ҚАЗАҚ ТІЛІН ДАМЫТА ОҚЫТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ. МОНОГРАФИЯ

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 145 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ АҚПАРАТ МИНИСТРЛІГІ
ТІЛ КОМИТЕТІ

МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛДІ ЖЕДЕЛДЕТЕ ОҚЫТУ РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ОРТАЛЫҒЫ

Н.Ж.ҚҰРМАНОВА

ҚАЗАҚ ТІЛІН ДАМЫТА ОҚЫТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ

АСТАНА - 2007

Құрманова Н.Ж. ҚАЗАҚ ТІЛІН ДАМЫТА ОҚЫТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ. – Монография. -
Астана: Мемлекеттік тілді жеделдете оқыту республикалық орталығы, 2007 .
- 160 бет.

Пікір жазушылар:
педагогика ғылымдарының докторы, профессор
C.Р.Рахметова

Қырғызстан Республикасы,
педагогика ғылымдарының докторы, профессор
А.О.Осмонкулов

ISBN
Қазақ тілін жаңа оқыту технологиялары негізінде ұйымдастыру - заман
талабы. Қазақ тілін оқыту барысында тіл үйренушілердің ойлауын дамытудың
сан салалы жолы бар. Монографияда қазақ тілі синтаксисін дамыта оқыту
барысында тіл үйренушілердің лингвистикалық ойлауын дамыту, шығармашылық
ойлауын дамыту, продуктивтік ойлауын дамытудың теориялық негіздері мен
практикалық әдістері қарастырылады. Кітап осы саладағы ғалымдарға,
ізденушілерге, студенттерге, мұғалімдер мен тіл үйретушілерге арналады.

ISBN
©Мемлекеттік тілді
жеделдете оқыту
республикалық орталығы
© Құрманова Н.Ж.

Кіріспе

Білім беруді Қазақстан Республикасы мен қазақ халқының даму
жолындағы үлкен стратегиялық резерв, маңызды қор деп тану қазақ тілін оқыту
процесі мен мазмұндық болмысына жаңа әдіснамалық тұрғыдан келуді талап
етеді. Жаңа әдіснамалық жүйе дәстүрлі оқыту үдерісін түбегейлі өзгертуді
қажет деп атап көрсетеді және оқытудың жаңа технологияларының табиғатын
терең танып, оларды оқыту процесіне тиімділікпен енгізу жолын негіздейді.
Бұл жаңа бағыт оқытудың нәтижесін алдын ала болжап және сол арқылы
оқушылардың өзін-өзі дамытуға қатысуын мүмкін етеді.

Соңғы жылдар ішінде Қазақстан Республикасы Лиссабон конвенциясы,
Болондық меморандум сияқты білім беру саласында негізгі деп саналатын
халықаралық Білім беру – жалпыға келісімдерге қосылды. Сонымен бірге,
Қазақстанның Әлемдік Сауда Ұйымына (ВТО) қосылу мүмкіндіктері
қарастырылуда. Орта мектептердегі білім беру барысы кең түрдегі ғылыми
талқылауға түсіп, түрлі прогрессивті көзқарастар мен жетекшілік етер
идеялар ұсынылып ,оқушылардың жеке тұлға ретінде дамуына қызмет ететін
жаңа технологиялар жасалуда. Онымен байланысты мәселелер мемлекет
тұрғысынан көптеген маңызды құжаттар да қарастырылды.Қазақстан
мектептеріндегі білім беру жүйесінің дамытушы жаңа бағытты
таңдауы,негізінен, Қазақстан-2030 стратегиялық құжаттарында Білім беру
бөлімінде көрсетілді (1). Қазақстан Республикасының 1999 жылғы Білім
Заңында (2) және Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінің 2003 жылғы
даму Концепциясында (3) білім беруді сапалы дамыту мәселелері тек
әлеуметтік қана емес, елдің эканомикалық та дамуының негізі ретінде
танылған. Мұндай мақсатқа жетуде білім беру жүйесі, оның ішінде орта білім
беру жүйесі үлкен орын алады.Үкіметіміздің елді дамытудағы перспективалық
қызметі мен қазіргі мектепте білім беру арасында қайшылықтар пайда болып
отырғанын қазіргі кезде мектеп жүйесін басқарушы органдар да, білім беру
жүйесінде қызмет ететін әдіскер- ғалымдар да, мұғалімдер де, ата-аналар да
айқын сезінуде.

Қазақстандық білім беру аясында бүгінгі күні вариативтік принцип кең
орын алып отыр. Бұл принцип бойынша оқу орындары қандай оқыту технологиясын
таңдауға да құқылы. Бұл-білім берудегі прогресс деп танылады. Мұндай
мүмкіндікті оқушының дамуы үшін қолдануда мектеп ұжымдары, мұғалімдер жаңа
оқыту технологияларымен терң таныс болып, олардың әрбірінің көздеген
мақсатымен, идеясымен, бағытымен таныс болуы қажеттігі белгілі.

Жаңа оқыту технологиялар жүйесін қалыптастырған еңбектер мен
зерттеулерде қазақстандық мектептердің болашағына игі ықпалын тигізер
жолдар мен бағыттар да айқын танылады.Оқушыны білім беру процесінің
обьектісі емес, сол процеске қатысушы маңызды субьект деп санап, сол
субьектінің ойлауы мен тілін дамытып, оқу барысында қалыптастырылған машық-
дағдыларын, алған білімін өмірде қолдана алатын дәрежеге жеткізетін білім
берудің жаңа технологияларын жасаушылар уақыт талабымен санаса отырып,
келер заманның талабын айқындылықпен болжап отыруы тиіс. Жаңа
технологиялар ішінде дамыта оқыту теориясын ерекше атауға болады. Дамыта
оқыту теориясы өз бастауын И.Г.Песталоцци, А.Дистервег, К.Д.Ушинский,
Ы.Алтынсарин еңбектерінен алады.Ал дамыта оқыту процесінің ғылыми
негіздемесі Л.С.Выготский есімімен байланысты қалыптасты. Осы ретте
Л.С.Выготский идеясын әдіснамалық , дидактикалық, психологиялық,
әдістемелік тұрғыдан дамытқан Л.В.Занков, Д.В.Эльконин, В.В.Давыдов,
А.Н.Леонтьев, П.Я.Гальперин, З.И.Калмыкова, В.В.Репкин, Г.К.Селевко,
Г.А.Цукерман, В.Д.Шадриков,И.С.Якиманская, Н.Ф.Талызина,
Н.В.Кузьмина,М.М.Мукомбаева,В.В.Кра евский,И.Я.Лернер, В.П.Беспалько,
Е.Н.Кабанова- Меллер, Р.Бернс, В.С.Виблер, Н.Н.Верницкая, Ю.А.Грибов,
С.И.Архангельский, А.В.Мудрик, В.А.Сластенин,Б.Т.Лихачев, В.В.Гузеев,
В.И.Загвязинский, Н.М.Зверев, М.В.Кларин, В.М.Монахов, В.Ю.Питюков,
П.И.Третьяков, Т.И.Шамова, Эрдниев, Н.А.Менчинская, В.П.Лебедева, М.Қараев,
М.М.Жанпейісова т.б. ғылымдарды атаймыз.Қазіргі қазақстандық мектептердегі
дәстүрлі білім беру жүйесінің оқушының ойлауы мен өзіндік шешімдер
қабылдауда,осынау күрмеуі тым күрделеніп бара жатқан өмірде өзінің алған
білім қорын қолдана алуында қажетті машық-дағдыларды дұрыс қалыптастыра
алмай отырғандығы, он-он бір жыл мектепте өткерген білімінің тұтас
дүниетанымдық құралға айналмауы-білім беру жүйесінің кемшін тұсынын молайып
бара жатқанын, сонысымен де жаңа заман ағымына үйлесе алмайтындығын айқын
дәлелдеп отыр.

Қазақстандық мектептердің, оның ішінде қазақ мектептерінің басынан
кешіп отырған осындай күйінің бір қырын зерттеу және қазақ мектебінде қазақ
тілінің синтаксис саласын (сөз тіркесін) дамыта оқыту арқылы оқушылардың
теориялық ойлауы мен тілін дамыту негізінде оқушылардың теориялық ойлауы
мен тілін дамыту негізінде оқушылардың теориялық санасы мен ойлауын
қалыптастыру, дамыту-жұмысымыздың зерттеу мақсатын танытады.

Дамыта оқыту технологиясының болмысы

Педагогикалық технология ұғымы бүгінгі күні оқыту аясына тұрақты еніп
болды. Педагогикалық технология деген ұғымның эволюциясы туралы мынаны
айтуға болады. Алғашқы кезең –ғасырдың 40-50 жылдарын қамтиды.Мұнда Білім
беру технологиясы термині, негінен,оқыту барысында қолданылатын көру-есту
құралдарын білдірді. Екінші кезең- осы ғасырдың 50-60 жылдары десе
болады.Бұл кезеңдегі білім беру технологияы дегеніміз программалап
оқытуды танытатын еді. Үшінші кезең- ғасырдың 70 жылдарын қамтиды. Мұнда
бұл термин алдын ала Айқын белгіленген мақсаттарға жету үшін
ұйымдастырылған жобалық оқу процесін білдіретін болды. Төртінші кезең-
ғасырдың 80 жылдарынан бастап, осы кездегі білім беру технологиясы
дегеніміз оқыту процесінде компьютер мен ақпараттық құралдарды пайдалану
барысын танытады (4).

Педагогикалық технология терминінің мағынасының қазіргі кезде дамып,
кеңейіп отырғанын мына дәлелдер арқылы көре аламыз. Біріншіден,
педагогикалық технология деп, техникалық құралдарды оқыту процесінде
қолдану мүмкіншіліктері айтылады. Екіншіден, педагогикалық технология
деп, оқыту процесінің өзін жүйе ретінде құру мен басқару, диагностикалық
мақсаттар қойып, соған тиімділікпен жету жолдарын ғылыми негізде
ұйымдастыру барысында танылады. Біздің ұстанатын бағытымыз- осы соңғы
айтылғанмен тығыз байланысты. Бұлбағыттың ерекшелігі сонда, мұның түпнегізі-
оқыту процесінің жалпы заңдылықтары бар, соларды белгілі бір жүйеге түсіріп
тану және нақты оқыту мақсатына лайықтап ұйымдастыру керек деген идеяға
негізделеді.Бұл жерде білім берудің екіжақтылық болмысы да ғылыми негіздер
арқылы танылып, жүйеленуі тиіс.Оның бір жағы- берілетін білім мазмұнының
теориялық деңгейде оқу мақсатына лайық жүйеленуі болса, екінші жағы- соны
оқыту процесін жүйелеп тану болмақ. Осымен де байланысты, сөз тіркесін
теориялық деңгейде оқыту технологиясы,негізінен, Д.Б.Эльконин мен
В.В.Давыдов ұсынған дамыта оқыту технологиясын басты нысана етіп
ұстанады(5).

Дамыта оқыту- шынайы өмірдегі,болмыстағы д а м у ды ң заңдылықтарын
негіз етіп алатын процесс. Даму- мәңгі, қажетті қозғалыс, уақыттағы
өзгеріс. Кеңістіктегі орын ауыстырудың дамуболатын себебі, онда уақыттағы
өзгерістің түсірілген түрде сақталатындығында ... . қозғалыс әрқашан бір
нәрсенің екіншісіне қарай қозғалуы (бағытталған), яғни басталуы мен
аяқталуы бар әртүрлі заттардың, процестердің және басқалардың
қозғалысыретінде өмір сүреді... Органикалық емес жүйенің,жануарлар
дүниесінің,қоғамның дамуы диалектиканың жалпы заңдарына бағынады. Даму
спираль тәрізді, қарама-қайшылықтардың бірлігі мен күресінде, санның сапаға
ауысуы түрінде және керісінше өрбиді (6).

Дамыта оқыту технологиясының негізінде теориялық білім басты орында
болуы керек деген болжам жатыр.Оқушының біліктілігін (интелект)
қалыптастыруда теориялық білім мен соны оқыту барысында мазмұндық
топтастыру жасай алу қабілетін дамыту үлкен орынға ие бола алады.Яғни,
оқушының оқу процесі, дәстүрлі оқытудағы эмпирикалық- индуктивтік типтен
қызығушылығын дамытып отыратын теориялық- дедуктивтік типке қарай өседі.
Олай болу үшін, осы мақсатқа сәйкестендіріліп арнайы жасалған білім мазмұны
болуы керек және ол білім мазмұнын оқытуды дәстүрліден тыс арнайы әдістер
арқылы ұйымдастырылуы керек. Соның негізінде ғана оқушылардың теориялық
ойлауы дамиды.Осылай ұйымдастырылған оқыту процесі арқылы оқушыларға тек
жалаң білім мазмұны хабарланбайды, оның есесіне, оқушылардың мазмұндық
топтастырулар жасау қабілетін дамытатын әдістер арнайы жүйеленеді.

Дамыта оқыту технологиясында оқушыға жаңа ғылыми ұғымды меңгерту
мынадай кезеңдерге бөлінеді: 1) мұғалім жаңа лингвистикалық жағдайлар
жасап, соны таныстырады, соған бағытталған міндеттерді шешу керектігін
белгілейді; 2) берілген лингвистикалық материалға түрше өзгерту, өңдеу
жасалады, соның негізінде оқушы осы лингвистикалық материалдың бойындағы
маңызды, негізгі белгілерді анықтайды; 3) танылған жаңа байланыстар мен
қатынастарды ерекше таңбалармен ( алдын ала келісілген таңбамен)
модельдейді; 4) алдыңғы кезекте алға қойылған міндетті шешуге қажетті болып
тұрған негізгі байланыстар мен қатынастарға жалпы сипаттама беріп, олардың
қандай заңдылықтарға бағынатынын анықтайды. В.В.Давыдовтың айтуынша, оның
осы ұсынып отырған технологиясы оқушының ақыл-ойын дамытуда жайлы
мүмкіндіктерді мол-мол танып танытып береді(7).

Дамыта оқыту технологиясының жалпы болмысы мынадай белгілермен
танылады:

.жалпы педагогикалық қолданысқа негізделген оқыту жүйесі;

.Сциентистік яғни мәдениет жүйесіндегі, қоғамның өміріндегі ғылымның
рөлін .Абсолюттендіруге негізделген оқыту жүйесі;

.Антропоцентристік , яғни адам- субьект, ал бүкіл әлем адам үшін обьект
деген дүниетанымдық концепцияға негізделген оқыту жүйесі;

.Психогендік ,яғни адам - өзін-өзі басқарушы жүйе , даму процесі
өзіндік реттеу мен өзіндік басқаруға мұқтаж деген концепцияға негізделген
оқыту жүйесі;

.Дамытушы,яғни адамның организімінде, психикасында, интеллектінде және
рухани дүниесінде ішкі және сыртқы факторларға, басқаруға келетін және
басқаруға келиейтін факторларға байланысты болатын сандық және сапалық
өзгеру процесі деген концепцияға негізделген оқыту жүйесі;

.Операциялық ой- машықтары- ақыл- ой тәсілдері,яғни теориялық ұғымның
мағынасын осы ұғымды қалыптастыру, қолдану және тексеру кезінде
пайдаланатын операцияларды сипаттау арқылы ғана анықтауға болады деген
операционалдық талдау жасауға (8) негізделген оқыту жүйесі;

.Оқытушы, светская, жалпы білім беруші, ізгіліктендіруші оқыту жүйесі;

.Кластық-сабақтық, топтық, дифиренциалдық оқыту формасына негізделген
технология;

.Оқушы мен мұғалімнің ынтымақтастығына негізделген педагогикалық жүйе;

.Дамытушы, яғни диалектиканың, логиканың, таным теориясының әдістерін
қолдануға негізделген оқыту жүйесі;

.Альтернативтік оқыту жүйесі;

Сөз тіркесін дамыта оқыту технологиясында ұстанатын негізгі мақсат:-сөз
тіркесін оқыта отырып оқушының теориялық санасы мен ақыл- ойын, теориялық
ойлауы мен сөйлеуін дамыту;

- сөз тіркесін оқыту барысында негізгі нысан болып оқушыларға сөз
тіркесі туралы жаңа лингвистикалық білім мазмұнын хабарлау емес, ақыл-
ой әрекеттерін үйрету;
- сөз тіркесін оқыту процесін ғылыми таным логикасын жаңғырықтыра
отырып жүргізу.
Сөз тіркесін теориялық деңгейде оқыту технологиясының басты болжамы:

• бастауыш және орта клас оқушыларына сөз тіркесін ғылыми түрде
негізделген сабақтастықпен оқытса, оқушылардың білім алудағы әлі де
танылмай, дәстүрлі мектепте қолданылмай жатқан танымдық
мүмкіншіліктерін іске қосуға болады;
• оқушылардың ақыл- ойын дамыту мүмкіншіліктерді оқыту процесінің
танылмай жатқан, қолданылмай жатқан мүмкіншіліктерінде жатыр, соларды
сабақта жүзеге асыру арқылы оқушыны дамытуға болады;
• сөз тіркесі туралы лингвистикалық материал мазмұны түбегейлі қайта
сипаттап, соның негізінде сөз тіркесі туралы оқу материалын іріктеп
және оны ОМЛС-тан өткізу арқылы мектепте сөз тіркесінен берілетін
білім мазмұнының теориялық құндылығын арттыруға болады; теориялық
құнарлығы арттырылған оқу материалы оқушының меңгеруі барысында ақыл-
ой қызметін дамытып, ой операцияларын тиімділікпен үйренуіне, дағды
етуіне мұрындық болады.
Сөз тіркесін дамыта оқыту технологиясының мазмұндық ерекшеліктері:

.сөз тіркесін теориялық деңгейде оқыту технологиясын арнайы
ұйымдастырғанда, негізгі ұстанатын принцип- оқушының сөз тіркесін
генетикалық, теориялық негізгі қасиеттері мен заңдылықтары тұрғысынан
меңгеруін мүмкін ететін білім мазмұны мен әдістерді лингвистика ғылымының
жетістіктеріне сүйене отырып модельдеу;

.сөз тіркесі туралы білім мазмұнының теориялық деңгейін көтеру,
дәстүрлі оқыту жүйесіндегі эмпирикалық деңгейден ғылыми ұғымдар жасауға
үйрететін мүмкіндіктерін қалыптастыру арқылы сананың жоғары деңгейіне-
теориялық деңгейге көтеру.

Сөз тіркесінен берілетін теориялық білім ерекшеліктері: сөз тіркесін
дамыта оқыту арқылы оқытудағы дамытушылық сипаты сөз тіркесінің
лингвистикалық негізін жаңаша сипаттап, сөз тіркесінің модельдер жүйесін
жасаумен танылады. Автордың Қазіргі қазақ тіліндегі сөз тіркесінің жүйелік-
құрылымдық сипаты және оны талдау жолдары атты зеттеу кітабы сөз
тіркесінен берілетін білім мазмұнының жаңа болмысын жасауға талпынысы болып
табылады. Егер, эмпирикалық білім мазмұны оқушыларға сөз тіркесінің сыртқы
белгілерін танытумен шектелетін болса, аталған кітапта сөз тіркесінің басты
қасиеттері туралы ғылыми ұғым жасауға қажетті терең синтаксистік талдау
үлгілері беріліп, теориялық білім мазмұны жасалды дей аламыз.

Сөз тіркесінен берілетін теориялық білімнің негізін құраушы-мазмұндық
топтастырулар болып саналады.Мазмұндық топтастырулар дегеніміз:

- сөз тіркесі туралы лингвистикалық мәліметтердің ішіндегі сөз
тіркесінің жасалу, өзгеру, даму барысын көрсететін септік-салдарлық
байланыстар мен қатынастардың білдіретін неғұрлым жалпы ұғымдар,
түпнегізде жататын генетикалық заңдылықтар, категориялар:
- сыртқы, нақты-заттық белгілер арқылы емес, ішкі байланыстар арқылы
жасалатын ұғымдар;
- дерексіз (абстракты) обьектілермен ой операцияларын жасау арқылы
алынатын теориялық модельдер.
Сөз тіркесін оқытуда жасалатын мазмұндық топтастырулар дегеніміз- сөз
тіркесін тек сыртқы түріне қарап, сырт белгілерін санамалап танып-білу
емес, оның сырт көзге жасырын болғанымен осы сыртқы болмысты бар етіп
тұрған ішкі өзара байланыстар мен қатынастарын танып-білу, ішкі даму
процесінің қарама-қайшылығын танып білу.

Сөз тіркесін дамыта оқыту технологиясының дидактикалық құрылымында
басты орын мазмұндық топтастырулар негізінде жасалатын дедукцияға
беріледі.В.В.Давыдов ақыл-ой қызметі тәсілдері мен ойлаудың тәсілдері
эмпирикалық және саналы немесе диалектикалық деп бөле қарастырады (9).Сөз
тіркесін теориялық деңгейде оқыту технологиясының дамытушылық болмысының
мазмұны теориялық ойлаудың логикасына негізделіп құрылды.Мұнда жетекші орын
теориялық мазмұндық топтастырулар жасау мен дедукцияға, мазмұндық
рефлексияға беріледі.

Сөз тіркесін теориялық деңгейде оқыту технологиясының басты
ерекшелігі. Сөз тіркесін теориялық деңгейде оқыту технологиясының
концепциясы сөз тіркесін танытуда тек сөз тіркесі деген сырт белгілер
арқылы жасалатын қарапайым ұғымға емес, теориялық деңгейге жетуге жол
салатын теориялық ұғымға жетуге негізделеді.Сөз тіркесін осындай бағыттағы
мақсатпен оқыту қызметінің белгілері мынадай етіп жинақтауға болады:

• оқушыда танып-білсем деген қызығушылығы мен таным құштарлығын ояту,
дамыту;
• сөз тіркесін дәстүрлі түрде оқытуда еш қиындық та, терң талаптар да
жоқ сияқты болып жүргені белгілі.Ал бұл технологияның мақсатында
оқушыда сөз тіркесі- тіл жүйесінің маңызды бір элементі
болғандықтан, оның табиғатын танып-білу арқылы жалпы тілдің
заңдылықтарын тануға болады. Сөз тіркесі- түрлі байланыстар мен
қатынастардан тұратын,өзгеру мен даму арқылы түрлі сипатқа ие болатын
тіл бірлігі деген ұғым қалыптастыратын, оқушының өзі теориялық
әдістерді саналылықпен қолдана отырып, сөз тіркесінің түрлі
трансформациялық болмысын тәжірибе арқылы дәлелдей алатын машық-
дағдылар қалыптастыру;
• оқушы ғылыми обьектілерді тануда өз бетімен таным мақсатын қоя алатын,
өзінің таным қызметін жоспарлай алатын, мақсатын жүзеге асыра алатын,
қолы жеткен нәтижесіне өзі баға бере алатын деңгейге өсуі керек;
• оқушы сөз тіркесін теориялық деңгейде оқып-білуі барысында теориялық
білім, машық,дағдыларға ие болып, ақыл-ой қызметінің терең талдаулар
жасау мүмкіндіктерін игеруі тиіс.
• оқушы өзі терең талдау үлгілерін үйреніп, жасай алатын сәтті- осы
заңдылықты таныған ғылымның ізін қайталап өтетін болуы керек, ол
процесс мұғалімнің басшылығымен өтсе де, негізгі таным қызметін оқушы
орындайды;
• оқушы өзінің танып-білген заңдылығын өзі ереже түрінде жинақтап, соның
дұрыс не дұрыс емес болып жасалғандығына өзі сыни көзқараспен қарай
латын болуы қажет. Сөз тіркесін теориялық деңгейде оқыту
технологиясының рефлексивтік сипаты осылай танылады.Сөйтіп, сөз
тіркесін теориялық деңгейде оқыту технологиясының дамытушылық қасиеті
мақсатты түрде ұйымдастырылған оқу қызметі арқылы танылып отыр.Мұнда
оқушы сөз тіркесі туралы білім мазмұнының түпнегізін өзіндік мақсаттар
қою арқылы және сөз тіркесінің ішкі байланыстары мен қатынастарын,
содан туындайтын жалпы заңдылықтарды түрлі өзгерістер мен дамулар
нәтижесінде меңгеруі басты нысан болып саналады.
Сөз тіркесі туралы білім мазмұнының проблемалық желімен берілу
ерекшелігі туралы мынаны айта аламыз. Сөз тіркесі туралы білім мазмұнын
мұғалім тек жай хабарлау, баяндау арқылы меңгерте алмайды.Сөз тіркесі
туралы әрбір заңдылық – ғылымның осыған дейін танылып болған белгілі бір
жетістігі болғанымен, оқушының таным процесі ол заңдылықты өзі үшін ғана,
енді ғана ашып отырғандықтан, сол ғылыми ізденіс пен ғылыми жаңалықтың
жолын танушы ғана емес, оған қатысып отырғандықтан, қатысушы да болып
саналады.

Сөз тіркесін теориялық деңгейде оқыту технологиясындағы жаттығулар мен
тапсырмаларды орындау әдістері үлкен орын алады.Ол жаттығулар мен
тапсырмалар жүйесі- сөз тіркесін теориялық деңгейде оқыту міндетін шешуге
арналған үлкен негіз болып табылады. Сөз тіркесін теориялық деңгейде
оқыту үшін жаттығулардың бірнеше деңгей жасалып, әр деңгейдің ерекшеліктері
сипатталды.Ол төменгі бөлімде толық берілді.Бұл жерде тоқталмағымыз-оқушы
сөз тіркесін теориялық деңгейде меңгеру үшін жаттығуларды қандай
әрекеттерді жүзеге асыру арқылы орындай алатындығын сипаттап өту.

Ғалымдардың айтуына сүйене отырып, дамыта оқыту процесінде оқушы
орындайтын оқу-танымдық әрекеттердің мынадай түрлерін жүйеледік:

.оқушының сөз тіркесін танып-білудегі әрекеттерінің міндетін мұғалім
арқылы анықтауы;

. оқушының сөз тіркесін танып-білу міндетін өз бетімен анықтауы;

. оқушының сөз тіркесінің түрлі сипат белгілеріне байланысты жаттығулар
талаптарын өзгерте отырып.сөз тіркесі туралы жалпы заңдылықтарды іздеп
табуы;

.сөз тіркесінің символдық әріптер арқылы құрылымдық-мағыналық моделін
жасауы;

. сөз тіркесінің ішкі байланыстары мен қатынастарын графикалық
модельдеуі;

. сөз тіркесінің белгілі бір моделін трансформациялау арқылы келесі
модельге өзгертуі (секретарда құлақ екеу болса- секретардың құлағы екеу
болса);

.жаттығулардың сипатына байланысты жүйелік заңдалықты анықтау;

.әрбір алдыңғы орындап өткен жаттығу не тапсырмаларын бақылап отыру;

.әр жаттығу мен тапсырманы орындаған сайын нендей машық пен дағдыға
толық ие болып, қандай әдісті толық меңгергеніне баға беріп отыру, сонда
сөз тіркесін теориялық деңгейде оқыту технологиясының дамытушылық мақсатына
теориялық материалдар және түрлі қиындық деңгейдегі жаттығулар жүйесі
арқылы қол жеткізіледі деп санай аламыз.

Сөз тіркесін дамыта оқыту технологиясының бағалылығы қандай болмақ
деген мәселе де маңызды болып табылады.Дәстүрлі технологияда мұғалім
дүниеде танылған заңдылықтарды өзі көрсетіп, өзі талдап, өзі соның түйінің
жасап береді.Ал дамыта оқыту технологиясында оқу қызметінің бағасы оқушының
субьетивтік мүмкіншіліктерін дамыту мақсатымен артады.

Оқушының оқу қызметі өзінің болмысында бар тыным мүмкіншіліктерін
дамыта отырып ұйымдастырылады.Оқушы өзінің бар мүмкіндігін танып- біліп,
белгілі бір міндетті шешу барысында сол мүмкіндігін барынша қолдана алатын
мүмкіндіктер қалыптастырса,ондай оқу процесі, міндетті түрде, жақсы
бағаланады. Өйткені, өзінің мүмкіндіктері мен қабілеттерін ғылыми білім алу
барысында аша алған оқушы енді келесі даму сатысына ене алады, сол
бағыттағы танымдық материалды өзі де ізденетін болады.Сондықтан бұл жердегі
мұғалімнің ұстайтын бағыты- оқушыға дайын материалды жұтуға дайындап
беру емес, сол жан азығы болатын материалды оқушының өзіне таңдатып,
өзіне танытып, өзі меңгеретіндей әдістерді жүйелеп ұсынып отыру.Ал оқушының
ұстанатын бағыты- таным құштарлығын дамытып отыратын әдістерді қолдана
отырып, өзінің дүниетанушы субьект екендігін толық мойындау және өзін-өзі
дамыту тәсілдерін тани алу.Бұл айтылғандардың негізінде мынадай түйіндер
жасауға болады:

1. Сөз тіркесін дамыта оқытудың диагностикалық мақсаттарының қойылымы
анықталуы керек.
2. Сөз тіркесін дамыта оқытуды жоспарлауда көзделіп отырған деңгейге
сәйкес деп тану үшін оқушылар орындайтын әрекеттерді дұрыс ұйымдастыру
мен бақылауға алу қажет.
3. Сөз тіркесін дамыта оқытуда оқушылар мен мұғалімдерге алдын ала тест
жүргізу .Мұнда, біріншіден, алға қойылып отырған мақсатымыз,яғни сөз
тіркесін теориялық деңгейде оқыту мақсаты нақтылана түседі,
екіншіден, оқушылар мен мұғалімдердің сол,яғни теориялық деңгейде
оқытуды ұйымдастырудағы мүмкіншіліктері анықталады.
4. Сөз тіркесін дамыта оқыту барысының көзделіп отырған мақсаттарға қарай
бейімделуі негіз ретінде ұстанады.Сол бейімделу барысы оперативті
кері байланыс пен оқыту процесіне қажетті түзетулер енгізіп отырумен
анықталатынын да баса ескеру керек.
5. Сөз тіркесін дамыта оқыту бағдарламасын жасауда көзделген мақсаттарға
сәйкес блоктарға бөлу қажет.
6. Сөз тіркесін дамыта оқыту барысын толығымен мұғалім басқып отыратын
болуы да аса маңызды.
7. Сөз тіркесін дамыта оқытуда күтілетін түпкі нәтиже-оқушылардың
теориялық әдістерді меңгеріп,ол әдістерді басқа пәндерді оқуда ғана
емес, практикалық өмір қажеттіліктерінде де (тұрмыста) қолдана алатын
деңгейге жетуі.

Сөз тіркесін дамыта оқыту процесі

Таным теориясы сөз тіркесін дамыта оқыту әдістемесіне негіз бола
отырып, теориялық және эмпирикалық деңгейлердің, ойлаудың жалпы
заңдылықтарын танытады.Таным-адамдардың шығармашылық қызметінің қоғамдық-
тарихи процесі.Сол процесс өтуі барысында адамда білім қалыптасады.Ал білім
болса,адамда іс-әрекеттердің мақсаты мен уәжін қалыптастырады.Оқушыға өз
ана тілінің жүйесін құраушы бір бөлшегі-сөз тіркесін оқыту барысы, сонда,
көпқырлы қызмет атқарады.Біріншіден, оқушы тілде қалыптасып, нормаға
айналған сөз тіркесінің ондаған модельдерін тану арқылы оның жасалу
жолдарын, қызметін танитын болса, екіншіден, өзіне дейінгі жинақталған сөз
тіркесі туралы білім қорын игеру арқылы дүниетаным қызметі процесін басынан
кешіреді,алынған білімі бұрынғы білім қорымен байланыса келе, жаңа
көзқарастар пайда болады,сөйтіп,таным процесі шексіз жүргізіле береді.Таным
теориясына сүйенсек, бұл процесті былайша түсінуге болады.Білімнің заттану
формасының түрлілігі тек жаңа, табиғатта беймәлім обьектілерді туғызып қана
қоймайды.Сонымен бірге, танымдық қызметтің жаңа обьективті шарттарын да
туғызады.Ол шарттар болса,әрбір кезеңнің,дәуірдің таным көкжиектерін,
мүмкіндіктерін, шегін де көрсетеді.Сөз тіркесінің тіл білімінде кеш танылуы
да осы айтқанды дәлелдей алады.Заман дамуының әр сатысында таным
мүмкіндіктері кеңеюі таным әдістерінің қолдануына байланысты болады.Таным
әдістерінің танылуы мен қолдануы ойлаудың даму сатысы биіктегенінің әрі
көрсеткіші, әрі жемісі болып табылады (10).

Оқушыны өзіне дейінгі жинақталған білім қорын игеретін субьект ретінде
қарастырудың жайлы шарттары бар.Мұның өзі тек білімнің ғана дамып, жетіліп
қоймай, танушы субьектінің де дамитынын дәлелдейтін жарқын көрсеткіш.Сөз
тіркесінің сөзге нақты көрінбейтін заңдылықтарын түрлі таным
әдістерін,лингвистикалық,дидактикал ық әдістер жүйесін қолдана отырып
таныған оқушы ақыл- ой аясына тереңдей еніп,практикалық нақтылықтан ойлау
арқылы биіктей алатын, сол дәрежеде белгілі бір дедуктивтік заңдылықтарға
санасы жететін әдістерді меңгере алады. Сөз тіркесінің ішкі қатынастарын
оқушы тереңдеп тек теориялық деңгейде ғана тани алады.Ал эмпирикалық
деңгейде сөз тіркесінің тұтастығын құрап тұрған нәзік болмыстар
танылмайды.Сөз тіркесінің жүйелік сипатын тек ішкі байланыстармен
қатынастар арқылы ғана тану мүмкін десек,соларды танудың өзі- теориялық
деңгей деп саналады, эмпирикалық деңгейдегі оқыту мақсатына ондай терең
білім енбейді.

Сөз тіркесінің ішкі әлемін құрап тұрған түрлі белгілердің қызметі мен
олардың өзара тығыз байланыстарының белгілі бір ортақ заңдылықтарға
бағынатынын танытатын тек теориялық деңгейде берілетін білім мазмұны
болмақ.Адам өзін қоршаған тылсым дүниені қаншалықты деңгей мен дәрежеге
дейін тани алса,сол деңгей мен дәреже – адам танымының жемісі болып
табылады.Адам, сонда біріншіден, практикалық қызмет, әрекет субьектісі
болып табылады, екіншіден, адам- таным субьектісі де болып
саналады.Танылған сыртқы дүние – соны тани алатын қызмет пен әдістерді адам
бойынан тауып беретіндіктен, адам неғұрлым дүниені терең таныса, соғұрлым
өзін- өзі танып жатқаны болып табылады (11).

Эмпирикалық деңгейде алынған білім арқылы танымның обьектісі болып
отырған нәрсенің, құбылыстың жекелеген қырлары анықталады.Ол белгілер
практикалық өмірде белгілі бір орын алады және нәрсенің, құбылыстыңбасқа
аспектілерінен дерексіздендіру арқылы айрықшаланып тұрады.Бір ғана
нәрсенің, құбылыстың өн бойында түрліше эмпирикалық белгілер, қатынастар
өмір сүретіндіктен, ол нәрсе эмпирикалық танымның да түрлі түрлі қырдан
келуіне мүмкіндік береді.Яғни нәрсенің практикалық өмірге қатынасы қанша
қырлы болса, оны соншалықты қырдан тануға болады (В.И.Лениннің стакан
туралы мысалы. Эмпирикалық танымның тікелей практикалық маңызы бар.Бірақ
нәрсені толық , жан- жақты тануға мүмкіндік беретін теориялық таным үшін
ондай мәлімет аздық етеді.Нәрсеге эмпирикалық тұрғыдан берілген анықтама
таным обьектісінің сыртқы рефлексияға қатысты болып келетін 0бірді- екілі
белгісін ғана қолданады және нәрсені сол тұрғыдан ғана сипаттайды .Бірақ
эмпирикалық деңгейде алынған білімді сезімдік таным деп түсінуге
болмайды.Өйткені, ойлау- сезімдік таным емес, рационалдық танымның жемісі.
Эмпирикалық деңгейдің танымдық мүмкіншіліктері кең әрі мол.Сондықтан да
эмпирикалық ойлауды тікелей сезімдік қабылдаудан шығарып алуға
болмайды.Әрине, адам болмысты тануда алатын білімінің бастау көзі сезіну
мен қабылдаудан басталатыны белгілі.Философтар сезімдік пен рационалдық
бір-бірінен бөліп алмай, таным процесінің кезеңдері деп санайды (12).

Нәрсенің бойындағы белгілердің топталуы, класқа бірігуі- ойдың
жасалымы, абстрактысы.Ол- көптеген нәрселердің қайталанып келетін
қасиеттері, сонысымен де ол- ойдың ерекше әрі дербес обьектісі болып
табылады. Абстрактылық мазмұн мүшеленеді және тілдік түрде таңбаланады,
сөйтіп, ол, абстрактылық мазмұн, нақты көрнекіліктен не ең аз көлемге дейін
төмендейді, не мүлде ажырайды.Көрнекіліксіздік пен білдірудің таза тілдік
түрі- абстрактылық білімнің, абстрактылық ұғымның етене белгілері болып
табылады.

Нақтылықтан абстрактылыққа қарай жүру процесінде адам танымы тереңдей
түседі, жалпыдан жекені, ішкіден сыртқыны, мәнділікті мәнді еместен бөліп
алу жүзеге асырылады.Нақтылықтан абстрактылыққа қарай жүрукезеңінде
танымның аналитикалық қызметі алдыңғы орында тұрады.Сол қызмет барысында
обьективті өмірдегі нақтының құрылымы мен оны құраушылар,түрлі аспектілер,
маңызды сәттері айрықшаланады.Осы, яғни эмпирикалық кезеңдегі маңызды сәтте
жекелеген ұғымдар жасалынып, абстракциялар, заңдар анықталады.Сөйтіп, адам
танымы біртіндеп таным обьектісінің түпкі мәнді болмысына тереңдеп ене
береді.

Эмпирикалық кезеңде оқушылар сөз тіркесінің сыртқы негігі белгілерімен
танысып, соларды тани алатын, ереже түріннде меңгеретін болады, сөйтіп сөз
тіркесі туралы эмпирикалық деңгейдейдегі ұғым жасалады.Ойлаудың
эмпирикалық деңгейдегі ұғым жасалады.Ойлаудың эмпирикалық кезеңдегі
болмысы туралы Гегель: Дефиниции поэтому и сами собой отказываются от
настоящих определений понятия, которые были бы по существу своими
принципами предметов, и довольствуются признаками, т.е. такими
определениями, существенность которыхдля самогопредмета безразлична и
которые скорее имеют лишь целью быть знаками для некоторой внешней
рефлексии (13).Оқушылардың теориялық ойлауы мен тілі дамуына негіз болатын
теориялық деңгейдің алғашқы эмпирикалық сатысының ерекшеліктері мен
өзіндік қызметі мол.

Сөз тіркесінен эмпирикалық деңгейде берілетін білім мазмұны да,
әдістер де, соған лайық оқушы моделі де осы деңгейдің болмысына сай
болады.Ең алдымен, сөз тіркесінен 1-11-сыныптар аралығында эмпирикалық
деңгейде берілетін білім мазмұны қарастырылады.

Дамыта оқыту технологиясының концепцияларына сай, білім беру
барысындағы оқушылардың даму мазмұны, мүмкіндіктері және даму қарқындары
олардың оқу іс- әрекеттеріне байланысты анықталады.Өйткені дамыта оқыту
процесінде оқушы өзін мұғалім дамытуға міндетті және солай болуы тиіс
обьект ретінде емес, өзін- өзі дамытуға,өзгертуге қатысатын субьект ретінде
орын алады.Оқушының өзінің оқу процесіндегі белсенді субьект ретінде
қатысуы ғана дамыта оқыту технологиясын басқа технологиядан басты белгі
ретінде ажыратып тұрады. Оқушының өзін өзгеріп, дамуына өзінің ниет қоюы
мектеп жасындағы баланың дамуының негізгі мазмұнын білдіреді.Оқушының даму
белсенділігін теориялық білім мазмұны арқылы ұйымдастыру, сол мақсатқа
оқушымен бірлесе отырыпбет алу- дамыта оқыту технологиясының мазмұнын
құрайды. Ал оқушы оқу процесінің мұғалім сияқты екінші субьектісі болу
үшін өз бойында қажетті біршама қасиеттерді ашу керек.Атап айтқанда, оқушы
өзінің алдына қойылған міндеттерді шншудің жолын, әдісі, амалын
мұғалімненкүтіп отырмай, өз бетімен орындауға қабілеті барын көрсетуі, соны
дамытуы керек.Ал ондай оқушы қалыптастыру үшін білім беру процесін сол
мақсатқа сәйкестендіріп құру керек.Дәстүрлі мектепте оқушының алдына
қойылған міндеттерді шешудің дайын бірнеше жолын мұғалім өзі көрсетіп, тек
соны жаттап алуға үйретеді. Дамыта оқытуда оқушыға алға қойылған
міндеттерді шешудің жалпы принциптері үйретіледі. Жалпы принциптерді оқушы
өзіне тек қана оқып- үйреніп отырған синактсистік құбылыстың бойындағы сол
құбылысты бар қылып тұрған, сол құбылыстың қызмет етуіне мүмкіндік жасап
тұрған, сол құбылыстың даму, өзгеруін мүмкін ететін потенциалды
мүмкіншіліктерін танытатын қасиеттер мен байланыстарды, қатынастарды саналы
түрде ұққанда ғана аша алады.Ал ондай қасиеттер мен байланыстар, қатынастар
болса, ғылыми білімнің синтезін білдіретін ғылыми ұғымдарды мазмұндық
топтастыру дағдысын қалыптастыру барысында анықталады

Дәстүрлі мектепте мұғалім міндеті шешудің әдістерін меңгертіп қана
қояды, ал. дамыта оқытуда ғылыми ұғымдар жасауға үйретеді .Сондықтан,
дәстүрлі оқыту жүйесінің дамыта оқыту технологиясын ұйымдастырудағы
мүмкіншіліктері мардымсыз болады.

Дамыта оқытуда оқушы құбылысты танудың принциптерін меңгереді.Ал ондай
дағдыларды игеру үшін оқушы берілген жаттығуды орындаудың, тапсырманы
орындаудың шарттарын зерттеп тани алатын дәрежеде болуы керек.Қарастырып
отырған құбылыстың, нәрсенің бойындағы белгілерді бар қылып тұрған ішкі
қасиеттерді, заңдылықтарды және олардың арасындағы тұтас қылып тұратын
байланыстар мен қатынастарды зерттеп тани алатын дәрежеге жеткен оқушы-
дамыта оқыту технологиясының күтетін нәтижесі болып табылады.

Сөз тіркесі синтаксисін дамыта оқыту технологиясы дамыта оқыту
концепцияларын жүзеге асыра отырп, өзінің мақсаттары бойынша, білім мазмұны
бойынша, оқу әдістері бойынша, оқушылардың оқу белсенділігінің типі
бойынша, оқу процесіне қатысушылардың өзара қарым- қатынасының ерекшелігі
бойынша оқытуды ұйымдастыру формасы ішінде жүзеге асырылып жататын
коммуникативтік процестер ерекшелігі бойынша дәстүрлі оқыту жүйесіне
альтернативтік болып келетін педагогикалық жүйені білдіреді.

Қазақстан Республикасындағы жалпы білім беретін мектептерде сөз тіркесі
синтаксисін дамыта оқыту технологиясын үш кезеңге бөліп қарастырылады.

Алғашқы кезеңнің басты міндеті- оқушыларды сөз тіркесін оқыту арқылы
ізденімдік- зерттеу оқу қызметіне баулу және біртіндеп дайын білімді
игеруші обьектілерден өздері танып-білу дағдылары қалыптасқан ізденімпаз
субьектілерге айналдыру.Мұндай үлкен міндет мұғалімнен оқушыда білім
алудың жаңа жолдарын реттейтін жаңа психологиялық механизмдер
қалыптастыруды талап етеді.Алғашқы кезде ондай психологиялық механизмдер
интерпсихикалық түрде яғни бірлесе жасаған қызмет аясындағы қарым-
қатынас механизмдер түрінде ғана қалыптасады.В.В.Давыдов (14), Д.Б.Эльконин
(15), В.В.Репкин (16) т.б. ғалымдардың зерттеулеріне сүйенсек, мұндай
механизмдер сөз тіркесі синтаксисі туралы білім алудың алғашқы 4-5 жылдары
бойында қалыптасады, ол механизмдер сөз тіркесі синтаксисін дамыта оқытудың
бастауыш кезенінің (1-4 сыныптар) хронологиялық шегін анықтап отыр.

Екінші кезеңде алғашқы кезеңдегі қалыптастырылған психикалық
механизмдерге негіз ретінде сүйене отырып, оқушыларды сөз тіркесі
синтаксисін оқу қызметі механизмдерін енді интериоризациялаудың шарттарын
жасаумен байланысты неғұрлым күрделі міндеттерді шешу мүмкіндіктері таныла
бастайды.Атап айтқанда, бұл кезеңде сөз тіркесі синтаксисін оқу қызметі
механизмдерін оқу әрекетінің индивидуалдық формасының интрапсихологиялық
механизмдеріне (17) айналдырумен байланысты күрделі де маңызды міндеті
шешіледі.Ал оқушылар болса, сөз тіркесі синтаксисі туралы оқу, білім
алудың және соның негізінде өзін- өзі өзгерту, дамытуға қатысатын ерекше
жеке тұлға, жеке субьектіге айналады. Бұл процесс- сөз тіркесі синтаксисін
дамыта оқытудың екінші кезеңінің мазмұнын анықтайды және жасөспірімдік
жастағы оқушылар сыныптарын қамтиды(5-9 сыныптар).

Орта мектепте сөз тіркесін дамыта оқытудың қорытынды кезеңінің (10-11
сыныптар) басты міндеті-әрбір сынып оқушысының өзін оқыту қызметінің
толыққанды субьектісі ретінде тануына жағдайлар жасау деп анықталды.Осылай
ұйымдастырылған оқу процесінде сөз тіркесін дамыта оқыту арқылы оқушыда
өзін- өзі тек жақсы білім алу арқылы және білімді жақсы алу арқылы ғана
дамыту, жақсыға қарай өзгерту қажеттігі тұрақты түрде қалыптасады, ал
өзін- өзі жақсы білім алу жолына бұра алу- Абайайтқан толық адам (18)
дәрежесіне жетуге бет бұрған жеке тұлғаның болмысын танытады.

Сөз тіркесін қазақ мектебінде дамыта оқыту технология үш кезеңге
бөлгенде, біз оқушының білім алу процесінде қалыптасу және даму жолының
обьективті логикасын тірек еттік, сондықтан да сөз тіркесін дамыта оқыту
мақсаттарының жүзеге асырылуы әрбір кезеңге лайық және дұрыс қойылған ,
оқушының оқу қызметінің оны дамытуға бағытталған міндеттерінің қойылымы
мен шешіліміне байланысты .Әрине, бастауыш білім беру жүйесінде әлі де
болса, оқу әрекеттерінің қалыптастыруы тікелей міндет қатарына қойылмай
отырғаны белгілі.Бірақ, синтаксисті оқыту барысында синтаксистік
байланыстар мен синтаксистік қатынастардың оқытылуы барысында оқушының
ойлауы мен сөйлеуі дамуы мақсат етіліп қойылған зерттеу жұмысында арнайы
бағдарлама жасалды.

Болашақта бастауышта білім беру- бастауыш сынып оқушысын дамыту жолы
деп танылып, сол негізде мақсат- міндеттер даму принциптеріне сәйкес
құрылады деп ойлаймыз.Әрине бастауышта білім беру – оқушының теориялық
ойлауы мен сөйлеуін дамытуды ғана негізгі міндет етпейтіні белгілі.Бірақ,
дамыта оқыту мақсаттарының ғана оқытудың барлық компоненттерін жүйе түрінде
ұйымдастыру ерекшеліктері мол.Орта сыныптарда оқыту барысы туралы да осыны
айта аламыз.Атап кеткеніміздей, сөз тіркесін оқыту технологиясы мазмұнының
басты компоненті- сөз тіркесі синтаксисі туралы ғылыми ұғымдар.Ол ұғымдар
сөз тіркесі синтаксисінің бойындағы, қызметіндегі, дамуындағы толған
мүмкіншіліктер мен қасиеттері обьективті түрде тану арқылы анқталады.Бұл
айтылғандар бойынша мынадай түйін жасаймыз: сөз тіркесін 1-11 сыныптарда
дамыта оқыту технологиясын жүзеге асыруда сөз тіркесі синтаксисі туралы
меңгерілетін ғылыми ұғымдар жүйесін өз ойымызша, қалай болса солай іріктей
салуға болмайды. Сөз тіркесін дамыта оқыту барысында оқушылар меңгеруі тиіс
деп саналатын ғылыми ұғымдар жүйесі – осы сөз тіркесі синтаксисін оқып-
білуі арқылы оқушы игеруі қажет машық- дағдылар рақылы анықталады.Ал сондай
машық- дағдылар жүйесі де еркін түрде алына салынбайды,олардың
прагматикалық тұрғыдағы құндылықтары болғанымен, оқушылардың ол
құбылыстардың обьективтік негіздемелерін тану, анықтау, саналылықпен
меңгере алу мүмкіндіктері ескеріледі.

Қазақ мектебіндегі қазақ тілін ана тілі ретінде оқып- үйреніп
жатқан оқушылар оқу машық- дағдыларының екі типін меңгеруі керек: олардың
біріншісі- қойылған мақсат пен міндеттерге сай келетін ауызекі сөйлеу
машық- дағдылары, екіншісі- жазба тілдің нормативтік –сауаттылығын
қалыптастыратынорфографиялық және пунктуациялық машықтар. Осыдан келіп,
бастауыш сыныптарда (1-4 сыныптар) сөз тіркесін дамыта оқыту технологиясы
негізіне не ауызекі сөйлеу тілі теориясы, не жазу теориясы , алыну
қажеттігі туындайды. Прагматикалық тұрғыдан алғанда, әрине, бастауыш
сыныптарда сөйлеу тілін дамыту мәселесі маңызды орын алатыны белгілі.
Бірақ, дамыта оқыту технологиясының негізгі бағыты- теориялық ұғымдар
болғандықтан, сөйлеу тілінің ұғымдарын бастауыш сынып оқушыларына
ұғындырудың белгілі бір қиындығы бар. Өйткені, бастауыш сынып
оқушыларының сөйлеу тілін дамыту әдістемесі көп жағдайда жазба жұмыстарға
сүйеніп келген. Ал ауызекі сөйлеу тілінің заңдылықтары мен терминдерін,
ғылыми ұғымдарын меңгерту тек жазба тілді үйреткен соң ғана жолға
қойылады. Қазақ тілін оқыту әдістемесінде бастауыш сынып оқушыларының
тілін дамыту С.Р.Рахметованың докторлық диссертациясында
көрсетілгеніндей,негізінен, жазба жұмыстар арқылы жүзеге асырған
С.Рахметова еңбегінде бастауыш сынып оқушыларына сөйлеу терминдерін,
ұғымдарын меңгерту көрсетілмейді, жазба жұмыстардың маңызды орнына баса
назар аударылады (19).
Сөз тіркесін бастауыш сыныптарда дамыта оқыту технологиясының
міндеттерді шешуге тиімді болатыны, сонда, технологияның негізіне жазу
теориясы алынумен байланысты деп анықталды.Жазудың өзі тілдің таңбалық
болмысын түсіндіруде тірек болады. Сөз тіркесі синтаксисі туралы қажетті
лингвистикалық ұғымдар жүйесін іріктеп, бастауыш сынып оқушыларына қазақ
жазу принциптерін анықтау, сөздің сөз тіркесі құру процесі, сөз тіркесі
мүшелерінің жазылуы, айтылуы туралы ережелерді үйрету арқылы дамыта
оқыту қызметін ұйымдастыру көзделді. Қазақ жазуының теориялық
концепциясына сүйеніп, бастауыш сыныпта тізбек, тізбектелу, дыбыстар
тізбегі, буындар тізбегі, түбір мен қосымшалар тізбегі сияқты
ұғымдарды енгізіп, олардың лингвистикалық түсініктерін меңгерту арқылы
ғана тіл бірліктерінің тізбектелуі туралы түсінік қалыптастырады.Бір
сөздің орфографиялық түрін талдату арқылы тіл жүйесіндегі тіл
бірліктерінің тізбектелуі туралы жалпы ұғым жасату керек. Одан кейін
оқушылар өз бетімен сөздер құрамындағы дыбыстардың тіркесімділік
қабілеті мен тіркесімділік талғамы, тіркесім талаптары туралы түсінік
беріліп, тапсырмалар орындатылып, қорытынды тұсында тіркесім туралы ұғым
жасатылады.Тіл бірліктерінің, дыбыстың түбірдің, қосымшаның, жеке сөздің
құрамын талдау арқылы оқушы әр біліктіңмағынасын ашады,соның негізінде
әрбір тіл бірлігінің қызметі- өз тектес бірлікпен тіркесіп, өзінен жоғары
деңгейдегі жаңа тіл бірлігін жасау екендігіне біртіндеп көзі жетеді. Осы
тәріздес жұмыстар арқылы ғана бастауыш сынып оқушыларының ізденімдік-
зерттеушілік қызметін ұйымдастыру тиімді болады.Сөйтіп, оқу қызметін оқушы
теориялық ойлауы мен тілін дамыту бағытында құруды көздей отырып, сөз
тіркесі синтаксисін бастауыш сыныптарда оқытуды жазба тілдің принциптерін
меңгертумен байланыстыруды жөн деп қабылдадық. Әрине, бұл дегеніміз-
бастауыш сыныпта қазақ тілін оқытуды тек орфографиялық принциптерге
негіздеуді ұсыну емес.Бастауыш сыныптарда қазақ тілін дамыта оқыту
барысында жазу принциптерін тірек етудің мүмкіндігін анықтаудың өзі және
оны болашақта нақтылай зерттеу қажеттілігін көрсетудің өзі- бастауыш
сынып оқушыларына фонетикалық және морфологиялық , синтаксистік ұғымдар
аясын кеңейте меңгерту проблемасын көрсетеді.
5-9 сыныптарда сөз тіркесін дамыта оқыту технологиясындағы сөз
тіркесінен берілетін білім мазмұнын іріктеуде бұл сынып оқушыларының
орфографиялық машық- дағдылары белгілі бір дәрежеде қалыптасқаны назарда
ұсталынады.Сондықтан да орфографиялық принциптер бұл сынып оқушылары
үшін ғылыми жаңа мәлімет болуы көрінбеуі ықтимал.Осындай мәселе біздің
алдымызға 5-9 сынып оқушылары үшін сөз тіркесін дамыта оқытуда негізгі
теориялық тірек іздеу керектігін танытты.Ондай теориялық тірек ретінде
біз мынадай жолды таңдадық:

• Сөз тіркесін оқытуда логика элементтерін қолдану және оқушыларға
логика элементтерін тілмен байланыстар отырып меңгерту;
• Сөз тіркесін лексикамен, морфологиямен байланыстыра оқыту;
• жаңа синтаксистік ұғымдардың енгізілуі;
• қазақ тілінің жүйелі ғылыми курсы салалы фонетика, лексика,
морфологияның синтаксистік негізде оқытылуы;
• сөздің синтаксистік қызметіне сөз тіркесін құруға қатысуын да енгізу;
• сөйлем құрылуындағы сөзбен қатар сөз тіркесінің қызметін де алдыңғы
қатарға шығару;
• сөз тіркесі мен сөйлем (жай сөйлем, құрмалас сөйлем) жасалуындағы
синтаксистік байланыстар мен синтаксистік қатынастар табиғатына терең
синтаксистік талдаулар жасату;
• орфоэпия заңдылықтарының жаңа ұғымдарын енгізу;
• пунктуация теориясының ұғымдарын меңгерту;
• сөз тіркесінің текст құраушылық қызметіне байланысты ұғымдар жүесін
енгізу.
Жаңа ғылыми ұғымдарды сөз тіркесін оқытумен байланысты енгізудің өзінде
оқушының белгілі бір дәрежедегі даярлығы болуы керектігі естен
шығарылмайды.Жаңа лингвистикалық ұғымдар енгізілгенде, оқушының олармен
қалай танысатыны, қандай оқу мақсаттарын қоятыны, қандай міндеттерді
шешу арқылы жаңа мазмұндық топтастыпулар жасауға жете алатыны
анықталады.Мұндай мәселе оқушыны орындайтын оқу әрекеттерінің барынша
нақтылауын, жүйеленуін міндеттейді. Оқушы теориялық ұғымды анықтауға,
талдауға кіріспес бұрын, мұғалім негізгі танытатын обьект- сөз тіркесінің
табиғаты туралы білім мазмұнын есіне түсіріп, оқушының сөз тіркесі туралы
білетін білімдік мазмұнын жаңа аспектіден қарауына басшылық етіп, өз ойында
ол білімін жүйелеп алуына көмектеседі. Осы ретте оқушының теориялық ойлауын
дамыту мақсатымен бірге оқушының тілін дамыту мақсаты да бірігіп, сөз
тіркесін дамыта оқыту технологиясының толыққандығы айқындала
бастайды.Яғни оқушының теориялық ойлауын дамыту міндеті оқушының тілін
дамыту міндетімен біріктіріліп, оқушының жан- жақты дамуына жаңа, үлкен
арна жасалады.Бұл жерде сөз тіркесінің өзі тектес басқа тіркес түрлерімен
салыстыруы, құрмалас сөйлеммен салыстыруы, сөйлем мүшелері мен сөз
тіркесінің байланыстығы, текст туралы ұғымдар берілуі туралы айтып
отырмыз. Бұл жұмыстардың барлығы, түптеп келгенде, негізгі обьект- сөз
тіркесі синтаксисінің табиғатын неғұрлым терең, неғұрлым айқын таныту
мақсатына қарай бағытталады.

Сөз тіркесін дамыта оқытуда эмпирикалық және теориялық таным
деңгейлерінің ерекшеліктері осы 5-9 сыныпта аса ескеріліп, эмпирикалық және
теориялық деңгейлерде берілетін білім мазмұндары іріктеледі. Өйткені
алдымызға қойылған мақсат- оқушылар сөз тіркесін эмпирикалық және теориялық
деңгейлерде бірізділікпен талдай отырып, осы тіл бірлігінің грамматикалық
тіл бірлігін айқындауға, тіркес түрлерін ажырата тануға, жай және күрделі
сөз тіркестерін тануға, сөздердің байланысу тәсілдеріне, байланыс
түрлеріне, құрамына, түрлеріне және синтаксистік байланыстармен
синтаксистік қатынастар табиғатына терең назар салуға қалыптасуы керек. Сөз
тіркесін тілдің барлық ішкі жүйелерімен (фонетика, лексика, морфология,
сөйлем, текст) байланыстара оқыту арқылы пунктуациялық, орфоэпиялық
талдаулар жасату арқылы мұғалім оқушыда сөз тіркесінің жүйелік- құрылымдық
табиғатына мазмұндық талдау жасау дағдыларын қалыптастырады.

5-сыныптан бастап, оқушылардың синтаксистік ұғымдарды терең тануы мен
синтаксистік ұғымдарды жүйелеуге дағдылануы дамыта оқыту технологиясының
міндеті болып саналады.Өйткені, 5-сыныптан бастап оқушылар қазақ тілінің
жүйелі курсын оқып- үйрене бастайды.Енді оқушы тілдің ерекше қызметіне ден
қойып, бастауыш сыныптарда меңгерген жазудың заңдылықтары мен тілдің
заңдылықтарына теориялық тұрғыдан қарауды үйренеді. Дыбыс және оның
мағынасы, Сөз және оның мағынасы, Сөз тіркесі және оның мағынасы,
Сөйлем, сөйлем түрлері, олардың мағыналары деген тақырыптар енді оқушыға
тіл бірліктерінің семантикалық тұрғыдан танылуы қажеттігін айқын
көрсетеді.5-сыныпта фонетиканы оқытудағы басты мақсат- фонеманың сөзбен
морфемнің мағынасын ажырататын қызметін таныту. Фонема туралы ұғым
қалыптасқан оқушыда жазудың фонематикалық, морфологиялық принциптері
туралы түсінік қалыптасуға дайын болады.Жазба жұмыстар мен синтаксистік
талдауларды дәстүрлі әдістемеден басқаша етіп түрлендіру және мол ету
арқылы оқушыларда жаңа, бұрынғы оқытуда айтылмайтын, тіл жүйесіндегі барлық
дерлік бірліктердің, фонемадан бастап, морфема,сөз, сөз тіркесіне шейінгі
тіл бірліктерінің, түпкі қызметі- сөйлем құрылымына қатысу екендігі туралы
ұғым қалыптасады. Сөйтіп, Тіл- жүйелердің жүйесі (20) екендігіне ғылыми
талдаулар арқылы көз жеткізеді.Мұндай ұғым жасауда оқушылар жаңа біліміне
бұрынғы эмпирикалық білімін тірек етуі үйретіледі.

5-сыныпта фонетика, лексика жүйелерінің сөз тіркесімен байланыстырыла
оқытылуына қажетті лингвистикалық және практикалық материалдар
дидактикалық қажеттілікпен іріктелінеді.Фонетика тақырыптарын сөз
тіркесімен байланыстыруда, дыбыстардың бірізділікпен орналасу арқылы сөз,
сөз тіркесі, сөйлем құралуы туралы теориялық топтастырылған ұғымдар
жасалуымен бірге, орфоэпиялық нормалардың үйретілуі де дамыта оқытуда үлкен
тірек бола алатын жол деп саналады.Лексиканы оқытуда сөз тіркесін
байланыстырудың тиімді жолы ретінде біз лексиканың Сөз мағынасы,
Синонимдер, Терминдер, Көп мағыналы сөздер, Тұрақты тіркестер
тақырыптарына (21) баса назар аудардық. Осы бағытта жасалған жұмыстардың
көлемі, негізінен, синонимдерге байланысты болды. Себебі, синоним сөздердің
мағыналарының түрлі реңктері, экспрессивтік- эмоционалдық бояулары сан
қырлы болып оқушылардың теориялық ұғымдар жасауы мен тіл дамуына
мүмкіндіктерді мол бере алады.

6-сыныпта морфология жүйесі оқылады (22). Бұл сыныпта сөз тіркесін
морфологиямен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.