ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ ЖАЙЫНДА
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Қазақ мемлекттік қыздар педагогика институты
“БЕКІТЕМІН”
Оқу ісі жөніндегі проректор
Ж.А.Қараев
“
” 2005 ж.
Тарих-филология факультеті
Тіл теориясы мен оқыту әдістемесі және
Қазақстан тілдері кафедрасы
ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ
(оқу-әдістемелік кешен)
050102 – “Бастауыш оқыту педагогикасы мен әдістемесі” мамандығы үшін
Оқыту түрі: күндізгі
Курс: 4ж.2к.- 4ж.3к.
Семестр: IV-V
Дәріс: 30-45
СӨЖЖ: 30-45
СӨЖ: 30-45
Кредит саны: 5
Қорытынды бақылау түрі: емтихан
Алматы - 2006
Оқу әдістемелік бағдарлама Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым
министрлігінің 2005ж. “11” 05 № 289 бұйрығымен
бекітілген Бастауыш оқыту педагогикасы мен әдістемесі мамандығы бойынша
мемлекеттік жалпыға міндетті білім стандартына сәйкес дайындалған 050102-
Типтік оқу бағдарламасы негізінде құрастырылды.
Құрастырушы: Тіл теориясы мен оқыту методикасы және Қазақстан тілдері
кафедрасының аға оқытушысы П.Қ.Жаманқұл.
Кафедраның --- --------------------------2006 ж. мәжілісінде талқыланып,
бекітілді.
Хаттама № --------
Кафедра меңгерушісі ------------------ф.ғ.д., профессор Б.Хасанұлы
Факультеттің ҒӘК төрайымы ------------ С.Б.Алиева
КЕЛІСІЛДІ
Факультет деканы --------- п.ғ.к., доцент А.А.Сатбекова
Курс аты: Қазақ тілін оқыту теориясы мен технологиясы
Курс коды: ТТКІ
Кредит саны: 5
Курс оқытушысы: Жаманқұл Пернегүл Қадырқызы
Тіл теориясы мен оқыту әдістемесі және Қазақстан тілдері кафедрасының аға
оқытушысы
Курс өтетін жері және уақыты: сабақ кестесіне сәйкес
Курс пререквизиті: Практикалық қазақ тілі курсы,
Қазіргі қазақ тілі
Курс постреквизиті: Педагогикалық практика, арнайы семинарлар және
ҚТОӘ-нен арнайы курстар
1. Курстың қысқаша сипаттамасы:
Қазақ тілін оқыту теориясы мен технологиясы курсы – қазақ тілін оқыту
әдістемесінен жүйелі білім қалыптастыруға бағдарланған пәндердің
бірі.
Курс қазақ тілін: Сауат ашу, фонетика, лексика, сөзжасам,
морфология, синтаксис, орфография мен орфоэпия, пунктуация, тіл дамыту
әдістемесін қамтиды. Кіші жастағы оқушыларды оқыту заңдылықтарын
зерттейді: қазақ тілін оқыту мазмұнын анықтайды, оқу-әдістемелік
топтама, оқушылардың материалды ұғыну процесін, оқу материалын ұғыну
барысындағы қиындықтарды және оларды жою жолдарын зерттейді, дәстүрлі
әдіс-тәсілдер тиімділігін, жаңа технологиямен оқыту мүмкіндіктерін
анықтайды.
Пәнді оқытудың мақсаты
Қазақ тілін оқыту әдістемесінің теориясынан бағдарламаға сәйкес жүйелі
білім меңгерту;
Мамандыққа сәйкес қазақ тілін оқыту технологиясын үйрету;
Пәнді оқытудың міндеттері:
- қазақ тілін үйретудің заңдылықтары мен негізгі әдістемелік
ұстанымдарын таныстыру;
- бастауыш сыныпта оқытылатын білім мазмұнын және оқыту жүйесін
білдіру;
- сауат ашу әдістемесін меңгерту;
- жазуға үйрету тәсілдерін таныстыру;
- грамматиканы оқыту әдістемесін меңгерту;
- тіл дамыту жолдарын үйрету;
- сабақтың құрылымы мен сипатын анықтау;
- шығармашылық жұмыстар жүргізуге баулу.
Студенттердің негізгі оқу әрекеттері:
Студенттер сабаққа белсенді қатысуы тиіс. Жұмыстың жеке және бірлесе
орындауға арналған түрлері ұсынылады.
Студенттер атқаратын істер (тек мұнымен шектелмейді):
- Негізгі жоба;
- Ағымдық жағдай;
- Аудиториядағы пікірсайыс;
- Қысқа эсселер;
- Аудио-бейне материалдармен жұмыс;
- Интернет арқылы іздену.
Күтілетін нәтиже:
- Сабаққа дайындықпен келу;
- Білім алуға және тәжірибе жинақтауға ынталану;
- Сабақта айтылған түйінді пікірлерге мән беру.
Сағаттар бойынша жіктелуі
Сабақтың тақырыбы
Лекция. Лабор. СӨЖЖ. СӨЖ.
1.Бастауыш мектепте қазақ
тілін оқыту мәселелері. Қазақ
тілін оқыту әдістемесінің ғылым2 2 2
ретінде қалыптасуы мен дамуы.
2. Қазақ тілі әдістемесінің
методологиялық, лингвистикалық
және психологиялық негіздері.
Қазақ тілін оқытудың жалпы 2 2 2
дидактикалық принциптері.
3. Бастауыш мектепте қазақ
тілін оқытудың негізгі
әдістері. 2 2 2
Бастауыш мектепте қазақ тілін
оқыту стандарты, бағдарламасы,
оқулықтары мен оқу-әдістемелік
құралдары.
4. Сауат ашу әдістемесі. Сауат
ашудың психо-физиологиялық
негіздері. Сауат ашу 2 2 2
принциптері.
5. Фонетиканы оқыту әдістемесі.
Дауысты, дауыссыз дыбыстарды 2 2 2
оқыту.
6. Лексиканы оқыту әдістемесі.
Лексиканы оқыту принциптері.
Синоним, омоним, антонимді 2 2 2
меңгерту.
7. Лексикалық негізгі ережелер
мен анықтамалар. Лекикалық
жаттығулар мен лексикалық 2 2 2
талдау.
Курстың күнтізбелік- тақырыптық жоспары 4ж. 2к. 4сем. 2кр.
8. Сөзжасамды оқыту әдістемесі.
Сөзжасамның сипаты, жасалу 2 2 2
жолдары.
9. Морфологияны оқыту
әдістемесі. Сөздің морфемалық 2 2 2
құрамын оқыту.
10. Сөз таптарын оқыту. Зат
есім мен етістікті оқыту 2 2 2
әдістемесі.
11. Синтаксисті оқыту
әдістемесі. Сөйлемнің тұрлаулы,2 2 2
тұрлаусыз мүшелерін оқыту.
12. Бастауыш сыныптарда сөйлем
түрлерін оқыту. Жай сөйлем 2 2 2
түрлерін оқыту. Сөйлемге
қойылатын тыныс белгілері.
13. Орфографияны оқыту
әдістемесі. Жазу жұмысына
қойылатын талаптар. Сауатты 2 2 2
жазуға үйрету.
14. Тіл дамыту әдістемесі.
Сөйлеу туралы ұғым және оны
дамыту. Сөздікпен жұмыс жасау 2 2 2
әдістемесі.
15. Байланыстырып сөйлеу және
оны дамыту.
2 2 2
Барлығы: 30 30 30
Курстың күнтізбелік- тақырыптық жоспары 4ж. 3к. 5сем. 3кр.
Сағаттар бойынша жіктелуі
Сабақтың тақырыбы
Лекция. Лабор. СӨЖЖ. СӨЖ.
1.Бастауыш мектепте қазақ
тілін оқыту мәселелері. Қазақ
тілін оқыту әдістемесінің ғылым3 3 3
ретінде қалыптасуы мен дамуы.
2. Қазақ тілі әдістемесінің
методологиялық, лингвистикалық
және психологиялық негіздері.
Қазақ тілін оқытудың жалпы 3 3 3
дидактикалық принциптері.
3. Бастауыш мектепте қазақ
тілін оқытудың негізгі
әдістері. 3 3 3
Бастауыш мектепте қазақ тілін
оқыту стандарты, бағдарламасы,
оқулықтары мен оқу-әдістемелік
құралдары.
4. Сауат ашу әдістемесі. Сауат
ашудың психо-физиологиялық
негіздері. Сауат ашу 3 3 3
принциптері.
5. Фонетиканы оқыту әдістемесі.
Дауысты, дауыссыз дыбыстарды 3 3 3
оқыту.
6. Лексиканы оқыту әдістемесі.
Лексиканы оқыту принциптері.
Синоним, омоним, антонимді 3 3 3
меңгерту.
7. Лексикалық негізгі ережелер
мен анықтамалар. Лекикалық
жаттығулар мен лексикалық 3 3 3
талдау.
8. Сөзжасамды оқыту әдістемесі.
Сөзжасамның сипаты, жасалу 3 3 3
жолдары.
9. Морфологияны оқыту
әдістемесі. Сөздің морфемалық 3 3 3
құрамын оқыту.
10. Сөз таптарын оқыту. Зат
есім мен етістікті оқыту 3 3 3
әдістемесі.
11. Синтаксисті оқыту
әдістемесі. Сөйлемнің тұрлаулы,3 3 3
тұрлаусыз мүшелерін оқыту.
12. Бастауыш сыныптарда сөйлем
түрлерін оқыту. Жай сөйлем 3 3 3
түрлерін оқыту. Сөйлемге
қойылатын тыныс белгілері.
13. Орфографияны оқыту
әдістемесі. Жазу жұмысына
қойылатын талаптар. Сауатты 3 3 3
жазуға үйрету.
14. Тіл дамыту әдістемесі.
Сөйлеу туралы ұғым және оны
дамыту. Сөздікпен жұмыс жасау 3 3 3
әдістемесі.
15. Байланыстырып сөйлеу және
оны дамыту. 3 3 3
Барлығы: 45 45 45
Дәріс сабақтарының мазмұны және сағаттық көлемі (75 сағат)
Тақырып І. Қазақ тілін оқыту әдістемесі – ғылым
Қазақ тілін оқыту әдістемесі – қазақ тілін оқытудың мазмұнын,
ұстанымдары мен әдіс-тәсілдерін және оны оқушыларға игертудің заңдылықтарын
айқындайтын ғылым.
Қазақ тілін оқыту әдістемесі лингвистика, логика, педагогика және
психология ғылымдарымен тығыз байланысты.
Әдістеменің лингвистикаға байланыстылығы, біріншіден, ол оқылатын
пәннен жеке-дара қаралмайды. Атап айтқанда, тіл білімі жөніндегі
материалдың мазмұнына орай әдіс-тәсілдерді таңдау, қолдану, олардың
жолдарын көрсету, жаттығу мен дидактикалық материалдарды таңдап, іріктеумен
тікелей байланысты. Мысалы фонетиканы оқытумен байланысты түрлі
фонетикалық талдау жасау, әріптерді, дыбыстарды дұрыс айта білу, ал сөз
таптарын оқыту барысында морфологиялық талдау, түрлі салыстырулар, жалғау
мен жұрнақтың ара жігін ажыраттыру сияқты әдіс-тәсілдер қолданылады.
Қазақ тілін оқыту әдістемесінің мазмұны аталған ғылымдардың
жетістіктеріне негізделе отырып, оқу пәнінің танымдық, тәрбиелік мәнін,
оның жалпы білім беру жүйесіндегі орнын айқындайды, пәнді оқытудың
міндетін, мазмұнын анықтайды, пәннің мақсаты мен мазмұнына сай оқытуды
ұйымдастырудың формасына талдау жасайды, пәннің қалыптасу, даму тарихын
оқып білуге мүмкіндік жасайды.
Қазақ тілін оқыту әдістемесі оқытудың теориясына сүйене отырып, білім
мен тәрбие берудің практикалық міндетін шешуге бағытталады.
Пәннің ғылым ретінде қарастыратын мәселесі – қазақ тілін оқыту
процесі. Оқыту процесі – оқытудың мазмұны, яғни тілдік материалдар,
оқушыларда білім, дағды қалыптастырудағы мұғалімнің әрекеті, білім, дағды,
іскерлікті қалыптастырудағы оқушының әрекеті және оқытудың нәтижесі сияқты
ұғымдарды қамтиды.
Әдістеме ғылымы білім берудің басты бағыттарын іске асыруға мүмкіндік
жасайды. Осыған орай әдістеме ғылымы 4 түрлі міндетті шешеді:
1) неліктен, не үшін оқыту, яғни қазақ тілін мектепте оқытудың
мақсатын, мәні мен маңызын айқындау;
2) нені оқыту, яғни пәннен берілетін білімнің мазмұнын айқындау;
3) қалай нәтижелі оқыту, яғни оқытудың жаңа әдістері мен тәсілдерін
қолдану, педагогикалық технологияны оқу үрдісіне енгізу, озат тәжірибе,
озық ой-тұжырымдарға мән беру;
4) меңгерген білімді қалай тексеру, яғни оқушының білімі мен
іскерлігін бағалау критерийлерін айқындау.
Методика қазақ тілінен берілетін мәліметтерді мектеп оқушыларының
ойына лайықтап оқыту қағидаларын қарастырады. Бұл білім беру заңдылықтары
лексиканың, фонетиканың грамматиканың заңдылықтарымен үндеседі. Негізгі
тілдік фактілер бойынша білім берудің теориясы мен практикасы
қарастырылады.
Мектеп оқушыларына қазақ тілінен берілетін тілдік фактілердің өзіндік
белгілері (жасалу жолдары) лексикалық, фонетикалық, грамматикалық
белгілері, анықтамалары әрбір свныптың ерекшелігіне, олардың ой-өрісі
білім дәрежесіне лайықталады. Қазақ тілін оқыту методикасы педагогикаға
тікелей байланысты. Педагогика жалпы методика теориясының мәселелерін
зерттейді. Ал методика әрбір жеке пәнді оқытудың теориясы мен практикасын
қарастырады.
Қазақ тілін оқыту методикасы логикаға да тікелей қатысты. Логика
ғылыми дәл ойлау, дұрыс пікірлеу заңдылықтарын үйретеді. Сөйлемнің дұрыс
құрылуын ойластырады. Түрлі тілдік фактілердің дәл болуын қарастырады,
мұғалім мен оқушы сөзінің анық болуын қамтамасыз етеді. Мектеп оқулығындағы
әр тақырыптың өзіндік белгілерінің және анықтама, ережелерінің дәл болуын
ойластырады.
Мектеп оқушыларына қазақ тілінен берілетін білім көлемі тілдік
материалдардың жіктелуімен ұштасады. Бұл өзінің тегіне қарай екі топқа
бөлінеді: а) теориялық тілдік материалдар; ә) дидактикалық тілдік
материалдар.
Мектепте өтілетін тілдік материалдар өзінің негізгі құрылысына қарай
фонетикалық, лексикалық, грамматикалық, орфографиялық, орфоэпиялық,
пунктуациялық және стилистикалық болып жіктеледі. Теориялық тілдік
материалдар қағидалар жүйесін қарастырады. Ал теория “қағидалар жүйесі”
дегенді білдіреді. Осы қағидалар жүйесіне мынадай теориялық мәселелер
кіреді: 1) тақырып анықтығы мен термин дәлдігі; 2) тақырыптың басқа тілдік
материалдармен байланысы(пәнаралық байланыс); 3) тақырыптың өзіндік
белгілері мен жасалу жолдары (лекс., фонет., граммат., қасиеттері); 4)
тілдік материалдардың анықтамалары мен ережелері. Мәселен, қазақ тілі
морфологиясынан білім беруде мынадай методикалық талаптарды басшылыққа
алған жөн: 1) сөздің түрлі бөлшектерден құралатынын білдіретін тілдік
фактілер; 2) сөз құрамындағы әр бөлшектің мағынасы мен қызметін білдіретін
тілдік материалдар; 3) сөздің құрамын білдіретін тілдік фактілер; 4)
мағынасына, тұлғасына және жеке қызметіне қарай бөлінетін сөз таптарын
білдіретін тілдік материалдар.
Тілдік материалдардың өзіндік белгілері тақырыптың ішкі құрылымын
анықтайды. Сондықтан тілдік фактілердің өзіндік белгілерін сұрыптап алуда
лексикалық, фонетикалық, грамматикалық тілдік ерекшеліктерге баса назар
аударған жөн. Мәселен, оқушыларға қатаң дауыссыздардан теориялық білім мен
практикалық дағды бергенде оның мынандай ерекшеліктері ескеріледі: қатаң
дауыссыздарды айтқанда дауыс шымылдығының дірілі болмайды, дауыс жаңғырығы
естілмейді, ауа лебі қарқынды болады.
Сонымен қатаң дауыссыздардың басты-басты белгілері бойынша оқушыларға
төмендегі анықтама ұсынылады. Дірілі, жаңғырығы жоқ, қарқыны күшті
дауыссыздар қатаң дауыссыздар деп аталады.
Дидактикалық материалдар практикалық дағдылар құрамын белгілейді.
Дидактикалық материалдарға мәтіндер, сөйлемдер, сөздер, жеке дыбыстар,
фразеологизмдер жатады. Олар тақырыптардың ішкі психологиясына жақын болуы
қажет. Бұлар ой-өріс дағдысын тәрбиелеуде септігін тигізеді. Бір сағаттық (
45 минөт) тақырыпқа 5-тен 20-ға дейін жаттығу түрлерін енгізуге болады.
Қазақ тілі материалдарын меңгертудің процестері тікелей сол
материалдардың психологиясына байланысты қаралады. Тілдік материалдардан
сабақ беруде оқушылардың сезімі мен түсінігін, байқауы мен қабылдауын, ойы
мен қабілетін ескеріп отыру – қазақ тілін меңгертудің белгілі шарттары.
Мектепте өтілетін қазақ тілі материалдарын меңгертудің психикалық
құбылыстары психикалық процеспен, психикалық қалыппен және психикалық
сипатпен ұштасып жатады.
Осы сияқты қазақ тілі материалдарын меңгертудің негізгі процестері
мыналар:
1. Қазақ тілі материалдарын еске түсіру. Қазақ тілі материалдарын
оқушылар ойына қалыптастыруда психикалық әрекет пайда болады. Логикалық
ойлаудың индукциялық және дедукциялық амалдары сигнал жүйелерінің барлығы
адам баласының ойлау сезімдерін оятады. Бұл сезім аралық ми деп аталатын
орталық мидың бір бөлігіне байланысты. Мидың осы бөлігінің клеткалары
қозғалғанда түрлі сезім дүниелері оянады. Осы сезімнің негізінде қазақ тілі
тақырыптарын оқушылар ойында қалыптастырудың дағдылары пайда болады.
Өтілетін материалдың тақырыбын тақтаға жазу, көрнекі құралды ілу, түрлі
дидактикалық материалдарды пайдалану және тақырыпты оқушыларға хабарлау
процесінде оларда белгілі дәрежеде ұғым, түсінік сәулеленеді.
2. Қазақ тілі материалдарын түсіндіру. Дидактикалық құралдарға сүйене
отырып, жаңа материалдың өзіндік белгілерін, жасалу жолдарын, бір-бірінен
айырмашылығын, анықтамасы мен ережелерін қалыптастыру жүйесінде жартылай
түсінік пайда болады. Жаңа құбылысты таныту арқылы оқушылардың дыбыс
жүйесінен ой-өрісі, білім аясы және жалпы білімдік дәрежесі кеңейеді.
Сондай-ақ оқушыларға жаңа материалдың өзіндік белгілерін қалыптастыруда
оларда мына сияқты түсінік пайда болады:
1) өтіліп отырған материалдың тақырыбын аңғарады; 2) өткен материал
мен жаңа материалдың байланысын табады; 3) жаңа тақырыптың жасалу жолдарын
меңгереді; 4) тақырыптың анықтамасы мен ережесін игереді;
5) өтіліп отырған тақырыптың терминін түсінеді; 6) түсініксіз
құбылыстарды меңгереді.
3. Қазақ тілі материалдарын дағдыландыру. Бұл процесте қазақ тілі
материалдарының өзіндік белгілерін түгел қамтитындай дағды түрлері іске
асырылады. Мұндай жұмыс процесі негізінде оқушыларға толық түсінік
қалыптасады. Қазақ тілі тақырыптарын дағдыландыру, пысықтау, қайталау
сияқты жұмыс процестерін өз ішіне қамтиды. Оқушылардың дағдысын
қалыптастыруда жұмыстың мынадай түрлері орындалады: 1) мұғалімнің
дайындаған карточкалары іске асырылады; 2) оқулықтағы жаттығулардың
шарттары орындалады; 3) схемалар мен мен кестелер жасалады; 4) ауызша
мысалдар келтіріледі; 5) ауызша сөйлемдер құрастырылады; 6) мәтінге лайықты
шағын шығармалар жазылады; 7) картина мен сурет бойынша сөйлемдер
құрастырылады; 8) орфографиялық сөздіктер бойынша жұмыс жүргізіледі; 9)
жергілікті материалдар пайдаланылады.
Жаттығу жұмыстары арқылы оқушылардың мына сияқты дағдылары жетіледі:
1) алған білімі еске түсіріледі; 2) теориядан алған білімі бекітіледі; 3)
көру қабілеті нығаяды; 4) есту қабілеті артады; 5) қабылдау мүмкіндіктері
молаяды; 6) байымдау қабілеті артады; 7) сенімділік қабілеті күшейеді; 8)
байқау қабілеті дамиды.
Мектеп оқушыларына қазақ тілінен теориялық білім мен практикалық дағды
беруде білім беру әдістері жиі қолданылады. Сондықтан білім беру әдістері
теориялық методиканың негізгі мәселелері болып саналады. Әдіс (метод) грек
тілінен енген сөз. Оның бастапқы ұғымы “зерттеу” деген мағынаны аңғартқан.
Бертін келе алғашқы мағынасын кеңейтіп, “белгілі бір пәнді оқытудың әдісі”
дегенді білідіреді. Білім беру әдістері қазақ тілінің теориялық
материалдарын психикалық функциялар негізінде меңгертіп, оны оқушылар
ойында қалыптастыруды және практикада шебер қолдана білуді үйрететін
тәсілдер құрамы болып табылады.
Білім беру әдістеріне педагогика теориясында төмендегідей анықтама
берілген: “... Білім беру әдістері оқушылардың білім мен білігін, олардың
практикалық дағдысын қалыптастыру жолындағы мұғалімнің жүргізетін
жұмыстарының тәсілі және оқушылар жүргізетін жұмыстың мұғалімнің
басшылығымен орындалатын тәсілі”. Ана тілін ұғыну заңдылықтары тіл
табиғатының өзінен және оны ұғыну психологиясынан келіп шығады. Бұған білім
беру жолдары мен құралдары да жағдай жасайды (Ә.Исабаев).
Бастауыш кластарда қазақ тілін (грамматика мен емлені) оқытудың
негізті әдістері мыналар: мұғалімнің сөзі, әңгіме және оқушылардың
өздігінен істейтін жұмыстары.
1.Мұғалімнің сөзі. Мұғалім сөзі хабарлау, баяндау, түсіндіру және
сұрақ-жауап әдістері арқылы іске асады.
2.Әңгіме әдісі. Бұл кейде сұрақ-жауап әдісі деп те аталады. Әңгіме
әдісінің күрделі түрі- эвристикалық әдіс. Бұл әдіс бойынша сыныпқа терең
ойлауды қажет ететін тапсырмалар беріледі де, олардың жауабын оқушылар өз
беттерінше табуға тырысады.
3. Оқушылардың өздігінен істейтін жұмыстары. Өздігінен жұмыс істеудің
негізгі мақсаты- білім негіздерін сапалы меңгеру, икемділікті жетілдіру,
тұрақты машықтарды қалыптастыру. Оқушылардың өздігінен істейтін жұмысы,
негізінен мына төмендегілерден құралады:
1.Фонетикалық және грамматикалық анықтамаларды меңгеруге арналған
жұмыс.
2. Оқулықтағы жаттығуларды өздігінен орындауға байланысты жүргізілтін
жұмыстар
3. Байланыстырып жазуды (сөйлеуді) жетілдіруге байланысты жүргізілетін
өзіндік жұмыс (Ш.Әуелбаев).
Білім беру жолдары мен құралдарына 1) мақсатты түрде іріктеліп
алынған тілдік материал; 2) оқу жұмысын ұйымдастыру; 3) оны үйрету
әдістері жатады”(С.Рахметова).
Қазақ тілі пәні мектепте қоғамның қажетіне лингвистика, педагогика,
балалар психологиясы, оқыту әдістемесі ғылымдарының даму деңгейлеріне қарай
екі түрлі мақсат қояды: танымдық және практикалық мақсат. Танымдық мақсат-
тілдің негізі, жүйесі, құрылымы, заңдылықтары туралы білім беру, ғылыми-
лингвистикалық көзқарасын қалыптастыру және тіл арқылы эстетикалық тәрбие
беру. Қазақ тілінің практикалық мақсаты- орфографиялық, пунктуациялық
дағды мен іскерлікті қалыптастыру, әдеби тілдің нормаларымен таныстыру, өз
ойын жүйелі де дұрыс жеткізе білуге тәрбиелеу.
Әдістің теориялық мақсаты білім берудің мақсатына негізделеді де, әр
түрлі жұмыс жүйесі арқылы жүзеге асады. Осы процесте мынадай ойлау
дағдылары қалыптасады: тілдік материалдарды талдау; талданған обьектілерді
түсіндіру; обьектінің өзіндік белгілерін санап көрсету; тақырыпты оқыту;
оқыту үстінде қатесін түзету; тақырыптың анықтамасы мен ережесін айту;
бірнеше мысалдарды оқушылардың өздеріне таптырып талдату.
Қазақ тілінен білім беру әдістерін жіктеуде төмендегі методикалық
мәселелер өлшем етіп алынады: 1. Қазақ тілінен білім беру әдістері білім
алу көздеріне қарай жіктеледі. 2. Қазақ тілінен білім беру әдістері белгілі
методист ғалымдардың айтқан методикалық пікірлеріне байланысты жіктеледі.
Сөйтіп қазақ тілінен білім беру әдістерін оқушылардың білім алу
көздеріне негіздей отырып, оларды төмендегіше жіктеуге болады:
а) қазақ тілін практикалық жақтан үйрету әдістері. Бұл әдістер
құрамына мыналар кіреді: тілді әдебиет материалымен байланыстырып өту
әдісі, түсініксіз сөздерді үйрету әдісі, диалогтық және монологтық сөйлеуді
үйрету әдісі; ауызша түсіндіру әдісі; ауызша мазмұндау әдісі және мәнерлеп
оқу әдісі;
ә)қазақ тілін теориялық жақтан үйрету әдістері. Бұған мына әдістер
кіреді: әңгіме әдісі, хабарлау әдісі, түсіндіру әдісі, тәжірибе әдісі және
кітапты пайдалану әдісі;
б) қазақ тілін теориялық-практикалық жақтан үйрету әдістері. Олар
мыналар: дайын материалды талдау әдісі, фонетикалық талдау
әдісі,морфологиялық талдау әдісі, синтаксистік талдау әдісі, тілдік
материалдың түрін өзгерту әдісі, тілдік тапсырмалары бар мазмұндау әдісі,
қазақ тілі бойынша сөйлем құрату әдісі, тілдік тапсырмалары бар шығарма
жаздыру әдісі, орфографиялық талдау әдісі, көшіріп жазу әдісі және диктант
жазу әдістері.
Қазақ тілін практикалық жақтан үйрету әдістері сабақ жүргізу кезінде
іске асырылады. Бұл арқылы оқушылар сөздің мағыналық қасиетін, табиғатын,
сөздік қоры мен грамматикалық құрылысын сезеді, ауызекі тілдің байлығы мен
әдеби тілдің өзіндік белгілерін үйренеді.
Қазақ тілін практикалық жақтан үйренуде түсініксіз сөздерді түсіндіру
тәсілдері үлкен қызмет атқарады. Түсініксіз сөздерді жүйесіне қарай екі
топқа бөлуге болады: 1) әдебиет материалдарына байланысты және 2) тіл
материалдарына байланысты түсініксіз сөздер.
Қазақ тілін теориялық жақтан үйрету әдістері тілдік материалдардың
теориялық негіздері мен заңдарын, анықтамалары мен ережелерін меңгертумен
бірге, оларды практика қажетіне жаратуға бағыт сілтейді.
1. Әңгіме әдісі. Қазақ тілінен теориялық білім мен практикалық дағды
беруде, мұғалім мен оқушының қарым-қатынасын анықтайтын, бірде мұғалімнің
өзі түсіндіріп, бірде оқушының өзін іздендіретін әдістің бірі - әңгіме
әдісі. Бұл теориялық материалдарды практикалық жұмыстармен ұштастыру
негізінде жүзеге асырылады.
2. Хабарлау әдісі. Бұл әдіс қазақ тілінен теориялық білім беру мен
практикалық дағды беруде, тілдік материалдың жалпы заңдылығын, өзіндік
белгілерін нақты мысалдар арқылы хабарлайды. Тілдік фактілердің жалпы
қасиеттерін хабарлай отырып, оның жасалу жолдарына көздерін жеткізеді.
Хабарлау әдісі оқушылардың өздерін ойландырып, алғашқы айтылған
пікірінен жалпы ой қорытындысын шығаруға бағыттайды. Қазақ тіліне орай
берілген анықтама, ережелерге және оның өзіндік белгілеріне байланысты
жүргізілген практикалық дағдыларға оқушылардың өздері қатысқанда,
біріншіден, хабарлап отырған тақырыпты саналы түрде түсінеді, екіншіден,
оны тұрақты, толық меңгереді, үшіншіден, практикалық жұмыс қажетіне жұмсай
білетін болады.
3. Түсіндіру әдісі. Білім мен дағдыларды меңгертуде бұл әдістің
рөлі үлкен: оқушыларға жаңа материалды меңгерту, түсініксіз құбылысты
ұғындыру кезінде берілген сұрақтарға жауап беріліп, оқулықтағы материалдар
кеңейтіліп айтылады. Түсіндіру әдісі, негізінен, белгілі бір құбылысты кең
бағдарлап, дәл танытуға байланысты алынған. Түсіндіру әдісі білім беру және
білім алу мақсатына қарай, негізінен екі түрге бөлінеді: біріншісі-
мұғалімнің түсіндіруі, екіншісі- оқушының түсіндіруі.
4. Тәжірибе әдісі. Бұл әдіс қазақ тілін оқытуда жиі кездеседі. Ол
қазақ тілі материалдары негізінде орындалады. Сондықтан дыбыс
заңдылықтарының жасалу жолдарын түсіндіруде мына сияқты көрсету
аппараттарына назар аударылады: 1) дыбыстың жасалуын дыбыстау мүшелерінің
қызметі арқылы көрсету; 2) дыбыстардың өзіндік белгілерін көрнекілік
бойынша дәлелдеу; 3) дыбыстардың өзіндік ерекшеліктерін эксперименттік
фонетиканың материалдары негізінде тәжірибелеу.
5. Кітапты пайдалану әдісі. Оқушыларға берілетін теориялық білім
оқулық пен оқу құралдары бойынша жеткізіледі. Бұл құралдар әрбір сыныпқа
арналған оқу бағдарламаларына негізделіп жасалады. Мұғалім қазақ тіліне
арналған материалдардың ерекшеліктерімен бірге оларға байланысты берілетін
анықтамалар мен ережелерді оқытып, түрлі жаттығу жұмыстарын оқулық пен
көмекші құралдар негізінде іске асырады.
Қазақ тілін теориялық - практикалық жақтан үйрету әдістері
Қазақ тілін теориялық- практикалық жақтан үйрету әдістері дыбыс
заңдылықтарының өзіндік белгілерін практикалық дағдылар арқылы меңгертуде
үлкен қызмет атқарады. Дыбыс пен әріптің, буын мен сөздің, сөз бен
сөйлемнің ара қатынасын мысалдармен дәлелдеуде бұл әдістің пайдасы мол.
Жаттығу жұмыстары қазақ тілі материалдарына орай берілген теориялық білімді
бекітуде дұрыс жазу емлесі мен дұрыс сөйлеу нормасын қалыптастыруда және
оқушылардың тілін ұстарту, сөйлеу тілін дамыту дағдыларын жүзеге асыруда
аса зор септігін тигізеді. Бұл әдіс қазақ тілі материалдарының бір- бірінен
айырмашылығы, бірімен бірінің байланысын, жасалу жолдарын, өзіндік ішкі
белгілерін, анықтамасы мен ережелерін қайталап, пысықтап бекіту үшін де
қолданылады.
Белгілі бір тілдік материалдардың ішкі құрамын (заңдылығын) танытатын
білім берудің құралдарын талдау әдісі деп атайды. Анализ – грек тілінен
алынған термин сөз, қазақша ыдырату деген мағынаны береді. Тілдегі бір
материалдың бөлшектерін ажырата білу, бір тақырыптың өзіне тән белгілерін
саралап көрсету, тақырыптың әр түрлі ерекшеліктерін қамтыған сұрақтарға
жауап беру, мәтіннен белгілі бір тұлғаларды, формаларды теріп жазу, тілдік
(грамматикалық) заңдылықтарды әр жақты алып дәлелдеу немесе дыбысты буынға,
буынды сөз бөлшектеріне, сөз бөлшектерін сөзге, сөзді сөз тіркестеріне, сөз
тіркестерін сөйлем түрлеріне ажырату- анализ талдау жүйесіне жатады.
Талдауға қарама-қарсы жасалатын құбылыс- жинақтау. Талдау-жинақтау, яғни
анализ-синтез бір-бірімен тығыз байланысты, екеуін бір-бірінен бөліп тануға
болмайды.
Синтез – грек тілінен алынған термин сөз, қазақша біріктіру деген
мағынаны аңғартады. Мұның дәл қазақша баламасы жинақтау деген ұғымды
білдіреді. Бұл термин (синтез) методикада белгілі бір тілдік материалдардың
бөлшектерін қосу, құрастыру, біріктіру немесе жеке бөлшектерден бүтін жасау
деген мағынада жұмсалады. Талдау мен жинақтау логикалық ойлаудың тәсілдері
арқылы жүзеге асырылады.
Индукция- латын тілінен алынған термин сөз. Қазақша даралық дегенді
аңғартады. Индукция- жеке, дара бөлшектерден немесе жеке пікірлерден
жалпылай ой қорытындысын шығарудың тәсілі, амалы дарадан жалпыға қарай
көшудің түрі. Индукциялық тәсілмен мұғалім тілдік материалдарды дара
фактілер мен дара ұғымдар арқылы дәлелдеп, содан жалпы ұғымды, жалпы
фактіні түсіндіреді.
Дедукция – латын тілінен алынған термин сөз. Қазақша жалпылық деген
мағынаны білдіреді. Бұл жалпыдан дараға қарай ой қорытындысын шығару деген
сөз. Индукциялық және дедукциялық ой қорытындысын талдау- байымдау әдісі
қамтиды. Байымдау-талдауда тілдік материалдардың өзіндік белгілері әңгіме,
хабарлау тәсілдері арқылы жеткізіледі.
1. Түсіндірмелі талдаулар: 1) лексикалық талдау әдісі; 2) фонетикалық
талдау әдісі ; 3) морфологиялық талдау әдісі; 4) синтаксистік талдау әдісі.
2. Анықтауыштық талдаулар: 1) орфографиялық талдау әдісі; 2)
пунктуациялық талдау әдісі; 3) орфоэпиялық талдау әдісі; 4) стилистикалық
талдау әдісі.
3. Талдаудың түрлері: а) қазақ тілі бойынша талдау. Бұған тіл
дыбыстары, дыбыс пен әріп, дауысты мен дауыссыздар: дауысты дыбыстардың
ерін қатысына қарай бөлінуі, тілдің қалпына қарай бөлінуі, үнді, ұяң, қатаң
дауыссыздар тобы енеді; ә) үндестік заңы бойынша талдау. Бұған буын жігі,
екпін, буын үндестігі, дыбыс үндестігі: түбір мен қосымша аралығындағы
ықпал, біріккен сөз сыңарларының аралығындағы ілгерінді ықпал, сөз
тіркестерінің аралығындағы ілгерінді ықпал: түбір мен қосымша аралығындағы
кейінді ықпал, біріккен сөз сыңарларының аралығындағы кейінді ықпал, сөз
тіркестерінің аралығындағы кейінді ықпал тақырыптары кіреді. Қазақ тілі
бойынша талдау көлеміне қарай екі түрге бөлінеді: а) Толық немесе жалпы
талдау; ә) Жеке түрдегі немесе тақырыптық талдау.
Қазақ тілі бойынша талдауды орындалу тәсіліне қарай ауызша да жазбаша
да жүргізеді.
4. Қазақ тілі бойынша талдаудың тәсілдері. Қазақ тілін оқытуда
оқушылардың құштарлығын арттырып, өздігінен жұмыс істеу дағдысын дамытып,
сынып оқушыларын қазақ тілі бойынша талдауға белсенді қатыстыратын амалдың
бірі- карточкалы дәптер бойынша жұмыс істеу.
5. Қазақ тілі бойынша дайын материалды талдау әдісі. Бұл әдіс белгілі
бір тақырыпқа таңдалған дидактикалық материалдарды талдау негізінде жүзеге
асырылады. Мұндай жаттығулардың мәтіндері оқулықтан, жаттығулар жинағынан
және көркем әдебиеттерден алынады.
Дайын материалды талдау түсіндірмелі жаттығулар бойынша өткізіледі.
Орындау тәсіліне қарай түсіндірмелі талдау екіге бөлінеді: ауызша және
жазбаша талдау.
Қазақ тілі бойынша дайын материалды талдау тәсілдерінің тағы бір түрі
– схемалар мен кестелер бойынша талдау.
6. Фонетикалық талдау әдісі. Бұл әдіс қазақ тілінен білім мен дағды
беруде жиі қолданылады.
Фонетикалық талдау мзмұнына қарай екіге бөлінеді. 1. Дыбыстар жүйесі
бойынша талдау. Бұған мына тақырыптар кіреді: тіл дыбыстарының жасалуы,
дыбыс пен әріп, дауысты дыбыстардың еріннің қатысына қарай бөлінуі, иектің
қызметіне қарай ажыратылуы, тілдің қалпына қарай жіктелуі, үнді, ұяң, қатаң
дауыссыздар. 2. Үндестік заңы бойынша талдау. Оған мыналар кіреді: буын
жігі, екпін, буын үндестігі, дыбыс үндестігі, ілгерінді және кейінді ықпал
түрлері.
7. Морфологиялық талдау әдісі. Морфологиялық талдау ішкі мазмұнына
қарай екіге жіктеледі: 1. Сөз құрамдары бойынша талдау. Бұл талдауға мына
тақырыптар енеді: түбір сөз, қосымшалы сөз, қосымша, жұрнақ, жалғау, туынды
сөз, түбірлес сөз, жалаң сөз, күрделі сөз, біріккен сөз, қос сөз, қысқарған
сөз; 2. Сөз таптары бойынша талдау. Бұл талдауды жүргізгенде мына
тақырыптар қамтылуы тиіс: зат есім, оның тұлғалық және мағыналық түрлері
т.с.с.
8. Синтаксистік талдау әдісі. Синтаксистік талдау жаңа материалды
түсіндіру кезінде, біріккен сабақ тұсында, бекіту, қайталау процесінде және
тексеру сабақтарында жүргізіледі. Ол өзінің мазмұнына қарай екіге бөлінеді:
1. Жай сөйлем бойынша талдау. 2. Құрмалас сөйлем бойынша талдау
(Ә.Исабаев).
Қазақ тілінің дамуы, ғылыми негізінің қалыптасуы көптеген ғалым-
әдіскерлердің есімімен, қалдырған мұраларымен тығыз байланысты. Атап
айтқанда, Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, С.Жиенбаев, Қ.Басымов, Қ.Жұбанов,
Ғ.Бегалиев, Ш.Сарыбаев, Д.Әлімжанов, Ы.Маманов, И.Ұйықбаев, Ә.Хасенов,
Х.Арғынов, А.Исабаев, А.Әбілқаев, Ш.Әуелбаев,
Б.Кәтенбаева, Б.Құлмағамбетова, С.Рахметова, О.Байқуатова, М.Жұбанова,
Г.Уәйісова, З.Бейсенбаева т.б.
Тақырып 2. Сауат ашу және тіл дамыту әдістемесі
Сауат ашудың мақсаты- оқушыларды дұрыс оқи, дұрыс жаза білуге үйрету
және оқу мен жазуға үйрете отырып, тілін, ойын дамыту.
Сауат ашу жұмысының басты шарты - әріпті таныту. Алайда сауат ашу
жұмысы бірден әріп танытудан басталмайды. Өйткені әріптер тілдегі
дыбыстардың шартты белгілері ғана. Ал тіліміздегі дыбыстардың әрқайсысы
жеке күйінде кездеспейді, олар сөз ішінде бір-бірімен тіркесіп келеді.
Осыдан барып, тіл дыбыстарын білдіру үшін сөйлеуді сөйлемдерге, сөйлемді
сөздерге, сөздерді буындарға, буындарды дыбыстарға талдау қажеттігі туады.
Сауат ашу әдістері. Сауат ашу тарихында әр түрлі тәсілдер қолданылған.
Олардың негізгілері мыналар: 1) әріп теріп оқыту әдісі; 2) буынға бөліп
оқыту әдісі; 3) сөзді оқыту әдісі; 4) дыбысты талдай оқыту әдісі; 5)
дыбыстық жинақтау әдісі; 6) дыбыстық талдау- жинақтау әдісі. Дыбыстық
талдау-жинақтау әдісінің негізін қалаған- орыстың ұлы педагогі
К.Д.Ушинский. Бұл әдіс- сауат ашу жұмысының негізгі мақсатын көздей
жасалған және қазіргі мектеп тәжірибесіне Ы.Алтынсарин ашқан мектептер
арқылы жеткен.
Дыбыстық талдау-жинақтау әдісі. Бұл әдістің негізі талдаудан және
жинақтаудан тұрады. Талдау мен жинақтау әдістерін жеке сөз етуге
болғанымен, сауат ашу жұмысында екеуі де қолданылады, бірін-бірі ауыстырып,
бірін-бірі толықтырып отырады. Көбіне алдымен талдау, содан кейін жинақтау
әдісі қолданылады. Бірақ “Әліппе”кезеңіне байланысты жинақтау әдісі бұрын,
талдау әдісі аралығында ғана қолданылуы мүмкін.
Талдау әдісі. Сауат ашу кезеңінде оқушыларға жеке дыбыстар
таныстырылады да, әріптер сол әріптің шартты белгісі ретінде дыбыстан кейін
көрсетіледі. Дыбыстармен таныстыру үшін әуелі оларды сөз ішінен бөліп, жеке
дыбыстау қажет. Әрбір сөздің өзіндік буындық және дыбыстық ерекшелігіне
байланысты талдау жолы да түрліше болады. Мысалы, дауысты дыбыстарды бір
буынды сөздерден созып айту арқылы оңай бөліп алуға болады. т.с.с.
Жинақтау әдісі. Қазақ тілінде оқушылар екі әріпті танығаннан кейін-ақ,
білімдерін тәжірибе жүзінде бекіту мүмкіндігі туады. Яғни екі әріптің
өзінен-ақ сөз құрай алады. Бұл арада талдау процесі жинақтау процесіне
ауысады. Мұнда бұрын жеке дыбыстап оқып, үйренген әріптерден сөз құрап, ол
сөзді тұтас, әріптерін бір-бірінен үзбей оқу үшін арнаулы машықтану қажет.
Сауат ашу кезеңдері. Дайындық кезең.
Дайындық кезеңде оқушыларға ертегі, әңгіме оқып беріп, өлең жаттатып, сурет
салғызып, білуге құмарлығын арттыруға, қағаз, қалам ұстауға үйретіледі.
“Әліппе” суреттерін пайдалана отырып, сөйлем, сөйлемнен әңгіме құратуға
және сөздерге дыбыстық талдау жасауға машықтандыру керек.
Сауат ашудың бірінші кезеңі. Бұл кезеңде дауысты дыбыстардың жуан,
жіңішке болып бөлінуі, ашық естілетіні; дауыссыз дыбыстардың ұяң,
созылыңқы, кейбір шұғыл түрлері таныстырылады. Буындардан екі дыбысты
тұйық, ашық, үш дыбысты бітеу буындар оқылады. Екі үш, төрт әріптен
құралған сөздер, екі сөзден құралған сөйлем оқылады.
Сауат ашудың екінші кезеңі. Екінші кезеңде оқушылар қысаң дауысты
дыбыспен танысады, оның жазылу таңбасын үйренеді. Бұрынғы сабақтарда өткен
буын түрлерін қайталайды және негізінен, ашық буынды сөздерге көшеді.
Сауат ашудың үшінші кезеңі. Бұл кезеңде оқушылар жіңішке дауысты
дыбыстарды және сөз ішінде кездесетін к-г тәрізді дауыссыз дыбыстарды сөз
ішінен ажыратып, оның әріп таңбасын жазып үйренеді. Бұл кезеңде буын
түрлері күрделеніп, буын саны да көбейе түседі.
Сауат ашудың төртінші кезеңі. Бұл кезеңде тілімізге орыс алфавитінен
енген дыбыстар мен олардың әріп таңбаларын жазып үйренеді.
Әліппеден кейінгі кезең. Бұл кезеңде оқушылардың оқу мен жазу
машықтары жетіле түседі. “Әліппе”соңында берілген материалдардың білімдік,
тәрбиелік жағына мән беріледі (М.Жұбанова).
Сауат ашу методикасының ғылыми негіздері
Тілдің орфографиясы мен орфоэпиясына қатысты алуан түрлі мәселелерді
оқып меңгеру- ең алдымен тілдің дыбыстық жүйесін, ондағы жеке дыбыстардың
табиғаты мен фонетикалық заңдарын жете білуді қажет етеді.
Тіліміздегі дыбыстар өкпедегі ауаның сөйлеу аппараты (өкпе, көмей,
дауыс шымылдығы, тамақ қуысы, ауыз, мұрын қуысы, тіл, таңдай, тіс, ерін)
арқылы шығуынан жасалады.
Дыбыстарды айтуда әсіресе дауыс шымылдығы мен тіл айрықша қызмет
атқарады: дауыс шымылдығының керіліп тұруынан діріл пайда болады да, үн
шығады; ал тілдің бірде көтеріліп, бірде төмен түсуінен, сондай-ақ оның
артқы шені мен орта шенінің немесе ұшының қимылынанәр түрлі дыбыстар
жасалады.
Тіл дыбыстарының артикуляциясына айрықша қатысы бар дыбыстау
мүшелерінің бірі – ерін.
Қазақ тілінде 38 дыбыс бар. Олар дауысты, дауыссыз болып екіге
бөлінеді. Бұлайша бөлу дыбыстардың буын құрау қызметіне негізделеді. Қазақ
тілінде 13 дауысты дыбыс буын құрайды да, 25 дауыссыз дыбыс буын құрай
алмайды.
Сауат ашу кезінде балалар сөздің дыбыс, буын құрамын меңгереді,
сөйлеммен танысады. Буындардан қалайша сөз құрауға болатынын біледі, жаңа
сөздер үйреніп,сөздік қорларын байытады, практикалық түрде қазақ тілінің
нормасына сай сөйлем құрастырып, өз ойларын айтып беруге дағдылана
бастайды.
Сауат ашу барысындағы оқу мен жазу процесінің психофизиологиялық
ерекшеліктері
Адамның психикасы ақыл, сезім және ерік қызметтерінің түрліше
формаларынан көрінетіндіктен, оны психофизиологиялық процесс деп атайды.
Адамның нерв жүйесі өзін қоршаған ортамен үздіксіз байланыс процесінде
дамиды. Оқыту мен тәрбиеде мұғалімнің міндеті – баланың саналы қызметінің
формалары мен даму заңдылықтарын білу және сол процеске, белгілі бағытта
мақсат көздеп, әсер ету.
Сонымен психикалық даму дегеніміз, жалпы алғанда адамның
қалыптасуындағы сапалық және сандық өзгерістер, ал жекелеп алғанда,
анатомиялық-физиологиялық есею, нерв жүйесінің жетілуі, білімінің артуы,
сезім мен моральдық ұғымдардың пайда болуы, психикалық процестердің қайта
құрылуы, дүниеге көзқарастың қалыптасуы, белсенділік пен өзінше әрекет
етудің көрінісі, белгілі бір мінез-құлыққа дағдылану.
Мектепке алғаш келген, бала ежелеп оқиды, оның көру аумағында бір ғана
әріп тұрады, көбінесе қайта-қайта бұрын оқыған әрпіне көз жүгіртіп отырады,
әр әріпке жекелеп көз тоқтатады, “оқу аумағы” тар болады.
Сауат ашу кезінде бала бар зейінін жеке әріптерді, буындарды қосып
оқуға жұмсайды да, сөздердің арасындағы байланыстарға зер салмайды. Осыған
орай, олардың түсініп оқудан гөрі механикалық оқуы басым болады.
Сауат ашу барысында баланың жазу процесінде де, айтарлықтай ерекшелік
тер кездеседі. Алғашқы кезде бала ежіктеп оқыған сияқты, әр әріпті таңбалау
барысында оның дыбысын дауыстап айтып отырады.
Оқу-жазу процестерін талдаудан шығатын негізгі қорытынды: 1) Оқушы
оқуға, жазуға үйрену барысында меңгеруге тиісті ең басты процестер: сөзді
буынға, буынды дыбысқа ажырату және керісінше, дыбыстардан буын, буыннан
сөз құрастыру.
Сауат ашу кезеңінде оқушылардың үйренетін шеберліктері мен
дағдыларының шеңбері
Сауат ашу кезеңінде балалардың бойында мынадай шеберлік қалыптасуға
тиіс: 1) дыбыстарды орын-орнына қойып сөз құрастыру; 2) кеспе әліппе
әріптерінен сөзқұрау және жазу; 3) сөздердегі жуандық белгі (ъ) және
жіңішкелік белгілердің (ь) айырмашылығын ұғу; 4) қандай да болмасын
тіркесіп келген дыбыстардан құралған сөздерді оқи алу; 5) әліппедегі
текстерді екінші рет оқығанда тыныс белгілерін сақтап оқи алу; 6) қарапайым
тестерді мұғалімнің сұрағы бойынша айтып беру; 7) қысқа өлеңдерді жатқа
айта алу; 8) заттар туралы елеске сүйене отырып, қарапайым логикалық
жаттығуларды орындай алу;
Сауат ашу кезеңінде балаларда мынадай дағдылар қалыптасады:
1) сөзді буындап және тұтас сөздерді дұрыс оқу; 2) көлемі шағын текстерді
саналы, түсініп оқу; 3) айтылуы мен жазылуы бірдей, кейбір сөздерді жазу;
4) жазған сөздерін тексеріп отыру; 5) әріптерді бір-бірімен жалғап жазу.
Сауат ашу әдісі туралы ұғым
Сауат ашу кезінде талдау мен жинақтау бір-бірімен тығыз бірлікте,
байланыста жүргізіледі: балалар талдау арқылы сөздің қандай буындардан,
дыбыстардан тұратынын ажыратса, іле-шала жүргізілетін жинақтау арқылы
дыбыстардан буын құрап, буындардан сөз құрап үйренеді. Сөйтіп, дыбыстарды
жеке-жеке оқымай, бір-бірімен қосып буын етіп, сөз етіп оқитын болады.
Талдау-жинақтауға жаттыққан кезде, мына жағдайларға сүйену керек:
1. Кез-келген дыбысты сөз ішінен бөліп айтуға болады (дауыссыздарды да
даралап айтудан қашпау керек).
2. Мұнда сөз құрамындағы үйретілуге тиісті дыбысы бар ұғым анық естіліп,
ал дыбыстың өзі ерекшеліңкіреп созылып айтылғаны дұрыс (мысалы р
дыбысы).
3. Дыбыстың артикуляциясын байқату, яғни балаларды сөз құрамындағы
үйретілуге тиісті дыбыстың айтылу процесімен таныстыру.
4. Сөздің аяғындағы немесе басындағы дыбысты түсіріп айтып, балаларға
тапқызу.
5. Айтылуына қарай дыбыстарды, жазылуына қарай әріптерді салыстыру.
Мысалы, қол-көл, от-өт сияқты сөздер арқылы “о” дыбысы мен “ө” дыбысы
айтылуындағы айырмашылық аңғартылады.
6. Үйретіліп отырған дыбыстың сөздің басында, ортасында, аяғында келетіні
де сөздерді талдау және жинақтау барысында ұғындырылады.
7. Буынды немесе сөзді есте сақтау арқылы оқу. Бұған мысалы қала сөзін
алайық... Оқушылар кеспе әліппеден құрастырған сөзді бірден оқып
береді.
8. Дыбыс алмастырып оқу. Мысалы, балалар талдау-жинақтау арқылы “қара”
сөзін құрастырып, оқыды делік. Енді бірінші буындағы “а” әрпінің
орнына мұғалім “о” әрпін қояды, “қора” деп оқиды.
Сауат ашу кезеңіндегі жұмыстар
Сауат ашу кезеңі негізінен үшке бөлінеді: 1) әліппеге дейінгі
дайындық кезеңі; 2) әліппе кезеңі; 3) әліппеден кейінгі кезең.
Дайындық кезеңінде оқуға, жазуға әзірлік жасалады. Бұл кезеңде
мынадай жұмыстарға баса көңіл аударылады:
1. Балалардың сөздік қорын анықтау.
2. Балаларға ауызша қысқа-қысқа сөйлемдер құратып, өз ойларын айтып
беруге дағдыландыра бастау.
3. Балалардың тіліне, сөйлеу мәнеріне көңіл аудару.
4. Мұғалімнің және жолдастарының сөзін тыңдай білуге дағдыландыра
бастау.
5. Сөйлем, сөз, буын, дыбыс туралы ауызша түсінік беріп, сөйлемді сөзге,
сөзді буынға, буынды дыбысқа жіктеуге дайындық.
6. Жазуға дайындық жұмыстары жасалады: партаға дұрыс отыру, қарындаш,
қаламды дұрыс ұстау, дәптерді партаға дұрыс қою, т.с.с. дәптердің
сызығымен таныстырылады: өздері тік, көлбеу, ирек сызықтар сызып
дағдыланады.
7. Дайындық кезеңінде балалардың зейін, ерік, қиял т.б. ерекшеліктеріне
баса назар аударылады.
Әліппе кезеңі – сауат ашудың басты, негізгі кезеңі. Әліппе кезеңінде
дыбыстар оқушыларға алфавит ретімен үйретілмейді, алғашқы кезде балаға
естілуі, айтылуы ең оңай дауысты және дауыссыз дыбыстар үйретіледі. Әр
дыбыстың тұсындағы суретке байланысты әңгіме өткізіледі.
Бірінші кезеңде жуан дауысты дыбыстар мен созылымды дауыссыздар және
олардың таңбалары таныстырылады. Грамматикадан: сөйлеу, сөйлем, сөз, буын,
дыбыс практикалық жолмен ұғындырылады.
Оқуда да, жазуда да сөзді буынға, буынды дыбысқа бөлу сияқты, талдау-
жинақтау әдісі, с.қ. үдету амалдарымен (ат, ат-а-а- атат.б.) жасалған
сөздер және бір ғана әрпі және дыбысы өзгеше сөздерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ мемлекттік қыздар педагогика институты
“БЕКІТЕМІН”
Оқу ісі жөніндегі проректор
Ж.А.Қараев
“
” 2005 ж.
Тарих-филология факультеті
Тіл теориясы мен оқыту әдістемесі және
Қазақстан тілдері кафедрасы
ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ
(оқу-әдістемелік кешен)
050102 – “Бастауыш оқыту педагогикасы мен әдістемесі” мамандығы үшін
Оқыту түрі: күндізгі
Курс: 4ж.2к.- 4ж.3к.
Семестр: IV-V
Дәріс: 30-45
СӨЖЖ: 30-45
СӨЖ: 30-45
Кредит саны: 5
Қорытынды бақылау түрі: емтихан
Алматы - 2006
Оқу әдістемелік бағдарлама Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым
министрлігінің 2005ж. “11” 05 № 289 бұйрығымен
бекітілген Бастауыш оқыту педагогикасы мен әдістемесі мамандығы бойынша
мемлекеттік жалпыға міндетті білім стандартына сәйкес дайындалған 050102-
Типтік оқу бағдарламасы негізінде құрастырылды.
Құрастырушы: Тіл теориясы мен оқыту методикасы және Қазақстан тілдері
кафедрасының аға оқытушысы П.Қ.Жаманқұл.
Кафедраның --- --------------------------2006 ж. мәжілісінде талқыланып,
бекітілді.
Хаттама № --------
Кафедра меңгерушісі ------------------ф.ғ.д., профессор Б.Хасанұлы
Факультеттің ҒӘК төрайымы ------------ С.Б.Алиева
КЕЛІСІЛДІ
Факультет деканы --------- п.ғ.к., доцент А.А.Сатбекова
Курс аты: Қазақ тілін оқыту теориясы мен технологиясы
Курс коды: ТТКІ
Кредит саны: 5
Курс оқытушысы: Жаманқұл Пернегүл Қадырқызы
Тіл теориясы мен оқыту әдістемесі және Қазақстан тілдері кафедрасының аға
оқытушысы
Курс өтетін жері және уақыты: сабақ кестесіне сәйкес
Курс пререквизиті: Практикалық қазақ тілі курсы,
Қазіргі қазақ тілі
Курс постреквизиті: Педагогикалық практика, арнайы семинарлар және
ҚТОӘ-нен арнайы курстар
1. Курстың қысқаша сипаттамасы:
Қазақ тілін оқыту теориясы мен технологиясы курсы – қазақ тілін оқыту
әдістемесінен жүйелі білім қалыптастыруға бағдарланған пәндердің
бірі.
Курс қазақ тілін: Сауат ашу, фонетика, лексика, сөзжасам,
морфология, синтаксис, орфография мен орфоэпия, пунктуация, тіл дамыту
әдістемесін қамтиды. Кіші жастағы оқушыларды оқыту заңдылықтарын
зерттейді: қазақ тілін оқыту мазмұнын анықтайды, оқу-әдістемелік
топтама, оқушылардың материалды ұғыну процесін, оқу материалын ұғыну
барысындағы қиындықтарды және оларды жою жолдарын зерттейді, дәстүрлі
әдіс-тәсілдер тиімділігін, жаңа технологиямен оқыту мүмкіндіктерін
анықтайды.
Пәнді оқытудың мақсаты
Қазақ тілін оқыту әдістемесінің теориясынан бағдарламаға сәйкес жүйелі
білім меңгерту;
Мамандыққа сәйкес қазақ тілін оқыту технологиясын үйрету;
Пәнді оқытудың міндеттері:
- қазақ тілін үйретудің заңдылықтары мен негізгі әдістемелік
ұстанымдарын таныстыру;
- бастауыш сыныпта оқытылатын білім мазмұнын және оқыту жүйесін
білдіру;
- сауат ашу әдістемесін меңгерту;
- жазуға үйрету тәсілдерін таныстыру;
- грамматиканы оқыту әдістемесін меңгерту;
- тіл дамыту жолдарын үйрету;
- сабақтың құрылымы мен сипатын анықтау;
- шығармашылық жұмыстар жүргізуге баулу.
Студенттердің негізгі оқу әрекеттері:
Студенттер сабаққа белсенді қатысуы тиіс. Жұмыстың жеке және бірлесе
орындауға арналған түрлері ұсынылады.
Студенттер атқаратын істер (тек мұнымен шектелмейді):
- Негізгі жоба;
- Ағымдық жағдай;
- Аудиториядағы пікірсайыс;
- Қысқа эсселер;
- Аудио-бейне материалдармен жұмыс;
- Интернет арқылы іздену.
Күтілетін нәтиже:
- Сабаққа дайындықпен келу;
- Білім алуға және тәжірибе жинақтауға ынталану;
- Сабақта айтылған түйінді пікірлерге мән беру.
Сағаттар бойынша жіктелуі
Сабақтың тақырыбы
Лекция. Лабор. СӨЖЖ. СӨЖ.
1.Бастауыш мектепте қазақ
тілін оқыту мәселелері. Қазақ
тілін оқыту әдістемесінің ғылым2 2 2
ретінде қалыптасуы мен дамуы.
2. Қазақ тілі әдістемесінің
методологиялық, лингвистикалық
және психологиялық негіздері.
Қазақ тілін оқытудың жалпы 2 2 2
дидактикалық принциптері.
3. Бастауыш мектепте қазақ
тілін оқытудың негізгі
әдістері. 2 2 2
Бастауыш мектепте қазақ тілін
оқыту стандарты, бағдарламасы,
оқулықтары мен оқу-әдістемелік
құралдары.
4. Сауат ашу әдістемесі. Сауат
ашудың психо-физиологиялық
негіздері. Сауат ашу 2 2 2
принциптері.
5. Фонетиканы оқыту әдістемесі.
Дауысты, дауыссыз дыбыстарды 2 2 2
оқыту.
6. Лексиканы оқыту әдістемесі.
Лексиканы оқыту принциптері.
Синоним, омоним, антонимді 2 2 2
меңгерту.
7. Лексикалық негізгі ережелер
мен анықтамалар. Лекикалық
жаттығулар мен лексикалық 2 2 2
талдау.
Курстың күнтізбелік- тақырыптық жоспары 4ж. 2к. 4сем. 2кр.
8. Сөзжасамды оқыту әдістемесі.
Сөзжасамның сипаты, жасалу 2 2 2
жолдары.
9. Морфологияны оқыту
әдістемесі. Сөздің морфемалық 2 2 2
құрамын оқыту.
10. Сөз таптарын оқыту. Зат
есім мен етістікті оқыту 2 2 2
әдістемесі.
11. Синтаксисті оқыту
әдістемесі. Сөйлемнің тұрлаулы,2 2 2
тұрлаусыз мүшелерін оқыту.
12. Бастауыш сыныптарда сөйлем
түрлерін оқыту. Жай сөйлем 2 2 2
түрлерін оқыту. Сөйлемге
қойылатын тыныс белгілері.
13. Орфографияны оқыту
әдістемесі. Жазу жұмысына
қойылатын талаптар. Сауатты 2 2 2
жазуға үйрету.
14. Тіл дамыту әдістемесі.
Сөйлеу туралы ұғым және оны
дамыту. Сөздікпен жұмыс жасау 2 2 2
әдістемесі.
15. Байланыстырып сөйлеу және
оны дамыту.
2 2 2
Барлығы: 30 30 30
Курстың күнтізбелік- тақырыптық жоспары 4ж. 3к. 5сем. 3кр.
Сағаттар бойынша жіктелуі
Сабақтың тақырыбы
Лекция. Лабор. СӨЖЖ. СӨЖ.
1.Бастауыш мектепте қазақ
тілін оқыту мәселелері. Қазақ
тілін оқыту әдістемесінің ғылым3 3 3
ретінде қалыптасуы мен дамуы.
2. Қазақ тілі әдістемесінің
методологиялық, лингвистикалық
және психологиялық негіздері.
Қазақ тілін оқытудың жалпы 3 3 3
дидактикалық принциптері.
3. Бастауыш мектепте қазақ
тілін оқытудың негізгі
әдістері. 3 3 3
Бастауыш мектепте қазақ тілін
оқыту стандарты, бағдарламасы,
оқулықтары мен оқу-әдістемелік
құралдары.
4. Сауат ашу әдістемесі. Сауат
ашудың психо-физиологиялық
негіздері. Сауат ашу 3 3 3
принциптері.
5. Фонетиканы оқыту әдістемесі.
Дауысты, дауыссыз дыбыстарды 3 3 3
оқыту.
6. Лексиканы оқыту әдістемесі.
Лексиканы оқыту принциптері.
Синоним, омоним, антонимді 3 3 3
меңгерту.
7. Лексикалық негізгі ережелер
мен анықтамалар. Лекикалық
жаттығулар мен лексикалық 3 3 3
талдау.
8. Сөзжасамды оқыту әдістемесі.
Сөзжасамның сипаты, жасалу 3 3 3
жолдары.
9. Морфологияны оқыту
әдістемесі. Сөздің морфемалық 3 3 3
құрамын оқыту.
10. Сөз таптарын оқыту. Зат
есім мен етістікті оқыту 3 3 3
әдістемесі.
11. Синтаксисті оқыту
әдістемесі. Сөйлемнің тұрлаулы,3 3 3
тұрлаусыз мүшелерін оқыту.
12. Бастауыш сыныптарда сөйлем
түрлерін оқыту. Жай сөйлем 3 3 3
түрлерін оқыту. Сөйлемге
қойылатын тыныс белгілері.
13. Орфографияны оқыту
әдістемесі. Жазу жұмысына
қойылатын талаптар. Сауатты 3 3 3
жазуға үйрету.
14. Тіл дамыту әдістемесі.
Сөйлеу туралы ұғым және оны
дамыту. Сөздікпен жұмыс жасау 3 3 3
әдістемесі.
15. Байланыстырып сөйлеу және
оны дамыту. 3 3 3
Барлығы: 45 45 45
Дәріс сабақтарының мазмұны және сағаттық көлемі (75 сағат)
Тақырып І. Қазақ тілін оқыту әдістемесі – ғылым
Қазақ тілін оқыту әдістемесі – қазақ тілін оқытудың мазмұнын,
ұстанымдары мен әдіс-тәсілдерін және оны оқушыларға игертудің заңдылықтарын
айқындайтын ғылым.
Қазақ тілін оқыту әдістемесі лингвистика, логика, педагогика және
психология ғылымдарымен тығыз байланысты.
Әдістеменің лингвистикаға байланыстылығы, біріншіден, ол оқылатын
пәннен жеке-дара қаралмайды. Атап айтқанда, тіл білімі жөніндегі
материалдың мазмұнына орай әдіс-тәсілдерді таңдау, қолдану, олардың
жолдарын көрсету, жаттығу мен дидактикалық материалдарды таңдап, іріктеумен
тікелей байланысты. Мысалы фонетиканы оқытумен байланысты түрлі
фонетикалық талдау жасау, әріптерді, дыбыстарды дұрыс айта білу, ал сөз
таптарын оқыту барысында морфологиялық талдау, түрлі салыстырулар, жалғау
мен жұрнақтың ара жігін ажыраттыру сияқты әдіс-тәсілдер қолданылады.
Қазақ тілін оқыту әдістемесінің мазмұны аталған ғылымдардың
жетістіктеріне негізделе отырып, оқу пәнінің танымдық, тәрбиелік мәнін,
оның жалпы білім беру жүйесіндегі орнын айқындайды, пәнді оқытудың
міндетін, мазмұнын анықтайды, пәннің мақсаты мен мазмұнына сай оқытуды
ұйымдастырудың формасына талдау жасайды, пәннің қалыптасу, даму тарихын
оқып білуге мүмкіндік жасайды.
Қазақ тілін оқыту әдістемесі оқытудың теориясына сүйене отырып, білім
мен тәрбие берудің практикалық міндетін шешуге бағытталады.
Пәннің ғылым ретінде қарастыратын мәселесі – қазақ тілін оқыту
процесі. Оқыту процесі – оқытудың мазмұны, яғни тілдік материалдар,
оқушыларда білім, дағды қалыптастырудағы мұғалімнің әрекеті, білім, дағды,
іскерлікті қалыптастырудағы оқушының әрекеті және оқытудың нәтижесі сияқты
ұғымдарды қамтиды.
Әдістеме ғылымы білім берудің басты бағыттарын іске асыруға мүмкіндік
жасайды. Осыған орай әдістеме ғылымы 4 түрлі міндетті шешеді:
1) неліктен, не үшін оқыту, яғни қазақ тілін мектепте оқытудың
мақсатын, мәні мен маңызын айқындау;
2) нені оқыту, яғни пәннен берілетін білімнің мазмұнын айқындау;
3) қалай нәтижелі оқыту, яғни оқытудың жаңа әдістері мен тәсілдерін
қолдану, педагогикалық технологияны оқу үрдісіне енгізу, озат тәжірибе,
озық ой-тұжырымдарға мән беру;
4) меңгерген білімді қалай тексеру, яғни оқушының білімі мен
іскерлігін бағалау критерийлерін айқындау.
Методика қазақ тілінен берілетін мәліметтерді мектеп оқушыларының
ойына лайықтап оқыту қағидаларын қарастырады. Бұл білім беру заңдылықтары
лексиканың, фонетиканың грамматиканың заңдылықтарымен үндеседі. Негізгі
тілдік фактілер бойынша білім берудің теориясы мен практикасы
қарастырылады.
Мектеп оқушыларына қазақ тілінен берілетін тілдік фактілердің өзіндік
белгілері (жасалу жолдары) лексикалық, фонетикалық, грамматикалық
белгілері, анықтамалары әрбір свныптың ерекшелігіне, олардың ой-өрісі
білім дәрежесіне лайықталады. Қазақ тілін оқыту методикасы педагогикаға
тікелей байланысты. Педагогика жалпы методика теориясының мәселелерін
зерттейді. Ал методика әрбір жеке пәнді оқытудың теориясы мен практикасын
қарастырады.
Қазақ тілін оқыту методикасы логикаға да тікелей қатысты. Логика
ғылыми дәл ойлау, дұрыс пікірлеу заңдылықтарын үйретеді. Сөйлемнің дұрыс
құрылуын ойластырады. Түрлі тілдік фактілердің дәл болуын қарастырады,
мұғалім мен оқушы сөзінің анық болуын қамтамасыз етеді. Мектеп оқулығындағы
әр тақырыптың өзіндік белгілерінің және анықтама, ережелерінің дәл болуын
ойластырады.
Мектеп оқушыларына қазақ тілінен берілетін білім көлемі тілдік
материалдардың жіктелуімен ұштасады. Бұл өзінің тегіне қарай екі топқа
бөлінеді: а) теориялық тілдік материалдар; ә) дидактикалық тілдік
материалдар.
Мектепте өтілетін тілдік материалдар өзінің негізгі құрылысына қарай
фонетикалық, лексикалық, грамматикалық, орфографиялық, орфоэпиялық,
пунктуациялық және стилистикалық болып жіктеледі. Теориялық тілдік
материалдар қағидалар жүйесін қарастырады. Ал теория “қағидалар жүйесі”
дегенді білдіреді. Осы қағидалар жүйесіне мынадай теориялық мәселелер
кіреді: 1) тақырып анықтығы мен термин дәлдігі; 2) тақырыптың басқа тілдік
материалдармен байланысы(пәнаралық байланыс); 3) тақырыптың өзіндік
белгілері мен жасалу жолдары (лекс., фонет., граммат., қасиеттері); 4)
тілдік материалдардың анықтамалары мен ережелері. Мәселен, қазақ тілі
морфологиясынан білім беруде мынадай методикалық талаптарды басшылыққа
алған жөн: 1) сөздің түрлі бөлшектерден құралатынын білдіретін тілдік
фактілер; 2) сөз құрамындағы әр бөлшектің мағынасы мен қызметін білдіретін
тілдік материалдар; 3) сөздің құрамын білдіретін тілдік фактілер; 4)
мағынасына, тұлғасына және жеке қызметіне қарай бөлінетін сөз таптарын
білдіретін тілдік материалдар.
Тілдік материалдардың өзіндік белгілері тақырыптың ішкі құрылымын
анықтайды. Сондықтан тілдік фактілердің өзіндік белгілерін сұрыптап алуда
лексикалық, фонетикалық, грамматикалық тілдік ерекшеліктерге баса назар
аударған жөн. Мәселен, оқушыларға қатаң дауыссыздардан теориялық білім мен
практикалық дағды бергенде оның мынандай ерекшеліктері ескеріледі: қатаң
дауыссыздарды айтқанда дауыс шымылдығының дірілі болмайды, дауыс жаңғырығы
естілмейді, ауа лебі қарқынды болады.
Сонымен қатаң дауыссыздардың басты-басты белгілері бойынша оқушыларға
төмендегі анықтама ұсынылады. Дірілі, жаңғырығы жоқ, қарқыны күшті
дауыссыздар қатаң дауыссыздар деп аталады.
Дидактикалық материалдар практикалық дағдылар құрамын белгілейді.
Дидактикалық материалдарға мәтіндер, сөйлемдер, сөздер, жеке дыбыстар,
фразеологизмдер жатады. Олар тақырыптардың ішкі психологиясына жақын болуы
қажет. Бұлар ой-өріс дағдысын тәрбиелеуде септігін тигізеді. Бір сағаттық (
45 минөт) тақырыпқа 5-тен 20-ға дейін жаттығу түрлерін енгізуге болады.
Қазақ тілі материалдарын меңгертудің процестері тікелей сол
материалдардың психологиясына байланысты қаралады. Тілдік материалдардан
сабақ беруде оқушылардың сезімі мен түсінігін, байқауы мен қабылдауын, ойы
мен қабілетін ескеріп отыру – қазақ тілін меңгертудің белгілі шарттары.
Мектепте өтілетін қазақ тілі материалдарын меңгертудің психикалық
құбылыстары психикалық процеспен, психикалық қалыппен және психикалық
сипатпен ұштасып жатады.
Осы сияқты қазақ тілі материалдарын меңгертудің негізгі процестері
мыналар:
1. Қазақ тілі материалдарын еске түсіру. Қазақ тілі материалдарын
оқушылар ойына қалыптастыруда психикалық әрекет пайда болады. Логикалық
ойлаудың индукциялық және дедукциялық амалдары сигнал жүйелерінің барлығы
адам баласының ойлау сезімдерін оятады. Бұл сезім аралық ми деп аталатын
орталық мидың бір бөлігіне байланысты. Мидың осы бөлігінің клеткалары
қозғалғанда түрлі сезім дүниелері оянады. Осы сезімнің негізінде қазақ тілі
тақырыптарын оқушылар ойында қалыптастырудың дағдылары пайда болады.
Өтілетін материалдың тақырыбын тақтаға жазу, көрнекі құралды ілу, түрлі
дидактикалық материалдарды пайдалану және тақырыпты оқушыларға хабарлау
процесінде оларда белгілі дәрежеде ұғым, түсінік сәулеленеді.
2. Қазақ тілі материалдарын түсіндіру. Дидактикалық құралдарға сүйене
отырып, жаңа материалдың өзіндік белгілерін, жасалу жолдарын, бір-бірінен
айырмашылығын, анықтамасы мен ережелерін қалыптастыру жүйесінде жартылай
түсінік пайда болады. Жаңа құбылысты таныту арқылы оқушылардың дыбыс
жүйесінен ой-өрісі, білім аясы және жалпы білімдік дәрежесі кеңейеді.
Сондай-ақ оқушыларға жаңа материалдың өзіндік белгілерін қалыптастыруда
оларда мына сияқты түсінік пайда болады:
1) өтіліп отырған материалдың тақырыбын аңғарады; 2) өткен материал
мен жаңа материалдың байланысын табады; 3) жаңа тақырыптың жасалу жолдарын
меңгереді; 4) тақырыптың анықтамасы мен ережесін игереді;
5) өтіліп отырған тақырыптың терминін түсінеді; 6) түсініксіз
құбылыстарды меңгереді.
3. Қазақ тілі материалдарын дағдыландыру. Бұл процесте қазақ тілі
материалдарының өзіндік белгілерін түгел қамтитындай дағды түрлері іске
асырылады. Мұндай жұмыс процесі негізінде оқушыларға толық түсінік
қалыптасады. Қазақ тілі тақырыптарын дағдыландыру, пысықтау, қайталау
сияқты жұмыс процестерін өз ішіне қамтиды. Оқушылардың дағдысын
қалыптастыруда жұмыстың мынадай түрлері орындалады: 1) мұғалімнің
дайындаған карточкалары іске асырылады; 2) оқулықтағы жаттығулардың
шарттары орындалады; 3) схемалар мен мен кестелер жасалады; 4) ауызша
мысалдар келтіріледі; 5) ауызша сөйлемдер құрастырылады; 6) мәтінге лайықты
шағын шығармалар жазылады; 7) картина мен сурет бойынша сөйлемдер
құрастырылады; 8) орфографиялық сөздіктер бойынша жұмыс жүргізіледі; 9)
жергілікті материалдар пайдаланылады.
Жаттығу жұмыстары арқылы оқушылардың мына сияқты дағдылары жетіледі:
1) алған білімі еске түсіріледі; 2) теориядан алған білімі бекітіледі; 3)
көру қабілеті нығаяды; 4) есту қабілеті артады; 5) қабылдау мүмкіндіктері
молаяды; 6) байымдау қабілеті артады; 7) сенімділік қабілеті күшейеді; 8)
байқау қабілеті дамиды.
Мектеп оқушыларына қазақ тілінен теориялық білім мен практикалық дағды
беруде білім беру әдістері жиі қолданылады. Сондықтан білім беру әдістері
теориялық методиканың негізгі мәселелері болып саналады. Әдіс (метод) грек
тілінен енген сөз. Оның бастапқы ұғымы “зерттеу” деген мағынаны аңғартқан.
Бертін келе алғашқы мағынасын кеңейтіп, “белгілі бір пәнді оқытудың әдісі”
дегенді білідіреді. Білім беру әдістері қазақ тілінің теориялық
материалдарын психикалық функциялар негізінде меңгертіп, оны оқушылар
ойында қалыптастыруды және практикада шебер қолдана білуді үйрететін
тәсілдер құрамы болып табылады.
Білім беру әдістеріне педагогика теориясында төмендегідей анықтама
берілген: “... Білім беру әдістері оқушылардың білім мен білігін, олардың
практикалық дағдысын қалыптастыру жолындағы мұғалімнің жүргізетін
жұмыстарының тәсілі және оқушылар жүргізетін жұмыстың мұғалімнің
басшылығымен орындалатын тәсілі”. Ана тілін ұғыну заңдылықтары тіл
табиғатының өзінен және оны ұғыну психологиясынан келіп шығады. Бұған білім
беру жолдары мен құралдары да жағдай жасайды (Ә.Исабаев).
Бастауыш кластарда қазақ тілін (грамматика мен емлені) оқытудың
негізті әдістері мыналар: мұғалімнің сөзі, әңгіме және оқушылардың
өздігінен істейтін жұмыстары.
1.Мұғалімнің сөзі. Мұғалім сөзі хабарлау, баяндау, түсіндіру және
сұрақ-жауап әдістері арқылы іске асады.
2.Әңгіме әдісі. Бұл кейде сұрақ-жауап әдісі деп те аталады. Әңгіме
әдісінің күрделі түрі- эвристикалық әдіс. Бұл әдіс бойынша сыныпқа терең
ойлауды қажет ететін тапсырмалар беріледі де, олардың жауабын оқушылар өз
беттерінше табуға тырысады.
3. Оқушылардың өздігінен істейтін жұмыстары. Өздігінен жұмыс істеудің
негізгі мақсаты- білім негіздерін сапалы меңгеру, икемділікті жетілдіру,
тұрақты машықтарды қалыптастыру. Оқушылардың өздігінен істейтін жұмысы,
негізінен мына төмендегілерден құралады:
1.Фонетикалық және грамматикалық анықтамаларды меңгеруге арналған
жұмыс.
2. Оқулықтағы жаттығуларды өздігінен орындауға байланысты жүргізілтін
жұмыстар
3. Байланыстырып жазуды (сөйлеуді) жетілдіруге байланысты жүргізілетін
өзіндік жұмыс (Ш.Әуелбаев).
Білім беру жолдары мен құралдарына 1) мақсатты түрде іріктеліп
алынған тілдік материал; 2) оқу жұмысын ұйымдастыру; 3) оны үйрету
әдістері жатады”(С.Рахметова).
Қазақ тілі пәні мектепте қоғамның қажетіне лингвистика, педагогика,
балалар психологиясы, оқыту әдістемесі ғылымдарының даму деңгейлеріне қарай
екі түрлі мақсат қояды: танымдық және практикалық мақсат. Танымдық мақсат-
тілдің негізі, жүйесі, құрылымы, заңдылықтары туралы білім беру, ғылыми-
лингвистикалық көзқарасын қалыптастыру және тіл арқылы эстетикалық тәрбие
беру. Қазақ тілінің практикалық мақсаты- орфографиялық, пунктуациялық
дағды мен іскерлікті қалыптастыру, әдеби тілдің нормаларымен таныстыру, өз
ойын жүйелі де дұрыс жеткізе білуге тәрбиелеу.
Әдістің теориялық мақсаты білім берудің мақсатына негізделеді де, әр
түрлі жұмыс жүйесі арқылы жүзеге асады. Осы процесте мынадай ойлау
дағдылары қалыптасады: тілдік материалдарды талдау; талданған обьектілерді
түсіндіру; обьектінің өзіндік белгілерін санап көрсету; тақырыпты оқыту;
оқыту үстінде қатесін түзету; тақырыптың анықтамасы мен ережесін айту;
бірнеше мысалдарды оқушылардың өздеріне таптырып талдату.
Қазақ тілінен білім беру әдістерін жіктеуде төмендегі методикалық
мәселелер өлшем етіп алынады: 1. Қазақ тілінен білім беру әдістері білім
алу көздеріне қарай жіктеледі. 2. Қазақ тілінен білім беру әдістері белгілі
методист ғалымдардың айтқан методикалық пікірлеріне байланысты жіктеледі.
Сөйтіп қазақ тілінен білім беру әдістерін оқушылардың білім алу
көздеріне негіздей отырып, оларды төмендегіше жіктеуге болады:
а) қазақ тілін практикалық жақтан үйрету әдістері. Бұл әдістер
құрамына мыналар кіреді: тілді әдебиет материалымен байланыстырып өту
әдісі, түсініксіз сөздерді үйрету әдісі, диалогтық және монологтық сөйлеуді
үйрету әдісі; ауызша түсіндіру әдісі; ауызша мазмұндау әдісі және мәнерлеп
оқу әдісі;
ә)қазақ тілін теориялық жақтан үйрету әдістері. Бұған мына әдістер
кіреді: әңгіме әдісі, хабарлау әдісі, түсіндіру әдісі, тәжірибе әдісі және
кітапты пайдалану әдісі;
б) қазақ тілін теориялық-практикалық жақтан үйрету әдістері. Олар
мыналар: дайын материалды талдау әдісі, фонетикалық талдау
әдісі,морфологиялық талдау әдісі, синтаксистік талдау әдісі, тілдік
материалдың түрін өзгерту әдісі, тілдік тапсырмалары бар мазмұндау әдісі,
қазақ тілі бойынша сөйлем құрату әдісі, тілдік тапсырмалары бар шығарма
жаздыру әдісі, орфографиялық талдау әдісі, көшіріп жазу әдісі және диктант
жазу әдістері.
Қазақ тілін практикалық жақтан үйрету әдістері сабақ жүргізу кезінде
іске асырылады. Бұл арқылы оқушылар сөздің мағыналық қасиетін, табиғатын,
сөздік қоры мен грамматикалық құрылысын сезеді, ауызекі тілдің байлығы мен
әдеби тілдің өзіндік белгілерін үйренеді.
Қазақ тілін практикалық жақтан үйренуде түсініксіз сөздерді түсіндіру
тәсілдері үлкен қызмет атқарады. Түсініксіз сөздерді жүйесіне қарай екі
топқа бөлуге болады: 1) әдебиет материалдарына байланысты және 2) тіл
материалдарына байланысты түсініксіз сөздер.
Қазақ тілін теориялық жақтан үйрету әдістері тілдік материалдардың
теориялық негіздері мен заңдарын, анықтамалары мен ережелерін меңгертумен
бірге, оларды практика қажетіне жаратуға бағыт сілтейді.
1. Әңгіме әдісі. Қазақ тілінен теориялық білім мен практикалық дағды
беруде, мұғалім мен оқушының қарым-қатынасын анықтайтын, бірде мұғалімнің
өзі түсіндіріп, бірде оқушының өзін іздендіретін әдістің бірі - әңгіме
әдісі. Бұл теориялық материалдарды практикалық жұмыстармен ұштастыру
негізінде жүзеге асырылады.
2. Хабарлау әдісі. Бұл әдіс қазақ тілінен теориялық білім беру мен
практикалық дағды беруде, тілдік материалдың жалпы заңдылығын, өзіндік
белгілерін нақты мысалдар арқылы хабарлайды. Тілдік фактілердің жалпы
қасиеттерін хабарлай отырып, оның жасалу жолдарына көздерін жеткізеді.
Хабарлау әдісі оқушылардың өздерін ойландырып, алғашқы айтылған
пікірінен жалпы ой қорытындысын шығаруға бағыттайды. Қазақ тіліне орай
берілген анықтама, ережелерге және оның өзіндік белгілеріне байланысты
жүргізілген практикалық дағдыларға оқушылардың өздері қатысқанда,
біріншіден, хабарлап отырған тақырыпты саналы түрде түсінеді, екіншіден,
оны тұрақты, толық меңгереді, үшіншіден, практикалық жұмыс қажетіне жұмсай
білетін болады.
3. Түсіндіру әдісі. Білім мен дағдыларды меңгертуде бұл әдістің
рөлі үлкен: оқушыларға жаңа материалды меңгерту, түсініксіз құбылысты
ұғындыру кезінде берілген сұрақтарға жауап беріліп, оқулықтағы материалдар
кеңейтіліп айтылады. Түсіндіру әдісі, негізінен, белгілі бір құбылысты кең
бағдарлап, дәл танытуға байланысты алынған. Түсіндіру әдісі білім беру және
білім алу мақсатына қарай, негізінен екі түрге бөлінеді: біріншісі-
мұғалімнің түсіндіруі, екіншісі- оқушының түсіндіруі.
4. Тәжірибе әдісі. Бұл әдіс қазақ тілін оқытуда жиі кездеседі. Ол
қазақ тілі материалдары негізінде орындалады. Сондықтан дыбыс
заңдылықтарының жасалу жолдарын түсіндіруде мына сияқты көрсету
аппараттарына назар аударылады: 1) дыбыстың жасалуын дыбыстау мүшелерінің
қызметі арқылы көрсету; 2) дыбыстардың өзіндік белгілерін көрнекілік
бойынша дәлелдеу; 3) дыбыстардың өзіндік ерекшеліктерін эксперименттік
фонетиканың материалдары негізінде тәжірибелеу.
5. Кітапты пайдалану әдісі. Оқушыларға берілетін теориялық білім
оқулық пен оқу құралдары бойынша жеткізіледі. Бұл құралдар әрбір сыныпқа
арналған оқу бағдарламаларына негізделіп жасалады. Мұғалім қазақ тіліне
арналған материалдардың ерекшеліктерімен бірге оларға байланысты берілетін
анықтамалар мен ережелерді оқытып, түрлі жаттығу жұмыстарын оқулық пен
көмекші құралдар негізінде іске асырады.
Қазақ тілін теориялық - практикалық жақтан үйрету әдістері
Қазақ тілін теориялық- практикалық жақтан үйрету әдістері дыбыс
заңдылықтарының өзіндік белгілерін практикалық дағдылар арқылы меңгертуде
үлкен қызмет атқарады. Дыбыс пен әріптің, буын мен сөздің, сөз бен
сөйлемнің ара қатынасын мысалдармен дәлелдеуде бұл әдістің пайдасы мол.
Жаттығу жұмыстары қазақ тілі материалдарына орай берілген теориялық білімді
бекітуде дұрыс жазу емлесі мен дұрыс сөйлеу нормасын қалыптастыруда және
оқушылардың тілін ұстарту, сөйлеу тілін дамыту дағдыларын жүзеге асыруда
аса зор септігін тигізеді. Бұл әдіс қазақ тілі материалдарының бір- бірінен
айырмашылығы, бірімен бірінің байланысын, жасалу жолдарын, өзіндік ішкі
белгілерін, анықтамасы мен ережелерін қайталап, пысықтап бекіту үшін де
қолданылады.
Белгілі бір тілдік материалдардың ішкі құрамын (заңдылығын) танытатын
білім берудің құралдарын талдау әдісі деп атайды. Анализ – грек тілінен
алынған термин сөз, қазақша ыдырату деген мағынаны береді. Тілдегі бір
материалдың бөлшектерін ажырата білу, бір тақырыптың өзіне тән белгілерін
саралап көрсету, тақырыптың әр түрлі ерекшеліктерін қамтыған сұрақтарға
жауап беру, мәтіннен белгілі бір тұлғаларды, формаларды теріп жазу, тілдік
(грамматикалық) заңдылықтарды әр жақты алып дәлелдеу немесе дыбысты буынға,
буынды сөз бөлшектеріне, сөз бөлшектерін сөзге, сөзді сөз тіркестеріне, сөз
тіркестерін сөйлем түрлеріне ажырату- анализ талдау жүйесіне жатады.
Талдауға қарама-қарсы жасалатын құбылыс- жинақтау. Талдау-жинақтау, яғни
анализ-синтез бір-бірімен тығыз байланысты, екеуін бір-бірінен бөліп тануға
болмайды.
Синтез – грек тілінен алынған термин сөз, қазақша біріктіру деген
мағынаны аңғартады. Мұның дәл қазақша баламасы жинақтау деген ұғымды
білдіреді. Бұл термин (синтез) методикада белгілі бір тілдік материалдардың
бөлшектерін қосу, құрастыру, біріктіру немесе жеке бөлшектерден бүтін жасау
деген мағынада жұмсалады. Талдау мен жинақтау логикалық ойлаудың тәсілдері
арқылы жүзеге асырылады.
Индукция- латын тілінен алынған термин сөз. Қазақша даралық дегенді
аңғартады. Индукция- жеке, дара бөлшектерден немесе жеке пікірлерден
жалпылай ой қорытындысын шығарудың тәсілі, амалы дарадан жалпыға қарай
көшудің түрі. Индукциялық тәсілмен мұғалім тілдік материалдарды дара
фактілер мен дара ұғымдар арқылы дәлелдеп, содан жалпы ұғымды, жалпы
фактіні түсіндіреді.
Дедукция – латын тілінен алынған термин сөз. Қазақша жалпылық деген
мағынаны білдіреді. Бұл жалпыдан дараға қарай ой қорытындысын шығару деген
сөз. Индукциялық және дедукциялық ой қорытындысын талдау- байымдау әдісі
қамтиды. Байымдау-талдауда тілдік материалдардың өзіндік белгілері әңгіме,
хабарлау тәсілдері арқылы жеткізіледі.
1. Түсіндірмелі талдаулар: 1) лексикалық талдау әдісі; 2) фонетикалық
талдау әдісі ; 3) морфологиялық талдау әдісі; 4) синтаксистік талдау әдісі.
2. Анықтауыштық талдаулар: 1) орфографиялық талдау әдісі; 2)
пунктуациялық талдау әдісі; 3) орфоэпиялық талдау әдісі; 4) стилистикалық
талдау әдісі.
3. Талдаудың түрлері: а) қазақ тілі бойынша талдау. Бұған тіл
дыбыстары, дыбыс пен әріп, дауысты мен дауыссыздар: дауысты дыбыстардың
ерін қатысына қарай бөлінуі, тілдің қалпына қарай бөлінуі, үнді, ұяң, қатаң
дауыссыздар тобы енеді; ә) үндестік заңы бойынша талдау. Бұған буын жігі,
екпін, буын үндестігі, дыбыс үндестігі: түбір мен қосымша аралығындағы
ықпал, біріккен сөз сыңарларының аралығындағы ілгерінді ықпал, сөз
тіркестерінің аралығындағы ілгерінді ықпал: түбір мен қосымша аралығындағы
кейінді ықпал, біріккен сөз сыңарларының аралығындағы кейінді ықпал, сөз
тіркестерінің аралығындағы кейінді ықпал тақырыптары кіреді. Қазақ тілі
бойынша талдау көлеміне қарай екі түрге бөлінеді: а) Толық немесе жалпы
талдау; ә) Жеке түрдегі немесе тақырыптық талдау.
Қазақ тілі бойынша талдауды орындалу тәсіліне қарай ауызша да жазбаша
да жүргізеді.
4. Қазақ тілі бойынша талдаудың тәсілдері. Қазақ тілін оқытуда
оқушылардың құштарлығын арттырып, өздігінен жұмыс істеу дағдысын дамытып,
сынып оқушыларын қазақ тілі бойынша талдауға белсенді қатыстыратын амалдың
бірі- карточкалы дәптер бойынша жұмыс істеу.
5. Қазақ тілі бойынша дайын материалды талдау әдісі. Бұл әдіс белгілі
бір тақырыпқа таңдалған дидактикалық материалдарды талдау негізінде жүзеге
асырылады. Мұндай жаттығулардың мәтіндері оқулықтан, жаттығулар жинағынан
және көркем әдебиеттерден алынады.
Дайын материалды талдау түсіндірмелі жаттығулар бойынша өткізіледі.
Орындау тәсіліне қарай түсіндірмелі талдау екіге бөлінеді: ауызша және
жазбаша талдау.
Қазақ тілі бойынша дайын материалды талдау тәсілдерінің тағы бір түрі
– схемалар мен кестелер бойынша талдау.
6. Фонетикалық талдау әдісі. Бұл әдіс қазақ тілінен білім мен дағды
беруде жиі қолданылады.
Фонетикалық талдау мзмұнына қарай екіге бөлінеді. 1. Дыбыстар жүйесі
бойынша талдау. Бұған мына тақырыптар кіреді: тіл дыбыстарының жасалуы,
дыбыс пен әріп, дауысты дыбыстардың еріннің қатысына қарай бөлінуі, иектің
қызметіне қарай ажыратылуы, тілдің қалпына қарай жіктелуі, үнді, ұяң, қатаң
дауыссыздар. 2. Үндестік заңы бойынша талдау. Оған мыналар кіреді: буын
жігі, екпін, буын үндестігі, дыбыс үндестігі, ілгерінді және кейінді ықпал
түрлері.
7. Морфологиялық талдау әдісі. Морфологиялық талдау ішкі мазмұнына
қарай екіге жіктеледі: 1. Сөз құрамдары бойынша талдау. Бұл талдауға мына
тақырыптар енеді: түбір сөз, қосымшалы сөз, қосымша, жұрнақ, жалғау, туынды
сөз, түбірлес сөз, жалаң сөз, күрделі сөз, біріккен сөз, қос сөз, қысқарған
сөз; 2. Сөз таптары бойынша талдау. Бұл талдауды жүргізгенде мына
тақырыптар қамтылуы тиіс: зат есім, оның тұлғалық және мағыналық түрлері
т.с.с.
8. Синтаксистік талдау әдісі. Синтаксистік талдау жаңа материалды
түсіндіру кезінде, біріккен сабақ тұсында, бекіту, қайталау процесінде және
тексеру сабақтарында жүргізіледі. Ол өзінің мазмұнына қарай екіге бөлінеді:
1. Жай сөйлем бойынша талдау. 2. Құрмалас сөйлем бойынша талдау
(Ә.Исабаев).
Қазақ тілінің дамуы, ғылыми негізінің қалыптасуы көптеген ғалым-
әдіскерлердің есімімен, қалдырған мұраларымен тығыз байланысты. Атап
айтқанда, Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, С.Жиенбаев, Қ.Басымов, Қ.Жұбанов,
Ғ.Бегалиев, Ш.Сарыбаев, Д.Әлімжанов, Ы.Маманов, И.Ұйықбаев, Ә.Хасенов,
Х.Арғынов, А.Исабаев, А.Әбілқаев, Ш.Әуелбаев,
Б.Кәтенбаева, Б.Құлмағамбетова, С.Рахметова, О.Байқуатова, М.Жұбанова,
Г.Уәйісова, З.Бейсенбаева т.б.
Тақырып 2. Сауат ашу және тіл дамыту әдістемесі
Сауат ашудың мақсаты- оқушыларды дұрыс оқи, дұрыс жаза білуге үйрету
және оқу мен жазуға үйрете отырып, тілін, ойын дамыту.
Сауат ашу жұмысының басты шарты - әріпті таныту. Алайда сауат ашу
жұмысы бірден әріп танытудан басталмайды. Өйткені әріптер тілдегі
дыбыстардың шартты белгілері ғана. Ал тіліміздегі дыбыстардың әрқайсысы
жеке күйінде кездеспейді, олар сөз ішінде бір-бірімен тіркесіп келеді.
Осыдан барып, тіл дыбыстарын білдіру үшін сөйлеуді сөйлемдерге, сөйлемді
сөздерге, сөздерді буындарға, буындарды дыбыстарға талдау қажеттігі туады.
Сауат ашу әдістері. Сауат ашу тарихында әр түрлі тәсілдер қолданылған.
Олардың негізгілері мыналар: 1) әріп теріп оқыту әдісі; 2) буынға бөліп
оқыту әдісі; 3) сөзді оқыту әдісі; 4) дыбысты талдай оқыту әдісі; 5)
дыбыстық жинақтау әдісі; 6) дыбыстық талдау- жинақтау әдісі. Дыбыстық
талдау-жинақтау әдісінің негізін қалаған- орыстың ұлы педагогі
К.Д.Ушинский. Бұл әдіс- сауат ашу жұмысының негізгі мақсатын көздей
жасалған және қазіргі мектеп тәжірибесіне Ы.Алтынсарин ашқан мектептер
арқылы жеткен.
Дыбыстық талдау-жинақтау әдісі. Бұл әдістің негізі талдаудан және
жинақтаудан тұрады. Талдау мен жинақтау әдістерін жеке сөз етуге
болғанымен, сауат ашу жұмысында екеуі де қолданылады, бірін-бірі ауыстырып,
бірін-бірі толықтырып отырады. Көбіне алдымен талдау, содан кейін жинақтау
әдісі қолданылады. Бірақ “Әліппе”кезеңіне байланысты жинақтау әдісі бұрын,
талдау әдісі аралығында ғана қолданылуы мүмкін.
Талдау әдісі. Сауат ашу кезеңінде оқушыларға жеке дыбыстар
таныстырылады да, әріптер сол әріптің шартты белгісі ретінде дыбыстан кейін
көрсетіледі. Дыбыстармен таныстыру үшін әуелі оларды сөз ішінен бөліп, жеке
дыбыстау қажет. Әрбір сөздің өзіндік буындық және дыбыстық ерекшелігіне
байланысты талдау жолы да түрліше болады. Мысалы, дауысты дыбыстарды бір
буынды сөздерден созып айту арқылы оңай бөліп алуға болады. т.с.с.
Жинақтау әдісі. Қазақ тілінде оқушылар екі әріпті танығаннан кейін-ақ,
білімдерін тәжірибе жүзінде бекіту мүмкіндігі туады. Яғни екі әріптің
өзінен-ақ сөз құрай алады. Бұл арада талдау процесі жинақтау процесіне
ауысады. Мұнда бұрын жеке дыбыстап оқып, үйренген әріптерден сөз құрап, ол
сөзді тұтас, әріптерін бір-бірінен үзбей оқу үшін арнаулы машықтану қажет.
Сауат ашу кезеңдері. Дайындық кезең.
Дайындық кезеңде оқушыларға ертегі, әңгіме оқып беріп, өлең жаттатып, сурет
салғызып, білуге құмарлығын арттыруға, қағаз, қалам ұстауға үйретіледі.
“Әліппе” суреттерін пайдалана отырып, сөйлем, сөйлемнен әңгіме құратуға
және сөздерге дыбыстық талдау жасауға машықтандыру керек.
Сауат ашудың бірінші кезеңі. Бұл кезеңде дауысты дыбыстардың жуан,
жіңішке болып бөлінуі, ашық естілетіні; дауыссыз дыбыстардың ұяң,
созылыңқы, кейбір шұғыл түрлері таныстырылады. Буындардан екі дыбысты
тұйық, ашық, үш дыбысты бітеу буындар оқылады. Екі үш, төрт әріптен
құралған сөздер, екі сөзден құралған сөйлем оқылады.
Сауат ашудың екінші кезеңі. Екінші кезеңде оқушылар қысаң дауысты
дыбыспен танысады, оның жазылу таңбасын үйренеді. Бұрынғы сабақтарда өткен
буын түрлерін қайталайды және негізінен, ашық буынды сөздерге көшеді.
Сауат ашудың үшінші кезеңі. Бұл кезеңде оқушылар жіңішке дауысты
дыбыстарды және сөз ішінде кездесетін к-г тәрізді дауыссыз дыбыстарды сөз
ішінен ажыратып, оның әріп таңбасын жазып үйренеді. Бұл кезеңде буын
түрлері күрделеніп, буын саны да көбейе түседі.
Сауат ашудың төртінші кезеңі. Бұл кезеңде тілімізге орыс алфавитінен
енген дыбыстар мен олардың әріп таңбаларын жазып үйренеді.
Әліппеден кейінгі кезең. Бұл кезеңде оқушылардың оқу мен жазу
машықтары жетіле түседі. “Әліппе”соңында берілген материалдардың білімдік,
тәрбиелік жағына мән беріледі (М.Жұбанова).
Сауат ашу методикасының ғылыми негіздері
Тілдің орфографиясы мен орфоэпиясына қатысты алуан түрлі мәселелерді
оқып меңгеру- ең алдымен тілдің дыбыстық жүйесін, ондағы жеке дыбыстардың
табиғаты мен фонетикалық заңдарын жете білуді қажет етеді.
Тіліміздегі дыбыстар өкпедегі ауаның сөйлеу аппараты (өкпе, көмей,
дауыс шымылдығы, тамақ қуысы, ауыз, мұрын қуысы, тіл, таңдай, тіс, ерін)
арқылы шығуынан жасалады.
Дыбыстарды айтуда әсіресе дауыс шымылдығы мен тіл айрықша қызмет
атқарады: дауыс шымылдығының керіліп тұруынан діріл пайда болады да, үн
шығады; ал тілдің бірде көтеріліп, бірде төмен түсуінен, сондай-ақ оның
артқы шені мен орта шенінің немесе ұшының қимылынанәр түрлі дыбыстар
жасалады.
Тіл дыбыстарының артикуляциясына айрықша қатысы бар дыбыстау
мүшелерінің бірі – ерін.
Қазақ тілінде 38 дыбыс бар. Олар дауысты, дауыссыз болып екіге
бөлінеді. Бұлайша бөлу дыбыстардың буын құрау қызметіне негізделеді. Қазақ
тілінде 13 дауысты дыбыс буын құрайды да, 25 дауыссыз дыбыс буын құрай
алмайды.
Сауат ашу кезінде балалар сөздің дыбыс, буын құрамын меңгереді,
сөйлеммен танысады. Буындардан қалайша сөз құрауға болатынын біледі, жаңа
сөздер үйреніп,сөздік қорларын байытады, практикалық түрде қазақ тілінің
нормасына сай сөйлем құрастырып, өз ойларын айтып беруге дағдылана
бастайды.
Сауат ашу барысындағы оқу мен жазу процесінің психофизиологиялық
ерекшеліктері
Адамның психикасы ақыл, сезім және ерік қызметтерінің түрліше
формаларынан көрінетіндіктен, оны психофизиологиялық процесс деп атайды.
Адамның нерв жүйесі өзін қоршаған ортамен үздіксіз байланыс процесінде
дамиды. Оқыту мен тәрбиеде мұғалімнің міндеті – баланың саналы қызметінің
формалары мен даму заңдылықтарын білу және сол процеске, белгілі бағытта
мақсат көздеп, әсер ету.
Сонымен психикалық даму дегеніміз, жалпы алғанда адамның
қалыптасуындағы сапалық және сандық өзгерістер, ал жекелеп алғанда,
анатомиялық-физиологиялық есею, нерв жүйесінің жетілуі, білімінің артуы,
сезім мен моральдық ұғымдардың пайда болуы, психикалық процестердің қайта
құрылуы, дүниеге көзқарастың қалыптасуы, белсенділік пен өзінше әрекет
етудің көрінісі, белгілі бір мінез-құлыққа дағдылану.
Мектепке алғаш келген, бала ежелеп оқиды, оның көру аумағында бір ғана
әріп тұрады, көбінесе қайта-қайта бұрын оқыған әрпіне көз жүгіртіп отырады,
әр әріпке жекелеп көз тоқтатады, “оқу аумағы” тар болады.
Сауат ашу кезінде бала бар зейінін жеке әріптерді, буындарды қосып
оқуға жұмсайды да, сөздердің арасындағы байланыстарға зер салмайды. Осыған
орай, олардың түсініп оқудан гөрі механикалық оқуы басым болады.
Сауат ашу барысында баланың жазу процесінде де, айтарлықтай ерекшелік
тер кездеседі. Алғашқы кезде бала ежіктеп оқыған сияқты, әр әріпті таңбалау
барысында оның дыбысын дауыстап айтып отырады.
Оқу-жазу процестерін талдаудан шығатын негізгі қорытынды: 1) Оқушы
оқуға, жазуға үйрену барысында меңгеруге тиісті ең басты процестер: сөзді
буынға, буынды дыбысқа ажырату және керісінше, дыбыстардан буын, буыннан
сөз құрастыру.
Сауат ашу кезеңінде оқушылардың үйренетін шеберліктері мен
дағдыларының шеңбері
Сауат ашу кезеңінде балалардың бойында мынадай шеберлік қалыптасуға
тиіс: 1) дыбыстарды орын-орнына қойып сөз құрастыру; 2) кеспе әліппе
әріптерінен сөзқұрау және жазу; 3) сөздердегі жуандық белгі (ъ) және
жіңішкелік белгілердің (ь) айырмашылығын ұғу; 4) қандай да болмасын
тіркесіп келген дыбыстардан құралған сөздерді оқи алу; 5) әліппедегі
текстерді екінші рет оқығанда тыныс белгілерін сақтап оқи алу; 6) қарапайым
тестерді мұғалімнің сұрағы бойынша айтып беру; 7) қысқа өлеңдерді жатқа
айта алу; 8) заттар туралы елеске сүйене отырып, қарапайым логикалық
жаттығуларды орындай алу;
Сауат ашу кезеңінде балаларда мынадай дағдылар қалыптасады:
1) сөзді буындап және тұтас сөздерді дұрыс оқу; 2) көлемі шағын текстерді
саналы, түсініп оқу; 3) айтылуы мен жазылуы бірдей, кейбір сөздерді жазу;
4) жазған сөздерін тексеріп отыру; 5) әріптерді бір-бірімен жалғап жазу.
Сауат ашу әдісі туралы ұғым
Сауат ашу кезінде талдау мен жинақтау бір-бірімен тығыз бірлікте,
байланыста жүргізіледі: балалар талдау арқылы сөздің қандай буындардан,
дыбыстардан тұратынын ажыратса, іле-шала жүргізілетін жинақтау арқылы
дыбыстардан буын құрап, буындардан сөз құрап үйренеді. Сөйтіп, дыбыстарды
жеке-жеке оқымай, бір-бірімен қосып буын етіп, сөз етіп оқитын болады.
Талдау-жинақтауға жаттыққан кезде, мына жағдайларға сүйену керек:
1. Кез-келген дыбысты сөз ішінен бөліп айтуға болады (дауыссыздарды да
даралап айтудан қашпау керек).
2. Мұнда сөз құрамындағы үйретілуге тиісті дыбысы бар ұғым анық естіліп,
ал дыбыстың өзі ерекшеліңкіреп созылып айтылғаны дұрыс (мысалы р
дыбысы).
3. Дыбыстың артикуляциясын байқату, яғни балаларды сөз құрамындағы
үйретілуге тиісті дыбыстың айтылу процесімен таныстыру.
4. Сөздің аяғындағы немесе басындағы дыбысты түсіріп айтып, балаларға
тапқызу.
5. Айтылуына қарай дыбыстарды, жазылуына қарай әріптерді салыстыру.
Мысалы, қол-көл, от-өт сияқты сөздер арқылы “о” дыбысы мен “ө” дыбысы
айтылуындағы айырмашылық аңғартылады.
6. Үйретіліп отырған дыбыстың сөздің басында, ортасында, аяғында келетіні
де сөздерді талдау және жинақтау барысында ұғындырылады.
7. Буынды немесе сөзді есте сақтау арқылы оқу. Бұған мысалы қала сөзін
алайық... Оқушылар кеспе әліппеден құрастырған сөзді бірден оқып
береді.
8. Дыбыс алмастырып оқу. Мысалы, балалар талдау-жинақтау арқылы “қара”
сөзін құрастырып, оқыды делік. Енді бірінші буындағы “а” әрпінің
орнына мұғалім “о” әрпін қояды, “қора” деп оқиды.
Сауат ашу кезеңіндегі жұмыстар
Сауат ашу кезеңі негізінен үшке бөлінеді: 1) әліппеге дейінгі
дайындық кезеңі; 2) әліппе кезеңі; 3) әліппеден кейінгі кезең.
Дайындық кезеңінде оқуға, жазуға әзірлік жасалады. Бұл кезеңде
мынадай жұмыстарға баса көңіл аударылады:
1. Балалардың сөздік қорын анықтау.
2. Балаларға ауызша қысқа-қысқа сөйлемдер құратып, өз ойларын айтып
беруге дағдыландыра бастау.
3. Балалардың тіліне, сөйлеу мәнеріне көңіл аудару.
4. Мұғалімнің және жолдастарының сөзін тыңдай білуге дағдыландыра
бастау.
5. Сөйлем, сөз, буын, дыбыс туралы ауызша түсінік беріп, сөйлемді сөзге,
сөзді буынға, буынды дыбысқа жіктеуге дайындық.
6. Жазуға дайындық жұмыстары жасалады: партаға дұрыс отыру, қарындаш,
қаламды дұрыс ұстау, дәптерді партаға дұрыс қою, т.с.с. дәптердің
сызығымен таныстырылады: өздері тік, көлбеу, ирек сызықтар сызып
дағдыланады.
7. Дайындық кезеңінде балалардың зейін, ерік, қиял т.б. ерекшеліктеріне
баса назар аударылады.
Әліппе кезеңі – сауат ашудың басты, негізгі кезеңі. Әліппе кезеңінде
дыбыстар оқушыларға алфавит ретімен үйретілмейді, алғашқы кезде балаға
естілуі, айтылуы ең оңай дауысты және дауыссыз дыбыстар үйретіледі. Әр
дыбыстың тұсындағы суретке байланысты әңгіме өткізіледі.
Бірінші кезеңде жуан дауысты дыбыстар мен созылымды дауыссыздар және
олардың таңбалары таныстырылады. Грамматикадан: сөйлеу, сөйлем, сөз, буын,
дыбыс практикалық жолмен ұғындырылады.
Оқуда да, жазуда да сөзді буынға, буынды дыбысқа бөлу сияқты, талдау-
жинақтау әдісі, с.қ. үдету амалдарымен (ат, ат-а-а- атат.б.) жасалған
сөздер және бір ғана әрпі және дыбысы өзгеше сөздерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz