Қазақ тілі синтаксисін қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытудың ғылыми- әдістемелік негіздері (ЖОО филолог мамандықтары үшін)
Қазақ тілі синтаксисін қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытудың ғылыми-
әдістемелік негіздері (ЖОО филолог мамандықтары үшін)
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қоғамдағы жаңарулар, ел дамуындағы тың
стратегиялық бағдарлар мен қағидаттар, қоғамның ақпараттануы және ғылым
мен техниканың қарыштай дамуы білім беру жүйесінде де түбегейлі өзгерістер
жасауға себеп болды. Өйткені жаңа уақыт талабы рухы биік, болашаққа зор
сеніммен қарайтын, оның дамуына өзіндік үлес қосатын, халықаралық
стандартқа сай, бәсекеге қабілетті, танымдық деңгейі жоғары, білімді де
білікті маманды қажет етеді.
Педагогикалық қауымдастық пен педагогика ғылымының алдына білім
беруді жаңаша құру міндеті қойылды. Қоғамдық мүдде мен жеке бас мүддесін
ұштастыра алатын, әлеуметтік сұранысқа жауап беретін маман дайындауға
басымдылық беріле бастады. Бұл орайда педагогикамен өзектес басқа да ғылым
салаларындағы іргелі жетістіктер мен нәтижелер негізінде білім беру
үрдісін жаңа қырынан қарастырудың өзектілігі арта түсті. Әлемнің өркениетті
елдерінің білім беру жүйесіндегі жетекші қағидаттар негізінде отандық білім
беру саласын дамытудың жаңа бағыттары айқындалды. Бұл білім беруді болашақ
маманның өмірлік дағдыларымен өзара бірлікте қарастыруды қажет етті.
Сондықтан соңғы жылдары жоғары мектептердегі оқу үдерісі кредиттік оқыту
жүйесі негізінде ұйымдастырыла бастады. Бұл жүйе бойынша студент білімді
өздігінен меңгеруге, өз әрекетінің субъектісі ретінде дамуға мүмкіндік
алады. Кредиттік оқу жүйесі дәстүрлі білім берудің мақсат-міндеттерін
өзгертуді, оның мазмұндық-құрылымдық және ұйымдастырылу сипатын жаңартуды
талап етті. Бұл жоғары мектепте қазақ тілі салаларын оқыту ісіндегі тың
ізденістерге жол ашты.
Адамзат жинаған ілім мен білімнің құралы болып саналатын тілдің рөлі
өзінің қоғам мен жеке тұлғаның дамуындағы атқаратын қызметіне сай жаңаша
бағамдалды. Тілді субъективті құрылым ретінде бағалайтын антропоцентристік
парадигманың енуі оны оқыту жүйесінде де жаңа бағыттардың тууына әкелді.
Зерттеушілер тіл арқылы субъектінің танымдық қабілеті, тұлғалық мәдениеті,
ұлттық психологиясы, өмірлік дағдылары т.б. қалыптасатынына айрықша назар
аудара бастады. Тілдік қатынас пен танымның сабақтастығы әлемдік тіл
білімінде арнайы зерттеу нысанына алынды. Бұл тіл білімі салаларын
қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқыту мәселесін алға шығарды.
Жаһандану заманында қазақ тілін қатысымдық-танымдық тұрғыдан
зерделеу оның мемлекеттік мәртебесін сақтауға, ұлттың ділін
қалыптастыру мен мәдени иммунитетін нығайтудағы мәнін жас ұрпаққа
саналы меңгертуге тірек болады. Өйткені бұл жаңа бағыт арқылы студент тіл
адамның өмір танымы, болмысы, әлеуметтік мүддесімен тығыз байланысты
екенін түйсінеді. Сол арқылы тілдің өз өміріндегі, қоғамдағы рөлін саналы
түрде сезінеді. Бұл оның дүниетанымын кеңейтіп, тілдік білімге жаңа
көзқарасын орнықтырады. Тілді қоршаған әлеммен, адам факторымен
тұтастықта игеруге және тіл болмысын халықтық таным тұрғысынан зерделеуге
мүмкіндік алады. Тілдің қатысымдық тұрғыдан оқытылуы сөйлесім әрекетінде
іске асырылатын бірліктердің табиғатын ашуға, оның ішкі иірімдерін жан-
жақты пайдалануға мүмкіндік туғызады. Бұл орайда байланыстырып
сөйлеудің құрылысын зерттейтін синтаксисті тіл білімінің басқа
салаларымен тоғыстыра оқыту оның көп аспектілі сипатын аңғаруға ықпал
етеді. Синтаксис адамның тиянақты ойын жарыққа шығарудың құралдарын
қарастыратындықтан, болашақ маман ретіндегі бүгінгі студенттің тілді
дұрыс қолдану дағдыларын шыңдауда маңызды рөл атқарады. Сөз пен
сөйлемді және мәтінді әрі тілдік, әрі қатысымдық бірлік ретінде оқытып,
тілдің мәдени-танымдық, қатысымдық, әлеуметтік, кумулятивтік,
конативтік қызметтеріне қатысты қағидалардың мәнін студентке
меңгертуде айрықша рөл атқарады.
Синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқыту студентке тілдің
ішкі формасы мен мазмұнын терең игеруге және халқымыздың рухани
қазынасы, болмысы мен тұрмыс-тіршілігін білдіретін тілдік деректердің
этномәдени, лингвомәдени сипатын меңгеруге мүмкіндік тудырады.
Тілді қатысымдық тұрғыдан игерту студенттің тілдік қарым-қатынаста
тілдік бірліктер мен синтаксистік категорияларды орынды қолдануына ықпал
етеді. Қазақ тiлi синтаксисін қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқыту білім
сапасын арттыруға, жаңа жүйенің басым бағыттарын жүзеге асыруға септiгiн
тигiзедi. Сонымен бірге педагогикалық үдерістің жаңа парадигма тұрғысынан
жетілдірілуін қамтамасыз ете келіп, студенттердің танымдық қабілетін
белсендіреді, аналитикалық ойлауы мен шығармашылық әлеуетін дамытады,
олардың қатысымдық, танымдық, кәсіби, лингвомәдени, әлеуметтік-тұлғалық
және т.б. құзыреттіліктерін қалыптастырады. Бұл синтаксисті қатысымдық-
танымдық тұрғыдан оқытудың технологиялық сипатын жан-жақты айқындауды қажет
етеді.
Жоғарыда аталған мәселелердің барлығы қоғам сұранысын өтейтін
білікті де білімді, жан-жақты дамыған, құзыреттілігі қалыптасқан маман
дайындаудың ұтымды жолы, басым бағыты ретінде синтаксисті қатысымдық-
танымдық тұрғыдан меңгертудің ғылыми-әдістемелік негіздерін айқындаудың
көкейкестілігін танытады.
Зерттеу нысаны – филолог мамандарға қазақ тілі синтаксисін
қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқыту үдерісі.
Зерттеу пәні – жоғары оқу орындарында филолог мамандарға қазақ тілі
синтаксисін қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқыту әдістемесі.
Зерттеудің мақсаты. Жоғары оқу орындарында филолог мамандарға қазақ
тілі синтаксисін қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытудың ғылыми-теориялық
және әдіснамалық негіздерін тұжырымдау, жаңа сипаттағы әдістемелік жүйесін
ұсыну, оның тиімділігін эксперимент арқылы дәйектеу.
Зерттеудің міндеттері:
- жоғары оқу орындарында қазақ тілінің синтаксисін қатысымдық-
танымдық тұрғыдан оқытудың әдіснамасын, ғылыми-теориялық негіздерін
айқындау, оның мәні мен мазмұнын дәйектеу;
- синтаксисті танымдық-қатысымдық тұрғыдан оқытуға байланысты
тілдік материалдарды саралап, оқыту ұстанымдары мен әдістерін анықтау;
ниетін меңгертудің тұжырымдамасын, базалық білім мазмұнын, оқу
бағдарламаларын, ОӘК-нін ұсыну.ыттармен
- кредиттік оқу жүйесі бойынша синтаксис пәнінің білім мазмұнын,
оқыту
жүйесіндегі рөлі мен орнын анықтап, синтаксисті қатысымдық-танымдық
тұрғыдан оқытудың тиімді технологияларын саралау;
- синтаксисті оқытуға бағытталған кешенді жұмыстар жүйесін әзірлеп,
оның ұтымдылығын дәлелдеу;
- синтаксис бойынша студенттің игерген білімі мен біліктілігінің
түпкі нәтижесі ретінде қалыптастырылатын құзыреттіліктерді анықтау;
- синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытудың ғылыми-
әдістемелік жүйесін ұсыну және тиімділігін эксперимент нәтижелеріне сүйеніп
дәлелдеу.
Зерттеу болжамы. Егер синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқыту
барысында студенттің танымдық және қатысымдық іс-әрекеттері өзара
сабақтастықта, бірін-бірі толықтыра, логикалық жүйемен үздіксіз дамытылып
отырылса; студенттің танымдық білімі мен сөйлеу мәдениетін жетілдіру ұтымды
әдістер мен ұстанымдар негізінде жүргізілсе; білім беру технологиялары мен
кешенді жұмыс түрлерін бір-бірімен үйлестіре, сабақтастыра қолдану арқылы
синтаксис қатысымдық-танымдық тұрғыдан меңгертілсе; білім беру нәтижесі
студенттің құзыреттілігін қылыптастыруға бағытталса, онда болашақ маман
ретіндегі студенттің кәсіби-танымдық білімі мен кәсіби-қатысымдық
дағдыларын дамытудың мүмкіндігі кеңейіп, оқытудың нәтижелілігі мен
тиімділігі арта түседі, өйткені синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан
оқыту рухани өрісі кең, танымдық деңгейі мен кәсіби біліктілігі жоғары,
тілдік қатынасты әлеуметтік-тұлғалық деңгейде еркін меңгерген білімді де
білікті, жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыруға жол ашады.
Зерттеудің жетекші идеясы: Синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан
игерту – студенттің танымдық білімі мен қатысымдық құзыреттілігін өзара
бірлікте қалыптастырудың алғышарты. Синтаксисті қатысымдық-танымдық
тұрғыдан тіл білімі салаларымен тоғыстыра оқытудың негізінде
ұйымдастырылатын білім беру технологиясы студенттердің құзыреттілігін
қалыптастыруға бағытталған біртұтас әдістемелік жүйе түрінде жүзеге
асырылуы тиіс.
Зерттеудің әдіснамалық негізі ғалымдардың синтаксиске қатысты
тұжырымдарын талдаудан, синтаксисті оқытудың заңдылықтары мен қағидаларына
сүйенуден тұрады. Лингвистика, психология, педагогика, әдістемелік
ілімдердің жетістіктері мен нәтижелерін ұтымды пайдалану зерттеу жұмысының
әдіснамалық негіздерін құрайды. Сонымен бірге жұмыста тіл мен жеке тұлғаны
оны қоршаған ортамен және адамның танымы, болмысы мен тұрмыс-тіршілігі,
мәдениеті және әдебиетімен тығыз сабақтастықта, бірнеше ғылыммен тоғыстыра
зерделейтін антропоцентристік бағыттағы зерттеулер мен тұжырымдар, тіл
мен танымға байланысты қағидалар басшылыққа алынды.
Зерттеудің әдістері. Зерттеудің әдіснамалық және теориялық-
әдістемелік негіздерін айқындауда сараптау, ой қорыту, жалпылау әдістері,
бақылау, салыстырмалы әдістер, сауалнама, диагностикалық әдістер, зерттеу
нәтижелерін қорытындылау барысында талдау, қорыту, эксперименттік
мәліметтерді сапалық және сандық тұрғыда жүйелеу, модельдеу, жинақтау
әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының кезеңдері:
Бірінші кезеңде (2003 - 2005) синтаксисті оқытуға байланысты
әдебиеттер мен материалдар жинақталып, лингвистика, педагогика,
психологиялық еңбектерге талдау жасалды. Студенттердің синтаксисті
меңгеруін жетілдірудің ұтымды әдістемесін дайындау үшін студенттерден
сауалнамалар алынды. Типтік және жұмыс бағдарламалары мен оқулықтарға
сараптама жасалып, синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытудың
ғылыми-теориялық негіздерін айқындау үшін отандық және шетелдік ғалымдардың
зерттеу тақырыбына сәйкес еңбектерімен танысып, оларға талдау жасалып,
болашақ зерттеудің негізгі бағыттары мен ұстанымдары нақтыланды. Тақырып
бойынша бақылау тәжірибесін өткізу үшін оқу материалдары жинақталды.
Екінші кезеңде (2006-2008) зерттеу жұмысының негізіне алынатын
заңдылықтар мен қағидаттар анықталды; жоғары оқу орнының қазақ тілі мен
әдебиеті мамандығы бойынша қазіргі қазақ тілі синтаксисі пәнінің білім
мазмұны анықталып, оны оқытудың бағыттары белгіленді; сөз тіркесін, сөйлем
мен мәтінді қатысымдық-танымдық тұрғыдан игертуде негізге алынатын
ұстанымдар мен әдістер сұрыпталды; әлемдік және отандық білім
кеңістігіндегі білім беру технологиялары анықталды, бұл орайда ұлттық
ғылымдағы тұғырлы тұжырымдар технология түрінде дәйектелді; кешенді
жұмыстарға негізделген әдістемелік жүйе ұсынылды; синтаксисті қатысымдық-
танымдық тұрғыдан меңгертудің жолдары мен амал-тәсілдері эксперимент
арқылы тәжірибеден өткізіліп, тиімділігі дәлелденді.
Үшінші кезеңде (2007-2010) зерттеу нәтижелері бір жүйеге түсіріліп,
жинақталды, қорытындыланды: синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан
оқытудың білім мазмұны нақтыланды; студенттің қазіргі қазақ тілінің
синтаксисіне қатысты білім, білік, дағдылары анықталып, оның түпкі нәтижесі
құзыреттіліктер түрінде айқындалды; синтаксисті қатысымдық-танымдық
тұрғыдан оқытудың ғылыми-әдістемелік жүйесі бойынша қорытынды эксперимент
нәтижелеріне сандық және сапалық талдау жасалды. Оның маңызы мен рөлі,
тиімділігі дәйектелді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- қазақ тілін оқыту әдістемесінде алғаш рет синтаксисті қатысымдық-
танымдық тұрғыдан оқытудың ғылыми-әдістемелік негізі тұжырымдалды, оның
басты қағидасы студенттің танымдық білімі мен сөйлесім әрекетін өзара
байланыста дамыту арқылы құзыреттіліктер қалыптастыру екендігі дәйектелді.
Осы тұрғыдан келгенде, студент білімінің нәтижесі қатысымдық, танымдық,
лингвомәдени және әлеуметтік-тұлғалық құзыреттілік арқылы бағамдалатыны
дәлелденді;
- синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытуды тіл білімі
салаларымен тоғыстыра игертудің жолы көрсетіліп, антропоцентристік
бағыттағы ғылыми нәтижелердің тақырыпты меңгертудегі рөлі айқындалды;
- жоғары оқу орындарында синтаксисті оқытудың білім мазмұны
нақтыланып, студенттің педагогикалық біліктілігін қалыптастыру
мен
дамытудың амал-тәсілдері ұсынылды;
- синтаксисті терең де сапалы оқыту барысында жүзеге асырылатын
қатысымдық қызмет түрлері мен танымдық іскерлік түрлері сараланды;
- студенттің пәнді игеруі оның танымдық және қатысымдық қабілетімен
тығыз байланысты екендігі психология ғылымдарының нәтижелеріне негізделіп,
оны жетілдірудің тиімді әдістемесі ұсынылып және тәжірибеден өткізіліп,
дәлелденді;
- синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытудың әдістемелік
жолдары жүйеленді, оны жан-жақты игеруге қатысты білім беру технологиялары
сараланды;
- синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытуға арналған кешенді
жұмыстар жүйесі жасалып, оның тиімділігі ғылыми және әдістемелік тұрғыдан
дәйектеліп, арнайы технология түрінде сипатталды;
- кредиттік оқу жүйесіндегі СӨЖ және СОӨЖ жұмыстарының рөлі мен
түрлері анықталып, оларды ұйымдастыру жолдары айқындалды;
- студент білімін тексеру мен бағалаудың амал-тәсілдері ұсынылды.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы. Зерттеу қорытындылары әдістеме,
педагогика ғылымдары теорияларын жетілдіруге, синтаксисті оқытудың
методологиясын ғылыми негіздеуге мүмкіндік тудырады. Жоғары оқу орындағы
қазіргі қазақ тілінің синтаксисін меңгертуге, қазақ тілін оқыту
әдістемесінің теориялық негізін байытуға ықпал етеді. Синтаксисті
қатысымдық-танымдық тұрғыдан игерту бойынша анықталған құзыреттіліктер
қазақ тілінен күтілетін білім нәтижелерін ғылыми-теориялық жағынан
дәйектеуге көмектеседі.
Зерттеудің практикалық маңызы. Жұмыстың нәтижелері жоғары оқу
орындарындағы синтаксис пәнін оқытудың сапасын арттыруға, оны басқа
ғылымдармен сабақтастықта меңгертуге септігін тигізеді. Диссертацияның
негізгі материалдары мен нәтижелерін мектеп мұғалімдеріне, аспиранттар мен
ізденушілерге көмекші құрал ретінде пайдалануға болады.
Ұсынылған білім беру технологиялары мен кешенді жұмыс түрлері
студенттің танымдық білімі мен қабілетін дамытуға, сөйлеу мәдениетін
жетілдіруге, құзыреттіліктері мен жеке тұлғалық қасиетін қалыптастыруға
жол ашады. Зерттеу нәтижелерін оқу құралдары мен әдістемелік нұсқаулар
дайындауда және оқу-әдістемелік кешен әзірлеуде пайдалануға болады.
Алынған ғылыми нәтижелердің сенімділігі мен нақтылығы зерттеу негізі
етіп алынған теориялық тұжырымдардың әдіснамалық тұрғыдан талдануы
арқылы танылады. Жұмыстың мақсатына, алға қойылған міндеттеріне сәйкес
шешімін тапқан зерттеу әдістері мен көрсетілген нәтижелердің жоғары оқу
орындарының филология факультетінде жүргізілген сабақтарда дәйектелуі
зерттеудің сенімділігіне кепілдік етеді.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- жоғары мектептің филология факультеті студенттеріне синтаксисті
қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқыту болашақ маманды жан-жақты дамытуға,
білімнің сапасын арттыруға, студенттің танымы мен біліктілігін қатар
жетілдіруге мүмкіндік береді; тілдік бірліктерді танымдық тұрғыдан
меңгерту студентті ұлттық құндылықтарды бағалауға үйретіп, сол арқылы
олардың интеллектуалдық әлеуеті дамиды;
- синтаксисті қатысымдық тұрғыдан оқыту білім алушының пікір айту,
ойлау, пайымдау қабілеттері мен эстетикалық сезімін жетілдіріп, тілдік
қатынасты танымдық, қатысымдық-ақпараттық, эмотивтік, конативтік тұрғыдан
меңгеруге жағдай тудырады. Синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан
меңгерту студенттің ойлау мен сөйлеу қабілеттерін арттырып, оқу
үдерісінің белсенді субъектісі ретінде өздігінен әрекет етуге жетелейді;
- синтаксисті білім беру технологиялары арқылы меңгерту білім
алушының келешек мамандығына қажетті ақпараттарды ғылыми негізде дәйектеп,
ізденуіне, жеке тұлғаның өзін-өзі дамытуына, іскерліктері мен дағдыларын
жетілдіруге бағытталғандықтан, жоғары көрсеткішке жеткізеді;
- ұсынылып отырған кешенді жұмыстар жүйесі студенттің ой-өрісін
кеңейтуге, қатысымдық білігін жетілдіруге, синтаксисті терең игеруге
мүмкіндік жасайды. Сөйтіп, студенттің коммуникацияның барлық түрін ұтымды
қолдана білуіне, қатысымға қажетті сөйлесім мәдениетін жетілдіруге, т.б.
дағдыларын дамытуға ықпал етеді;
- студенттің кәсіби-қатысымдық, кәсіби-танымдық және кәсіби-
бағдарлық қабілеттерін дамытуға бағытталған әдістемелік жүйе синтаксисті
оқытудың арнайы ұстанымдары негізінде жүзеге асырылғанда оң нәтиже береді;
- студенттің кәсіби біліктілігін жетілдіруге, олардың ғылыми-
зерттеушілік, басқарушы-ұйымдастырушылық біліктерін дамытуға, қарым-қатынас
мәдениетін және интеграциялық үрдістерге сай өмірлік дағдыларын
қалыптастыруға ағымдағы тапсырмалар мен СОӨЖ, СӨЖ жұмыстарын жүйелі
ұйымдастырғанда қол жеткізуге болады;
- игерілген білім сапасын тексеру білім берудің нәтижесін қамтамасыз
ететін студенттің қатысымдық, танымдық, лингвомәдени және әлеуметтік-
тұлғалық құзыреттілігін арттыруға мүмкіндік береді.
Жұмыстың талқылануы мен жариялануы. Зерттеудегі негізгі ойлар,
диссертацияның мазмұны, ондағы негізгі тұжырымдар халықаралық және
республикалық ғылыми-практикалық конференцияларда жасалған баяндамаларда
талқыланған. Шетелдік басылымдарда Қытай, Москва, Сан-Петербургта,
Қадағалау және аттестаттау Комитеті бекіткен тізімдегі республикалық
басылымдарда жарияланған. Диссертация жұмысы Абай атындағы ҚазҰПУ-дің
Қазіргі қазақ тілі теориясы және әдістемесі кафедрасы мен Диссертациялық
кеңес жанынан құрылған әдістемелік семинардың кеңейтілген мәжілісінде
талқыланған.
Диссертация бойынша 3 типтік бағдарлама, 1 арнаулы курс
бағдарламасы, 6 оқулық, 6 электронды оқулық, 3 оқу құралы, 13 оқу-
әдістемелік құрал, 30 ғылыми мақала жарияланды.
Диссертацияның құрылымы мен мазмұны. Диссертация кіріспеден, төрт
тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан
тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Диссертациялық жұмыстың кіріспе бөлімінде тақырыптың өзектілігі,
зерттеу нысаны, пәні, мақсаты мен міндеттері, болжамы, әдіснамалық
негіздері, жетекші идея мен зерттеу әдістері, ғылыми жаңалығы көрсетіліп,
қорғауға ұсынылатын қағидалар мен еңбектің теориялық, практикалық маңызы
көрсетілген.
Диссертацияның Қазақ тілі синтаксисін қатысымдық-танымдық тұрғыдан
оқытудың теориялық негіздері деп аталатын бірінші тарауы төрт тармақтан
тұрады.
1.1 Қазақ тілі синтаксисін оқыту мәселесі. А.Байтұрсыновтың қазақ
тілі синтаксисі туралы тұжырымдары оны оқыту жөніндегі соны пікірлер болып
табылады. Тілші синтаксистің теориясын бір жүйеге түсірумен қатар, оны
меңгертудің жолдарын ұсынды. Ауыздан шыққан сөздің бәрі сөйлем бола
бермейді, айтушының ойын тыңдаушы ұғарлық даражада түсінікті болып айтылған
сөздер ғана сөйлем болады деп, сөйлемнің қатысымдық қызметін айқындады
[1, 264]. Синтаксистің әр саласы туралы теориялық материалдардан кейін
практикалық жұмыстарды өлеңмен жазылған сөйлемдерді өлеңсіз түрге
айналдыру; сөйлем ішіндегі мүшелерін айырту; сөйлемнің қажет болған
түрлерін білім алушылардың өзіне тапқызу түрінде беріп, сөйлем
мүшелерінің қай сөз табынан болатынын нақты мысалдар арқылы дәлелдеді [1,
287]. Ауызбен сөйлесу және жазумен сөйлесудің ерекшеліктерін анықтап,
сөйлем жүйесінің сөйлеу әрекеті түрлеріне қатысын айқындады.
Қ.Жұбанов сөйлеу сөйлемдер арқылы жүзеге асатынын дәлелдеп, сөйлем
бір сөзден де, бірнеше сөзден де құралады дей келіп, жай сөйлемнің
грамматикалық сипатының бірдей емес екенін анықтады. Ғалым синтаксистің
нысаны семантика емес, тілдік тұлғалар мен солардың құрылысы екенін
дәйектеп, біздің қарайтынымыз – мағына жүйесі, семантика емес, грамматика.
Сондықтан біздің мақсатымыз мағынаны баяндау емес, мағынаны қандай амалмен
білдіреміз, осыны баяндау болу керек, – деп, тұжырымдайды. Тілші
А.Байтұрсынов пен Т.Шонанұлы еңбектеріндегі синтаксис туралы пікірлерге
талдау жасап, сөйлем мүшелерін қазақ баласының танымына жақын дене
мүшелерін мысалға ала отырып түсіндіреді. Сөйлеу деген – біреудің екінші
біреуге хабар беруі, – деп, ойды сөйлеу үдерісімен байланыста қарастырады
[2, 50]. Ғалымның педагогика саласына қатысты зерттеулерінен оқу үрдісін
білім алушының танымы мен қабілетін ескере отырып, ұйымдастыруға мән
бергенін байқауға болады.
С.Жиенбаев сөйлем мүшелерін жіктеу мен олардың арасындағы байланысқа
және құрмалас сөйлем мәселесіне жан-жақты тоқталса, С. Аманжолов жай сөйлем
синтаксисі мен құрмалас сөйлем синтаксисін оқыту мәселесін қамтыды. Ғалым
сөйлемнің қатысымдық қызметіне назар аударып, сөйлем қалыпты, бір беткей,
ұзын сонар; ол біреудің айтқан сөзінен, ойлаған ойынан ғана құралмайтынын,
сөйлемнің айтылуы, көп қолданылатын жері – көпшілік ортасы, ең кемі екі
кісінің басы қосылған жер екенін, мұндай жерде сөйлем, бірыңғай, біркелкі
болмайтынын, ашу, күлкі, сұрау, жауап, қуаныш т.б. психологиялық
жағдайлардың сөйлемге әсерін тигізетінін дәлелдеп көрсетеді [ 3, 16 ].
Сол сияқты Ә.Хасеновтың материал көлемі, оларды белгіліден белгісізге
қарай дамыту арқылы жүргізу ісі, қолданылатын әдістер мен жұмыс түрлері
туралы ұсыныстары мен М.Балақаевтың сөйлемдегі сөздердің грамматикалық
тұлғалары мен мағыналарын сипаттау арқылы олар жайындағы оқушының білімін
баянды ететін практикалық жұмыс деген анықтамасы синтаксисті оқыту
жайындағы алғашқы құнды тұжырымдар болып саналады [4, 75].
1.1.1 Қазақ тілі синтаксисін тіл білімінің жеке саласы ретінде
дәстүрлі оқыту. Синтаксисті оқыту мәселелері Ә.Хасенов, А.Әбілқаев,
Ш.Әуелбаев және т.б. ғалымдардың еңбектерінен бастау алады.
И.Ұйықбаев грамматикалық ережелерді білмеу, сөйлемдегі мағыналық
қарым-қатынастарды түсінбеу орфографиялық қателерге соқтыратынын дәлелдеп,
диктанттың түрлеріне, олардың атқаратын рөліне тоқталып, сызбалар мен
үлестірме қағаздарды ұтымды қолданудың жолдарын ұсынады [5, 65].
Д.Әлімжанов пен Ы. Маманов тіл фактілерін түсіндіруге пайдаланылатын
материалдар, алдымен, тілден өтілетін материалдарға сәйкес болу
керектігіне мән берді. Ғалымдардың өтілген тілдік тақырыптарға тәрбиелік
маңызы бар сөйлемдер тергізіп, оны грамматикалық белгілер мен сөз
мағынасына қарай топтату, текстерге талдаулар жасату, кітап оқыту, оқығанын
баяндап айтқызу, сол бойынша конспект жасату, көрнекі материалдарды беріп
өздеріне бақылату, іс қағаздарын үйрету, тілге байланысты кештер өткізіп,
конференцияларда баяндама жасату [6, 66] тәрізді ұсынған жұмыстары мен
Х.Арғыновтың өздігінен көбірек жұмыс істеуге көңіл аудару әрбір
орындалған жаттығу, дағдыландыру жұмыстарының қандай із қалғанын
байқайтыны туралы тұжырымдары [7, 212-260] қазіргі таңдағы СӨЖ-ге
қойылатын талаппен сабақтасып жатыр.
1.1.2 Синтаксисті тіл білімі салаларымен сабақтастықта оқытудың
жаңашыл бағыттары. ХХІ ғасырда барлық елдер бірінші орынға білім беру
сапасын қойып отыр. Осымен байланысты жоғары мектепте қазақ тілін жаңа тың
ізденістер тұрғысынан оқыту мәселесі жан-жақты қарастырыла бастады.
Р.Ә.Шаханова қазақ тілін модуль, рейтинг, тест арқылы меңгертудің
жолдарын ұсынса, Қ.Қадашева қазақ тілін жаңаша жаңғыртып оқытудың
тиімділігін анықтады. К.Жақсылықова модульдік технологияның ұтымдылығын
дәлелдесе, Ж.Сүлейменова жоғары мектепте морфологияны оқытудағы дәстүрден
тыс сабақтардың маңызын айқындады. Ә.Әлметова студенттердің сұқбаттық
тілдесім мәдениетін қалыптастырудың жолдарын, З.Бейсембаева сөзжасамды
модульдік технология арқылы оқытуда тиімді болып табылатын дәріс,
практикалық сабақтар мен өздік жұмыстың түрлерін, ал Н.Оразақынова сатылай
талдауды сөйлесім әрекетінің түрлері арқылы меңгертудің амал-тәсілдерін
ұсынды. Ж.Даулетбекова сөйлеу мәденетін терең игерту оқушының қатысымдық
және мәдени-танымдық құзыреттіліктерін қалыптастыратынын айтса,
Ж.Қ.Балтабаева өзінің ғылыми жұмысында жоғары оқу орындарында морфологияны
оқыту мәселесін сөз етіп, интерактивті әдістердің ұтымдылығын дәлелдеді.
Н.Құрманова мен А.Е.Жұмабаева орта мектепте синтаксисті дамыта оқытудың
жолдарын айқындап берсе, А.А.Сатбекова жоба жұмысының түрлерін саралады.
Соңғы жылдары білім беруді жаңа қырынан ұйымдастыру мен қазақ тілін
оқытудың сапасын көтеруге бағытталған зерттеу жұмыстарындағы тұжырымдар
синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытудың ұтымды әдіс-тәсілдерін
сұрыптап таңдауға мүмкіндік тудырды.
1.2 Синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқыту мәселесі.
Қоғам дамуындағы өзгерістер жеке ғылым саласы ретіндегі тіл
біліміндегі жаңа бағыттардың туындауына әсер етсе, өз кезегінде сол
өзгерістер оның оқыту жүйесін де жаңартуды қажет етеді. Осымен байланысты
тілді адамдар арасындағы әлеуметтік қарым-қатынастың құралы ретінде
қарастыру етек алды. Адам мен оның тілін әлеуметтік аспектіде өзара
байланыстырып, адамның әлеуметтік рөлі, тілі, мамандығы және қандай
әлеуметтік топқа жататындығы, идиологиялық тәуелділігі т.б. арқылы тілдік
тұлғаны анықтауға басымдылық берілді. Тілді оқытуда оның тілдік қарым-
қатынаста қолданылу дәрежесі мен сипатына, әлеуметтік-психологиялық мәніне
көңіл бөлінді. Әдіскер-ғалымдар ана тілінің тек қатысымдық қызметін ғана
айқындап қоймай, оның баланы жеке тұлға ретінде қалыптастырудағы мәніне
баса назар аудара бастады. Өйткені тіл арқылы адамдар өмірден өз орнын
табады, әркім өзіне қажетті игілікті іске асырады.
Синтаксис пәні студентке сөз тіркесінің, сөйлем мен мәтіннің
ерекшелігі мен өзіндік қолданысын үйретіп, сол арқылы олардың сөйлеу
қабілетін жетілдіруді көздейді. Бұл Қазақстан Республикасының бiлiм берудi
дамыту тұжырымдамасының: Қазiр педагогикалық қоғамдастықтың алдында бiлiм
берудiң жаңа моделiн құрудың, сынақтан өткiзу мен енгiзудiң ауқымды
мiндеттерi тұр. Бiлiм берудiң қазiргi негiзгi мақсаты бiлiм алып, бiлiк пен
дағды-машыққа қол жеткiзу ғана емес, солардың негiзiнде дербес, әлеуметтiк
және кәсiби бiлiктiлiкке – ақпаратты өзi iздеп табу, талдау және ұтымды
пайдалану, жылдам өзгерiп жатқан бүгiнгi дүниеде лайықты өмiр сүру және
жұмыс iстеу болып табылады, – деп көрсетiлген басты қағидатымен толық
үндеседі [8, 5].
Таным мәселесі антик заманынан бастау алады. Әр дәуірдегі ойшылдар
мен педагогтер балалардың өзіндік ой-тұжырымын жасау, оны дамыту
мәселесіне назар аударса, адам баласының танымдық қабілетінің мәні қазақ
халқының даналық сөздерінде, ертегі, жыр, мақал-мәтелдерінде де көрініс
тапқан. Синтаксисті қатысымдық тұрғыдан оқыту студентті лексикалық және
грамматикалық бірліктерді қарым-қатынаста ұтымды қолдануға, өз көзқарасын
айта білуге және синтаксистік категорияларды сөйлесім әрекетінде ұтымды
пайдалануға үйретсе, танымдық тұрғыдан оқыту оның оқу материалдарын терең
игеруіне, өзін-өзі дамытуға, танымдық қабілетін (қабылдау, меңгеру,
жоспарлау, мәселені шеше білу, ойлау, тапқырлық, білімін қажетті жерде
қолдана білу т.б) арттыруға мүмкіндік тудырады.
Сөйлей білу қандай керек болса, жаза білудің керектігі одан та
артық, сөйлегенде сөздің жүйесін келтіріп сөйлеу қажет. Сөздің жүйесін
қисынын келтіріп жаза білуге: қай сөз қандай орында қалай өзгеріп, қалайша
бір-біріне қиындасып, жалғасатын дағдысын білу керек. Сөйлеудің асыл
мағынасы – біреуге білдірейін деген ойын айту. Айтушының мақсаты –
тыңдаушыға ойын түгел түсіндіру. Ойын түсіндіру үшін соған керек сөздерді
алу қажет. Бір сөзді ойын анықтау үшін алса, екінші сөзді ойын толықтыру
үшін алады, үшінші сөзді ойын пысықтау үшін алады деген А.Байтұрсыновтың
пікірі синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытудың өзегін анықтауда
маңызды рөл атқарады [1, 142, 274].
1.2.1 Синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытудың қайнар көзі.
ХХ ғасыр басында қазақ топырағында ұлтты тану мен сапалы білім берудің тың
үлгісін жасаған отандық ғалымдардың әдістемеге қатысты ой-пікірлері,
еңбектері зерделеніп, олардың оқыту үдерісіне қатысты білім беру жолдары
технология түрінде дәйектелді. Себебі оқыту технологияларының нышандары
А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, Ы.Алтынсарин, Қ.Жұбанов, .Балақаев
т.б. ғалымдардың еңбектерінен бастау алады. Зерттеуде олардың әдістемелік
тұжырымдары қазіргі таңда қолданылып жүрген оқыту технологияларымен
салыстырылды. Нәтижесінде әлемдік тәжірибеде кеңінен қолданылып жүрген
технологиялардың қазақ әдістеме ғылымында да өз іргетасы болғаны
анықталды. Олардың қай-қайсысының да құрылымдық жүйесі технологияға
қойылатын талаптарға толық жауап береді. Бұл технологияларда мәдениет пен
тілге, ғылым мен білімге ерекше назар аударылған.
Атап айтқанда, А.Байтұрсынұлының танымдық-тағылымдық технологиясында
білім алушының тілін дамыту, танымын кеңейту мәселелері басты назарда
ұсталынған. Оқытудың түпкі нәтижесі оның танымдық, проблемалардың шешімін
табу, ақпараттық құзыреттілігін қалыптастыруға бағытталғандықтан,
синтаксисті оқытуда маңызды рөл атқарады.
М.Жұмабаевтың дара тұлғаны қалыптастыру технологиясында адам
бойындағы мінез-құлық, қасиеттерін тәрбиелей отырып, білім алушының бойына
тұлғалық дарындылықты қазақтың ұлттық тәрбиесі арқылы қалыптастыру өзек
етіп алғандықтан, ол оқыту үдерісінде студенттің бойына ұлттық
құндылықтарды сіңіріп, жеке тұлғалық қасиеттерін дамытады.
Ж.Аймауытовтың пәнаралық байланыс арқылы ынталандыра оқыту
технологиясы қазіргі таңдағы білім берудің ұлттық моделін жасау идеясымен
сабақтасады. Ғалымның пайымдаулары жеке тұлғаға бағдарлап оқыту,
интеграциялық байланысты қолдану, білім алушының ынтасын тудыра оқытып
білім беру т.б. мәселелермен тығыз байланысты. Бұл синтаксисті оқытуда
білім сапасын арттырудың алғы шарты болып табылады.
Ы.Алтынсариннің тілдік дағдыны жетілдіру технологиясында қазақ тілі
сабақтарында білім алушылардың тілдік дағдыларын жетілдіру мен
шығармашылыққа баулу әдістері кеңінен орын алатыны байқалады. Ол баланың
өміріне, табиғатына жақын келетін мәтіндерді пайдаланудың тиімділігін
көрсеткен. Студенттің тілдік қабілетін жетілдіру – білім беру үдерісіндегі
басты міндет. Олай болса аталған технология осы міндетті шешуге мүмкіндік
береді.
Қ.Жұбановтың дамыта оқыту технологиясы студентті тұлғалық жағынан
қалыптастыру мен дамыту және білімді деңгейіне қарай меңгертуді көздейді.
Ғалымның түйінді мәселеге көңіл аудару, сөзбен суреттеу, көрнекілік, өмірге
үңілдіру, еңбек үдерісімен, жүйелі ойға төселдіру, білім алушының алдына
проблема қоя оқыту, бір пәнді игерту үшін оған екінші пәнді құрал ету т.б.
әдістері бүгінгі күннің өзекті мәселелерімен ұштасып жатыр. Ғалымның дамыта
оқыту технологиясы синтаксистік бірліктердің қалыптасу, өзгеру, даму
заңдылықтарын танып білуге көмектеседі.
М.Балақаевтың сөйлеу мәдениетін қалыптастыру технологиясы тілдік
білімнің нәтижесін құзыреттіліктер деңгейіне көтеруді мақсат ететін қазіргі
уақыт талабымен толық үндеседі. Сондықтан сөз мәдениеті студенттің
интеллектуалдық және мәдени сапасын арттыратындай тілдік қатынасқа
төселдірудің негізі ретінде қарастырылады.
Қорыта келгенде, ғалымдардың еңбектерінде қазіргі білім беру
технологияларының барлығы да көрініс тапқан. Сондықтан сол ой-тұжырымдарды
басшылыққа алу болашақ мамандардың санасына ұлттық рух пен елжандылық
қасиетті қалыптастыруға, ұлттық сананы оятуға, сабақ сапасын арттыруға,
оқытушы шеберлігі мен студент білімін жетілдіруге ықпал етеді.
1.2.2 Синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан сапалы оқытудың
негізі – білім беру технологияларын бірлестікте қолдану. Қазақ тілін
саналы және сапалы меңгертудің бір шарты – білім беру технологияларын
ұтымды қолдану. Бұл орайда қазіргі білім жүйесінде қолданылып жүрген
Д.Б.Эльконин мен В.В.Давыдовтың дамыта оқыту жүйесі, В.К.Дъяченконың
ұжымдық оқыту технологиясы, Ш.А.Амонашвилидің тұлғалық-ізгілендіру
технологиясы және т.б. білім беру технологияларының басым бағыттары жұмыста
кең талданды.
Ф.Ш.Оразбаеваның қатысымдық тұрғыдан оқыту технологиясы – қазіргі
білім беру үдерісінде ең жиі қолданыста жүрген технология. Әдіскер тілдік
қатынасқа байланысты іске асатын сөйлесім әрекетінің бес түрін ғылыми
айналымға енгізді. Аталған технология тіке байланыс, адамның жеке қабілетін
ескеру, сөйлеуге үйретуде жүргізілетін жұмыс түрлерін айқындау, сатылап
даму, динамикалық өзгеру, өзектілік ұстанымдарын басшылыққа алып,
қатысымдық әдіс арқылы тілді меңгертуді мақсат етеді. Синтаксисті
қатысымдық тұрғыдан сөйлесім әрекетінің түрлері арқылы меңгерту студентті
ойын, пікірін, көзқарасын еркін, нақты жеткізуге жетеледі.
Н.А.Оразахынованың сатылай кешенді талдау технологиясы – қазіргі
заман дамуының заңдылықтарын ескере отырып жасалған талдау жүйесі. Сатылай
кешенді талдау технологиясы синтаксистік бірліктерді студенттерге ғылыми
негізде сатылай, жүйелі меңгертуге негізделді.
Білім беру жүйесінде технологиялардың әрқайсысы тілді меңгеруде
өзіндік орын ала келіп, бір-бірімен тығыз бірлікте, тұтас қолдану арқылы
тиімді рөл атқарады. Студентке жүйелі білім беретін материалды тиімді әдіс-
тәсілдерді қолданып, оның жеке қабілетіне сай дұрыс меңгерте білу оқыту
технологиясын жақсарта түседі. Технологияға қатып қалған, өзгертуге
болмайтын нәрсе деп қараудан арылып, әрбір технология тілді меңгертудің
түпкі нәтижесіне қызмет ететін, соған қолайлы жағдай туғызатын оқытудың
өзара сабақтас жүйесі деп қараған жөн [9, 102]. Білім беру технологияларын
студенттің қабілеті мен уақыт сұранысына орай қолдану білім сапасын
арттырып, оны өз ойын жинақтап айтуға, білімін тілдік қатынаста дұрыс
қолдануға үйретеді.
1.3 Синтаксисті оқытуда тілдік қатынас пен танымдық лингвистика
теорияларының алатын орны. Танымдық лингвистика адам санасында сақталған
білімнің коммуникацияда тілдік таңбалар арқылы бейнеленуін қарастырады.
Адамзат үшін ақиқат дүние біреу болғанымен, оны түсіну, тану, сол дүниенің
біртұтас бейнесін санада қалыптастыру әрекеттері әр адамда, әр ұлтта әр
түрлі деңгейде, сан алуан интерпретацияда беріледі. Сондықтан тіл иесінің
ой-өрісіне, дүниені тұтас таныған жан әлеміне байланысты дүниенің танымдық
бөлшектері тілде өзінше көрініс табады [10, 15]. Студент санасында, ойында
сақталған ақпаратты танып қана қоймайды, оны тілдік қатынаста қолданады.
Тілдік қатынас екі түрлі қызмет атқарады. Біріншіден, ол баяншы мен
қабылдаушы арасындағы қарым-қатынасты жүзеге асырады. Бұл оның қатысымдық
қызметін танытады. Екіншіден, ғаламның тілдік бейнесін таныту үшін адам мен
өмірдің байланысын білдіруге бағытталады. Тіл қатысымда тек белгілі бір
ойды, пікірді, хабарды жеткізудің құралы ғана болып табылмайды, ол адам
санасында қалыптасқан, жинақталған, бейнеленген ұғымдар мен түсініктерді
жеткізеді. Ол адамның жылдар бойы жинаған білімін сақтаушы, жеткізушінің
қызметін атқарады. Бұдан оның танымдық қызметі көрінеді.
В.А.Маслованың тұжырымы бойынша, всю познавательную деятельность
человека (когницию) можно рассматривать как развивающую умение
ориентироваться в мире, а эта деятельность сопряжена с необходимостью
отождествлять и различать объекты: концепты возникают для обеспечение
операций этого рода [11, 30]. Яғни тіл – адамның дүниетанымын танытатын
ақпараттық-танымдық күрделі құрылым. Ол студенттің ойлауы, санасы,
пайымдауымен тығыз байланысты. Ақпарат, алдымен, студенттің миында
сақталады, жинақталады, өңделеді. Санада бейнелеген ақпарат студент жадында
сақталады да, оны ол қажет кезінде алып қолданады. Адамзат санасының
қызметі қоршаған әлемнің жалпы заңдылықтары, өзара байланыстары туралы
мәліметтерді, білім негіздерін жүйелеуге мүмкіндік беретіндіктен, кез
келген адам оның көмегімен алдына мақсат қоя білуге, жоспарлы әрекет етуге,
табиғи және әлеуметтік орталарда өзін-өзі ұстауға дағдыланады [12, 264].
Студент қатысымға түскен кезде ақпаратты өз қалауынша пайдалана алады.
Психологтар сөйлесім кезінде баяншының қабылдаушының әр түрлі
ерекшеліктерін ескере отырып тілді қолданатынын айтады. Баяншы кімге қалай
және қайтіп сөйлеу керектігін өзі шешеді. Студенттің тілдік жағдаятта
қолданатын ақпараттары санасында сызба, модель, яғни фрейм түрінде
сақталады. Мәселен, сөйлем сөзі арқылы студент санасында сөйлемге қатысты
жай, құрмалас, аралас құрмалас, салалас, сабақтас т.б. фреймдар пайда
болады. Сондықтан қазір оқытуды фреймдік тұрғыдан ұйымдастыру керек деген
пікірлер кездеседі. Фреймдік тұрғыдан оқыту студент санасында алынған
ақпаратты терең сақтауға ықпал етеді. Мысалы, сөз тіркесі синтаксисі
бойынша оның фреймдерін құру кезінде сөз тіркесінің ережесін білмейтін
студенттер оның қатарына күрделі сөзді, атаулық тіркесті, шектеулі тіркесті
т.б. жатқызуы ықтимал. Яғни студент өзі таныған, білген, меңгерген
дүниесін ғана қолданады, пайдаланады. Студенттің ойында көп уақытқа дейін
тілдік кодтар сөз, сөйлеу немесе әр түрлі концептілер түрінде сақталады.
Баяншы өзіне қажет кезінде, белгілі бір қатысымдық міндеттерді шешуде ойда
сақталған тілдік кодтарды таным елегінен өткізіп тілдік қатынасқа түседі.
Студент миында қандай ой пайда болмасын, ол тілдік материалдың негізінде
ғана туындап, іске асады [13, 201].
1.4 Қазақ тілі синтаксисін қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқыту
тұжырымдамасы. Әрбір елдің болашағы білім беру жүйесінің дұрыс
ұйымдастырылуына және пәнді меңгертудің ұтымды әдістемесін ұсынуға
байланысты. Қазіргі таңда жан-жақты дамыған, шығармашылық қабілеті жоғары
мамандарға сұраныс күшейді. Сондықтан қазақ тілі синтаксисін қатысымдық-
танымдық тұрғыдан оқыту екі мақсатты көздей отырып жүйеленді: синтаксисті
қатысымдық тұрғыдан оқыту оны басқа ғылым салаларымен байланыста
меңгертуді, қатысымдық бірліктердің мәнін айқындауды, оның синтаксисті
оқытуда алатын орнын зерделеуді, оны сөйлесім әрекеті арқылы іске асыруды
мақсат етсе, танымдық тұрғыдан оқыту синтаксисті танымдық әрекет пен
танымдық іскерлік арқылы меңгертуді көздеді.
Э.Оразалиеваның жіктеуі бойынша, танымдық әрекетке қабылдау, ойлау,
пайымдау, түсіну, зейін қою, есте сақтау, сөйлеу т.б. тәрізді құрамды
бөліктер жатқызылған. Ғалым қазіргі кезде танымдық әрекетті функционалды-
прагматикалық, аккумулятивті және қатысымдық қызметтері ерекше, адамзат
тіршілігіне аса қажет фактор деп бағалайды [12, 148-149].
Танымдық іскерлік педагогика ғылымында білім алушының танымдық
белсенділігімен сабақтастықта қарастырылады. Студенттің метатанымдық
іскерлігі алға қойған мақсатын анықтауы, іс-әрекетін жүйелі түрде
жоспарлауы, нәтижені бағалай білуінен т.б. байқалса, ақпараттық іскерлігі
қажетті ақпаратты табуы, оны талдап, екшеп, сұрыптап ала білуі, ақпаратпен
жұмыс істеуді дұрыс ұйымдастыруынан көрінеді. Әлеуметтік-аффективтік
іскерлігі ұжыммен жұмыс істей алу қабілеті, ұжымдық, топтық, жұптық
тапсырмаларды орындай білуі мен проблемалық жағдаяттарды шеше алуы арқылы
танылады. Бұл екі мақсаттың бірлігі синтаксисті қатысымдық-танымдық
тұрғыдан оқытудың білім мазмұнын анықтап, жүйелеуге бағыт береді. Білім
мазмұнын меңгерту ұстанымдар мен әдістер және оқыту формалары арқылы іске
асырылды. Түпкі мақсат студенттің құзыреттілігін қалыптастыруға бағытталды.
Синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытудың моделі 1-кестеде
көрсетілді (1-кесте).
Ақпараттардың алмасуы, яғни ойды жеткізу барысында қатысымдық
мағынаны түйсіну, екінші адамды түсінуге тырысу үшін тілдік қатынасқа
әсер ететін факторларды ескеру қажет. Мұндай факторлар негізінде сөйлеу
коммуникациясының түрлі формалары мен типтері анықталады. Сөйлесім
әрекетінің түрлері белгілі бір ережеге сүйеніп жүзеге асырылады.
1-Кесте – Қазақ тілі синтаксисін қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқыту моделі
Студент өзі айтып тұрған ой, пікірдің мағынасын, танымдық мәнін
түсініп, әлеуметтік-тілдік, лингвомәдени, танымдық қабілетін жетілдіруге
мүмкіндік алады. Синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан меңгерту
студенттің сөйлеу қабілеті мен дағдысын қалыптастыруда әрбір синтаксистік
құбылыстың формасын, тілдік бірліктердің мағынасы мен айырмашылығын терең
қарастыруға, сөйлесім әрекетіне әсер ететін тілдік құралдардың қызметін
анықтауға, тілдік бірліктердің қолданылу дәрежесін айқындауға, оның тілдік
қарым-қатынаста атқаратын рөлін дәйектеуге мүмкіндік береді. Студенттің
синтаксистік категорияларды түсініп, оны дұрыс қолдануы қатысымдық,
танымдық, лингвомәдени және әлеуметтік-тұлғалық және т.б. құзыреттіліктерін
қалыптастыруға көмектеседі.
Сонымен синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытудың
тұжырымдамасы бойынша жоғары мектепте болашақ филолог мамандарға
синтаксисті оқытудың басты мақсаты мен міндеттері; ұстанымдары мен
әдістері; білім беру технологиялары мен кешенді жұмыстар жүйесі білім
мазмұнын қатысымдық және танымдық мақсатта игертуге, білім сапасын
арттыруға, студенттің құзыреттілігін қалыптастыруға бағытталады.
1.4.1 Синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан меңгертуде жүзеге
асырылатын құзыреттіліктер. Қазіргі нарық заманы студенттердің
құзыреттілігін қалыптастыруды, олардың дара тұлғалық сапасын дамытуды талап
етіп отыр. Ғалымдардың пайымдауынша, құзырет адамның жұмысының аспектісі
ретінде танылса, құзыреттілік осы аспектіні орындай алу деңгейімен
анықталады. Құзырет студенттің білуі қажет нәрсе болса, құзыреттілік осы
нәрсені жақсы істеуі, өзін-өзі танытуы, білімі, білігі, өзін-өзі бағалауы
т.б. мәселелерді қамтиды. Жұмыста студенттің білімі мен білігін өз қажетіне
қарай ұштастыруға, сөйлеу қабілетін жетілдіруге, танымдық көзқарасын
қалыптастыруға, студенттің шығармашылық қабілетін дамытуға т.б.
көмектесетін төмендегідей құзыреттіліктердің рөлі айқындалды.
Қатысымдық құзыреттілік дегеніміз – студенттің түрлі жағдаятта
тең дәрежеде қарым-қатынас жасауға қабілеттілігі және әлеуметтік-
мәдени нормаларды сақтай отырып, ұйымдастыру біліктілігі. Студенттің
қатысымдық құзыреттілігі ауызша және жазбаша коммуникацияны меңгеруі мен
әлеуметтік өміріне қажетті қабілеттерді игеруінен көрінеді. Тілдік
бірліктерді дискурс пен пікір білдіруде шығармашылықпен қолдана білуі және
дара тұлға ретінде кез келген жағдаятта ойын еркін, жүйелі жеткізуінен
байқалады.
Қазіргі кредиттік оқу жүйесінде студент өзінің оқуын жоспарлап,
өзіне қажетті пәндерді таңдап, өз жұмысын бағалап үйренуі шарт. Синтаксисті
оқытуда студенттің алған білімін өз бетінше дамытып, жетілдіріп, жаңа
формада жүзеге асырып, сынап, үнемі ізденіп, кез келген жағдаятта қолдана
білуін қамтамасыз ететін танымдық құзыреттілік.
Танымдық құзыреттілік – студенттің хабарды өздігінен өңдей білуі,
өз бетінше оқуы, үйренген материалдарын жаңа жағдайда қолдануы, хабардың
шығу көзін таба алуы, өз қабілеті мен білімін бағалауы, өзіне қажетті
білімді екшеп, сұрыптап ала білуі, оны қолданудың жолын меңгеруі.
Лингвомәдени құзыреттілік студенттің әлеуметтік және қоғамдық ортада
өз орнын таба білуіне, өзгелермен тіл табысу арқылы белгілі бір мақсат
үшін бірлесе еңбек етуіне қажетті дағдыларды дамыту нәтижесінде
қалыптасады.
Лингвомәдени құзыреттілік дегеніміз студенттің тілдік және мәдени
бірліктерді контексте орынды қолдануы, мәдени-тарихи және ерекше ұлттық
ақпараттарды тілдік қарым-қатынаста пайдалануы, лингвоелтанушылық
білімдер жүйесін меңгеруі, ұлт тарихы, дәстүрі, мәдениеті туралы білімін
сөйлеуде ұтымды пайдалануы, сөйлеу мәдениетін игеруі.
Студенттің әлеуметтік-тұлғалық құзыреттілігін қалыптастыру – бүгінгі
заман сұранысынан туындап отыр. Әлеуметтік-тұлғалық құзыреттілік
студенттің әлеуметтік шындықты құндылық ретінде түсінуі және белгілі бір
әрекетті басқарудағы нақты әлеуметтік білімінің сапалық деңгейін көрсетеді.
Синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан меңгерту студенттің өзін-өзі
дамытуына, қоршаған ортаны шынайы түйсінуге, өзінің даралығын сезінуге және
айналасындағы адамдармен өзара әрекеттесу дағдыларын игеруге ықпал етуді
көздейді. Студенттің топ алдында рефератын қорғауы, баяндама жасауы,
пікірталас, ойталқы, ойбөлісте өз ойын еркін жеткізе білуі оның әлеуметтік-
тұлғалық құзыреттілігін жетілдіруге игі әсерін тигізді. Студент ертеңгі
маман ретінде тілді, мәдениетті сақтаушы, жеткізуші тұлға ретінде қызмет
етеді.
Студенттің әлеуметтік-тұлғалық құзыреттілігі дегеніміз – оның
қоғамда, көпшілік алдында сөйлей білу дағдысы; тұлғаның қоғамда өз мәдени
деңгейін, адами сапалық қасиеттерін таныта алуы; қарым-қатынастың ұлттық
және жалпы адамзаттық әдеп нормаларын ұштастыра білуі; интеллектісі мен
парасатын үйлесімде таныта алуы; өзгермелі дүние жағдайына бейімделе білуі,
өмір бойы білім алу парадигмасына сай өз әлеуетін жетілдіре алуы; көпшілік
алдында сөйлеу мен пікірталас мәдениетін жетік меңгеруі; өзіндік көзқарасын
шешендік сөздің тектеріне сәйкес ұтымды жеткізе алу шеберлігі; қоғамдық
қарым-қатынаста тұлғаның өзіндік көзқарасын мен позициясын ұстануы;
қоғамдық пікірталаста өз пікірін қорғай алуы, топ алдында сөйлей алуы.
Қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытудың ғылыми-методологиялық
негіздері деп аталатын екінші тарау төрт тармаққа жіктелді.
2.1 Кредиттік жүйе бойынша синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан
оқытуда берілетін білім мазмұны. Кредиттік оқу жүйесі еңбек нарығы
сұраныстарын ескере отырып, академиялық бағдарламаларды қозғалмалы етіп
жоспарлауға мүмкіндік тудырды. Кредиттік жүйе бойынша білім алушы басқа
оқу орына ауысқан жағдайда осы уақытқа дейінгі оқу көлемінің академиялық
тұрғыдан есептелгенін дәлелдей алады. Кредиттік оқу жүйесі бойынша
синтаксис пәні міндетті компонент құрамына кіреді. 050117 – қазақ тілі мен
әдебиеті мамандықтарына 2 кредит (дәріс – 30; СОӨЖ – 30; СӨЖ – 30);
050205 – филология мамандықтары үшін 3 кредит ( 45 –дәріс; 45 – СОӨЖ; 45 –
СӨЖ) бөлінген.
Синтаксисті берілген сағат санына сай қатысымдық-танымдық тұрғыдан
оқытудың білім мазмұнын былайша жүйелеуге болады: синтаксистің зерттелу
тарихы, синтаксистің құрылымдық сипаты, синтаксистің функционалдық
ерекшеліктері.
Қазақ тіл білімінде синтаксистік зерттеулер 1920 жылдардан бастау
алып,
1950 жылдарға дейін зерттеу нысаны нақты айқындалған ғылым саласы ретінде
орнықты. 20-50-ші жылдардағы синтаксис саласына қатысты ғылыми нәтижелердің
негізі А.Байтұрсынов, Т.Шонанов, Қ.Жұбанов т.б еңбектерінен бастау алады.
А.Байтұрсынов сөйлемнің өзіне тән жүйесін сөйлем ішіндегі сөздердің басын
түсінікті етіп құрастырудың жолдары негізінде анықтау керектігін назарға
алады. Сөйлем ішіндегі сөздер сөйлем мүшелері деп аталып, олар тұрлаулы
және тұрлаусыз мүшелерге жіктеледі. Тұрлаулы мүшелер бас мүше және баяншы
мүше деп аталып, сөйлемнің ішіндегі қазық сөз, сөйлем иесі бас мүше, оның
сырын сипатын, жайын, амалын, болмысын айтып баяндайтын сөз баяншы мүше
деген тұжырым жасайды [1].
С.Аманжолов сөйлеу мен сөйлемнің арақатынасын, сөйлемдегі сөздердің
логикалық байланысу жолдарын, дұрыс сөйлей, дұрыс жаза білудің шарттарын
ұсынды. Сондай-ақ, сөйлемнен тыс, бірақ бірнеше сөздің тізбектеліп, бір
ғана мағына білдіруін білдіретін тілдік құбылыстың өзіне тән ерекшелігін
танып, оны сөз тізбегі деп атап, оларды өз ішінде екіге бөлді: лексикалық
тізбектер, синтаксистік тізбектер [3, 66].
Ендеше, бүгінгі синтаксис саласына қатысты берілетін білім
мазмұнының І кезеңі 1920-1950 жылдардың үлесіне тиеді.
Екінші кезең 1950-2000 жылдардағы зерттеулердің нәтижесімен
өлшенеді. М.Балақаев, К.Аханов, Т.Сайрамбаев, М.Серғалиев, Ә.Аблақов,
С.Исаев, Қ.Есенов т.б. тұжырымдары осы кезеңге жатады. Синтаксистің
сөйлемдерді, олардың түрлерін, сөйлемдегі сөз тіркестерін, сөйлем мүшелерін
адам ойын білдірудің грамматикалық бөлшектері ретінде қарастыратын ілім деп
танылуы; сөйлемдердің құрылысына қарай жай, құрмалас болып үлкен екі топқа
жіктелуі; жай сөйлемдердің жалаң, жайылма, жақты, жақсыз, толымды,
толымсыз болып саралануы; олар жұмсалу мақсатына, айтылу сазына қарай
хабарлы, сұраулы, лепті сөйлемдер түріне бөлінуі – осы кезеңнің үлесі.
Сөз тіркесін сөйлем мүшелерінен бөліп, синтаксисінің жеке саласы ретінде
қарастырылуы да осы кезеңге жататын ең ірі жаңалықтар қатарын құрайды.
Үшінші кезеңге 2000 жылдардан бері қарайғы зерттеулер жатады. Бұл
кезеңде зерттеу объектісіне айналған синтаксистік бірліктердің ашылмаған
жаңа қырлары назарға ілікті. Синтаксистік бірліктер қатысымдық бірлік
ретінде қатысымдық лингвистикамен ұштасса, сөйлеу тілінің прагматикалық
негізі ретінде прагмалингвистикамен тығыз байланыста қарастырылуда. Сөз
тіркесі синтаксисінің мәнін анықтайтын зерттеулер қатары семантика,
сөзжасам, номинация теориясымен сабақтастықта зерттелуде. Құрылымдық
синтаксисте тіл бірліктері жекелей алынып, ішкі байланысы құрылымдық-
мағыналық деңгейде қарастырылса, функционалды синтаксисте осы белгілердің
қалыптасуы контекст, мәтін деңгейінде зерттеледі. Ал қатысымдық синтаксисте
сөйлем мүшелері мен сөйлемнің актуальді мүшеленуінің арақатынасы
анықталады.
2.1.1 Синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқыту бағдарламасының
мазмұны мен құрылымы. Оқу бағдарламалары белгілі бір пәннен берілетін
нақты материалдарды қамтумен бірге, студенттің алға қойған мақсатына жетуге
де көмектесетіндей болуы шарт. Бағдарлама пән бойынша белгілі бір нәтижеге
жетуге, практикалық өмірде білім, білік, дағдыларын қолдана білуге жағдай
туғызуға қызмет етуі тиіс. Бағдарламада қамтылатын білім мазмұны
бірізділікпен, жүйелі түрде берілуі шарт. Қазақ тілі синтаксисін
қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытуға арналған бағдарламаның жобасы типтік
бағдарлама негізінде ұсынылды. Бағдарлама төмендегідей бөлімдерден тұрады:
Бірінші бөлімде типтік бағдарламада бар тақырыптар қамтылды. Синтаксис
ғылымында шешімін тапқан, бірақ бағдарламаға енбеген материалдар мен
синтаксистің тілдік қатынас және когнитивті лингвистикамен байланысын
танытатын тақырыптар қосымша ретінде ұсынылды. Екінші бөлімде осы
тақырыптарды меңгертудің амалдары мен тәсілдері берілді. Үшінші бөлімде
тақырып бойынша орындалатын СӨЖ, СОӨЖ тапсырмалары қамтылды. Төртінші
бөлімде тақырыпты меңгергендерін анықтау мақсатында қолданылатын
бақылау тапсырмалары берілді. Бесінші бөлімде студенттің тақырыпты игеруде
қол жеткізетін нәтижесі көрсетілді. Мысалы:
1. Білім мазмұны бойынша жүйеленген тақырыптар.
1) Синтаксистің зерттелу тарихы: Синтаксиске қатысты ғылыми
тұжырымдар; синтаксистің қатысымдық және танымдық қызметі туралы
пайымдаулар; А.Байтұрсынов, С.Аманжолов, Н.Сауранбаев т.б. ғалымдардың
тілдік қатынас және таным туралы ойларының синтаксиспен сабақтастығы және
т.б.
2) Синтаксистің құрылымдық сипаты: Сөз және оның формасы
синтаксисінің танымдық сипаты; сөз тіркесінің өзіне ұқсас тұлғалардан
айырмашылығы: сөз тіркесі және атаулық тіркес, сөз тіркесі және шектеулі
тіркес, сөз тіркесі және фразеологиялық тіркес; мүшеленбейтін сөйлемдер:
сөз-сөйлем, сөз-сөйлемше ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
әдістемелік негіздері (ЖОО филолог мамандықтары үшін)
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қоғамдағы жаңарулар, ел дамуындағы тың
стратегиялық бағдарлар мен қағидаттар, қоғамның ақпараттануы және ғылым
мен техниканың қарыштай дамуы білім беру жүйесінде де түбегейлі өзгерістер
жасауға себеп болды. Өйткені жаңа уақыт талабы рухы биік, болашаққа зор
сеніммен қарайтын, оның дамуына өзіндік үлес қосатын, халықаралық
стандартқа сай, бәсекеге қабілетті, танымдық деңгейі жоғары, білімді де
білікті маманды қажет етеді.
Педагогикалық қауымдастық пен педагогика ғылымының алдына білім
беруді жаңаша құру міндеті қойылды. Қоғамдық мүдде мен жеке бас мүддесін
ұштастыра алатын, әлеуметтік сұранысқа жауап беретін маман дайындауға
басымдылық беріле бастады. Бұл орайда педагогикамен өзектес басқа да ғылым
салаларындағы іргелі жетістіктер мен нәтижелер негізінде білім беру
үрдісін жаңа қырынан қарастырудың өзектілігі арта түсті. Әлемнің өркениетті
елдерінің білім беру жүйесіндегі жетекші қағидаттар негізінде отандық білім
беру саласын дамытудың жаңа бағыттары айқындалды. Бұл білім беруді болашақ
маманның өмірлік дағдыларымен өзара бірлікте қарастыруды қажет етті.
Сондықтан соңғы жылдары жоғары мектептердегі оқу үдерісі кредиттік оқыту
жүйесі негізінде ұйымдастырыла бастады. Бұл жүйе бойынша студент білімді
өздігінен меңгеруге, өз әрекетінің субъектісі ретінде дамуға мүмкіндік
алады. Кредиттік оқу жүйесі дәстүрлі білім берудің мақсат-міндеттерін
өзгертуді, оның мазмұндық-құрылымдық және ұйымдастырылу сипатын жаңартуды
талап етті. Бұл жоғары мектепте қазақ тілі салаларын оқыту ісіндегі тың
ізденістерге жол ашты.
Адамзат жинаған ілім мен білімнің құралы болып саналатын тілдің рөлі
өзінің қоғам мен жеке тұлғаның дамуындағы атқаратын қызметіне сай жаңаша
бағамдалды. Тілді субъективті құрылым ретінде бағалайтын антропоцентристік
парадигманың енуі оны оқыту жүйесінде де жаңа бағыттардың тууына әкелді.
Зерттеушілер тіл арқылы субъектінің танымдық қабілеті, тұлғалық мәдениеті,
ұлттық психологиясы, өмірлік дағдылары т.б. қалыптасатынына айрықша назар
аудара бастады. Тілдік қатынас пен танымның сабақтастығы әлемдік тіл
білімінде арнайы зерттеу нысанына алынды. Бұл тіл білімі салаларын
қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқыту мәселесін алға шығарды.
Жаһандану заманында қазақ тілін қатысымдық-танымдық тұрғыдан
зерделеу оның мемлекеттік мәртебесін сақтауға, ұлттың ділін
қалыптастыру мен мәдени иммунитетін нығайтудағы мәнін жас ұрпаққа
саналы меңгертуге тірек болады. Өйткені бұл жаңа бағыт арқылы студент тіл
адамның өмір танымы, болмысы, әлеуметтік мүддесімен тығыз байланысты
екенін түйсінеді. Сол арқылы тілдің өз өміріндегі, қоғамдағы рөлін саналы
түрде сезінеді. Бұл оның дүниетанымын кеңейтіп, тілдік білімге жаңа
көзқарасын орнықтырады. Тілді қоршаған әлеммен, адам факторымен
тұтастықта игеруге және тіл болмысын халықтық таным тұрғысынан зерделеуге
мүмкіндік алады. Тілдің қатысымдық тұрғыдан оқытылуы сөйлесім әрекетінде
іске асырылатын бірліктердің табиғатын ашуға, оның ішкі иірімдерін жан-
жақты пайдалануға мүмкіндік туғызады. Бұл орайда байланыстырып
сөйлеудің құрылысын зерттейтін синтаксисті тіл білімінің басқа
салаларымен тоғыстыра оқыту оның көп аспектілі сипатын аңғаруға ықпал
етеді. Синтаксис адамның тиянақты ойын жарыққа шығарудың құралдарын
қарастыратындықтан, болашақ маман ретіндегі бүгінгі студенттің тілді
дұрыс қолдану дағдыларын шыңдауда маңызды рөл атқарады. Сөз пен
сөйлемді және мәтінді әрі тілдік, әрі қатысымдық бірлік ретінде оқытып,
тілдің мәдени-танымдық, қатысымдық, әлеуметтік, кумулятивтік,
конативтік қызметтеріне қатысты қағидалардың мәнін студентке
меңгертуде айрықша рөл атқарады.
Синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқыту студентке тілдің
ішкі формасы мен мазмұнын терең игеруге және халқымыздың рухани
қазынасы, болмысы мен тұрмыс-тіршілігін білдіретін тілдік деректердің
этномәдени, лингвомәдени сипатын меңгеруге мүмкіндік тудырады.
Тілді қатысымдық тұрғыдан игерту студенттің тілдік қарым-қатынаста
тілдік бірліктер мен синтаксистік категорияларды орынды қолдануына ықпал
етеді. Қазақ тiлi синтаксисін қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқыту білім
сапасын арттыруға, жаңа жүйенің басым бағыттарын жүзеге асыруға септiгiн
тигiзедi. Сонымен бірге педагогикалық үдерістің жаңа парадигма тұрғысынан
жетілдірілуін қамтамасыз ете келіп, студенттердің танымдық қабілетін
белсендіреді, аналитикалық ойлауы мен шығармашылық әлеуетін дамытады,
олардың қатысымдық, танымдық, кәсіби, лингвомәдени, әлеуметтік-тұлғалық
және т.б. құзыреттіліктерін қалыптастырады. Бұл синтаксисті қатысымдық-
танымдық тұрғыдан оқытудың технологиялық сипатын жан-жақты айқындауды қажет
етеді.
Жоғарыда аталған мәселелердің барлығы қоғам сұранысын өтейтін
білікті де білімді, жан-жақты дамыған, құзыреттілігі қалыптасқан маман
дайындаудың ұтымды жолы, басым бағыты ретінде синтаксисті қатысымдық-
танымдық тұрғыдан меңгертудің ғылыми-әдістемелік негіздерін айқындаудың
көкейкестілігін танытады.
Зерттеу нысаны – филолог мамандарға қазақ тілі синтаксисін
қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқыту үдерісі.
Зерттеу пәні – жоғары оқу орындарында филолог мамандарға қазақ тілі
синтаксисін қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқыту әдістемесі.
Зерттеудің мақсаты. Жоғары оқу орындарында филолог мамандарға қазақ
тілі синтаксисін қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытудың ғылыми-теориялық
және әдіснамалық негіздерін тұжырымдау, жаңа сипаттағы әдістемелік жүйесін
ұсыну, оның тиімділігін эксперимент арқылы дәйектеу.
Зерттеудің міндеттері:
- жоғары оқу орындарында қазақ тілінің синтаксисін қатысымдық-
танымдық тұрғыдан оқытудың әдіснамасын, ғылыми-теориялық негіздерін
айқындау, оның мәні мен мазмұнын дәйектеу;
- синтаксисті танымдық-қатысымдық тұрғыдан оқытуға байланысты
тілдік материалдарды саралап, оқыту ұстанымдары мен әдістерін анықтау;
ниетін меңгертудің тұжырымдамасын, базалық білім мазмұнын, оқу
бағдарламаларын, ОӘК-нін ұсыну.ыттармен
- кредиттік оқу жүйесі бойынша синтаксис пәнінің білім мазмұнын,
оқыту
жүйесіндегі рөлі мен орнын анықтап, синтаксисті қатысымдық-танымдық
тұрғыдан оқытудың тиімді технологияларын саралау;
- синтаксисті оқытуға бағытталған кешенді жұмыстар жүйесін әзірлеп,
оның ұтымдылығын дәлелдеу;
- синтаксис бойынша студенттің игерген білімі мен біліктілігінің
түпкі нәтижесі ретінде қалыптастырылатын құзыреттіліктерді анықтау;
- синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытудың ғылыми-
әдістемелік жүйесін ұсыну және тиімділігін эксперимент нәтижелеріне сүйеніп
дәлелдеу.
Зерттеу болжамы. Егер синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқыту
барысында студенттің танымдық және қатысымдық іс-әрекеттері өзара
сабақтастықта, бірін-бірі толықтыра, логикалық жүйемен үздіксіз дамытылып
отырылса; студенттің танымдық білімі мен сөйлеу мәдениетін жетілдіру ұтымды
әдістер мен ұстанымдар негізінде жүргізілсе; білім беру технологиялары мен
кешенді жұмыс түрлерін бір-бірімен үйлестіре, сабақтастыра қолдану арқылы
синтаксис қатысымдық-танымдық тұрғыдан меңгертілсе; білім беру нәтижесі
студенттің құзыреттілігін қылыптастыруға бағытталса, онда болашақ маман
ретіндегі студенттің кәсіби-танымдық білімі мен кәсіби-қатысымдық
дағдыларын дамытудың мүмкіндігі кеңейіп, оқытудың нәтижелілігі мен
тиімділігі арта түседі, өйткені синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан
оқыту рухани өрісі кең, танымдық деңгейі мен кәсіби біліктілігі жоғары,
тілдік қатынасты әлеуметтік-тұлғалық деңгейде еркін меңгерген білімді де
білікті, жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыруға жол ашады.
Зерттеудің жетекші идеясы: Синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан
игерту – студенттің танымдық білімі мен қатысымдық құзыреттілігін өзара
бірлікте қалыптастырудың алғышарты. Синтаксисті қатысымдық-танымдық
тұрғыдан тіл білімі салаларымен тоғыстыра оқытудың негізінде
ұйымдастырылатын білім беру технологиясы студенттердің құзыреттілігін
қалыптастыруға бағытталған біртұтас әдістемелік жүйе түрінде жүзеге
асырылуы тиіс.
Зерттеудің әдіснамалық негізі ғалымдардың синтаксиске қатысты
тұжырымдарын талдаудан, синтаксисті оқытудың заңдылықтары мен қағидаларына
сүйенуден тұрады. Лингвистика, психология, педагогика, әдістемелік
ілімдердің жетістіктері мен нәтижелерін ұтымды пайдалану зерттеу жұмысының
әдіснамалық негіздерін құрайды. Сонымен бірге жұмыста тіл мен жеке тұлғаны
оны қоршаған ортамен және адамның танымы, болмысы мен тұрмыс-тіршілігі,
мәдениеті және әдебиетімен тығыз сабақтастықта, бірнеше ғылыммен тоғыстыра
зерделейтін антропоцентристік бағыттағы зерттеулер мен тұжырымдар, тіл
мен танымға байланысты қағидалар басшылыққа алынды.
Зерттеудің әдістері. Зерттеудің әдіснамалық және теориялық-
әдістемелік негіздерін айқындауда сараптау, ой қорыту, жалпылау әдістері,
бақылау, салыстырмалы әдістер, сауалнама, диагностикалық әдістер, зерттеу
нәтижелерін қорытындылау барысында талдау, қорыту, эксперименттік
мәліметтерді сапалық және сандық тұрғыда жүйелеу, модельдеу, жинақтау
әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының кезеңдері:
Бірінші кезеңде (2003 - 2005) синтаксисті оқытуға байланысты
әдебиеттер мен материалдар жинақталып, лингвистика, педагогика,
психологиялық еңбектерге талдау жасалды. Студенттердің синтаксисті
меңгеруін жетілдірудің ұтымды әдістемесін дайындау үшін студенттерден
сауалнамалар алынды. Типтік және жұмыс бағдарламалары мен оқулықтарға
сараптама жасалып, синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытудың
ғылыми-теориялық негіздерін айқындау үшін отандық және шетелдік ғалымдардың
зерттеу тақырыбына сәйкес еңбектерімен танысып, оларға талдау жасалып,
болашақ зерттеудің негізгі бағыттары мен ұстанымдары нақтыланды. Тақырып
бойынша бақылау тәжірибесін өткізу үшін оқу материалдары жинақталды.
Екінші кезеңде (2006-2008) зерттеу жұмысының негізіне алынатын
заңдылықтар мен қағидаттар анықталды; жоғары оқу орнының қазақ тілі мен
әдебиеті мамандығы бойынша қазіргі қазақ тілі синтаксисі пәнінің білім
мазмұны анықталып, оны оқытудың бағыттары белгіленді; сөз тіркесін, сөйлем
мен мәтінді қатысымдық-танымдық тұрғыдан игертуде негізге алынатын
ұстанымдар мен әдістер сұрыпталды; әлемдік және отандық білім
кеңістігіндегі білім беру технологиялары анықталды, бұл орайда ұлттық
ғылымдағы тұғырлы тұжырымдар технология түрінде дәйектелді; кешенді
жұмыстарға негізделген әдістемелік жүйе ұсынылды; синтаксисті қатысымдық-
танымдық тұрғыдан меңгертудің жолдары мен амал-тәсілдері эксперимент
арқылы тәжірибеден өткізіліп, тиімділігі дәлелденді.
Үшінші кезеңде (2007-2010) зерттеу нәтижелері бір жүйеге түсіріліп,
жинақталды, қорытындыланды: синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан
оқытудың білім мазмұны нақтыланды; студенттің қазіргі қазақ тілінің
синтаксисіне қатысты білім, білік, дағдылары анықталып, оның түпкі нәтижесі
құзыреттіліктер түрінде айқындалды; синтаксисті қатысымдық-танымдық
тұрғыдан оқытудың ғылыми-әдістемелік жүйесі бойынша қорытынды эксперимент
нәтижелеріне сандық және сапалық талдау жасалды. Оның маңызы мен рөлі,
тиімділігі дәйектелді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- қазақ тілін оқыту әдістемесінде алғаш рет синтаксисті қатысымдық-
танымдық тұрғыдан оқытудың ғылыми-әдістемелік негізі тұжырымдалды, оның
басты қағидасы студенттің танымдық білімі мен сөйлесім әрекетін өзара
байланыста дамыту арқылы құзыреттіліктер қалыптастыру екендігі дәйектелді.
Осы тұрғыдан келгенде, студент білімінің нәтижесі қатысымдық, танымдық,
лингвомәдени және әлеуметтік-тұлғалық құзыреттілік арқылы бағамдалатыны
дәлелденді;
- синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытуды тіл білімі
салаларымен тоғыстыра игертудің жолы көрсетіліп, антропоцентристік
бағыттағы ғылыми нәтижелердің тақырыпты меңгертудегі рөлі айқындалды;
- жоғары оқу орындарында синтаксисті оқытудың білім мазмұны
нақтыланып, студенттің педагогикалық біліктілігін қалыптастыру
мен
дамытудың амал-тәсілдері ұсынылды;
- синтаксисті терең де сапалы оқыту барысында жүзеге асырылатын
қатысымдық қызмет түрлері мен танымдық іскерлік түрлері сараланды;
- студенттің пәнді игеруі оның танымдық және қатысымдық қабілетімен
тығыз байланысты екендігі психология ғылымдарының нәтижелеріне негізделіп,
оны жетілдірудің тиімді әдістемесі ұсынылып және тәжірибеден өткізіліп,
дәлелденді;
- синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытудың әдістемелік
жолдары жүйеленді, оны жан-жақты игеруге қатысты білім беру технологиялары
сараланды;
- синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытуға арналған кешенді
жұмыстар жүйесі жасалып, оның тиімділігі ғылыми және әдістемелік тұрғыдан
дәйектеліп, арнайы технология түрінде сипатталды;
- кредиттік оқу жүйесіндегі СӨЖ және СОӨЖ жұмыстарының рөлі мен
түрлері анықталып, оларды ұйымдастыру жолдары айқындалды;
- студент білімін тексеру мен бағалаудың амал-тәсілдері ұсынылды.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы. Зерттеу қорытындылары әдістеме,
педагогика ғылымдары теорияларын жетілдіруге, синтаксисті оқытудың
методологиясын ғылыми негіздеуге мүмкіндік тудырады. Жоғары оқу орындағы
қазіргі қазақ тілінің синтаксисін меңгертуге, қазақ тілін оқыту
әдістемесінің теориялық негізін байытуға ықпал етеді. Синтаксисті
қатысымдық-танымдық тұрғыдан игерту бойынша анықталған құзыреттіліктер
қазақ тілінен күтілетін білім нәтижелерін ғылыми-теориялық жағынан
дәйектеуге көмектеседі.
Зерттеудің практикалық маңызы. Жұмыстың нәтижелері жоғары оқу
орындарындағы синтаксис пәнін оқытудың сапасын арттыруға, оны басқа
ғылымдармен сабақтастықта меңгертуге септігін тигізеді. Диссертацияның
негізгі материалдары мен нәтижелерін мектеп мұғалімдеріне, аспиранттар мен
ізденушілерге көмекші құрал ретінде пайдалануға болады.
Ұсынылған білім беру технологиялары мен кешенді жұмыс түрлері
студенттің танымдық білімі мен қабілетін дамытуға, сөйлеу мәдениетін
жетілдіруге, құзыреттіліктері мен жеке тұлғалық қасиетін қалыптастыруға
жол ашады. Зерттеу нәтижелерін оқу құралдары мен әдістемелік нұсқаулар
дайындауда және оқу-әдістемелік кешен әзірлеуде пайдалануға болады.
Алынған ғылыми нәтижелердің сенімділігі мен нақтылығы зерттеу негізі
етіп алынған теориялық тұжырымдардың әдіснамалық тұрғыдан талдануы
арқылы танылады. Жұмыстың мақсатына, алға қойылған міндеттеріне сәйкес
шешімін тапқан зерттеу әдістері мен көрсетілген нәтижелердің жоғары оқу
орындарының филология факультетінде жүргізілген сабақтарда дәйектелуі
зерттеудің сенімділігіне кепілдік етеді.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- жоғары мектептің филология факультеті студенттеріне синтаксисті
қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқыту болашақ маманды жан-жақты дамытуға,
білімнің сапасын арттыруға, студенттің танымы мен біліктілігін қатар
жетілдіруге мүмкіндік береді; тілдік бірліктерді танымдық тұрғыдан
меңгерту студентті ұлттық құндылықтарды бағалауға үйретіп, сол арқылы
олардың интеллектуалдық әлеуеті дамиды;
- синтаксисті қатысымдық тұрғыдан оқыту білім алушының пікір айту,
ойлау, пайымдау қабілеттері мен эстетикалық сезімін жетілдіріп, тілдік
қатынасты танымдық, қатысымдық-ақпараттық, эмотивтік, конативтік тұрғыдан
меңгеруге жағдай тудырады. Синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан
меңгерту студенттің ойлау мен сөйлеу қабілеттерін арттырып, оқу
үдерісінің белсенді субъектісі ретінде өздігінен әрекет етуге жетелейді;
- синтаксисті білім беру технологиялары арқылы меңгерту білім
алушының келешек мамандығына қажетті ақпараттарды ғылыми негізде дәйектеп,
ізденуіне, жеке тұлғаның өзін-өзі дамытуына, іскерліктері мен дағдыларын
жетілдіруге бағытталғандықтан, жоғары көрсеткішке жеткізеді;
- ұсынылып отырған кешенді жұмыстар жүйесі студенттің ой-өрісін
кеңейтуге, қатысымдық білігін жетілдіруге, синтаксисті терең игеруге
мүмкіндік жасайды. Сөйтіп, студенттің коммуникацияның барлық түрін ұтымды
қолдана білуіне, қатысымға қажетті сөйлесім мәдениетін жетілдіруге, т.б.
дағдыларын дамытуға ықпал етеді;
- студенттің кәсіби-қатысымдық, кәсіби-танымдық және кәсіби-
бағдарлық қабілеттерін дамытуға бағытталған әдістемелік жүйе синтаксисті
оқытудың арнайы ұстанымдары негізінде жүзеге асырылғанда оң нәтиже береді;
- студенттің кәсіби біліктілігін жетілдіруге, олардың ғылыми-
зерттеушілік, басқарушы-ұйымдастырушылық біліктерін дамытуға, қарым-қатынас
мәдениетін және интеграциялық үрдістерге сай өмірлік дағдыларын
қалыптастыруға ағымдағы тапсырмалар мен СОӨЖ, СӨЖ жұмыстарын жүйелі
ұйымдастырғанда қол жеткізуге болады;
- игерілген білім сапасын тексеру білім берудің нәтижесін қамтамасыз
ететін студенттің қатысымдық, танымдық, лингвомәдени және әлеуметтік-
тұлғалық құзыреттілігін арттыруға мүмкіндік береді.
Жұмыстың талқылануы мен жариялануы. Зерттеудегі негізгі ойлар,
диссертацияның мазмұны, ондағы негізгі тұжырымдар халықаралық және
республикалық ғылыми-практикалық конференцияларда жасалған баяндамаларда
талқыланған. Шетелдік басылымдарда Қытай, Москва, Сан-Петербургта,
Қадағалау және аттестаттау Комитеті бекіткен тізімдегі республикалық
басылымдарда жарияланған. Диссертация жұмысы Абай атындағы ҚазҰПУ-дің
Қазіргі қазақ тілі теориясы және әдістемесі кафедрасы мен Диссертациялық
кеңес жанынан құрылған әдістемелік семинардың кеңейтілген мәжілісінде
талқыланған.
Диссертация бойынша 3 типтік бағдарлама, 1 арнаулы курс
бағдарламасы, 6 оқулық, 6 электронды оқулық, 3 оқу құралы, 13 оқу-
әдістемелік құрал, 30 ғылыми мақала жарияланды.
Диссертацияның құрылымы мен мазмұны. Диссертация кіріспеден, төрт
тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан
тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Диссертациялық жұмыстың кіріспе бөлімінде тақырыптың өзектілігі,
зерттеу нысаны, пәні, мақсаты мен міндеттері, болжамы, әдіснамалық
негіздері, жетекші идея мен зерттеу әдістері, ғылыми жаңалығы көрсетіліп,
қорғауға ұсынылатын қағидалар мен еңбектің теориялық, практикалық маңызы
көрсетілген.
Диссертацияның Қазақ тілі синтаксисін қатысымдық-танымдық тұрғыдан
оқытудың теориялық негіздері деп аталатын бірінші тарауы төрт тармақтан
тұрады.
1.1 Қазақ тілі синтаксисін оқыту мәселесі. А.Байтұрсыновтың қазақ
тілі синтаксисі туралы тұжырымдары оны оқыту жөніндегі соны пікірлер болып
табылады. Тілші синтаксистің теориясын бір жүйеге түсірумен қатар, оны
меңгертудің жолдарын ұсынды. Ауыздан шыққан сөздің бәрі сөйлем бола
бермейді, айтушының ойын тыңдаушы ұғарлық даражада түсінікті болып айтылған
сөздер ғана сөйлем болады деп, сөйлемнің қатысымдық қызметін айқындады
[1, 264]. Синтаксистің әр саласы туралы теориялық материалдардан кейін
практикалық жұмыстарды өлеңмен жазылған сөйлемдерді өлеңсіз түрге
айналдыру; сөйлем ішіндегі мүшелерін айырту; сөйлемнің қажет болған
түрлерін білім алушылардың өзіне тапқызу түрінде беріп, сөйлем
мүшелерінің қай сөз табынан болатынын нақты мысалдар арқылы дәлелдеді [1,
287]. Ауызбен сөйлесу және жазумен сөйлесудің ерекшеліктерін анықтап,
сөйлем жүйесінің сөйлеу әрекеті түрлеріне қатысын айқындады.
Қ.Жұбанов сөйлеу сөйлемдер арқылы жүзеге асатынын дәлелдеп, сөйлем
бір сөзден де, бірнеше сөзден де құралады дей келіп, жай сөйлемнің
грамматикалық сипатының бірдей емес екенін анықтады. Ғалым синтаксистің
нысаны семантика емес, тілдік тұлғалар мен солардың құрылысы екенін
дәйектеп, біздің қарайтынымыз – мағына жүйесі, семантика емес, грамматика.
Сондықтан біздің мақсатымыз мағынаны баяндау емес, мағынаны қандай амалмен
білдіреміз, осыны баяндау болу керек, – деп, тұжырымдайды. Тілші
А.Байтұрсынов пен Т.Шонанұлы еңбектеріндегі синтаксис туралы пікірлерге
талдау жасап, сөйлем мүшелерін қазақ баласының танымына жақын дене
мүшелерін мысалға ала отырып түсіндіреді. Сөйлеу деген – біреудің екінші
біреуге хабар беруі, – деп, ойды сөйлеу үдерісімен байланыста қарастырады
[2, 50]. Ғалымның педагогика саласына қатысты зерттеулерінен оқу үрдісін
білім алушының танымы мен қабілетін ескере отырып, ұйымдастыруға мән
бергенін байқауға болады.
С.Жиенбаев сөйлем мүшелерін жіктеу мен олардың арасындағы байланысқа
және құрмалас сөйлем мәселесіне жан-жақты тоқталса, С. Аманжолов жай сөйлем
синтаксисі мен құрмалас сөйлем синтаксисін оқыту мәселесін қамтыды. Ғалым
сөйлемнің қатысымдық қызметіне назар аударып, сөйлем қалыпты, бір беткей,
ұзын сонар; ол біреудің айтқан сөзінен, ойлаған ойынан ғана құралмайтынын,
сөйлемнің айтылуы, көп қолданылатын жері – көпшілік ортасы, ең кемі екі
кісінің басы қосылған жер екенін, мұндай жерде сөйлем, бірыңғай, біркелкі
болмайтынын, ашу, күлкі, сұрау, жауап, қуаныш т.б. психологиялық
жағдайлардың сөйлемге әсерін тигізетінін дәлелдеп көрсетеді [ 3, 16 ].
Сол сияқты Ә.Хасеновтың материал көлемі, оларды белгіліден белгісізге
қарай дамыту арқылы жүргізу ісі, қолданылатын әдістер мен жұмыс түрлері
туралы ұсыныстары мен М.Балақаевтың сөйлемдегі сөздердің грамматикалық
тұлғалары мен мағыналарын сипаттау арқылы олар жайындағы оқушының білімін
баянды ететін практикалық жұмыс деген анықтамасы синтаксисті оқыту
жайындағы алғашқы құнды тұжырымдар болып саналады [4, 75].
1.1.1 Қазақ тілі синтаксисін тіл білімінің жеке саласы ретінде
дәстүрлі оқыту. Синтаксисті оқыту мәселелері Ә.Хасенов, А.Әбілқаев,
Ш.Әуелбаев және т.б. ғалымдардың еңбектерінен бастау алады.
И.Ұйықбаев грамматикалық ережелерді білмеу, сөйлемдегі мағыналық
қарым-қатынастарды түсінбеу орфографиялық қателерге соқтыратынын дәлелдеп,
диктанттың түрлеріне, олардың атқаратын рөліне тоқталып, сызбалар мен
үлестірме қағаздарды ұтымды қолданудың жолдарын ұсынады [5, 65].
Д.Әлімжанов пен Ы. Маманов тіл фактілерін түсіндіруге пайдаланылатын
материалдар, алдымен, тілден өтілетін материалдарға сәйкес болу
керектігіне мән берді. Ғалымдардың өтілген тілдік тақырыптарға тәрбиелік
маңызы бар сөйлемдер тергізіп, оны грамматикалық белгілер мен сөз
мағынасына қарай топтату, текстерге талдаулар жасату, кітап оқыту, оқығанын
баяндап айтқызу, сол бойынша конспект жасату, көрнекі материалдарды беріп
өздеріне бақылату, іс қағаздарын үйрету, тілге байланысты кештер өткізіп,
конференцияларда баяндама жасату [6, 66] тәрізді ұсынған жұмыстары мен
Х.Арғыновтың өздігінен көбірек жұмыс істеуге көңіл аудару әрбір
орындалған жаттығу, дағдыландыру жұмыстарының қандай із қалғанын
байқайтыны туралы тұжырымдары [7, 212-260] қазіргі таңдағы СӨЖ-ге
қойылатын талаппен сабақтасып жатыр.
1.1.2 Синтаксисті тіл білімі салаларымен сабақтастықта оқытудың
жаңашыл бағыттары. ХХІ ғасырда барлық елдер бірінші орынға білім беру
сапасын қойып отыр. Осымен байланысты жоғары мектепте қазақ тілін жаңа тың
ізденістер тұрғысынан оқыту мәселесі жан-жақты қарастырыла бастады.
Р.Ә.Шаханова қазақ тілін модуль, рейтинг, тест арқылы меңгертудің
жолдарын ұсынса, Қ.Қадашева қазақ тілін жаңаша жаңғыртып оқытудың
тиімділігін анықтады. К.Жақсылықова модульдік технологияның ұтымдылығын
дәлелдесе, Ж.Сүлейменова жоғары мектепте морфологияны оқытудағы дәстүрден
тыс сабақтардың маңызын айқындады. Ә.Әлметова студенттердің сұқбаттық
тілдесім мәдениетін қалыптастырудың жолдарын, З.Бейсембаева сөзжасамды
модульдік технология арқылы оқытуда тиімді болып табылатын дәріс,
практикалық сабақтар мен өздік жұмыстың түрлерін, ал Н.Оразақынова сатылай
талдауды сөйлесім әрекетінің түрлері арқылы меңгертудің амал-тәсілдерін
ұсынды. Ж.Даулетбекова сөйлеу мәденетін терең игерту оқушының қатысымдық
және мәдени-танымдық құзыреттіліктерін қалыптастыратынын айтса,
Ж.Қ.Балтабаева өзінің ғылыми жұмысында жоғары оқу орындарында морфологияны
оқыту мәселесін сөз етіп, интерактивті әдістердің ұтымдылығын дәлелдеді.
Н.Құрманова мен А.Е.Жұмабаева орта мектепте синтаксисті дамыта оқытудың
жолдарын айқындап берсе, А.А.Сатбекова жоба жұмысының түрлерін саралады.
Соңғы жылдары білім беруді жаңа қырынан ұйымдастыру мен қазақ тілін
оқытудың сапасын көтеруге бағытталған зерттеу жұмыстарындағы тұжырымдар
синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытудың ұтымды әдіс-тәсілдерін
сұрыптап таңдауға мүмкіндік тудырды.
1.2 Синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқыту мәселесі.
Қоғам дамуындағы өзгерістер жеке ғылым саласы ретіндегі тіл
біліміндегі жаңа бағыттардың туындауына әсер етсе, өз кезегінде сол
өзгерістер оның оқыту жүйесін де жаңартуды қажет етеді. Осымен байланысты
тілді адамдар арасындағы әлеуметтік қарым-қатынастың құралы ретінде
қарастыру етек алды. Адам мен оның тілін әлеуметтік аспектіде өзара
байланыстырып, адамның әлеуметтік рөлі, тілі, мамандығы және қандай
әлеуметтік топқа жататындығы, идиологиялық тәуелділігі т.б. арқылы тілдік
тұлғаны анықтауға басымдылық берілді. Тілді оқытуда оның тілдік қарым-
қатынаста қолданылу дәрежесі мен сипатына, әлеуметтік-психологиялық мәніне
көңіл бөлінді. Әдіскер-ғалымдар ана тілінің тек қатысымдық қызметін ғана
айқындап қоймай, оның баланы жеке тұлға ретінде қалыптастырудағы мәніне
баса назар аудара бастады. Өйткені тіл арқылы адамдар өмірден өз орнын
табады, әркім өзіне қажетті игілікті іске асырады.
Синтаксис пәні студентке сөз тіркесінің, сөйлем мен мәтіннің
ерекшелігі мен өзіндік қолданысын үйретіп, сол арқылы олардың сөйлеу
қабілетін жетілдіруді көздейді. Бұл Қазақстан Республикасының бiлiм берудi
дамыту тұжырымдамасының: Қазiр педагогикалық қоғамдастықтың алдында бiлiм
берудiң жаңа моделiн құрудың, сынақтан өткiзу мен енгiзудiң ауқымды
мiндеттерi тұр. Бiлiм берудiң қазiргi негiзгi мақсаты бiлiм алып, бiлiк пен
дағды-машыққа қол жеткiзу ғана емес, солардың негiзiнде дербес, әлеуметтiк
және кәсiби бiлiктiлiкке – ақпаратты өзi iздеп табу, талдау және ұтымды
пайдалану, жылдам өзгерiп жатқан бүгiнгi дүниеде лайықты өмiр сүру және
жұмыс iстеу болып табылады, – деп көрсетiлген басты қағидатымен толық
үндеседі [8, 5].
Таным мәселесі антик заманынан бастау алады. Әр дәуірдегі ойшылдар
мен педагогтер балалардың өзіндік ой-тұжырымын жасау, оны дамыту
мәселесіне назар аударса, адам баласының танымдық қабілетінің мәні қазақ
халқының даналық сөздерінде, ертегі, жыр, мақал-мәтелдерінде де көрініс
тапқан. Синтаксисті қатысымдық тұрғыдан оқыту студентті лексикалық және
грамматикалық бірліктерді қарым-қатынаста ұтымды қолдануға, өз көзқарасын
айта білуге және синтаксистік категорияларды сөйлесім әрекетінде ұтымды
пайдалануға үйретсе, танымдық тұрғыдан оқыту оның оқу материалдарын терең
игеруіне, өзін-өзі дамытуға, танымдық қабілетін (қабылдау, меңгеру,
жоспарлау, мәселені шеше білу, ойлау, тапқырлық, білімін қажетті жерде
қолдана білу т.б) арттыруға мүмкіндік тудырады.
Сөйлей білу қандай керек болса, жаза білудің керектігі одан та
артық, сөйлегенде сөздің жүйесін келтіріп сөйлеу қажет. Сөздің жүйесін
қисынын келтіріп жаза білуге: қай сөз қандай орында қалай өзгеріп, қалайша
бір-біріне қиындасып, жалғасатын дағдысын білу керек. Сөйлеудің асыл
мағынасы – біреуге білдірейін деген ойын айту. Айтушының мақсаты –
тыңдаушыға ойын түгел түсіндіру. Ойын түсіндіру үшін соған керек сөздерді
алу қажет. Бір сөзді ойын анықтау үшін алса, екінші сөзді ойын толықтыру
үшін алады, үшінші сөзді ойын пысықтау үшін алады деген А.Байтұрсыновтың
пікірі синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытудың өзегін анықтауда
маңызды рөл атқарады [1, 142, 274].
1.2.1 Синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытудың қайнар көзі.
ХХ ғасыр басында қазақ топырағында ұлтты тану мен сапалы білім берудің тың
үлгісін жасаған отандық ғалымдардың әдістемеге қатысты ой-пікірлері,
еңбектері зерделеніп, олардың оқыту үдерісіне қатысты білім беру жолдары
технология түрінде дәйектелді. Себебі оқыту технологияларының нышандары
А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, Ы.Алтынсарин, Қ.Жұбанов, .Балақаев
т.б. ғалымдардың еңбектерінен бастау алады. Зерттеуде олардың әдістемелік
тұжырымдары қазіргі таңда қолданылып жүрген оқыту технологияларымен
салыстырылды. Нәтижесінде әлемдік тәжірибеде кеңінен қолданылып жүрген
технологиялардың қазақ әдістеме ғылымында да өз іргетасы болғаны
анықталды. Олардың қай-қайсысының да құрылымдық жүйесі технологияға
қойылатын талаптарға толық жауап береді. Бұл технологияларда мәдениет пен
тілге, ғылым мен білімге ерекше назар аударылған.
Атап айтқанда, А.Байтұрсынұлының танымдық-тағылымдық технологиясында
білім алушының тілін дамыту, танымын кеңейту мәселелері басты назарда
ұсталынған. Оқытудың түпкі нәтижесі оның танымдық, проблемалардың шешімін
табу, ақпараттық құзыреттілігін қалыптастыруға бағытталғандықтан,
синтаксисті оқытуда маңызды рөл атқарады.
М.Жұмабаевтың дара тұлғаны қалыптастыру технологиясында адам
бойындағы мінез-құлық, қасиеттерін тәрбиелей отырып, білім алушының бойына
тұлғалық дарындылықты қазақтың ұлттық тәрбиесі арқылы қалыптастыру өзек
етіп алғандықтан, ол оқыту үдерісінде студенттің бойына ұлттық
құндылықтарды сіңіріп, жеке тұлғалық қасиеттерін дамытады.
Ж.Аймауытовтың пәнаралық байланыс арқылы ынталандыра оқыту
технологиясы қазіргі таңдағы білім берудің ұлттық моделін жасау идеясымен
сабақтасады. Ғалымның пайымдаулары жеке тұлғаға бағдарлап оқыту,
интеграциялық байланысты қолдану, білім алушының ынтасын тудыра оқытып
білім беру т.б. мәселелермен тығыз байланысты. Бұл синтаксисті оқытуда
білім сапасын арттырудың алғы шарты болып табылады.
Ы.Алтынсариннің тілдік дағдыны жетілдіру технологиясында қазақ тілі
сабақтарында білім алушылардың тілдік дағдыларын жетілдіру мен
шығармашылыққа баулу әдістері кеңінен орын алатыны байқалады. Ол баланың
өміріне, табиғатына жақын келетін мәтіндерді пайдаланудың тиімділігін
көрсеткен. Студенттің тілдік қабілетін жетілдіру – білім беру үдерісіндегі
басты міндет. Олай болса аталған технология осы міндетті шешуге мүмкіндік
береді.
Қ.Жұбановтың дамыта оқыту технологиясы студентті тұлғалық жағынан
қалыптастыру мен дамыту және білімді деңгейіне қарай меңгертуді көздейді.
Ғалымның түйінді мәселеге көңіл аудару, сөзбен суреттеу, көрнекілік, өмірге
үңілдіру, еңбек үдерісімен, жүйелі ойға төселдіру, білім алушының алдына
проблема қоя оқыту, бір пәнді игерту үшін оған екінші пәнді құрал ету т.б.
әдістері бүгінгі күннің өзекті мәселелерімен ұштасып жатыр. Ғалымның дамыта
оқыту технологиясы синтаксистік бірліктердің қалыптасу, өзгеру, даму
заңдылықтарын танып білуге көмектеседі.
М.Балақаевтың сөйлеу мәдениетін қалыптастыру технологиясы тілдік
білімнің нәтижесін құзыреттіліктер деңгейіне көтеруді мақсат ететін қазіргі
уақыт талабымен толық үндеседі. Сондықтан сөз мәдениеті студенттің
интеллектуалдық және мәдени сапасын арттыратындай тілдік қатынасқа
төселдірудің негізі ретінде қарастырылады.
Қорыта келгенде, ғалымдардың еңбектерінде қазіргі білім беру
технологияларының барлығы да көрініс тапқан. Сондықтан сол ой-тұжырымдарды
басшылыққа алу болашақ мамандардың санасына ұлттық рух пен елжандылық
қасиетті қалыптастыруға, ұлттық сананы оятуға, сабақ сапасын арттыруға,
оқытушы шеберлігі мен студент білімін жетілдіруге ықпал етеді.
1.2.2 Синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан сапалы оқытудың
негізі – білім беру технологияларын бірлестікте қолдану. Қазақ тілін
саналы және сапалы меңгертудің бір шарты – білім беру технологияларын
ұтымды қолдану. Бұл орайда қазіргі білім жүйесінде қолданылып жүрген
Д.Б.Эльконин мен В.В.Давыдовтың дамыта оқыту жүйесі, В.К.Дъяченконың
ұжымдық оқыту технологиясы, Ш.А.Амонашвилидің тұлғалық-ізгілендіру
технологиясы және т.б. білім беру технологияларының басым бағыттары жұмыста
кең талданды.
Ф.Ш.Оразбаеваның қатысымдық тұрғыдан оқыту технологиясы – қазіргі
білім беру үдерісінде ең жиі қолданыста жүрген технология. Әдіскер тілдік
қатынасқа байланысты іске асатын сөйлесім әрекетінің бес түрін ғылыми
айналымға енгізді. Аталған технология тіке байланыс, адамның жеке қабілетін
ескеру, сөйлеуге үйретуде жүргізілетін жұмыс түрлерін айқындау, сатылап
даму, динамикалық өзгеру, өзектілік ұстанымдарын басшылыққа алып,
қатысымдық әдіс арқылы тілді меңгертуді мақсат етеді. Синтаксисті
қатысымдық тұрғыдан сөйлесім әрекетінің түрлері арқылы меңгерту студентті
ойын, пікірін, көзқарасын еркін, нақты жеткізуге жетеледі.
Н.А.Оразахынованың сатылай кешенді талдау технологиясы – қазіргі
заман дамуының заңдылықтарын ескере отырып жасалған талдау жүйесі. Сатылай
кешенді талдау технологиясы синтаксистік бірліктерді студенттерге ғылыми
негізде сатылай, жүйелі меңгертуге негізделді.
Білім беру жүйесінде технологиялардың әрқайсысы тілді меңгеруде
өзіндік орын ала келіп, бір-бірімен тығыз бірлікте, тұтас қолдану арқылы
тиімді рөл атқарады. Студентке жүйелі білім беретін материалды тиімді әдіс-
тәсілдерді қолданып, оның жеке қабілетіне сай дұрыс меңгерте білу оқыту
технологиясын жақсарта түседі. Технологияға қатып қалған, өзгертуге
болмайтын нәрсе деп қараудан арылып, әрбір технология тілді меңгертудің
түпкі нәтижесіне қызмет ететін, соған қолайлы жағдай туғызатын оқытудың
өзара сабақтас жүйесі деп қараған жөн [9, 102]. Білім беру технологияларын
студенттің қабілеті мен уақыт сұранысына орай қолдану білім сапасын
арттырып, оны өз ойын жинақтап айтуға, білімін тілдік қатынаста дұрыс
қолдануға үйретеді.
1.3 Синтаксисті оқытуда тілдік қатынас пен танымдық лингвистика
теорияларының алатын орны. Танымдық лингвистика адам санасында сақталған
білімнің коммуникацияда тілдік таңбалар арқылы бейнеленуін қарастырады.
Адамзат үшін ақиқат дүние біреу болғанымен, оны түсіну, тану, сол дүниенің
біртұтас бейнесін санада қалыптастыру әрекеттері әр адамда, әр ұлтта әр
түрлі деңгейде, сан алуан интерпретацияда беріледі. Сондықтан тіл иесінің
ой-өрісіне, дүниені тұтас таныған жан әлеміне байланысты дүниенің танымдық
бөлшектері тілде өзінше көрініс табады [10, 15]. Студент санасында, ойында
сақталған ақпаратты танып қана қоймайды, оны тілдік қатынаста қолданады.
Тілдік қатынас екі түрлі қызмет атқарады. Біріншіден, ол баяншы мен
қабылдаушы арасындағы қарым-қатынасты жүзеге асырады. Бұл оның қатысымдық
қызметін танытады. Екіншіден, ғаламның тілдік бейнесін таныту үшін адам мен
өмірдің байланысын білдіруге бағытталады. Тіл қатысымда тек белгілі бір
ойды, пікірді, хабарды жеткізудің құралы ғана болып табылмайды, ол адам
санасында қалыптасқан, жинақталған, бейнеленген ұғымдар мен түсініктерді
жеткізеді. Ол адамның жылдар бойы жинаған білімін сақтаушы, жеткізушінің
қызметін атқарады. Бұдан оның танымдық қызметі көрінеді.
В.А.Маслованың тұжырымы бойынша, всю познавательную деятельность
человека (когницию) можно рассматривать как развивающую умение
ориентироваться в мире, а эта деятельность сопряжена с необходимостью
отождествлять и различать объекты: концепты возникают для обеспечение
операций этого рода [11, 30]. Яғни тіл – адамның дүниетанымын танытатын
ақпараттық-танымдық күрделі құрылым. Ол студенттің ойлауы, санасы,
пайымдауымен тығыз байланысты. Ақпарат, алдымен, студенттің миында
сақталады, жинақталады, өңделеді. Санада бейнелеген ақпарат студент жадында
сақталады да, оны ол қажет кезінде алып қолданады. Адамзат санасының
қызметі қоршаған әлемнің жалпы заңдылықтары, өзара байланыстары туралы
мәліметтерді, білім негіздерін жүйелеуге мүмкіндік беретіндіктен, кез
келген адам оның көмегімен алдына мақсат қоя білуге, жоспарлы әрекет етуге,
табиғи және әлеуметтік орталарда өзін-өзі ұстауға дағдыланады [12, 264].
Студент қатысымға түскен кезде ақпаратты өз қалауынша пайдалана алады.
Психологтар сөйлесім кезінде баяншының қабылдаушының әр түрлі
ерекшеліктерін ескере отырып тілді қолданатынын айтады. Баяншы кімге қалай
және қайтіп сөйлеу керектігін өзі шешеді. Студенттің тілдік жағдаятта
қолданатын ақпараттары санасында сызба, модель, яғни фрейм түрінде
сақталады. Мәселен, сөйлем сөзі арқылы студент санасында сөйлемге қатысты
жай, құрмалас, аралас құрмалас, салалас, сабақтас т.б. фреймдар пайда
болады. Сондықтан қазір оқытуды фреймдік тұрғыдан ұйымдастыру керек деген
пікірлер кездеседі. Фреймдік тұрғыдан оқыту студент санасында алынған
ақпаратты терең сақтауға ықпал етеді. Мысалы, сөз тіркесі синтаксисі
бойынша оның фреймдерін құру кезінде сөз тіркесінің ережесін білмейтін
студенттер оның қатарына күрделі сөзді, атаулық тіркесті, шектеулі тіркесті
т.б. жатқызуы ықтимал. Яғни студент өзі таныған, білген, меңгерген
дүниесін ғана қолданады, пайдаланады. Студенттің ойында көп уақытқа дейін
тілдік кодтар сөз, сөйлеу немесе әр түрлі концептілер түрінде сақталады.
Баяншы өзіне қажет кезінде, белгілі бір қатысымдық міндеттерді шешуде ойда
сақталған тілдік кодтарды таным елегінен өткізіп тілдік қатынасқа түседі.
Студент миында қандай ой пайда болмасын, ол тілдік материалдың негізінде
ғана туындап, іске асады [13, 201].
1.4 Қазақ тілі синтаксисін қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқыту
тұжырымдамасы. Әрбір елдің болашағы білім беру жүйесінің дұрыс
ұйымдастырылуына және пәнді меңгертудің ұтымды әдістемесін ұсынуға
байланысты. Қазіргі таңда жан-жақты дамыған, шығармашылық қабілеті жоғары
мамандарға сұраныс күшейді. Сондықтан қазақ тілі синтаксисін қатысымдық-
танымдық тұрғыдан оқыту екі мақсатты көздей отырып жүйеленді: синтаксисті
қатысымдық тұрғыдан оқыту оны басқа ғылым салаларымен байланыста
меңгертуді, қатысымдық бірліктердің мәнін айқындауды, оның синтаксисті
оқытуда алатын орнын зерделеуді, оны сөйлесім әрекеті арқылы іске асыруды
мақсат етсе, танымдық тұрғыдан оқыту синтаксисті танымдық әрекет пен
танымдық іскерлік арқылы меңгертуді көздеді.
Э.Оразалиеваның жіктеуі бойынша, танымдық әрекетке қабылдау, ойлау,
пайымдау, түсіну, зейін қою, есте сақтау, сөйлеу т.б. тәрізді құрамды
бөліктер жатқызылған. Ғалым қазіргі кезде танымдық әрекетті функционалды-
прагматикалық, аккумулятивті және қатысымдық қызметтері ерекше, адамзат
тіршілігіне аса қажет фактор деп бағалайды [12, 148-149].
Танымдық іскерлік педагогика ғылымында білім алушының танымдық
белсенділігімен сабақтастықта қарастырылады. Студенттің метатанымдық
іскерлігі алға қойған мақсатын анықтауы, іс-әрекетін жүйелі түрде
жоспарлауы, нәтижені бағалай білуінен т.б. байқалса, ақпараттық іскерлігі
қажетті ақпаратты табуы, оны талдап, екшеп, сұрыптап ала білуі, ақпаратпен
жұмыс істеуді дұрыс ұйымдастыруынан көрінеді. Әлеуметтік-аффективтік
іскерлігі ұжыммен жұмыс істей алу қабілеті, ұжымдық, топтық, жұптық
тапсырмаларды орындай білуі мен проблемалық жағдаяттарды шеше алуы арқылы
танылады. Бұл екі мақсаттың бірлігі синтаксисті қатысымдық-танымдық
тұрғыдан оқытудың білім мазмұнын анықтап, жүйелеуге бағыт береді. Білім
мазмұнын меңгерту ұстанымдар мен әдістер және оқыту формалары арқылы іске
асырылды. Түпкі мақсат студенттің құзыреттілігін қалыптастыруға бағытталды.
Синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытудың моделі 1-кестеде
көрсетілді (1-кесте).
Ақпараттардың алмасуы, яғни ойды жеткізу барысында қатысымдық
мағынаны түйсіну, екінші адамды түсінуге тырысу үшін тілдік қатынасқа
әсер ететін факторларды ескеру қажет. Мұндай факторлар негізінде сөйлеу
коммуникациясының түрлі формалары мен типтері анықталады. Сөйлесім
әрекетінің түрлері белгілі бір ережеге сүйеніп жүзеге асырылады.
1-Кесте – Қазақ тілі синтаксисін қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқыту моделі
Студент өзі айтып тұрған ой, пікірдің мағынасын, танымдық мәнін
түсініп, әлеуметтік-тілдік, лингвомәдени, танымдық қабілетін жетілдіруге
мүмкіндік алады. Синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан меңгерту
студенттің сөйлеу қабілеті мен дағдысын қалыптастыруда әрбір синтаксистік
құбылыстың формасын, тілдік бірліктердің мағынасы мен айырмашылығын терең
қарастыруға, сөйлесім әрекетіне әсер ететін тілдік құралдардың қызметін
анықтауға, тілдік бірліктердің қолданылу дәрежесін айқындауға, оның тілдік
қарым-қатынаста атқаратын рөлін дәйектеуге мүмкіндік береді. Студенттің
синтаксистік категорияларды түсініп, оны дұрыс қолдануы қатысымдық,
танымдық, лингвомәдени және әлеуметтік-тұлғалық және т.б. құзыреттіліктерін
қалыптастыруға көмектеседі.
Сонымен синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытудың
тұжырымдамасы бойынша жоғары мектепте болашақ филолог мамандарға
синтаксисті оқытудың басты мақсаты мен міндеттері; ұстанымдары мен
әдістері; білім беру технологиялары мен кешенді жұмыстар жүйесі білім
мазмұнын қатысымдық және танымдық мақсатта игертуге, білім сапасын
арттыруға, студенттің құзыреттілігін қалыптастыруға бағытталады.
1.4.1 Синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан меңгертуде жүзеге
асырылатын құзыреттіліктер. Қазіргі нарық заманы студенттердің
құзыреттілігін қалыптастыруды, олардың дара тұлғалық сапасын дамытуды талап
етіп отыр. Ғалымдардың пайымдауынша, құзырет адамның жұмысының аспектісі
ретінде танылса, құзыреттілік осы аспектіні орындай алу деңгейімен
анықталады. Құзырет студенттің білуі қажет нәрсе болса, құзыреттілік осы
нәрсені жақсы істеуі, өзін-өзі танытуы, білімі, білігі, өзін-өзі бағалауы
т.б. мәселелерді қамтиды. Жұмыста студенттің білімі мен білігін өз қажетіне
қарай ұштастыруға, сөйлеу қабілетін жетілдіруге, танымдық көзқарасын
қалыптастыруға, студенттің шығармашылық қабілетін дамытуға т.б.
көмектесетін төмендегідей құзыреттіліктердің рөлі айқындалды.
Қатысымдық құзыреттілік дегеніміз – студенттің түрлі жағдаятта
тең дәрежеде қарым-қатынас жасауға қабілеттілігі және әлеуметтік-
мәдени нормаларды сақтай отырып, ұйымдастыру біліктілігі. Студенттің
қатысымдық құзыреттілігі ауызша және жазбаша коммуникацияны меңгеруі мен
әлеуметтік өміріне қажетті қабілеттерді игеруінен көрінеді. Тілдік
бірліктерді дискурс пен пікір білдіруде шығармашылықпен қолдана білуі және
дара тұлға ретінде кез келген жағдаятта ойын еркін, жүйелі жеткізуінен
байқалады.
Қазіргі кредиттік оқу жүйесінде студент өзінің оқуын жоспарлап,
өзіне қажетті пәндерді таңдап, өз жұмысын бағалап үйренуі шарт. Синтаксисті
оқытуда студенттің алған білімін өз бетінше дамытып, жетілдіріп, жаңа
формада жүзеге асырып, сынап, үнемі ізденіп, кез келген жағдаятта қолдана
білуін қамтамасыз ететін танымдық құзыреттілік.
Танымдық құзыреттілік – студенттің хабарды өздігінен өңдей білуі,
өз бетінше оқуы, үйренген материалдарын жаңа жағдайда қолдануы, хабардың
шығу көзін таба алуы, өз қабілеті мен білімін бағалауы, өзіне қажетті
білімді екшеп, сұрыптап ала білуі, оны қолданудың жолын меңгеруі.
Лингвомәдени құзыреттілік студенттің әлеуметтік және қоғамдық ортада
өз орнын таба білуіне, өзгелермен тіл табысу арқылы белгілі бір мақсат
үшін бірлесе еңбек етуіне қажетті дағдыларды дамыту нәтижесінде
қалыптасады.
Лингвомәдени құзыреттілік дегеніміз студенттің тілдік және мәдени
бірліктерді контексте орынды қолдануы, мәдени-тарихи және ерекше ұлттық
ақпараттарды тілдік қарым-қатынаста пайдалануы, лингвоелтанушылық
білімдер жүйесін меңгеруі, ұлт тарихы, дәстүрі, мәдениеті туралы білімін
сөйлеуде ұтымды пайдалануы, сөйлеу мәдениетін игеруі.
Студенттің әлеуметтік-тұлғалық құзыреттілігін қалыптастыру – бүгінгі
заман сұранысынан туындап отыр. Әлеуметтік-тұлғалық құзыреттілік
студенттің әлеуметтік шындықты құндылық ретінде түсінуі және белгілі бір
әрекетті басқарудағы нақты әлеуметтік білімінің сапалық деңгейін көрсетеді.
Синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан меңгерту студенттің өзін-өзі
дамытуына, қоршаған ортаны шынайы түйсінуге, өзінің даралығын сезінуге және
айналасындағы адамдармен өзара әрекеттесу дағдыларын игеруге ықпал етуді
көздейді. Студенттің топ алдында рефератын қорғауы, баяндама жасауы,
пікірталас, ойталқы, ойбөлісте өз ойын еркін жеткізе білуі оның әлеуметтік-
тұлғалық құзыреттілігін жетілдіруге игі әсерін тигізді. Студент ертеңгі
маман ретінде тілді, мәдениетті сақтаушы, жеткізуші тұлға ретінде қызмет
етеді.
Студенттің әлеуметтік-тұлғалық құзыреттілігі дегеніміз – оның
қоғамда, көпшілік алдында сөйлей білу дағдысы; тұлғаның қоғамда өз мәдени
деңгейін, адами сапалық қасиеттерін таныта алуы; қарым-қатынастың ұлттық
және жалпы адамзаттық әдеп нормаларын ұштастыра білуі; интеллектісі мен
парасатын үйлесімде таныта алуы; өзгермелі дүние жағдайына бейімделе білуі,
өмір бойы білім алу парадигмасына сай өз әлеуетін жетілдіре алуы; көпшілік
алдында сөйлеу мен пікірталас мәдениетін жетік меңгеруі; өзіндік көзқарасын
шешендік сөздің тектеріне сәйкес ұтымды жеткізе алу шеберлігі; қоғамдық
қарым-қатынаста тұлғаның өзіндік көзқарасын мен позициясын ұстануы;
қоғамдық пікірталаста өз пікірін қорғай алуы, топ алдында сөйлей алуы.
Қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытудың ғылыми-методологиялық
негіздері деп аталатын екінші тарау төрт тармаққа жіктелді.
2.1 Кредиттік жүйе бойынша синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан
оқытуда берілетін білім мазмұны. Кредиттік оқу жүйесі еңбек нарығы
сұраныстарын ескере отырып, академиялық бағдарламаларды қозғалмалы етіп
жоспарлауға мүмкіндік тудырды. Кредиттік жүйе бойынша білім алушы басқа
оқу орына ауысқан жағдайда осы уақытқа дейінгі оқу көлемінің академиялық
тұрғыдан есептелгенін дәлелдей алады. Кредиттік оқу жүйесі бойынша
синтаксис пәні міндетті компонент құрамына кіреді. 050117 – қазақ тілі мен
әдебиеті мамандықтарына 2 кредит (дәріс – 30; СОӨЖ – 30; СӨЖ – 30);
050205 – филология мамандықтары үшін 3 кредит ( 45 –дәріс; 45 – СОӨЖ; 45 –
СӨЖ) бөлінген.
Синтаксисті берілген сағат санына сай қатысымдық-танымдық тұрғыдан
оқытудың білім мазмұнын былайша жүйелеуге болады: синтаксистің зерттелу
тарихы, синтаксистің құрылымдық сипаты, синтаксистің функционалдық
ерекшеліктері.
Қазақ тіл білімінде синтаксистік зерттеулер 1920 жылдардан бастау
алып,
1950 жылдарға дейін зерттеу нысаны нақты айқындалған ғылым саласы ретінде
орнықты. 20-50-ші жылдардағы синтаксис саласына қатысты ғылыми нәтижелердің
негізі А.Байтұрсынов, Т.Шонанов, Қ.Жұбанов т.б еңбектерінен бастау алады.
А.Байтұрсынов сөйлемнің өзіне тән жүйесін сөйлем ішіндегі сөздердің басын
түсінікті етіп құрастырудың жолдары негізінде анықтау керектігін назарға
алады. Сөйлем ішіндегі сөздер сөйлем мүшелері деп аталып, олар тұрлаулы
және тұрлаусыз мүшелерге жіктеледі. Тұрлаулы мүшелер бас мүше және баяншы
мүше деп аталып, сөйлемнің ішіндегі қазық сөз, сөйлем иесі бас мүше, оның
сырын сипатын, жайын, амалын, болмысын айтып баяндайтын сөз баяншы мүше
деген тұжырым жасайды [1].
С.Аманжолов сөйлеу мен сөйлемнің арақатынасын, сөйлемдегі сөздердің
логикалық байланысу жолдарын, дұрыс сөйлей, дұрыс жаза білудің шарттарын
ұсынды. Сондай-ақ, сөйлемнен тыс, бірақ бірнеше сөздің тізбектеліп, бір
ғана мағына білдіруін білдіретін тілдік құбылыстың өзіне тән ерекшелігін
танып, оны сөз тізбегі деп атап, оларды өз ішінде екіге бөлді: лексикалық
тізбектер, синтаксистік тізбектер [3, 66].
Ендеше, бүгінгі синтаксис саласына қатысты берілетін білім
мазмұнының І кезеңі 1920-1950 жылдардың үлесіне тиеді.
Екінші кезең 1950-2000 жылдардағы зерттеулердің нәтижесімен
өлшенеді. М.Балақаев, К.Аханов, Т.Сайрамбаев, М.Серғалиев, Ә.Аблақов,
С.Исаев, Қ.Есенов т.б. тұжырымдары осы кезеңге жатады. Синтаксистің
сөйлемдерді, олардың түрлерін, сөйлемдегі сөз тіркестерін, сөйлем мүшелерін
адам ойын білдірудің грамматикалық бөлшектері ретінде қарастыратын ілім деп
танылуы; сөйлемдердің құрылысына қарай жай, құрмалас болып үлкен екі топқа
жіктелуі; жай сөйлемдердің жалаң, жайылма, жақты, жақсыз, толымды,
толымсыз болып саралануы; олар жұмсалу мақсатына, айтылу сазына қарай
хабарлы, сұраулы, лепті сөйлемдер түріне бөлінуі – осы кезеңнің үлесі.
Сөз тіркесін сөйлем мүшелерінен бөліп, синтаксисінің жеке саласы ретінде
қарастырылуы да осы кезеңге жататын ең ірі жаңалықтар қатарын құрайды.
Үшінші кезеңге 2000 жылдардан бері қарайғы зерттеулер жатады. Бұл
кезеңде зерттеу объектісіне айналған синтаксистік бірліктердің ашылмаған
жаңа қырлары назарға ілікті. Синтаксистік бірліктер қатысымдық бірлік
ретінде қатысымдық лингвистикамен ұштасса, сөйлеу тілінің прагматикалық
негізі ретінде прагмалингвистикамен тығыз байланыста қарастырылуда. Сөз
тіркесі синтаксисінің мәнін анықтайтын зерттеулер қатары семантика,
сөзжасам, номинация теориясымен сабақтастықта зерттелуде. Құрылымдық
синтаксисте тіл бірліктері жекелей алынып, ішкі байланысы құрылымдық-
мағыналық деңгейде қарастырылса, функционалды синтаксисте осы белгілердің
қалыптасуы контекст, мәтін деңгейінде зерттеледі. Ал қатысымдық синтаксисте
сөйлем мүшелері мен сөйлемнің актуальді мүшеленуінің арақатынасы
анықталады.
2.1.1 Синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқыту бағдарламасының
мазмұны мен құрылымы. Оқу бағдарламалары белгілі бір пәннен берілетін
нақты материалдарды қамтумен бірге, студенттің алға қойған мақсатына жетуге
де көмектесетіндей болуы шарт. Бағдарлама пән бойынша белгілі бір нәтижеге
жетуге, практикалық өмірде білім, білік, дағдыларын қолдана білуге жағдай
туғызуға қызмет етуі тиіс. Бағдарламада қамтылатын білім мазмұны
бірізділікпен, жүйелі түрде берілуі шарт. Қазақ тілі синтаксисін
қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытуға арналған бағдарламаның жобасы типтік
бағдарлама негізінде ұсынылды. Бағдарлама төмендегідей бөлімдерден тұрады:
Бірінші бөлімде типтік бағдарламада бар тақырыптар қамтылды. Синтаксис
ғылымында шешімін тапқан, бірақ бағдарламаға енбеген материалдар мен
синтаксистің тілдік қатынас және когнитивті лингвистикамен байланысын
танытатын тақырыптар қосымша ретінде ұсынылды. Екінші бөлімде осы
тақырыптарды меңгертудің амалдары мен тәсілдері берілді. Үшінші бөлімде
тақырып бойынша орындалатын СӨЖ, СОӨЖ тапсырмалары қамтылды. Төртінші
бөлімде тақырыпты меңгергендерін анықтау мақсатында қолданылатын
бақылау тапсырмалары берілді. Бесінші бөлімде студенттің тақырыпты игеруде
қол жеткізетін нәтижесі көрсетілді. Мысалы:
1. Білім мазмұны бойынша жүйеленген тақырыптар.
1) Синтаксистің зерттелу тарихы: Синтаксиске қатысты ғылыми
тұжырымдар; синтаксистің қатысымдық және танымдық қызметі туралы
пайымдаулар; А.Байтұрсынов, С.Аманжолов, Н.Сауранбаев т.б. ғалымдардың
тілдік қатынас және таным туралы ойларының синтаксиспен сабақтастығы және
т.б.
2) Синтаксистің құрылымдық сипаты: Сөз және оның формасы
синтаксисінің танымдық сипаты; сөз тіркесінің өзіне ұқсас тұлғалардан
айырмашылығы: сөз тіркесі және атаулық тіркес, сөз тіркесі және шектеулі
тіркес, сөз тіркесі және фразеологиялық тіркес; мүшеленбейтін сөйлемдер:
сөз-сөйлем, сөз-сөйлемше ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz