тіл білімінде А.Ысқақов [11], Т.Аханов [25], А.Қалыбаева
(жұрнақ, жұрнақша, жалғау) [26] т.б. ғалымдар еңбектерінде, 1967 жылы жарық
көрген академиялық “Қазақ тілі грамматикасында” [27] т.б. сол сияқты қазақ
тілі морфологиясы бойынша жазылған еңбектерде қосымшалар үш топқа жіктеліп
берілген. Біз Ы.Е.Мамановтың қосымшаларды, ең алдымен, не сөз жасайтын
қосымшалар не форма ғана жасайтын қосымшалар деп жіктеу қажет деген
пікіріне қосыламыз.
Кейін Ы.Маманов теориясын дамытқан ғалым С.Исаев еңбегінде қосымшаларды
осы үлгіде жіктеуде өзгешелік кездеседі. Ол сөзжасам қосымшаларының бір
тармағы етіп – функциялық қосымшалар деген бөлікті қосады. Бұл қосымшалар –
-дай, -дей, -ша, -ше, -сыз, -сіз, -ғы, -гі қосымшалары. Ғалым бұл
қосымшаларды жаңа сөз де тудырмайтын, форма да тудырмайтын, контексте ғана
өмір сүретін сөзжасам қосымшаларының ерекше қолданысы деп атайды [28, 226
б.].
Жоғарыда аталған қосымшалар қазақ тілі грамматикаларында көбінесе сөз
тудырушы қосымшаларға жатқызылды. Ал түркітануда бұл қосымшалар туралы
әртүрлі пікір бар. Мысалы, осы қосымшалардың тілдік табиғатын алғаш сөз
еткен татар ғалымы В.М.Насилов оларды “аффиксы включение” терминімен атап,
қосымшалардың екі жігіне үшінші топ етіп қосады [29, 36 с.]. Татар ғалымы
Ф.А.Ганиев -лық, -лік, -сыз, -сіз қосымшаларын “жартылай функционалды”
суффикстер деп атайды. Ғалым бұл қосымшаларды екі тұрғыдан да қарауға
болады деп көрсетеді. “В научно-описательных грамматиках каждый
полуфункциональный суффикс рассматривается в полном объеме. Между тем они
должны быть охарактеризованы с двух точек зрения грамматики и с точки
зрения лексических и грамматических значений этих суффиксов” [30, 53 с.].
Куман тілдерінің зерттеушісі М.А.Хабичев -сыз, -сіз, -лы, -лі, -лық, -лік
қосымшаларын “синкретикалық аффикстер” деп атап, оларды сөз де, форма да
тудыратын, яғни екі функция орындайтын аффикстер деп көрсетеді. “Часть
аффиксов выполняет синкретическую, т. е. слово и формообразующую роль” [31,
36б.].
Қазақ тіл білімінде жоғарыда сөз болған қосымшалардың тілдік табиғаты
туралы ең алғаш тың пікір айтқан ғалым Ы.Е.Маманов болды. Ғалымның
“Лекциялар курсы” қазақ тілі морфологиясының өзекті мәселелеріне, оның
ішінде сөзжасам мен формажсамның аражігі мен есім сөз таптарының құрамында
қаралып жүрген қосымшалардың сөзжасамдық, формажасамдық қызметтерін
анықтауға арналған. Ы.Е.Мамановтың жетекшілігімен шәкірті Қ.Шаяхметов “Екі
функциялы аффикстер” тақырыбында кандидаттық диссертация қорғады [32].
Зерттеуші қазақ тіліндегі сөз де тудыратын, жаңа сөз жасамай, сөздің
грамматикалық формасын да тудыратын бір топ қосымшаларды зерттеу нысаны
етіп, олардың қос қызметті функциясын анықтайды. Ол қосымшаларды жеке-жеке
өз алдына тақырыпша етіп қарастырады.
Қ.Шаяхметов -дай, -дей, -ша, -ше, -сыз, -сіз, -лы, -лі, -ғы, -гі, -лық,
-лік, -шы, -ші аффикстерін екі функциялы аффиктер деп, олардың
сөзжасамдық, форма тудырушылық қызметтерін санамалап көрсетеді [32].
Жоғарыда аталған қосымшалар туралы тіл ғылымында екі жақты көзқарас бар
екендігін қазақ ғалымдарының пікірлерінен байқауға болады. Қазақ тіл
білімінде жоғарыда аталған қосымшалар Ә.Болғанбаев, Ә.Төлеуов, Ибатов,
Ғ.Қалиев, М.Томанов, А.Ысқақов т.б. ғалымдар еңбектерінде сөзжасамдық
қырынан біржақты ғана қарастырылған.
Ә.Төлеуов жоғарыда аталған қосымшалардың таза сөзжасамдық қосымшалардан
өзгеше қолданыстары барын атап көрсетеді. Монографиялық еңбегінде аталған
қосымшалардың орын тәртібінен ауытқитынын айтады. Ғалым: “Жалпы ереже
бойынша көптік жалғау жұрнақтан соң жалғану керек болса да, кейбір
жұрнақтың көптік жалғаудан бұрын келетін орындары бар. Мысалы, -сыз, -сіз,
-ша, -ше, -дай, -дей жұрнақтары көптік жалғаудан бұрын да, соң да жалғана
береді: баласыздар – балаларсыз, тілшісіздер – тілшілерсіздер, балаларша,
сендерше, үлкендерше, білетіндерше, біздейлер, біздердей т.б. Сондай-ақ
жоғарғы -дай морфемасы көбінесе жалқы есім мен жіктеу есімдіктерінен соң
жалғанып тұр. Көптік жалғаудан бұрын түбірмен тетелес жұрнақ жалғанса, онда
жалғанып тұрған сөзінің көптігін көрсетеді де, егер жұрнақтан кейін көптік
жалғауы жалғанса, онда сол затқа ұқсас, қасындағы басқа заттардың көптігін
білдіреді [33]. Сонымен қатар, -ғы жұрнағының жатыс жалғаудан кейін
қосылып, құранды морфема (-дағы, -дегі) жасайды да, жатыс жалғаулы сөздің
мағынасына көмекші мекендік мағына тудыратындығын айтады [34].
А.Әбілқаев -сыз, -сіз жұрнағының қандай сөздер мен формаларға
жалғанатынын айта келіп, оларды лексика-семантикалық тұрғыда бірнеше жікке
бөліп қарастырады. Бірақ сөз және форма тудырушылық қызметін нақты
көрсетпейді [35].
Жоғарыда аталған аффикстердің форма тудыру қызметін ашып айтпағанмен,
өзіндік ерекшелігіне баса назар аударған Ғ.Мұсабаев пен Н.Оралбаева болды.
Ғ.Мұсабаев бұл қосымшаның (-дай, -дей) зат есімге жалғанып, бір нәрсені
екінші нәрсеге салыстыру, ұқсату мағынасын білдіреді және бұл қосымша
қосылған сөздер сын есім болып, сөйлемде анықтауыш қызметін атқарады дейді
[36].
Н.Оралбаева сөз құрамында жалғаудан кейін жалғана алатын аффикстерге
-дай, -дей, -сыз, -сіз, -ғы, -гі, -ша, -ше, -шы, -ші жұрнақтарын жатқызып,
“мұндай белгілі бір грамматикалық формадағы сөздің туынды түбірдің
жасалуына негіз болуы тілдегі сирек құбылыс, ол тіліміздің заңдылығына
жатпайды” деген пікір айтады. Оған мынадай сөздерді атайды: анамдай,
балаларсыз, үйдегі, қаладағы т.б. [37]. -Шы, -ші жұрнағының бұл аффикстерге
ұқсастығы да, айырмашылығы да бірдей екенін айтып, ұқсастығына сөзге
жалғаудан кейін жалғануын, айырмашылығына туынды түбір жасамай, сөз
түрлендіруші жұрнаққа жататынына мысал келтіреді (келсінші, келіңдерші
т.б.); бұйрық райдағы етістікке жалғанып, оған өтініш реңін қосады да,
бұйрық райдан кейін келетін жіктік жалғаудың соңында тұрады; шартты рай
жұрнағынан кейін келген жіктік жалғауының соңынан жалғанады (келсеңдерші)
[37].
Жоғарыда қазақ зерттеушілерінен осы аталған қосымшаларды қос қызметті,
екі функциялы деп таныған Қ.Шаяхметов пен оларды сөзжасам қосымшаларының
ерекше қолданысы, яғни функциялық қосымшалар деп таныған С.Исаев
пікірлеріне талдау жасалды. Ы.Маманов бұл қосымшалар қатарына -ғы, -гі,
-шы, -ші, -лық, -лік, -сыз, -сіз, -ша, -ше, -дай, -дей жұрнақтарын
жатқызып, бұл аффикстердің тек қана сөз тудырушылық емес, жалғанған сөзіне
екінші бір грамматикалық мағына үстейтін форма тудыру қызметінде
жұмсалатындығына тоқталады. Ендігі кезекте әртүрлі пікір қалыптастырып, әр
бағытта қарастырылып жүрген аталған қосымшалар туралы айтқан Ы.Е.Мамановтың
пікірлеріне жүйелі түрде талдау жасамақпыз.
-Дай, -дей қосымшасы мектеп оқулықтарынан бастап, жоғары оқу орындарына
дейінгі қазақ тілі оқулықтарда сын есім тудырушы жұрнақ болып анықталған.
Сөзжасам қосымшасы деп танылғандықтан, түсіндірме сөздіктерде зат есімдерге
жалғанған -дай, -дей формалы сөздер сын есім деп көрсетіледі. Бірақ -дай,
-дей тұлғалы сөздердің түсіндірмесі бірізді емес. Ол бір жерде “сияқты”,
“тәрізді” мағыналарында берілсе, кейбір тұста ауыс мағыналарда мағыналары
нақтыланып отырады. Мысалы, Ақбөкендей с ы н. 1. Ақбөкен сияқты, ақбөкен
тәрізді. А қ б ө к е н д е й болашақты болжамай, Жол сауданы олжалай,
Ақбөкендей алданып, Жылқыдай делбе сандалып, Аңдамай келіп түскенсің (Дулат
Бабатайұлы, Замана). 2. а у ы с. Ақбөкен сияқты ірі, үлкен. Сыртын сырмен
сырлатқан, Қарағай найза орнатқан, А қ б ө к е н д е й қойы бар, Ақ
күмбездей бойы бар, Қандай байдың үйі екен? (І.Жансүгіров, Шығ.). (Қазақ
әдеби тілінің сөздігі, 2006). Бірінші мысалда ақбөкенге теңеу жағы басым
болып, “тәрізді”, “сияқты” мағыналарында қолданылып тұрса, екінші мысалда
теңеу жалпыланып, ақбөкеннің қасиетіне байланысты “ірі”, “үлкен” деген ауыс
мағынаға көше бастаған.
Бұған қарап -дай, -дей тұлғалы зат есімдердің мағыналық алақұлалықтарына
қарап, оларды сөзжасамдық бірлік не сөзжасамдық емес бірлік деп тануда әлі
де шешімін таппаған мәселелер бар екендігіне көз жеткіземіз. Түркологияда
бұл қосымша туралы әртүрлі пікір айтылған. Ғалымдардың бір тобы септік
жалғауы деп анықтаса, енді бір топ ғалымдар шылау, келесі тобы үстеу
тудырушы, енді біреулері сын есім тудырушы қосымша деп көрсетеді.
П.М.Мелиоранский -дай, -дей аффиксін салыстырмалы септік деп атаса [38],
бұған үндес Қ.Жұбанов теңдес септік жалғауы деп анықтайды [20]. Татар
ғалымдары М.З.Закиев пен Ф.А.Ганиев бұл аффиксті септік парадигмасына
қосады [39], [40]. Сөзіміз дәлелді болу үшін Ф.А.Ганиевтің мына тұжырымына
назар аударғымыз келеді: “Следует отметить, что во многих трудах по
татарскому языкознанию суффиксы -дай, -дей рассматриваются как
словообразовательные. Однако это утверждение не согласуется с фактами
языка. Ибо указанные суффиксы присоединяются ко всем конкретным
существителным. По своим функциям и значениям они ничем не отличаются от
грамматических в данном случае от падежных показателей. Эти суффиксы служат
для выражения отношения одного слова к другому, и формы, образованные при
помощи данных суффиксов относятся к грамматическим показателям и не имеют
никокого отношения к словообразованию”[41]. Бұл аталғандардан басқа
Н.П.Дыренкова, Л.Н.Харитонов, Г.Алпаров Э.В.Тенишев сияқты ғалымдар бұл
тұлғаны септік жалғауларына жатқызған. Белгілі түрколог ғалым А.М.Щербак
өзбек тілінің грамматикасына арнап жазған еңбегінде аталған қосымшаны
септіктер парадигмасында бере отырып, оған мынадай сипаттама береді:
“Уподобительная форма примыкает к падежной парадигме. Только наличие
некоторых частных особенностей (например, то обстоятельство, что аффикс --
такдак не подчиняется гормонии гласных и может быть отнесен к частицам)
препятствует ее рассмотрению в одном ряду с падежными формами” [42, 111
с.]. Қазақ тіл білімінде Қ.Жұбановтан кейін бұл қосымшаның септік
жалғауындық қызметі барын көрсеткен Ғ.Мұсабаев болды. Бұл орайда ғалым
-дай, -дей тұлғасы, біріншіден, “сияқты, секілді” шылау сөздерімен мәндес,
екіншіден, сөз бен сөзді байланыстырады, үшіншіден, жалғанған сөзінің
лексикалық мағынасын өзгертпейді, төртіншіден, барлық сөз табына дерлік
жалғана алады деген критерийлерді ұстанады. Алайда, мақала соңында -дай,
-дей қосымшасын сын есім тудырушы аффикс деп көрсетіп, екі жақты пікірге
келеді. Ғалым өзінің мақаласында -дай, -дей аффиксін жалғаудан бүтіндей қол
үзбеген, жалғауға айналып бара жатқан аралық категория ретінде қарайды.
“Қорыта келгенде, -дай, -дей қосымшасы түрлі кезеңдерден өтсе де, әлі
жіктеліп жетпеген, екі жағы бар деуге тиіспіз. Оның бірі сөз арасын
байланыстыратын жалғаулық мәні, екіншісі – өзі қосылған сөзге үстеме мағына
туғызып, жалғау категориясы тұлғаларынан бұрын жалғанып, жұрнақтық мәнге ие
болуы. Сөйтіп, бірде жұрнақтық, бірде жалғаулық қызметін атқаруы -дай
қосымшасының ерекшелігі” [36].
-Дай, -дей тұлғасын үстеу деп танушылар бұл қосымшаның -лай, -лей
вариантын негізге алады немесе -дай, -дей – дің пысықтауыштық қызметіне
байланысты анықтайды. Айталық, Ғ.Бегалиев -дай, -дей қосымшасы қимылдың
амалын білдіріп, етістікпен тіркескенде үстеу болады деп, пысықтауыш болу
қызметіне сүйенеді [43].
Қазақ тілінің академиялық грамматикасында бұл аффикске мынадай сипаттама
беріледі: “-Дай аффиксі жалғанған сөздер сөйлем ішінде екінші бір затты
анықтай отырып, семантикалық жағынан анықтап тұрған затты өзі жалғанып
тұрған басқа бір затқа салыстыру, ұқсату мағынасын көрсетеді. Бұл жағынан
шырай формасына ұқсас” [27].
Бұл қосымшаны форма тудырушы қосымша деп анықтаған ғалымдар –
Н.А.Баскаков, М.А.Хабичев, қазақ тіл білімінде Ы.Е.Маманов.
Н.А.Баскаков -дай, -дей аффиксін зат есімнің атрибут-анықтауыш, атрибут-
пысықтауыш формасын тудыратын аффикс деп көрсетеді [21]. М.А.Хабичев
“уподобительная форма” деп атап, әрбір сөз таптары бойынша түрленісін
көрсетіп, грамматикалық мағына үстейтін форма тудырушы қосымша болады деген
пікір айтады [31].
Осы қосымшалардың сөзжасамдық және форма жасаушылық қызметін анықтау
мақсатында жазылған А.Ә.Жаңабекова “Сөз формаларын жасаудағы қосымшалардың
функциялық ерекшеліктері” деп аталатын диссертациясында -дай, -дей
қосымшасын жоғарыда көрсетілгендей, анықталу сипатына қарай топтастырып,
осы қосымша туралы айтылған ғалымдар пікірлері мен көзқарастарын жүйелі
түрде сөз етеді. Автор -дай, -дей қосымшасын ұқсату мағынасын беретін форма
тудырушы қосымша деп анықтайды [44]. Қ.Шаяхметов сын есім тудырушы -дай,
-дей қосымшасын екі функциялы қосымша деп анықтайды. Оның пікірінше, -дай,
-дей қосымшасы жекеше, атау тұлғалы зат есім түбірлеріне жалғанғанда сын
есім тудырып, сөзжасамдық қызмет атқарады. Ал есімше, көптік, тәуелдік,
-нікі, -дағы, -дегі формаларынан кейін, жалқы есімдерге, модаль сөздерге
жалғанып форма ғана тудырады дей келе, бұл қосымшаны екі функциялы аффикс
деп көрсетеді. А.Жаңабекованың зерттеуінде бұл қосымша Қ.Шаяхметовтің
анықтамасынан өзгешеленеді. Онда -дай, -дей тұлғасының негізгі қызметі –
форма жасаушылық, ал бұл тұлға жалғанып жасалған лексикалық бірлік болып
қалыптасқан сын есім сөздер сөзжасамның синтетикалық тәсілі арқылы жасалған
сөздер емес, олар сөзжасамның лексика-семантикалық тәсілі арқылы жасалған
деген тұжырым жасайды. Лексикалық бүтін болып қалыптасқан сөздерге
алпамсадай, титтей, уыздай, соқталдай сөздерін жатқызады. Сонымен қатар,
бұл қосымшаның шығу тегі – “тег” шылауынан шыққан деген Қ.Жұбановтың
пікірін қостайтынын айтады. Түркологияда септік жалғауы деп анықтаған
пікірлерге талдау жасап, оның септік жалғауларына ұқсас қолданыстарын
санамалап көрсетеді [44]. Автор мұндай тұжырым жасауда Ы.Е.Мамановтың -дай,
-дей қосымшасы туралы айтқан пікірлерін басшылыққа алған деуге болады.
Ы.Маманов өз еңбегінде түркі тілдерінде сыры толық ашылмаған, әлі де жан-
жақты зерттеуді керек ететін -сыз, -сіз, -дай, -дей, -ша, -ше қосымшаларына
тоқталған. Бұлардың басқа қосымшалардан ерекшелігі – барлық зат есім
түбірлеріне, туынды түбір сөздерге ұйтқы бола алмайтын жалқы есімдерге,
жіктеу, сілтеу есімдіктеріне, көптік, тәуелдік және есімше ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
,
ӘОЖ 811. 512. 122366
Қолжазба құқығында
ШӘРІБЖАНОВА ҒАЛИЯ ҒАБДОЛЛАҚЫЗЫ
Қазақ тілі морфологиясы жөніндегі ілімдердің қалыптасуы мен дамуы
(Ы.Е.Маманов еңбектері негізінде)
мамандығы – 10.02.02 –қазақ тілі
филология ғылымдарының кандидаты
ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекшілер: филология
ғылымдарының докторы,
профессор С.Исаев
филология ғылымдарының кандидаты,
доцент Н.Уәли
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2007
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Ы.Е.МАМАНОВ ЗЕРТТЕУЛЕРІНІҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ НЕГІЗІ
1. Сөздің морфологиялық
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
2. Қос қызметті аффикстер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 2
3. Қазақ тіліндегі шырай
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
5
4. Қазақ тіліндегі көптік форма
туралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .53
5. Қазақ грамматикасындағы нөлдік форма
туралы ... ... ... ... ... ... ... . ..62
Бірінші тарау бойынша
тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73
2 Ы.Е.МАМАНОВТЫҢ ЕТІСТІК ТЕОРИЯСЫ: ТҰЖЫРЫМДАМАЛАРЫ МЕН КӨЗҚАРАСТАРЫ
2.1 Түбір етістіктердің мағыналық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 74
2.2 Етістік түбірі және оның семантикалық өзгеруі
туралы ... ... ... ... ... ..77
2.3 Ы.Е.Маманов еңбектерінде күрделі етістік мәселесінің
зерттелуі ... ..87
2.4.Көмекші етістік мәселесі және олардың амалдың өту сипаты
категориясына
қатысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..98
2.5 Етіс категориясының
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 23
2.6 Етістіктің болымсыздық
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .125
2.7 Қимыл
есімі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 132
2.8 Рай
категориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...133
2.9
Есімше ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..138
2.10 Етістіктің көсемше түрінің
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...143
2.11 Қазақ тіліндегі шақ
категориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 147
2.12 Тіл мәдениетінің кейбір
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..153
Екінші тарау бойынша
тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 157
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..159
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .165
КІРІСПЕ
Тіл білімі тарихын зерттеуші ғалымдардың басшылыққа алатын историзм
принципі бойынша, әр дәуірде қалыптасқан, өмір сүрген алуан түрлі тілдік
мектептер, концепциялар сол өз дәуірі тұрғысынан бағаланып, олардан бұрын
не бар еді, бұлар оған не қосты, кейінгілердің өздерінен бұрынғылардан
артықшылығы қандай деген тұрғыда қаралуы керек. Қазіргі заман тіл білімі –
дамудың биік шыңына көтеріліп келе жатқан кең салалы, көп тармақты ілім.
Оның құрамында әртүрлі лингвистикалық бағыттар, мектептер, зерттеудің
әртүрлі әдіс-тәсілдері бар. Оның сипатын, бүгінгі күйін басқаларынан
бөлініп алынған жеке бір мектеп, я зерттеудің жеке бір әдіс-тәсілі көрсете
алмайды, оған өресі жетпейді. Сол бағыттарды, мектептерді, әдіс-тәсілдерді
бірлікте алып қараған жағдайда ғана тіл білімінің қазіргі күйін, сипатын
толық түсінуге болады.
Жекелеген ғалымдардың мұрасын оқып-үйрену – ғылым үшін, оның болашағы
үшін аса маңызды қажеттілік. Лингвистикалық мұраны зерттеу жалпы тіл
білімінде, соның бірі түркі тілдерінде, ғылым туралы ғылым ретінде әбден
орныққан, қалыптасқан дәстүр болып табылады. Қазақ тіл білімінде бұл мәселе
1970-ші жылдардан басталады. К.Ш.Хұсайынның Исследование фонетики и
лексики казахского языка в трудах В.В.Радлова (А., 1971) атты кандидаттық
диссертациясында қарастырылып, одан кейін жеке ғалымдардың мұралары
монографиялық тұрғыда зерттеле бастады. Бұл қатарда К.Ертаев,
Ж.Тектіғұлова, Г.Әмірова, А.Омарова, А.Иманғазина, О.Жұбаева еңбектерін
атауға болады.
Осымен байланысты “қазақ тіл білімінің дамуына Ы.Е.Мамановтың үлесі
қандай болды, ұстанған концепциялары қай мектеп өкілдерінің тұжырымдарымен
үндес келеді” деген мәселе төңірегінде ізденгенімізде айтулы ғалымның жалпы
тіл білімі, қазақ тіл біліміндегі морфология саласы бойынша орнықты
пікірлері ғылымның қазіргі кездегі қол жеткен биігінен күні бүгінге дейін
маңызын жоймағаны байқалды.
Ғалымның ғылыми танымы қазақ тіл білімінің жекелеген мәселелеріне
арналған Р.Сыздықова, С.Исаев, Т.Қордабаев, Ә.Құрышжанов, Н.Уәлиев т.б.
ғалымдар еңбектерінде талданды. Ғалымның еңбектерінің мәнділігі, құндылығы
туралы Ә.Қайдар, А.Хасенова, Ш.Сарыбаев, С.Омарбеков т.б. ғалымдар мен
кейінгі буын ғалымдар А.Омарова, Г.Әмірованың зерттеу еңбектеріндегі
пікірлерін атауға болады.
Дегенмен Ы.Маманов еңбектері тіл білім тұрғысынан жеткілікті түрде
зерттеліп, өз бағасын толық алған жоқ. Бұған қарамастан ғалым жөнінде
білдірілген Қ.Есенов пен М.Томанов, М.Серғалиевтің 1963, 1967 жылдары
Қазақстан мұғалімі газетіне берген мақалаларындағы жылы лебіздері мен
Н.Уәлиұлының Көрнекті ғалым Ы.Е.Мамановтың ғылыми концепциялары туралы
(А., 2007) атты ғылыми мақаласын айтар едік [2, 7-14 бб.].
Доцент Ы.Е.Мамановтың қаламынан туған ірілі-уақты мақалалары,
тезистері, көлемді еңбектерінің саны 70-тен асады. Көзі тірісінде жарық
көрген еңбектерінен басқа ғалымның ҚР ҒА Тіл білімі институты
қызметкерлерінің қолға алуымен 2007 жылы Ы.Маманов. Қазақ тіл білімінің
мәселелері атты шығармалар жинағы жарық көргенін ерекше атап өткен жөн.
Ы.Е.Маманов – қазақ тіл білімінің әр саласына қалам тартқан ғалым.
Қазақ тіл білімінің мәселелеріне байланысты ғылыми еңбектерде,
монографияларда, шолу іспетті мақалаларда ғалымның құнды пікірлері
ескеріліп, талданған. 2002-ші жылғы Қазақ грамматикасының морфология
бөлімінде Ы.Мамановтың кейбір ғылыми тұжырымдары, пайымдаулары негізге
алынған. Дегенмен оның морфологияға қатысты концепциялары қазіргі ғылыми
таным тұрғысынан жан-жақты, жүйелі түрде қарастырылып, арнайы зерттеу
объектісі болған емес.
Ы.Е.Мамановтың зерттеушілік жұмысының арқауын қазақ тіліндегі етістік
мәселесі, оның категориялық ерекшеліктері, грамматикалық сипаттары
айқындайды. Қазақ тілінің табиғатына, жалғамалылығына жіті көңіл аудара
отырып, салыстырмалы түрде орыс грамматикасымен байланыста қарастырады.
Жалпы тіл білімінің жетістіктерін кеңінен пайдаланады. Тіл дамуының ішкі
заңдылықтарын, ішкі және сыртқы факторлар мен себептерді анық ашып
көрсетеді. Кешенді әдістер арқылы материалдарды жинап, өңдеп, топтап және
соның негізінде теориялық қорытындылар жасайды.
Типология тілдік жүйенің әртүрлі деңгейде бірігу белгілерінің белгілі
типтері мен типтік құбылыстар дамуыны анықтайтыны белгілі. Әртүрлі
тілдердегі тілдік белгілердің тоғысуы барлық немесе көптеген тілдерге
сәйкес келетін кейбір жалпы заңдылықтардың (құрылымдық белгі, заң,
ерекшелік, тенденция) дамуына әкеледі. Бұл заңдылықтарды тіл білімінде
тілдік универсалдар деп атау қабылданған. Орыс, ұйғыр тілдерінің
материалдарына сүйенген ғалым қазақ тілін басқа тілдермен салыстыра,
салғастыра қарайды, нәтижесінде қазақ тіл білімінің ғылыми негізін қалауға
ат салысады. Кез келген тілді өзіндік табиғатына сәйкес зерттеу үшін
тілдерді салыстыруда, салғастыруда жүйесі бір тілдер мен жүйесі басқа
тілдердің материалдарын өзінің ретімен, орынды пайдаланғанды ұсынады:
“Жүйесі басқа тілдердің грамматикалық құбылыстарының жүйелі тәртібін,
заңдарын басшылыққа алып, сол заңдарды екінші бір тілге күштеп ендіру- тіл
біліміне үлкен қиянат”, – деп жазады [3].
Зерттеудің өзектілігі Ы.Е.Маманов жоғары оқу орындарында дәріс берген
тілші-ғалым. Бүгінгі таңда ғалымның көзін көрген, дәріс алған шәкірттерінің
дені - тіл мамандары, көпшілігі ғылым докторлары. Олар Ы.Мамановты өз
мамандығын терең меңгерген білгір ғалым болғандығын айтып, үнемі үлкен
құрметпен еске алып, морфология саласы бойынша ғалымның сол кезде айтатын
құнды пікірлері мен ғылыми тұжырымдарының қазіргі тіл білімінің жаңа
бағыттарымен, өзекті мәселелерімен сабақтас келетініне ерекше назар
аударады. Алайда қазақ морфологиясы бойынша кейінгі жас зерттеушілер
еңбектерінде ғалым еңбектерінің мүлде аталмайтындығын да атап айту керек.
Бұл ғалымның зерттеу еңбектерінің жоғары оқу орындарына арналған оқу құралы
ретінде жазылмауынан болса керек. Морфология бойынша жоғары оқу орындарына
арналған оқу құралы А.Ысқақовтың авторлығымен шығып, ол бірнеше рет қайта
өңделіп, күні бүгінге дейін осы оқулықпен оқытылуда. Ы.Мамановтың ғылыми
зерттеулерін осы сала бойынша ізденгендер болмаса, көпшілік біле бермейді.
А.Ысқақовтың авторлығымен жарық көрген “Қазіргі қазақ тілі” еңбегінің
морфологиялық зерттеулердің көш басында тұратын оқулық екендігінде дау жоқ.
Онда сөздің морфологиялық құрылымынан бастап, қосымшалар, олардың жіктелуі,
сөз таптары, морфологиялық категориялар т.б. негізгі мәселелердің барлығы
қамтылған. Бірақ ғылымның жекелеген мәселелерін зерттеу кезінде бұл
оқулықта айтылған тұжырым, қағидалардың қайта қарауды, тереңірек зерттеуді
қажет ететін тұстары баршылық екендігін қазіргі қазақ тіл білімінің барысы
байқатып отыр.
Ы.Е.Маманов еңбектерінде осы аталған “Қазіргі қазақ тілі” оқулығында
айтылған мәселелерге қарама-қайшы келетін немесе одан өзгеше сипаттамалар
берілген пікірлер кездеседі. Ғалым тіл ғылымының қай саласына болмасын,
өзіндік ой-пікірімен келіп, ғылымда әбден қалыптасқан, даусыз мәселелерді
қайталамай, үнемі мәселе етіп қоятындай тілдік фактілерге ерекше назар
аударып отырады. Қазақ тіліндегі қосымшаларды тілдік материалға сәйкес
бөліп қарауы, әлі де әртүрлі пікір қалыптастыруға негіз болып жүрген
аффикстерге және етістіктің грамматикалық топтарына байланысты құнды
пікірлері қазақ тіл білімінің нәтижелері негізінде жасалатын қазіргі қазақ
тілінің функционалды грамматикасын қалыптастыруға қосылатын құнды көзқарас,
тұжырымдары деп санаймыз. Осы айтылғандар зерттеу нысанына алынып отырған
тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Зерттеу нысаны – Ы.Е.Мамановтың қазақ тілі морфологиясының өзекті
мәселелеріне қатысты іргелі зерттеулері, пікірлері мен ізденістері.
Зерттеу жұмысының мақсаттары мен міндеттері Жұмыстың мақсаты –
Ы.Е.Мамановтың ғылыми танымы мен өзіндік көзқарастарын ғалымға дейінгі және
қазіргі таңдағы ғылыми ой-пікірлермен салыстыра отырып, түркітану
іліміндегі, оның ішінде қазақ тіл біліміндегі орнын анықтау, ғылыми
мұрасына лайықты бағасын беру. Бұл мақсатқа жету үшін ғалым мұрасындағы
төмендегі мәселелердің шешімін бағалау міндеттері қойылды:
- ғалым зерттеулеріндегі етістік тұлғаларының лексика-грамматикалық
қызметтеріне сәйкес жіктелуі (негізгі және функциялық етістіктер);
- қосымшалардың қызметіне орай топтастырылуы;
- қазақ тіліндегі негізгі және қосымшалы түбір етістіктердің қызметі,
функционалдық деңгейде түбір және модификациялы етістіктерге ажыратылуы;
- Ы.Е.Маманов еңбектеріндегі етістіктің грамматикалық сипатына қатысты
тұжырымдарының ғылыми-теориялық деңгейін қазіргі тіл білімі тұрғысынан
анықтау;
- әдеби тіл мен оның нормалары туралы, қазақ тілінің терминдері
жөніндегі пікірлерінің мәнін ашу.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы:
- қазақ морфологиясы жөніндегі ілімдердің кеңестік кезеңіндегі
қалыптасуы мен даму жолдары сараланады;
- Ы.Е.Маманов зерттеулеріндегі концептуалды тұжырымдар өзге де
морфолог-зерттеушілердің ой-пікірлерімен салыстырылып, ғалымның ұстанған
бағыты, концепциясының ғылыми негіздері ашылып көрсетіледі;
- қазақ тіл білімінде қазақ тілі морфологиясының күрделі
проблемаларының зерттелу барысына ғылыми шолу жасалып, Ы.Мамановта ол
мәселелердің қандай шешім тапқаны анықталады;
- Ы.Мамановтың қазақ тілі морфологиясын ғылыми пән ретінде дамытудағы
қосқан үлесі, жаңалығы, орны, мақсаты анықталып, соның нәтижесінде ғалымның
ғылыми лингвистикалық мұраларының құндылығы айқындалады.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы Жалпы тіл білімі
жекелеген тілдерді зерттеудің негізінде дамиды. Жеккелеген тіл білімі
өкілдерінің зерттеулері ұлттық тіл ғылымының тарихындағы теориялық бағыттар
мен мектептердің, оның көрнекті өкілдерінің алатын орны мен рөлін анықтауда
ерекше маңызды болып табылады. Қазақ тіл білімінде Ы.Е.Маманов сынды
ғалымдардың теориялық көзқарастарын, ой-тұжырымдарын, ұстанған бағыттарын
арнайы зерттеу сол ғылым саласының қалыптасу, даму тарихын қазіргі тіл
білімінің жетістіктері және жаңа салаларымен сабақтастығын теориялық
тұрғыдан пайымдауға жол ашады.
Зерттеуде алынған нәтижелер және зерттеу материалдары оқулықтар мен
оқу құралдарын жасауда, морфология пәні, функционалды грамматика бойынша
лекциялар курсында кеңінен қолданылады. Жұмыстың кейбір деректері ғалымның
еңбектері туралы энциклопедияларда, қазақ тілі бойынша анықтағыштарда
қолданылады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар
- көрнекті ғалымның лингвистикалық мұрасын зерттеу, бағалау, қазіргі
тіл білімінің дамуындағы орнын көрсету ғылымның тарихы үшін аса маңызды
мәселе болып табылады;
- қазақ тіл білімін дамытуға үлес қосқан айтулы ғалымның ой-пікірін
саралап, олардың теориялық негіздерін көрсету тілді зерттеуді жетілдіру
үшін аса қажет;
- қандай лингвистикалық мектеппен байланысын, қандай ғылыми-теориялық
бағыттарға сүйенгенін, қандай тәсілдер қолданғанын анықтаудың тілдің
өзіндік табиғатына байланысты ерекшеліктерін зерттеуде маңызы зор;
- тіл ғылымы жетістіктерін қаншалықты пайдалана алғанын көрсету;
- қандай ғылыми әдістерді қолданғанын, тілдің дамуына әсер ететін ішкі
және сыртқы факторлардың өзара байланысын көрсете алғанын саралаудың мәні
аса зор. Туыстас тілдердің, жүйесі туыс емес тілдердің деректерін салыстыру
арқылы ғалымның қол жеткен нәтижелерін көрсету аса қажет.
Зерттеудің дереккөздері Жұмысты жазу барысында Ы.Е.Мамановтың
морфологияға қатысты жарық көрген монографиясы, оқулықтары, ғылыми
мақалалары мен жасаған баяндамалары, лекциялар курсы, зерттеу нысанына
қатысты баспа бетін көрген негізгі ғылыми әдебиеттер, А.Байтұрсынұлы,
Қ.Кемеңгерұлы, А.Ысқақов, К.Аханов, А.Қалыбаева, Н.Оралбаева, Ә.Қайдар,
Р.Сыздықова т.б. зерттеулері, сондай-ақ ғалымның пікірлеріне талдау жасап,
оның теориялық тұжырымдарын дамытқан С.Исаевтың еңбектері жұмысқа теориялық
және методологиялық негіз ретінде пайдаланылды.
Зерттеу әдістері Жұмысты жазу барысында сипаттама, талдау, жүйелеу,
жинақтау, тарихи-салыстырмалы, статистикалық, қорыту әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының тақылануы мен жариялануы Зерттеу жұмысының негізгі
мазмұны мен нәтижелері төмендегідей халықаралық және республикалық ғылыми
конференцияларда баяндалды:
Құдайберген Жұбанов және қазақ тіл білімі атты республикалық ғылыми-
теориялық конференция (Алматы, 1999), Көлік-коммуникация кешеніндегі
техникалық терминдердің қазіргі жағдайы және аударма мәселелері атты
ғылыми-практикалық конференция (Алматы, 2005), Современные технологии и
практика преподавания языка и литературы атты халықаралық ғылыми-
практикалық конференция (Алматы, 2005). ҚР БҒМ А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл
білімі институты жанындағы Лингвистикалық жұма ғылыми-әдістемелік
семинарында баяндама жасалып, республикалық ғылыми басылымдарда 9 мақала
жарық көрді.
Зерттеу жұмысының құрылымы Диссертация кіріспе, екі бөлім,
қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілді.
1 Ы.Е. МАМАНОВ ЗЕРТТЕУЛЕРІНІҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Сөздің морфологиялық құрылымы.
Адам санасында түйінделген ұғымдар сөзбен белгіленгенімен, органикалық
бірлікте емес. Сол себептен әр халықтың тілі әрбасқа. Әр тіл өзінің ішкі
дамуына сәйкес әр алуан өзгеріске түсіп, тілдің грамматикалық құрылысы
қалыптасады. Сөздердің грамматикалық құрылымын қарастырғанымызда, алдымен,
“сөз” дегеніміз не және ол қандай тұлғаларға бөлінеді деген мәселеге
тоқталмақпыз. Бұл жөнінде көптеген еңбектерде жазылып, ғалымдар арасында
әртүрлі пікірлер айтылып жүр. Сөзге анықтама берудің әртүрлілігі қай
ғалымның қандай тілді зерттеп, қай тұрғыдан айтқан пікіріне байланысты
әртүрлі болып келе береді. Сол сияқты түркі тілдерін зерттеуші мамандар
тарапынан сөзге берілген анықтамалардың ішінде де айырмашылықтар кездесіп
отырады. Мысалы, Н.А.Баскаков: “Сөз дегеніміз – морфеманың бірлігі мен
системасының көрінісі, ол морфеманың лексикалық және грамматикалық қасиетін
көрсетеді” – дейді [4]. Э.В.Севортян мынадай анықтама береді: “Сөз деп
тілдің лексика-грамматикалық және семантикалық дербестігі бар ұқсас
единицасын айтамыз” [5].
Белгілі қазақ ғалымы Н.Сауранбаев: “Сөйлемдегі ойдың бөлшегі болатын
белгілі ұғымның дыбыстық көрінісін сөз дейміз” - деп, сөзді сөйлемдегі
белгілі бір ой бөлшегінің дыбыстық көрінісі ретінде таниды [6].
ХІV ғасырдағы жазба ескерткіштер тілін зерттеген ғалым А.Ибатов сөзді
айқындап, оған анықтама беруде сөздердің тек жеке, дара түрі ғана емес,
сонымен бірге оның күрделі түрі де мұқият ескерілгенін жөн санайды. Өйткені
сөз шегін анықтап ажыратуда қиыншылық тудырып, көп кедергіні көлденең
тартатын осы күрделі сөздердің өзіндік қасиеті екен. Яғни, олар әрбір
дербес айтылған, кем дегенде екі лексикалық единицадан, екі сөзден құралған
сөздер, ерекше түр-тұрпаттағы сөздер болады да, дара сөздерге берілген
анықтама түсініктен мүлде басқаша ұғым тудырады. Сондықтан сөз жеке дара
күйінде бола ма, жоқ күрделі түрінде бола ма – бәрібір, оның өзіне тән
тұтас бір мағынасы және тұтас бір бүтін тұлға, түр-тұрпаты болу керек деп
санайды. Олардың төмендегідей жүйелік сипаттарын ұсынады: “Сөз, ең алдымен,
адамның сезімі арқылы қабылданған заттар мен солардың әр алуан
қасиеттерінің, сапаларының, әрекеттерінің бейнесі”, белгілі бір ұғым
атауларының “дыбыстық комплексі”, “шындықтың элементі” ретінде танылады.
Одан әрі осы бейне мен дыбыстық комплекс, мейлі ол “сөйлемнің ең шек
минимумы” бола ма немесе “синтаксистің (сөйлеудің) минимальді (мәнді)
единицасы”, “сөйлеудің дербес және бір бүтін элементі” бола ма, жоқ “өз
бойына фонетикалық, семантикалық және грамматикалық белгілерді біріктіре
алатын единица” бола ма - бәрібір, тілдік единица ретінде танылып, тілдің
лексикалық құрамына енеді. Сол сияқты, ол “тілдің ең қысқа (уақ) единицасы”
бола ма, жоқ “морфема бірлігі бола ма” – бәрібір, онда да тілдік единица
болып табылады. Олай болса, сөз тілдік единица, тілдің лексикалық құрамының
элементі ретінде белгілі бір лексикалық мағына мен грамматикалық сипатқа
(морфологиялық түр-тұрпат пен синтаксистік қызметке) ие болады. Ал сөздің
жеке-дара түрімен қатар кем дегенде екі сөзден құралатын күрделі түрі де
болуына байланысты, ол сөз мағыналық тұтастық пен грамматикалық
(морфологиялық және синтаксистік) тұтастықта айтылатын тілдік единица
түрінде танылады [7, 20-21 бб.].
Сонымен, А.Ибатовтың сипаттауынша, сөз лексикалық, морфологиялық және
синтаксистік тұтастықта (цельность) айтылатын тілдің лексика-грамматикалық
единицасы. Өз зерттеуінде сөз контексте қандай формада қолданылса, сол
күйінде “сөз” болып алынады. Сондықтан “сөздің құрамы”, “сөздің құрылымы”
деген терминді сөздің тек қана лексика-грамматикалық бөлігі (түбір мен
негіз тұлғасы) емес, сонымен бірге оның грамматикалық бөліктерін де түгел
қамтитын сөзформа (словоформа) ретінде алады.
Ал А.Ысқақовта әр кезде жарық көрген еңбектерінде әртүрлі анықтама
беріледі: “Сөздер адамның сезімі арқылы қабылданған заттардың, олардың әр
алуан қасиеттерінің, сапаларының, әрекеттерінің бейнесі [8]; “Белгілі бір
ұғымның атауы (белгісі я таңбасы) ретінде қолданылатын дыбыстық комплексті
сөз дейміз” [9]. Бұл анықтамаларда сөз жеке алынады да, заттар мен қасиет,
сапа, әрекет бейнесі екені немесе белгілі бір ұғым атауының дыбыстық
комплексі екені айтылады. Ғалымның бұлардан кейінгі еңбегінде былайша
түсіндіріледі: “Түбір морфема өздігінен жеке тұрып, семантикалық жағынан
да, қызметі жағынан да дербес сөз бола алады. Мұндай жағдайда түбір
морфеманың мағынасы мен сөздің мағынасы бірдей болып шыға береді. Мысалы,
бас, тіл, жол, кел, жүр морфемаларын алсақ, олардың әрқайсысы әрі түбір
морфема, әрі сөз болады [10]. А.Ысқақаовтың соңғы шыққан оқулығында да осы
анықтама қайталанады [11, 24 б.].
А.Ибатовтың кітабында да А.Ысқақовтың осы көзқарасымен сай келетін
анықтама берілген: “Негізгі түбір морфема сөздің әрі қарай бөлшектеуге
келмейтін түпкі негізі деп саналады да, ол сөздің негізгі лексикалық
мағынасын білдіреді. Сондықтан негізгі морфема сөздің құрамы мен
мағынасының негізгі ұйытқысы болып танылады. Негізгі морфема – мағынасы
жағынан да, қызметі жағынан де дербес қолданыла беретін тұлға, морфема...”
[7, 36 б.].
Тілші-ғалым Ы.Мамановтың сөз, морфема туралы пікірі жоғарыда айтылған
анықтамалардан басқаша. “Қазіргі қазақ тілі” еңбегі мен “Сөз, морфема,
қосымша туралы түсінік” атты мақаласында түбір сөз бен түбір морфеманың
өзіндік айырмашылықтарын ғылыми негізде сипаттап көрсетеді [3, 18-20 бб;
12, 6-8 бб.].
Белгілі лингвист ғалымдардың “морфема тілде дербес қолданылмайтын, тек
сөз құрамында қолданылатын сөз бөлігі” дейтін анықтаманың барлық тілге
бірдей ортақ қағида екендігін дәлелдейді. Морфемаға байланысты берілген
белгілі орыс тіл білімін зерттеуші ғалымдардың пікірлерін Ы.Е.Мамановтың
ізімен қарастырғанда, былай болып келеді: “Тілде морфемалар дербес
қолданылмайды, тек сөз құрамында қолданылады” [13]; “Сөз бен морфеманың
басты айырмашылығы – сөз құрамында дербес, еркін қолданылады, ал морфемалар
сөз құрамында өзінің орнын сақтайды [14].
Орыс тілі – флектив (жүйелі) тіл, ал қазақ тілі – аглютинативтік
(жалғамалы) тіл. Орыс тілінің сөздік құрамына енетін атауыш сөздер лексика-
грамматикалық формалар (словоформа), яғни орыс тіліндегі сөздер түбір сөз
және сөздің грамматикалық формалары деп екі топқа бөлінбейді.
Ы.Е.Мамановтың көрсетуінше, қазақ тіліндегі негізгі түбір сөздерді, орыс
тілінің үлгісімен механикалық түрде, морфемаға жатқызу дұрыс емес. Орыс
тілінде түбір сөз (корень) дербес сөз емес, ол - “сөз мұқылы” ғана. Орыс
тілінде сөз бөлшектеріне бөлінбейтін мужской род формасындағы зат есімдер
ғана. Олар грамматикалық формалармен түрленгенде, қазақ тіліндегі түбір
сөздер тәрізді өзінің бастапқы қалпын сақтайды. Бірақ бұлар зат есімнің
мужской родын білдіретін грамматикалық форма болып саналады. Ал, қазақ
тіліндегі түбір сөздер грамматикалық форма емес, олар сөз таптарының форма
тудырушы қосымшаларымен түрленгенде ғана грамматикалық формаға енеді [3, 8
б.]. Мысалы, орыс тіліндегі соображать, сообразительность, сообразить;
сообща, сообщать, сообщить, сообщник; знаменатель, знаменательный,
знаменитость деген сөздердегі түбірлер - сообраз, сообщ, знаменді қазақ
тіліндегі түбір сөздермен салыстыруға болмайды. Өйткені, Ы.Е.Мамановтың
дәлелдегеніндей, орыс тіліндегі сөздер грамматикалық формаға енгенде ғана
толық мағыналы дербес сөз болып, сол тілдің сөздік құрамына ене алады.
Қазақ тілінің сөздік құрамы жеке түбір сөздерден тұрады. “Яғни, қазақ
тіліндегі әрбір түбір сөз - өз алдына толық мағыналы дербес сөз, лексикалық
бүтін. Сөздің грамматикалық формасы түбір сөзге форма тудырушы қосымша
жалғану арқылы жасалады. Ал грамматикалық формадағы сөздердің лексикалық
мағынасын түбір сөз білдірсе, оның грамматикалық формасын форма тудырушы
қосымша белгілейді де, бұлардың ара-жігі айқын көрініп тұрады [3, 7б.].
Сонымен, Ы.Маманов пікірлерін басшылыққа ала отырып, сөз, морфема туралы
мынадай тұжырым жасауға болады:
- қазақ тіліндегі түбір сөзге берілген анықтама орыс тіліндегі түбір
сөзге берілетін анықтамамен сәйкес келмейді,
- қазақ тіліндегі түбір сөз (кейбір көнеленген, өлі түбірлерді
қоспағанда) лексикалық бүтін болса, орыс тіліндегі түбір сөз лексика-
грамматикалық бүтін;
- қазақ тіліндегі түбір сөз морфема емес, ол туынды, біріккен, қосарлы
сөздер қатарында тілдің сөздік құрамына және екі тілдік сөздікке енетін
негізгі атауыш сөздер;
- белгілі лингвистердің “морфема тілде дербес қолданылмайтын, тек сөз
құрамында қолданылатын сөз бөлігі” деген анықтама барлық тілге бірдей ортақ
қағида екені ескерілуі қажет.
Қазіргі қазақ тілінің жүйелі түрде қалыптасқан алуан түрлі грамматикалық
формаларының әрқайсысы өз алдына грамматикалық мағына білдіреді. Қазақ
тілінде сөз құрамындағы әрбір грамматикалық көрсеткіштің орын тәртібі мен
білдіретін мағынасы жүйелі түрде қалыптасқан. Олардың (форма тудырушы
қосымшалардың) орын тәртібі тұрақты болумен бірге, білдіретін мағыналары да
ашық, айқын көрініп тұрады.
Ы.Е.Маманов: “Түркі тілдерінде, ауызекі сөйлеу тілінде болсын, толық
мағыналы сөздер екі-ақ түрде қолданылады. Бірі – лексикалық бүтінге жататын
түбір сөз күйінде, екіншісі – бір сөз табына тән грамматикалық формалар”, -
деп көрсетеді де, осыған орай барлық қосымшалар да, негізінен екі-ақ түрлі
қызмет атқаратындығын (бірі – сөз тудыру, екіншісі – сөздің грамматикалық
формасын тудыру) дәлелдейді [3, 50-51 бб.]. Осыған байланысты сөз тудырушы
және форма тудырушы қосымшалардың ара-жігін анықтайтын мысалдар келтірсек:
түн, түндік, түнемел; бала, балапан, балалық сөздері түн және бала
сөздеріне сөз тудырушы жұрнақтар жалғану арқылы жасалған туынды сөздер.
Бұлардың сөздік мағыналары түн, бала сөздерімен байланысты, бірақ әрқайсысы
дербес лексикалық бүтіндер. Ал форма тудырушы (сөз түрлендіруші) жұрнақ
арқылы жасалған айт, айтса, айтатын; ақ, ағырақ, ақтау туынды сөздер емес.
Айт, ақ сөздерінің әртүрлі грамматикалық формалары. Ендеше, Ы.Мамановтың
дәлелдегеніндей, форма тудырушы (сөз түрлендіруші) жұрнақтар мен
жалғаулардың грамматикалық қызметі бір, екеуі де белгілі сөз табының
грамматикалық формаларын тудыратын қосымшалар. Яғни, қазақ тілі
оқулықтарында қосымшаларды қызметіне қарай топтастыру принципі де ана
тілінің тілдік материалы негізінде емес, орыс тілі грамматикасының
үлгісімен топтастырылған. Ы.Е.Маманов 1944 жылғы грамматикалары да, одан
кейінгі қазақ тілінің грамматикалары да бірдей үлгіде жазылғандығын
көрсетеді [15-17].
Тілші-ғалымдар форма тудырушы жұрнақтар мен жалғауларға төмендегідей
анықтамалар берген: “Жұрнақ түбір морфемадан сөз немесе сөздің формасын
тудырып, деривациялық мағынаны білдірсе, жалғау сөз бен сөзді
байланыстырып, реляциялық мағынаны білдіреді. Жалғаудың қолданылу өрісі мен
шеңбері жұрнаққа қарағанда анағұрлым кең болады. Жұрнақ түбірге жымдаса
кірігіп, одан жасалған туынды сөзде тұтастық қасиет сақталынады, жалғау
сөздің түбіріне немесе негізіне кірігіп кетпей, жай ғана селбесіп,
қосақталған қалыпта тұрады. Жұрнақтарға қарағанда, жалғаулардың сөздің
түбіріне мағыналық жақтан кірігуі және онымен байланысы әлдеқайда солғын,
әлсіз болады” [17, 288 б.].
Жеке сөздердің түбіріне жалғанып бірде жаңа мағыналы сөз, бірде
жалғанған сөздердің формасын ғана өзгертетін сөз бөлшегін жұрнақ дейміз”.
“Жалғау – жалғанған сөзін екінші бір сөзбен қарым-қатынасқа түсіріп, оларды
өзара байланыстырып, жалғастырып және жалғанған сөзіне азын-аулақ үстеме
мағына беріп тұратын грамматикалық тұлға” [18, 52-54 бб.].
Бұл анықтамалардан байқағанымыздай, форма тудырушы қосымшалар мен
жалғауларға берілген түсініктемелер әлі де жеткіліксіз бе деген ойға
қаламыз. Осы арада Ы.Е.Мамановтың грамматикалық форма тудырушы қосымшаларға
берген критерийлерін келтіруді жөн көрдік:
- жалғанған сөзінің лексикалық мағынасын өзгертпейді, грамматикалық
формасын тудырады. Әр грамматикалық форма белгілі грамматикалық мағына
білдіреді;
- грамматикалық форма тудырушы қосымша бірнеше сөз табына не тұтас бір
сөз табына, не бір сөз табының белгілі бір тобына талғаусыз түрде жалғанып,
грамматикалық абстракция жасайды;
- грамматикалық форма тудырушы қосымша жалғану арқылы жасалған
грамматикалық форма тілдің сөздік құрамына және екі тілдік сөздікке
енбейді, олар тек сөйлемде ғана қолданылады. Грамматикалық формалар белгілі
бір сөз табына тән болады...” [12].
Грамматикалық құбылыстар жөнінде пікір алалығы түркі тілін зерттеушілер
арасында жиі кездеседі. Сол себепті, Ы.Е.Мамановтың анықтағанындай,
зерттеуші авторлардың алдында тұрған басты міндет – морфологияға қатысты ең
маңызды екі мәселенің басын ашып алу қажет сияқты. Оның біріншісі, қазақ
тіліндегі қосымшаларды орыс тілінің үлгісімен, сөз түрлендіруші
(словоизменение), сөз тудырушы (словообразование) және форма тудырушы
(формообразование) деп үшке бөліп қарастыру керек пе, жоқ әлде оларды жаңа
мағыналы сөз тудыру және сөздің грамматикалық формасын тудыру қызметіне
сәйкес, сөз тудырушы және форма тудырушы деп екі топқа бөліп қарастыру
керек пе?
Қазақ тілінің тілдік материалы екінші принципті қуаттайды. Сөйлемде
грамматикалық формалармен түрленетін толық мағыналы атауыш сөздер (зат
есім, сын есім, сан есім, етістік) тек қана екі түрде: не түбір сөз
түрінде, не грамматикалық формада қолданылады. Былайша айтқанда, қазақ
тіліндегі қосымша жалғанған сөздер не тілдің сөздік құрамына енетін туынды
түбір сөз (лексикалық бүтін), не белгілі бір сөз табына тән грамматикалық
форма болып қалыптасады. Бұл тілде не туынды түбір сөзге, не грамматикалық
формаға жатпайтын, екеуінің аралық категориясы болып саналатын сөздер жоқ
және ондай аралық категорияны білдіру үшін жүйелі түрде қолданылатын арнайы
қосымшалар да жоқ. Олай болса, қазақ тіліндегі қосымшаларды тілдік
материалға сәйкес, сөз тудырушы және форма тудырушы деп екі топқа бөліп
қарау арқылы ғана сөздің морфологиялық құрылымын лингвистикалық тұрғыдан
дұрыс тануға болады [3, 48 б.]. Біз де осы принципті қолдаймыз және қазақ
тілі мамандары ескереді деген ойдамыз.
1.2 Қос қызметті аффикстер
Қазақ тілі аглютинативті тілдер тобына жатады. Сонымен байланысты
сөзжасам және сөзтүрленім қызметін көбінесе қосымшалар атқарады. Қосымша
термині алғашқы грамматикаларда “приставка”, “послелог”, “частица” делініп
түрліше аталды. “Қосымша” терминін алғаш қазақ тіліне енгізген белгілі
ғалым А.Байтұрсынұлы жалғанған сөзінің тұлғасын ғана өзгертіп, мағынасын
өзгерпейтіндерді жалғау, ал жалғанған сөзінің тұлғасын да, мағынасын да
өзгертетіндерді жұрнақ деп атаған [19, 182 б.]. Қ.Жұбанов болса, жұрнақ
терминінің орнына “үстеу” терминін қолдануды ұсынған [20, 234 б.].
Ғалымдар қосымшаларды жұрнақ пен жалғауға олардың сөзжасаушылық және сөз
түрлендірушілік қызметтеріне қарай бөледі. Мұндай классификация белгілі
түркітанушы ғалымдар еңбектерінде де жалғасын тапқан. Н.А.Баскаков
аффикстерді сөз тудырушы және сөз түрлендіруші деп бөліп, сөз түрлендіруші
аффикстерге жалғауларды жатқызады. Ал сөз тудырушы аффикстерді лексика-
грамматикалық аффикстер және функционалды-грамматикалық аффикстер деп
бөледі [21, 204 б.]. Бұл классификация, біздіңше, таза орыс тілінің
“суффикс”, “окончание” терминдерінің ізімен алынған.
Қазақ тілінде жазылған грамматикаларда қосымшалар сөз тудырушы, форма
тудырушы, сөз түрлендіруші болып бірде үш топқа бөлінсе, кейбір еңбектерде
сөз тудырушы және форма тудырушы болып екіге жіктеледі. Бұл соңғы
классификация Ы.Маманов еңбегінде нақты шешімін тапқан. Қазақ тілінде
Ы.Мамановтан басқа ғалымдар еңбектерінде қосымшалар көбінесе үшке жіктеліп
қарастырылған болатын. Олар: сөз тудырушы; форма тудырушы; сөз
түрлендіруші. Мұнда сөз түрлендіруші дегені – жалғау; форма тудырушылар –
жұрнақтар болып табылады. Біздіңше, бұл үлгі орыс тілінің “словообразование
– формообразование – словоизменение” деген жіктемесіне сәйкес жасалған.
Орыс тілінде “окончание” – словоизменение деп алынғандықтан, қазақ тілінде
де осыған сәйкес жалғауларды – сөз түрлендіруші деп атау орын алған. Ғалым:
“Әрине, септік, тәуелдік, көптік, жіктік формаларының тілде алатын орны,
қолдану өресі етістіктің есімше, көсемше, рай формалары мен сын есімнің
шырай формаларына қарағанда әлдеқайда күрделі. Бірақ бәрінің де атқаратын
қызметі – сөздің грамматикалық формасын тудыру. Сондықтан бұларды жалғау
(словоизменение) және форма тудырушы (формообразование) деп екі топқа
бөлмей, грамматикалық форма тудырушы қосымшалар деп, біріктіріп қарау дұрыс
болар еді” [3, 51 б.]. Ы.Мамановтың пікіріне сүйенетін болсақ, қазақ
тілінде сөздер не түбір сөз күйінде танылады, не сөздің грамматикалық
формасы болады. Осыған сәйкес қосымшалар да түбір сөздерге жалғанып, не
жаңа сөз жасайды не сөздің грамматикалық формасын тудырады. Сондықтан қазақ
тіліндегі сөздерді сөзжасамдық бірліктер және сөзжасамдық емес бірліктер
деп екі салаға бөліп қарастыру қажет деп санаймыз. Өйткені форма жасайтын
қосымшалар да жаңа сөз тудырмайды, сөз түрлендіретін қосымшалар да жаңа сөз
жасамайды. Олай болса, бұл екі топты біріктіріп қарастыру туралы ғалым
ұсынысы құптарлық жағдай. Түркологияда қосымшаларды осылайша екі топ етіп
жіктеу А.Н.Кононов еңбектерінен басталады. А.Н.Кононов өзбек тілінің
грамматикасында қосымшаларды сөз тудырушы аффикстер және форма тудырушы
аффикстер деп жіктейді [22]. Сондай-ақ татар тілінің грамматикасында
Д.Г.Тумашева мен өзбек тілінде С.Усманов бұрынғы форма тудырушы қосымшалар
мен сөз түрлендіруші (жалғау) қосымшалардың ұқсастығын, екеуінің де
лексикалық единица жасамай, сөйлеу процесінде ғана қолданылатын тұлғалар
екендігін, оларды біріктіріп қарастырудың ұтымдылығын баса көрсетеді [23],
[24]. Қазақ тіл білімінде А.Ысқақов [11], Т.Аханов [25], А.Қалыбаева
(жұрнақ, жұрнақша, жалғау) [26] т.б. ғалымдар еңбектерінде, 1967 жылы жарық
көрген академиялық “Қазақ тілі грамматикасында” [27] т.б. сол сияқты қазақ
тілі морфологиясы бойынша жазылған еңбектерде қосымшалар үш топқа жіктеліп
берілген. Біз Ы.Е.Мамановтың қосымшаларды, ең алдымен, не сөз жасайтын
қосымшалар не форма ғана жасайтын қосымшалар деп жіктеу қажет деген
пікіріне қосыламыз.
Кейін Ы.Маманов теориясын дамытқан ғалым С.Исаев еңбегінде қосымшаларды
осы үлгіде жіктеуде өзгешелік кездеседі. Ол сөзжасам қосымшаларының бір
тармағы етіп – функциялық қосымшалар деген бөлікті қосады. Бұл қосымшалар –
-дай, -дей, -ша, -ше, -сыз, -сіз, -ғы, -гі қосымшалары. Ғалым бұл
қосымшаларды жаңа сөз де тудырмайтын, форма да тудырмайтын, контексте ғана
өмір сүретін сөзжасам қосымшаларының ерекше қолданысы деп атайды [28, 226
б.].
Жоғарыда аталған қосымшалар қазақ тілі грамматикаларында көбінесе сөз
тудырушы қосымшаларға жатқызылды. Ал түркітануда бұл қосымшалар туралы
әртүрлі пікір бар. Мысалы, осы қосымшалардың тілдік табиғатын алғаш сөз
еткен татар ғалымы В.М.Насилов оларды “аффиксы включение” терминімен атап,
қосымшалардың екі жігіне үшінші топ етіп қосады [29, 36 с.]. Татар ғалымы
Ф.А.Ганиев -лық, -лік, -сыз, -сіз қосымшаларын “жартылай функционалды”
суффикстер деп атайды. Ғалым бұл қосымшаларды екі тұрғыдан да қарауға
болады деп көрсетеді. “В научно-описательных грамматиках каждый
полуфункциональный суффикс рассматривается в полном объеме. Между тем они
должны быть охарактеризованы с двух точек зрения грамматики и с точки
зрения лексических и грамматических значений этих суффиксов” [30, 53 с.].
Куман тілдерінің зерттеушісі М.А.Хабичев -сыз, -сіз, -лы, -лі, -лық, -лік
қосымшаларын “синкретикалық аффикстер” деп атап, оларды сөз де, форма да
тудыратын, яғни екі функция орындайтын аффикстер деп көрсетеді. “Часть
аффиксов выполняет синкретическую, т. е. слово и формообразующую роль” [31,
36б.].
Қазақ тіл білімінде жоғарыда сөз болған қосымшалардың тілдік табиғаты
туралы ең алғаш тың пікір айтқан ғалым Ы.Е.Маманов болды. Ғалымның
“Лекциялар курсы” қазақ тілі морфологиясының өзекті мәселелеріне, оның
ішінде сөзжасам мен формажсамның аражігі мен есім сөз таптарының құрамында
қаралып жүрген қосымшалардың сөзжасамдық, формажасамдық қызметтерін
анықтауға арналған. Ы.Е.Мамановтың жетекшілігімен шәкірті Қ.Шаяхметов “Екі
функциялы аффикстер” тақырыбында кандидаттық диссертация қорғады [32].
Зерттеуші қазақ тіліндегі сөз де тудыратын, жаңа сөз жасамай, сөздің
грамматикалық формасын да тудыратын бір топ қосымшаларды зерттеу нысаны
етіп, олардың қос қызметті функциясын анықтайды. Ол қосымшаларды жеке-жеке
өз алдына тақырыпша етіп қарастырады.
Қ.Шаяхметов -дай, -дей, -ша, -ше, -сыз, -сіз, -лы, -лі, -ғы, -гі, -лық,
-лік, -шы, -ші аффикстерін екі функциялы аффиктер деп, олардың
сөзжасамдық, форма тудырушылық қызметтерін санамалап көрсетеді [32].
Жоғарыда аталған қосымшалар туралы тіл ғылымында екі жақты көзқарас бар
екендігін қазақ ғалымдарының пікірлерінен байқауға болады. Қазақ тіл
білімінде жоғарыда аталған қосымшалар Ә.Болғанбаев, Ә.Төлеуов, Ибатов,
Ғ.Қалиев, М.Томанов, А.Ысқақов т.б. ғалымдар еңбектерінде сөзжасамдық
қырынан біржақты ғана қарастырылған.
Ә.Төлеуов жоғарыда аталған қосымшалардың таза сөзжасамдық қосымшалардан
өзгеше қолданыстары барын атап көрсетеді. Монографиялық еңбегінде аталған
қосымшалардың орын тәртібінен ауытқитынын айтады. Ғалым: “Жалпы ереже
бойынша көптік жалғау жұрнақтан соң жалғану керек болса да, кейбір
жұрнақтың көптік жалғаудан бұрын келетін орындары бар. Мысалы, -сыз, -сіз,
-ша, -ше, -дай, -дей жұрнақтары көптік жалғаудан бұрын да, соң да жалғана
береді: баласыздар – балаларсыз, тілшісіздер – тілшілерсіздер, балаларша,
сендерше, үлкендерше, білетіндерше, біздейлер, біздердей т.б. Сондай-ақ
жоғарғы -дай морфемасы көбінесе жалқы есім мен жіктеу есімдіктерінен соң
жалғанып тұр. Көптік жалғаудан бұрын түбірмен тетелес жұрнақ жалғанса, онда
жалғанып тұрған сөзінің көптігін көрсетеді де, егер жұрнақтан кейін көптік
жалғауы жалғанса, онда сол затқа ұқсас, қасындағы басқа заттардың көптігін
білдіреді [33]. Сонымен қатар, -ғы жұрнағының жатыс жалғаудан кейін
қосылып, құранды морфема (-дағы, -дегі) жасайды да, жатыс жалғаулы сөздің
мағынасына көмекші мекендік мағына тудыратындығын айтады [34].
А.Әбілқаев -сыз, -сіз жұрнағының қандай сөздер мен формаларға
жалғанатынын айта келіп, оларды лексика-семантикалық тұрғыда бірнеше жікке
бөліп қарастырады. Бірақ сөз және форма тудырушылық қызметін нақты
көрсетпейді [35].
Жоғарыда аталған аффикстердің форма тудыру қызметін ашып айтпағанмен,
өзіндік ерекшелігіне баса назар аударған Ғ.Мұсабаев пен Н.Оралбаева болды.
Ғ.Мұсабаев бұл қосымшаның (-дай, -дей) зат есімге жалғанып, бір нәрсені
екінші нәрсеге салыстыру, ұқсату мағынасын білдіреді және бұл қосымша
қосылған сөздер сын есім болып, сөйлемде анықтауыш қызметін атқарады дейді
[36].
Н.Оралбаева сөз құрамында жалғаудан кейін жалғана алатын аффикстерге
-дай, -дей, -сыз, -сіз, -ғы, -гі, -ша, -ше, -шы, -ші жұрнақтарын жатқызып,
“мұндай белгілі бір грамматикалық формадағы сөздің туынды түбірдің
жасалуына негіз болуы тілдегі сирек құбылыс, ол тіліміздің заңдылығына
жатпайды” деген пікір айтады. Оған мынадай сөздерді атайды: анамдай,
балаларсыз, үйдегі, қаладағы т.б. [37]. -Шы, -ші жұрнағының бұл аффикстерге
ұқсастығы да, айырмашылығы да бірдей екенін айтып, ұқсастығына сөзге
жалғаудан кейін жалғануын, айырмашылығына туынды түбір жасамай, сөз
түрлендіруші жұрнаққа жататынына мысал келтіреді (келсінші, келіңдерші
т.б.); бұйрық райдағы етістікке жалғанып, оған өтініш реңін қосады да,
бұйрық райдан кейін келетін жіктік жалғаудың соңында тұрады; шартты рай
жұрнағынан кейін келген жіктік жалғауының соңынан жалғанады (келсеңдерші)
[37].
Жоғарыда қазақ зерттеушілерінен осы аталған қосымшаларды қос қызметті,
екі функциялы деп таныған Қ.Шаяхметов пен оларды сөзжасам қосымшаларының
ерекше қолданысы, яғни функциялық қосымшалар деп таныған С.Исаев
пікірлеріне талдау жасалды. Ы.Маманов бұл қосымшалар қатарына -ғы, -гі,
-шы, -ші, -лық, -лік, -сыз, -сіз, -ша, -ше, -дай, -дей жұрнақтарын
жатқызып, бұл аффикстердің тек қана сөз тудырушылық емес, жалғанған сөзіне
екінші бір грамматикалық мағына үстейтін форма тудыру қызметінде
жұмсалатындығына тоқталады. Ендігі кезекте әртүрлі пікір қалыптастырып, әр
бағытта қарастырылып жүрген аталған қосымшалар туралы айтқан Ы.Е.Мамановтың
пікірлеріне жүйелі түрде талдау жасамақпыз.
-Дай, -дей қосымшасы мектеп оқулықтарынан бастап, жоғары оқу орындарына
дейінгі қазақ тілі оқулықтарда сын есім тудырушы жұрнақ болып анықталған.
Сөзжасам қосымшасы деп танылғандықтан, түсіндірме сөздіктерде зат есімдерге
жалғанған -дай, -дей формалы сөздер сын есім деп көрсетіледі. Бірақ -дай,
-дей тұлғалы сөздердің түсіндірмесі бірізді емес. Ол бір жерде “сияқты”,
“тәрізді” мағыналарында берілсе, кейбір тұста ауыс мағыналарда мағыналары
нақтыланып отырады. Мысалы, Ақбөкендей с ы н. 1. Ақбөкен сияқты, ақбөкен
тәрізді. А қ б ө к е н д е й болашақты болжамай, Жол сауданы олжалай,
Ақбөкендей алданып, Жылқыдай делбе сандалып, Аңдамай келіп түскенсің (Дулат
Бабатайұлы, Замана). 2. а у ы с. Ақбөкен сияқты ірі, үлкен. Сыртын сырмен
сырлатқан, Қарағай найза орнатқан, А қ б ө к е н д е й қойы бар, Ақ
күмбездей бойы бар, Қандай байдың үйі екен? (І.Жансүгіров, Шығ.). (Қазақ
әдеби тілінің сөздігі, 2006). Бірінші мысалда ақбөкенге теңеу жағы басым
болып, “тәрізді”, “сияқты” мағыналарында қолданылып тұрса, екінші мысалда
теңеу жалпыланып, ақбөкеннің қасиетіне байланысты “ірі”, “үлкен” деген ауыс
мағынаға көше бастаған.
Бұған қарап -дай, -дей тұлғалы зат есімдердің мағыналық алақұлалықтарына
қарап, оларды сөзжасамдық бірлік не сөзжасамдық емес бірлік деп тануда әлі
де шешімін таппаған мәселелер бар екендігіне көз жеткіземіз. Түркологияда
бұл қосымша туралы әртүрлі пікір айтылған. Ғалымдардың бір тобы септік
жалғауы деп анықтаса, енді бір топ ғалымдар шылау, келесі тобы үстеу
тудырушы, енді біреулері сын есім тудырушы қосымша деп көрсетеді.
П.М.Мелиоранский -дай, -дей аффиксін салыстырмалы септік деп атаса [38],
бұған үндес Қ.Жұбанов теңдес септік жалғауы деп анықтайды [20]. Татар
ғалымдары М.З.Закиев пен Ф.А.Ганиев бұл аффиксті септік парадигмасына
қосады [39], [40]. Сөзіміз дәлелді болу үшін Ф.А.Ганиевтің мына тұжырымына
назар аударғымыз келеді: “Следует отметить, что во многих трудах по
татарскому языкознанию суффиксы -дай, -дей рассматриваются как
словообразовательные. Однако это утверждение не согласуется с фактами
языка. Ибо указанные суффиксы присоединяются ко всем конкретным
существителным. По своим функциям и значениям они ничем не отличаются от
грамматических в данном случае от падежных показателей. Эти суффиксы служат
для выражения отношения одного слова к другому, и формы, образованные при
помощи данных суффиксов относятся к грамматическим показателям и не имеют
никокого отношения к словообразованию”[41]. Бұл аталғандардан басқа
Н.П.Дыренкова, Л.Н.Харитонов, Г.Алпаров Э.В.Тенишев сияқты ғалымдар бұл
тұлғаны септік жалғауларына жатқызған. Белгілі түрколог ғалым А.М.Щербак
өзбек тілінің грамматикасына арнап жазған еңбегінде аталған қосымшаны
септіктер парадигмасында бере отырып, оған мынадай сипаттама береді:
“Уподобительная форма примыкает к падежной парадигме. Только наличие
некоторых частных особенностей (например, то обстоятельство, что аффикс --
такдак не подчиняется гормонии гласных и может быть отнесен к частицам)
препятствует ее рассмотрению в одном ряду с падежными формами” [42, 111
с.]. Қазақ тіл білімінде Қ.Жұбановтан кейін бұл қосымшаның септік
жалғауындық қызметі барын көрсеткен Ғ.Мұсабаев болды. Бұл орайда ғалым
-дай, -дей тұлғасы, біріншіден, “сияқты, секілді” шылау сөздерімен мәндес,
екіншіден, сөз бен сөзді байланыстырады, үшіншіден, жалғанған сөзінің
лексикалық мағынасын өзгертпейді, төртіншіден, барлық сөз табына дерлік
жалғана алады деген критерийлерді ұстанады. Алайда, мақала соңында -дай,
-дей қосымшасын сын есім тудырушы аффикс деп көрсетіп, екі жақты пікірге
келеді. Ғалым өзінің мақаласында -дай, -дей аффиксін жалғаудан бүтіндей қол
үзбеген, жалғауға айналып бара жатқан аралық категория ретінде қарайды.
“Қорыта келгенде, -дай, -дей қосымшасы түрлі кезеңдерден өтсе де, әлі
жіктеліп жетпеген, екі жағы бар деуге тиіспіз. Оның бірі сөз арасын
байланыстыратын жалғаулық мәні, екіншісі – өзі қосылған сөзге үстеме мағына
туғызып, жалғау категориясы тұлғаларынан бұрын жалғанып, жұрнақтық мәнге ие
болуы. Сөйтіп, бірде жұрнақтық, бірде жалғаулық қызметін атқаруы -дай
қосымшасының ерекшелігі” [36].
-Дай, -дей тұлғасын үстеу деп танушылар бұл қосымшаның -лай, -лей
вариантын негізге алады немесе -дай, -дей – дің пысықтауыштық қызметіне
байланысты анықтайды. Айталық, Ғ.Бегалиев -дай, -дей қосымшасы қимылдың
амалын білдіріп, етістікпен тіркескенде үстеу болады деп, пысықтауыш болу
қызметіне сүйенеді [43].
Қазақ тілінің академиялық грамматикасында бұл аффикске мынадай сипаттама
беріледі: “-Дай аффиксі жалғанған сөздер сөйлем ішінде екінші бір затты
анықтай отырып, семантикалық жағынан анықтап тұрған затты өзі жалғанып
тұрған басқа бір затқа салыстыру, ұқсату мағынасын көрсетеді. Бұл жағынан
шырай формасына ұқсас” [27].
Бұл қосымшаны форма тудырушы қосымша деп анықтаған ғалымдар –
Н.А.Баскаков, М.А.Хабичев, қазақ тіл білімінде Ы.Е.Маманов.
Н.А.Баскаков -дай, -дей аффиксін зат есімнің атрибут-анықтауыш, атрибут-
пысықтауыш формасын тудыратын аффикс деп көрсетеді [21]. М.А.Хабичев
“уподобительная форма” деп атап, әрбір сөз таптары бойынша түрленісін
көрсетіп, грамматикалық мағына үстейтін форма тудырушы қосымша болады деген
пікір айтады [31].
Осы қосымшалардың сөзжасамдық және форма жасаушылық қызметін анықтау
мақсатында жазылған А.Ә.Жаңабекова “Сөз формаларын жасаудағы қосымшалардың
функциялық ерекшеліктері” деп аталатын диссертациясында -дай, -дей
қосымшасын жоғарыда көрсетілгендей, анықталу сипатына қарай топтастырып,
осы қосымша туралы айтылған ғалымдар пікірлері мен көзқарастарын жүйелі
түрде сөз етеді. Автор -дай, -дей қосымшасын ұқсату мағынасын беретін форма
тудырушы қосымша деп анықтайды [44]. Қ.Шаяхметов сын есім тудырушы -дай,
-дей қосымшасын екі функциялы қосымша деп анықтайды. Оның пікірінше, -дай,
-дей қосымшасы жекеше, атау тұлғалы зат есім түбірлеріне жалғанғанда сын
есім тудырып, сөзжасамдық қызмет атқарады. Ал есімше, көптік, тәуелдік,
-нікі, -дағы, -дегі формаларынан кейін, жалқы есімдерге, модаль сөздерге
жалғанып форма ғана тудырады дей келе, бұл қосымшаны екі функциялы аффикс
деп көрсетеді. А.Жаңабекованың зерттеуінде бұл қосымша Қ.Шаяхметовтің
анықтамасынан өзгешеленеді. Онда -дай, -дей тұлғасының негізгі қызметі –
форма жасаушылық, ал бұл тұлға жалғанып жасалған лексикалық бірлік болып
қалыптасқан сын есім сөздер сөзжасамның синтетикалық тәсілі арқылы жасалған
сөздер емес, олар сөзжасамның лексика-семантикалық тәсілі арқылы жасалған
деген тұжырым жасайды. Лексикалық бүтін болып қалыптасқан сөздерге
алпамсадай, титтей, уыздай, соқталдай сөздерін жатқызады. Сонымен қатар,
бұл қосымшаның шығу тегі – “тег” шылауынан шыққан деген Қ.Жұбановтың
пікірін қостайтынын айтады. Түркологияда септік жалғауы деп анықтаған
пікірлерге талдау жасап, оның септік жалғауларына ұқсас қолданыстарын
санамалап көрсетеді [44]. Автор мұндай тұжырым жасауда Ы.Е.Мамановтың -дай,
-дей қосымшасы туралы айтқан пікірлерін басшылыққа алған деуге болады.
Ы.Маманов өз еңбегінде түркі тілдерінде сыры толық ашылмаған, әлі де жан-
жақты зерттеуді керек ететін -сыз, -сіз, -дай, -дей, -ша, -ше қосымшаларына
тоқталған. Бұлардың басқа қосымшалардан ерекшелігі – барлық зат есім
түбірлеріне, туынды түбір сөздерге ұйтқы бола алмайтын жалқы есімдерге,
жіктеу, сілтеу есімдіктеріне, көптік, тәуелдік және есімше ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz