Қазақ тілін оқыту әдістемесінің даму тарихы жайлы
Қазақ тілін оқыту әдістемесінің даму тарихы.
Жоспары:1.Қазақ тілін оқыту әдістемесінің даму тарихына шолу.
2. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің даму тарихына үлес қосқан
ғалымдар .
3. Оқулықтар және оқу әдістемелік құралдар.
Қазақ тілі әдістемесінің ғылыми негізі Қазан төңкерісіне дейінгі
дәуірден басталды. Қазақстанда педагогика тарихы, сондай - ақ, қазақ тілін
оқыту мәселелері Ы.Алтынсарин есімімен байланысты. Ол ұлы орыс халқы
мәдениетінің демократияшыл идеяларынан сусындады, мектептегі оқу процесінің
ғылыми негізде құрылуын, халықтың жаппай білім алуын, халқымыздың
мәдениетінің ілгері дамуын аңсады.
Мектеп - қазақтарға білім берудің басты құралы, біздің барлық
үмітіміз, қазақ халқының келешегі осы, тек қана осы мектептерде деген
болатын.
Ы.Алтынсарин Қазақ хрестоматиясы және Қазақтарға орыс тілін
үйретудің бастауыш құралы оқулықтарын жазды. Қазақ балаларының ана тілінде
сауатын ашу жұмысын тұңғыш рет дыбыстық әдіс бойынша ұйымдастырды. Ол
оқулыққа жазған алғы сөзінде: 8 бөлімге берілген зат аттарын оқушылар
жаттап алғаннан кейін, әрбір бөлімнің соңында берілген грамматикалық
ережелерге Құралда берілгеннен де молырақ тоқталу қажет және келтірілген
үзінділерге сәйкес оқушыларға жаңа сұрақтар қойып, род (тек), септік т.б.
бойынша сөздердің өзгеруін олар игеріп алғаннан кейін, соған ұқсас
мысалдарды көрсетіп беру керек, - деді, сондай - ақ жаттығу жұмысына,
ауызша және жазбаша ойын дұрыс айтып, жаза білуге, еркін сөйлеуге үлкен мән
берді.
Тіл мамандарының кеңес тұсындағы алғашқы зерттеулері мектепке керекті
оқулықтар мен оқу құралдарын жасаудан басталды. Мысалы, 20-30 жылдарда тіл
мамандары тек алфавит, орфография, пунктуация, ана тілі оқулықтары
(грамматикалық), сөздіктер және басқа құралдар жасаудың айналасында еңбек
етті.
1935 жылға дейін қазақ тілін оқыту әдістемесіне арналған мақалалар
ғана болды. Онан кейін осы жылы Бастауыш мектепте қазақ тілін оқыту әдісі
деген жинақ шықты.
1936 жылы орта мектептің Ү - ҮІІ сыныптарына арналған Сейіл
Жиенбаевтың Грамматика талдауыш, 1938 жылы Үлкендерге хат танытудың
методикасы, 1939 жылы Бастауыш мектепте кітап оқытудың методикасы, 1941
жылы Қазақ тілі методикасы, 1942 жылы Грамматикалық таблицалар, 1944
жылы Жаттығу емле мен тіл дамыту, 1946 жылы Қазақ тілі методикасы
(екінші басылым) деген еңбектер жарық көрді.
Бұл еңбектердің қазақ тілін оқыту әдістемесінде алатын орны ерекше.
Онда қазақ тілі әдістемесінің педагогикалық негіздері, жазу жұмыстары,
талдау үлгілері, грамматиканы оқыту, кітап оқу әдістемесі сияқты
мәселелерге тоқталумен бірге, мұғалім сабақты берудің көрсетіп бергенін
айнытпай орындауға міндетті емес, өз білгенінше түрлі әдіс қолдануға
ерікті. Әдістеме рецепт те емес, әкімшілік нұсқау да емес, тек
педагогикалық кеңес, жол - жоба, - деп әдістеменің көптеген проблемаларына
тоқталды, ол қазірде де мәнін жойған жоқ.
Қазақ тілін, әсіресе, грамматиканы оқыту жөнінде пікір айтқан Қажым
Басымов болды. 1938 жылы Грамматика оқыту жөнінде деген мақаласында оқыту
әдістеріне тоқталды.
1940 жылы Ғали Бегалиевтің Бастауыш мектепте қазақ тілінің
методикасы, онан кейін 1950 жылы Бастауыш мектепте қазақ тілі
методикасының мәселелері деген кітабы жарық көрді.
1956 жылы Шамғали Сарыбаевтың Қазақ тілі методикасының кейбір
мәселелері (1 бөлім, фонетика мен морфология) деген кітабы шықты.
1957 жылы Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің басшылығымен қазақ
тілі мен әдебиетін оқыту мәселелерін жақсартуға арналған республикалық
кеңес өткізілді. Кеңесте қазақ тілі мен әдебиетін жақсарту туралы мәселе
қаралды. Осы жылдан бастап қазақ тілін оқыту әдістемесін зерттеуге ерекше
мән беріліп, Қазақ КСР Оқу министрлігінің Ы.Алтынсарин атындағы
педагогикалық ғылымдар ғылыми - зерттеу институтының қазақ тілі және
әдебиеті бөлімі қазақ тілі әдістемесінің жүйелі курсын жасауға кірісті.
Қазақ тілі оқулықтары мен бағдарламаларын жақсарту жөнінде,
әдістемелік еңбектер жазу, эксперимент жұмыстарын жүргізу, озат
мұғалімдердің тәжірибелерін зерттеу мәселелерін дұрыс жолға қойып, қазақ
тілін оқытуды жақсарту жөнінде көп еңбек сіңірген ғалым (сол кездегі
институт директоры) профессор Ахмеди Ысқақов болды. Мектепте ана тілі мен
әдебиетті оқыту туралы ғылыми - зерттеу жұмысын дұрыс жолға қою
міндеттелді. Озат мұғалімдерді, әдіскерлерді, ғалымдарды қазақ тілін оқыту
мәселесімен айналысуға жұмылдырылды, оларға ғылыми басшылық жасап, жөн
сілтеді. Сондай жұмыстардың нәтижесінде осы жылдың өзінде-ақ қазақ тілін
оқытудың кейбір мәселелері зерттеліп, бірсыпыра еңбектер жарық көрді.
Бұл салада Қазақ КСР-іне еңбегі сіңген мұғалім Иманбек Ұйқыбаев Сейіл
Жиенбаевтан, Шамғали Сарыбаевтан кейінгі қазақ тілі әдістемесін дамытушы,
алғашқы зерттеушілердің бірі ретінде танылды. И. Ұйқыбаевтың 1957 жылы
Орта мектепте қазақ тілін оқыту мәселелері, Қазақ тілінде сөз таптарын
оқытуға көмекші материалдар, ал 1962 жылы Қазақ тілі методикасының
очерктері деген еңбектері басылып шықты. Бұл еңбектерде морфологияны
оқытуға жан - жақты талдау жасады, оны қазір ұстаздар өздерінің іс -
тәжірибесінде кеңінен пайдаланып жүр.
Синтаксисті оқыту да назардан тыс қалмады. Әмеди Хасенов қазақ тілінің
бағдарламалары мен оқулықтарын жетілдіру, жақсарту жөнінде көп еңбек
сіңірді. 1957 жылы Жай сөйлем синтаксисін оқытудың кейбір мәселелері,
Пунктуацияны оқыту жолдары деген әдістемелік еңбектері жарық көрді.
Бұдан кейін әдістеменің басқа да мәселелері зерттеле бастады. Әсіресе,
қазақ тілінің орфографиясы ғылыми әрі әдістемелік жағынан терең зерттелді.
Бұл салада көп еңбек еткен, орфография жөнінде күрделі әдістемелік еңбек
жазған Кәшен Жолымбетов болды. Оның 1985 жылы Ү-ҮІ сынып оқушыларында
кездесетін орфографиялық қателерді түзету және болдырмау жолдары, Ү-ҮІІ
сынып оқушыларының ана тілінен өз бетімен жұмыс жүргізуі үшін қосымша
тапсырмалар (1961), Қазақ орфографиясын оқытудың негізі (1962) атты
әдістемелік еңбектерінде қазақ орфографиясын оқытудағы негізгі принциптер
мен әдіс–тәсілдер сараланып берілді.
Қазақ тіліндегі тыныс белгілерін оқытудың әдістемесін жан - жақты
зерттеген - Шәріп Әуелбеков. Оның Қазақ тілі синтаксисі мен пунктцациясын
оқытуға арналған құрылымдық схемалар (1971), Пунктуацияның қиын
мәселелері (1977), Қазақ тілі сабақтарының мазмұны мен жоспарлау
үлгілері деген монографиялық еңбектерін мұғалімдер жұртшылығы жақсы
қабылдады. Әсіресе, тыныс белгілері жөнінде жасаған құрылымдық кестелерін
жоғары оқу орындарының студенттері, жас мұғалімдер кеңінен пайдалануда.
Дәулет Әлімжанов пен Ыбырайым Маманов 1965 жылы Қазақ тілін оқыту
методикасы атты еңбегінде қазақ тілін оқытудың негізгі міндеттері,
тәрбиелік мәні, оның ғылыми негіздері, басқа пәндермен байланысы, білім
берудің әдістері мен жолдары деген мәселелерге тоқталды. Бұл еңбек күні
бүгінге дейін өзінің практикалық құнын жойған жоқ.
Ғылым мен техниканың дамуына байланысты оқушыларға берілетін білім
көлемі де ұлғайды. Осыған орай оқу пәндерінің ғылыми - теориялық дәрежесін
көтеру, оқыту тәсілдерін жетілдіру, оқушыларға кең көлемде білім беру
жолдарын қарастыру, оқу - тәрбие процесін одан әрі жетілдіре түсудегі
негізгі міндеттер белгіленді. Атап айтқанда, әр мұғалімді оқытудың тиімді
әдісімен қаруландыру, оқытудың кабинеттік жүйесіне көшіп, техникалық
құралдарды кеңірек қолдануды ұйымдастыру, сабақты мазмұнды әрі тартымды
жүргізу талап етілді.
Бұл игі істерді ұйымдастыруда, оны дұрыс жолға қоюда Ы.Алтынсарин
атындағы Педагогикалық ғылымдар ғылыми-зерттеу институтының қазақ тілі
әдістемесі бөлімі біраз еңбек атқарды.
Осы сөз болып отырған тақырып авторларының бірі Балғаным
Құлмағамбетова 1956 жылдан бастап қазақ тілі әдістемесінің көптеген
мәселелеріне ғылыми әрі практикалық жағынан зерттеу жұмыстарын жүргізіп:
Қазақ тіліндегі етістік категориясын оқыту (1957), Құрмалас сөйлемді
оқытудың кейбір мәселелері (монография) (1963), 6 класта қазақ тілі
сабақтарына байланысты тіл дамыту жұмыстарын ұйымдастыру (1965), 5 -
класта қазақ тілі сабақтарына байланысты тіл дамыту жұмыстарын ұйымдастыру
(1966), 5 - класта қазақ тілі және әдебиеті сабағында техникалық
құралдарды пайдалану (1968), Қазақ тілі сабақтарында техникалық
құралдарды пайдалану (1973), Аз комплектілі мектептерде сабақты
ұйымдастырудың жолдары (1974), Қазақ тілінен 6 - класқа арналған
дидактикалық материалдар (1975, 1979, 1983), Қазақ тілінен 4-5 кластарға
арналған үлестірме карточкалар (1978), 4 - 9 - кластарға арналған тіл
ұстарту (1978), Кабинеттік жүйе және қазіргі сабақ (1982), 7 - класс
қазақ тілі оқулығына Методикалық нұсқау (1983), Жай сөйлемдер
синтаксисінің таблицасы (1984), Қазақ тілі оқулығы (шет елдерде тұратын
отандастарға арналған, 1984), Қазақ тілі сабағында техникалық құралдарды
пайдалану (1984), Кешегі және бүгінгі Алматы (1984) Оқу диафильмі
еңбектерін жазды. Бұл еңбектер қазір мектеп практикасында пайдаланылуда.
1965 жылдан бастап қазақ тілін оқыту әдістемесінің даму тарихына үлес
қосушылардың бірі - Бибігүл Кәтенбаева. Б.Кәтенбаевның Өз құрамын оқыту
(1968), 4 - кластың қазақ тілі оқулығына методикалық нұсқау (1984), 5 -
кластың қазақ тілі оқулығына методикалық нұсқау (1982-84), Еліктеуіш
сөздер (1974), Морфологияны оқытудың методикасы (1975), ІҮ - IX
кластарда тіл ұстарту (1978), Қазақ тілінен ІҮ - Ү кластарға үлестірмелі
карточкалар (1978), Қазақ тілінен 5 - класқа арналған дидактикалық
материал (1976, 1980, 1983), Қазақ тілі оқулығы (5 - класқа арналған,
1982, 1983, 1986), Грамматикалық таблицалар (1972, 74, 77, 79, 83) (4, 5,
6 - кластарға арналған); Москва - бақыт астанасы (1982), Қасқырды жеңген
бала (1983) оқу диафильмдері мұғалімдер кітапханасынан берік орын алды.
1978 жылдан бастап қазақ тілі әдістемесінің лексика бөлімі де
бірсыпыра зерттеле бастады. Бұл салада Айтбай Айғабыловтың Лексиканы
оқытудың кейбір мәселелері (1980), 6 - класқа арналған Қазақ тілі
оқулығы (1982, 1984), 6 -класс қазақ тілі оқулығының методикалық нұсқауы
(1983), Морфологияға байланысты грамматикалық таблица (1984), Қазақ
тілінің программасы (1983, 1984), М. Әуезовтың Қараш - қараш әңгімесіне
байланысты жасалған оқу диафильмі (1984) сияқты еңбектері жарық көрді.
Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер синтаксисі де біршама зерттелді.
Құрмалас сөйлем синтаксисін теориялық жағынан зерттеген Хасен Арғынов. X.
Арғыновтың Жай сөйлем синтаксисін оқытудың методикасы (1957), Қазақ
тілі методикасының негіздері (1969), Құрмалас сөйлем синтаксисінің
методикасы (1964), Қазақ тілі методикасы (1974), Құрмалас сөйлемдер
таблицасы (1985) тағы да басқа еңбектерін атауға болады.
Қазақ тілінің фонетика бөлімі де жан - жақты зерттелді. Бұл салада
Мүлипа Дейсебаеваның Қазақ әдеби тілі орфоэпиясының кейбір мәселелері
(1973), Орфоэпиялық сөздік (1982), А.Исабаевтың Фонетиканы оқыту
(1965), Қазақ тілі дыбыс методикасының негіздері (1973) деген еңбектерін
мұғалімдер кеңінен пайдалануда.
Міне, оқулық авторлары, әдіскерлер, ғалымдар мен қазақ тілін оқыту
мәселелерін қазіргі өмір талабына сай қойып отырған игі істер тұрғысынан
зерттеу жұмыстарын жүргізіп, келешекте оқу – тәрбие ісін кешенді
ұйымдастыруға мүмкіндіктер жасады.
Қазақ тілі әдістемесінің ғылыми - теориялық мәселелері тіл білімімен
қатар, мектеп тәжірибесіне де сүйенеді. Мектеп тәжірибесі, оның ішінде озат
тәжірибе арқылы әдістеме теориялық жағынан жетіліп, толығып, жаңа факті,
идеялармен байып, мұғалімдер тәжірибесі әдістемені дамытып отырады.
Сондықтан озат тәжірибені мектеп тәжірибесіне ендіру - аса қажетті
мәселелердің бірі. Өйткені озат тәжірибе арқылы сабақтың әдістемесін
жетілдіру, оқушылардың ақыл - ой дербестігін, танымдық қабілеті мен
қоғамдық белсенділігін дамыту, білімге ынтасын арттыру, педагогикалық
оқулар өткізу сияқты проблемалар іске асырылады.
Ы.Алтынсарин атындағы Педагогикалық ғылымдар ғылыми - зерттеу
институтының қазақ тілі әдістемесі бөлімі 1954 жылдан 1987 жылға дейін 15 -
тен астам қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдерінің іс – тәжірибелерін
жинақтап, кітапша етіп шығарды.
1978 - 1980 жылдардан бастап алдыңғы қатарлы озат мұғалімдеріміз
Мәскеу қаласы мен Волгоград облысы мұғалімдерінің бастамаларына әр уақытта
үн қосып отырды. Творчестволықпен жұмыс істейтін мұғалімнен
творчестволықпен жұмыс істейтін коллективке жетейік атты Мәскеу облысы
Краснояр өлкесі мұғалімдерінің бастамасы, Әр сабаққа - үздік әзірлік,
қазіргі заманғы тәсілдер, жоғары сапа атты волгоградтықтардың үндеуі
республикамыздың сан мыңдаған мұғалімдерін жігерлендірді.
Қоғамның дамуы өскелең ұрпаққа тәрбие беруде, оны Отан игілігі үшін
еңбекке даярлауда жалпы білім беретін мектептің жауапкершілігін көтеруді
талап етті.
СОКП Орталық Комитеті мен КСРО Министрлер Кеңесінің Жалпы білім
беретін мектептерде оқушыларды оқыту мен тәрбиелеуді және оларды еңбекке
даярлауды одан әрі жетілдіру туралы және СОКП Орталық Комитетінің
Идеологиялық - саяси тәрбие жұмысын одан әрі жақсарту туралы қаулыларында
мектептің тәрбиелеушілік міндеттерін сапалы шешуде мектептегі пәндік
кабинеттерді ұйымдастырып, оны оқу – тәрбие ісінде орынды пайдаланудың мәні
зор.
Атап айтқанда, оқушыларға берілетін білім қорын күнделікті өмір
тәжірибесімен, әрбір сабақта мұғалімнің сөзімен ұштастыратын көрнекілікпен
байланыстыра отырып, оның тиімділігін арттыру тек жақсы жабдықталған, дұрыс
ұйымдастырылған пәндік кабинеттер арқылы іске асырылады.
Оқытудағы кабинеттік жүйесін көшу - мектептердің экономикалық,
педагогикалық және ұйымдық тұрғыдан күрделі проблемаларының бірі.
Республикамыздың көптеген мектептерінде озат мұғалімдер сабақты
кабинеттік жүйе бойынша шығармашылықпен өткізіп, сыныптан тыс жұмыстар
жүргізудің алуан түрлі тәсілдерін жетілдіруде, сондай - ақ, оқу
кабинеттерін қазіргі заман талабына сай қалай жабдықтауды, сол арқылы
тәжірибе мен оқыту процесін кешенді ұйымдастырып, қажымай - талмай еңбек
етуде.
Алдыңғы қатарлы мұғалімдер мектептегі бүкіл оқу процесс арқылы
оқушылардың білім алуға деген ынта талабын оятып олардың таным
белсенділігін арттыруда көптеген жұмыстар атқарып отыр.
Оқушылардың саналы көзқарасының негізі мектепте қаланады. Мұның өзі
бүкіл оқу – тәрбие жұмысы арқылы іске асырылады. Сондықтан мұғалімдердің
ғылыми - теориялық білімдерін үнемі көтеріп, мәдени және идеялық саяси
өресін кеңейтіп, ұстаздық шеберлігін әрқашан жетілдіріп отыру қажет.
Мұғалім оқыту үшін ең алдымен өзі оқуға тиісті. Ол сонда ғана мектептің
алдында тұрған көп міндеттерді ойдағыдай шеше алады. Демек, ғылыми әдістеме
әр уақытта да мұғалімдердің озат іс – тәжірибесімен байып, толысып отырмақ.
Бақылау сұрақтары:
1.Қазақ тілі әдістемесінің негізін салған ғалымдар.
2. Қазақ тілі әдістемесінің ғылым болып қалыптасу жылдары.
3. А.Байтұрсыновтың еңбектері.
4. Ы.Алтынсариннің ғылыми еңбектері.
5. Ғ.Бегалиевтың ғылыми еңбектері.
6. Ш.Сарыбаев-әдіскер ғалым.
Лекция. ТАҚЫРЫБЫ:Қазақ тілі оқулықтары,оқу бағдарламалары.
Жоспары: 1) Қазақ тілі оқулықтарын жазудағы ерекшеліктер.
2) Қазақ тілінің оқытылуы жөніндегі оқу бағдарламалары.
3)Қазақ тілі оқу бағдарламаларын жасаудағы айырмашылықтар және
маңыздылығы
Лекция мақсаты:Қазақ тілі оқулықтары мен бағдарламаларындағы өзгерістерді
талдау.
Лекция мәтіні:
Қазақ тілінің жүйелі түрде оқытылуы мен ғылыми мазмұнын нақты және
дұрыс анықтау оның бағдарламасы мен оқулығына байланысты. Орта мектептің ІҮ-
ҮІІІ сыныптарында оқытылатын қазақ тілінің бағдарламасы ана тілінің ғылыми
мазмұнымен оның білімдік көлемін белгілейтін және оқытуға басшылық жасап
отыратын Білім министрлігі бекіткен ең басты мемлекеттік құжат болып
саналады.
Қазақ тілінің оқулықтарын жазу 1920 жылдардан қолға алына бастады.
Бірақ оқу жоспары мен бағдарлама сол кезде-ақ жасалынған болатын. Дегенмен,
кеңес мектебі тарихында бағдарламаның бірнеше түрі болды. Кеңес өкіметінің
алғашқы жылдарында кешенді және жоба бағдарлама түрлері қолданылды.
ВКП (б) Орталық Комитетінің 1931 жылғы 5 қыркүйектен, 1932 жылғы 25
тамыздағы Бастауыш және орта мектептер туралы қаулыларында кешенді және
жоба бағдарламалардың кемшіліктері атап көрсетілді.
Бастауыш және орта мектептің оқу бағдарламаларына мынадай талаптар
қойылды: бағдарламаның мазмұны ғылымның негізін берік және жүйелі түрде
меңгеру, дұрыс сөйлеу, жазу дағдыларын қамтамасыз ету, бағдарламадағы оқу
материалдарының аумағы мен сипаты балалардың жас ерекшеліктеріне сай келуі,
тіл мен әдебиет бағдарламалары арасында байланыс болу керектігі баса
айтылды. Мұндай талаптар негізінде 1936, 1938. 1958, 1967 жылдар аралығында
қазақ тілі бағдарламалары қайта жасалды.
1920 жылғы 8 қарашада Қазақ АКСР Халық Комиссарлар Кеңесі Халық Ағарту
Комиссарматына қазақ тілінде оқулықтар жасау мәселесін жүктеді.
Оқу жоспары мен бағдарламалары жасалмас бұрын, оқулықтар жазыла
бастады. Бағдарламасыз жазылған оқулықтардың мазмұнында, көлемінде, оқу
материалдарын тақырыпқа бөлуде бірсыпыра кемшіліктср болды.
Қазақ АКСР Халық Комиссариаты бағдарламалар жасау, әдістемелік
құралдар жазу мәселелерін 1922 жылғы маусым айынан бастап қолға алды.
V—VII сыныптарға арналған қазақ тілі бағдарламасы 1930 жылдары жасала
бастады. Бұлардың 13—15 жастан балалардың ұғымына өте ауыр болғаны
байқалды.
1936 жылы 23 тамызда Қазақ КСР Оку Комиссариаты Қ.Жұбанов жасаған
қазақ тілінің V—VII сыныптарға арналған бағдарламасының жобасын бекітті.
1939 жылы белгілі тіл маманы С.Жиенбаевтың редакциясымен қазақ тілі
бағдарламасы басылып шықты. Онан кейін 1940 жылы Ғ.Бегалиевтің
редакциясымен басылды.
1950 жылы Правда газетінде болған лингвистикалы қайтыс тіл білімінің
дамуына орасан зор пайдасын тигізді. 1950 жылдан бастап қазақ тілінің
бағдарламасы жаңадан жасалды. Ү-ҮІІ сыныптарға арналған қазақ тілі
бағдарламасын жетілдіру жөнінде бірсыпыра шаралар белгіленді.
1959 жылы 18 қарашада Қазақ КСР Оқу министрлігінің оқу-әдістемелік
кеңесінде қазақ тілі бағларламасы талқыланды.
Қазақ тілі мен әдебиеті пәнін оқытуды жақсарту жөнінде, Қазақстан
Коммунистік партиясы Орталық Комитетінің 1957 жылы 22 мамырда Республика
мектептерінде қазақ тілі мен әдебиетін оқытуды жақсарту туралы қаулысы
жарияланды. Осы қаулы негізінде Қазақ КСР Оқу министрлігі 1957 жылы 28
маусымда Қазақ тілі мен әдебиетін оқытуды жақсарту туралы" бұйрықты
қабылдап, нақты шаралар белгіледі. Қаулыға орай Алматы қаласында 1957 жылы
тамызда қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдерінің республикалық кеңесі
шақырылды.
СОКП Орталық Комитеті мен КСРО Министрлер Кеңесінің "Мектептің өмірмен
байланысын нығайту туралы және елімізде халыққа білім беру жүйесін дамыта
түсу туралы тезистеріне байланысты қазақ тілінің 1-ҮІІ сыныптарына
арналған оқу бағдарламасымын жобасы жасалып, баспасөз беттерінде
жарияланып, мұғалімдердің талқысына ұсынылады.
Қазақ тілі бағдардамасының түсінік хаты жаңадан жазылды. Бағдарламалық
материалдардың әр сыныпта өтілуге тиісті көлемі нақты іс көрсетіліп, әрбір
тарау, тақырыпты өтуге сағат белгіленді. Бағдарлама 12-14 жастағы
балалардың жас ерекшелігіне сай жасалып, теориялық ауыр материалдар
ықшамдалып, ғылыми мәні баламалы тақырыптарды енгізбеу ескерілді.
1960-1970 жылдар арасында қазақ тілін оқыту мәселесі жаңа кезеңге аяқ
басты. СОКП Орталық Комитеті мен КСРО Министрлер Кеңесінің 1966 жылғы
Жалпы білім беретін мектептің жұмысын одан әрі жақсарту шаралары туралы
қаулысы қабылданды. Қазақ тілі бағдарламасының жаңа сатыға көтерілуі 1967
жылдан басталды. Өйткені мектепті өмір талабына сай қайта құру оқытудың
жаңа мазмұнына көшуге тікелей байланысты болды. Әсіресе, ғылым мен
техниканың зор қарқынымен дамуына байланысты өзгерістер қазақ тілі оқулығы
мен бағдарламасында орын алуға тиіс болды. Сөйтіп, оқулықтар мен оқу
құралдарын, бағдарламаларды қайта құрастыру, жетілдіру міндеті қойылды. Осы
қаулы-қарарларға орай қазақ тілін оқытудың мазмұны мен оқыту принциптерін
жетілдіру мақсаты көзделді, яғни қазақ тілі пәнінің ғылыми-техникалық
дәрежесін көтеру оқушыларға кең көлемде білім беру жолдарын қарастыру, оқу-
тәрбие процесін одан әрі жетілдіре түсудегі негізгі міндеттер белгіленді.
Мектепті өмір талабына сай қайта құру, оқытудың жаңа мазмұнына көшу
қазақ тілін оқытудың мынадай негізгі мәселелерін шешуге тиіс болды:
бастауыш сынып 4 жылдың орнына 3 жылдық оқу жүйесіне көшірілуге байланысты
әр сыныптағы тілдік материалдарды орналастыру жөнінде бірсыпыра өзгерістер
болды: оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай материалдарды іріктеп алу,
қазақ тілі курсы VII сыныпта аяқталатын болды.
Екіншіден, мектепте оқытылатын қазақ тілі пәні мен тіл ғылымы
арасындағы алшақтықты болдырмауды ескере келіп, мына мәселелерді іске асыру
қажет болды: грамматика мен лексика бөлімдеріне байланысты қазақ тілі
пәнінің ғылыми-теориялық жақтан жетілдіру керектігі атап айтылды. Мысалы,
кейбір ереже, анықтамалар, тілдік категорияларды топтау, қайтадан
құрастыру, жинақтау. Сондай-ақ оқушылар түсінігіне ауыр келетін кейбір
ескірген материалдарды алып тастау, т.б. Міне, оқыту мазмұнына осындай
жаңалықтар енгізілді.
Оқушылардың төменгі сыныптарда алған білімін қайталау, еске түсіру,
қорыту мақсатындағы материалдар берілді.
IX сыныпта оқушылардың IV-VIІ сыныптарда қазақ тілінен алған
білімдерін қорыту, жинақтау және қайталау мақсаты алға қойылып, теориялық
білімдер бір ізге келтіріліп, жоғары сынып оқушыларының жас ерекшелігі мен
қабілетіне қарайтын деректер берілу көзделді.
Бағдарламадағы әр сынып материалы тура-сатылы принципіне негізделе
жасалды. Материалды осылайша орналастыру қазіргі қазақ тілінің ғылыми-
теориялық курсын мектептегі қазақ тілі курсының жүйесіне, құрылысына
логикалық жағынан жақындастыру мен байланыстырудан туған еді. Әсіресе,
көлемді тақырыптарды, түсінуге ауыр тиетін материалдарды бір сыныпта өте
салмай, оны келесі сыныптарға да, жоғары сыныптарға да жылжыту көзделді.
Мысалы, лексика, сөз тудыру, зат есім, сын есім, етістіктерді IV-VI
сыныптарда оқыту ұсынылады.
Оқушылардың жаңа тақырыпты берік те тиянақты қабылдауы меңгеруі үшін
өткен сыныптардағы тақырыптарды қайталап, еске түсіріп отыру, яғни әр
сыныптағы материалдардың бір-бірімен байланыстылығы ескерілді. Мысалы, IV
сыныпта бастауыш сыныптарда өтілетін морфология және орфография салаларын
қайталау ескерілді. Өтілген материалды жүйелі қайталап отыру, VI сыныпта
фонетикадан, морфологиядан және орфографиядан қайталап еске түсіру
жүйеледі.
IV сыныптың өзінде синтаксис пен пунктуациядан дағды берудің негізін
қалау ескерілді. Бұған IV сыныпта Синтаксис және пунктуация деген арнайы
бөлім берілді. Мұның барлығы да оқушыларды VII-VIII сыныптарда синтаксистің
жүйелі курсын өтуге дайындау мақсатынан туған еді.
1967 жылы жасалған жаңа бағдарламадағы өзгерістер, негізінен, мынадай
бағыттарды көздеді: біріншіден, бағдарламаға Лексика бөлімі енгізілді.
Бұның енгізілу себебі мектепте жүйелі түрде сөздікпен жұмыс істеу болмайтын
оқушыларға негізгі лексикалық түсінік берілмейтін, тек мағыналық ұғымдар
(сөз мағынасы, омоним, антоним, синоним) ғана өтілетін. Сондықтан
бағдарламада лексикаға арнайы орын берілді. Екіншіден, сөздің жасалуы
бағдарламаға да, оқулыққа да енгізілмеген еді. Бұл материал тек сөз
құрамы деген атпен жол-жөнекей ғана өтілетін. Демек, оқушының тілін
дамытуда болсын, логикалық ой-өрісін жетілдіруі болсын, сөз тудыру, оның
жасалуы жөніндегі мәлімет берудің қажеттігі ескерілді.
Әсіресе, сөз тудыру мәселесі лексика, грамматика, орфография
тарауларын оқытуда негізгі проблемалардың бірі деп саналып, бағдарламаға
Сөздің жасалу жолы тақырыбы қосылды. Сөз тіркесі туралы ілімнің
бағдарламаға енбеуі синтаксисті дұрыс түсіндіруге мүмкіндік болмаған еді.
Осы кезге дейін сөйлем туралы ілім басты орын алып келді де, оның екінші
басты сыңары сөз тіркесі назардан тыс қалып қойған болатын. Сондықтан осы
мәселелер де ескеріліп, бағдарламаға Сөз тіркесі деген тақырып ендірілді.
Мектепте мазмұндама, шығарма жаздыру, ауызекі сөйлеу дағдысына
жаттықтыру, бейімдеу мақсатындағы жұмыстарды жандандыру қажет болды. Демек,
әр сыныптың материалына байланысты тілді дамыту, тіл ұстарту,
байланыстарып сөйлеуді дамыту деген арнайы бөлімдер берілді. Оған белгілі
мөлшерде сағат бөлініп, қандай тақырыпты қамту керек деген мәселе
анықталды.
Бағдарламадағы осындай басты өзгерістер қазақ тілінен бағдарламаланып,
материалды – морфология мен синтаксисті, орфография мен пунктуацияны,
фонетика мен орфоэпияны бір-бірімен тығыз байланыстыра оқытуға жағдай
жасады.
Оқушылардың әдеби тіл нормасында дұрыс сөйлеуге, ойын жеткізе білуге
үйрету – кеңес мектебінің алдына қойған зор міндет болды. Осындай
мақсаттар негізінде бағдарламада жоқ болатын. Стилистикаға арнайы орын
берілді. Бұл бұрын бағдарламада жоқ болатын. Стилистиканы оқу барысында
оқушы грамматикалық стилистикамен қатар функционалдық стилистика
элементтерін білуге тиіс болды. Стилистикаға байланысты жүргізілетін
жұмыстар оқушыны шебер сөйлеуге, көркемсөз айшықтарын қолдана білуге,
мәтінді түсініп, мәнерлеп, шебер оқу білуге төселдіру мақсатын көздеді,
Стилистика, Тіл туралы түсінік, тағы басқа жаңа тақырыптармен қазақ
тілінің жүйелі курсы VIII сыныпта аяқталатын болды.
1967 жылы құрастырылған қазақ тілі бағдарламасын шоли келе, мынадай
қорытынды шығаруға болады:
а) тура-сатылы принцип бойынша оқушылардың жас ерскшелігі ескеріліп,
оқу материалдары тиімді жүйеленіп, әр сыныпта тілдік объектілерді саралап
беруге мүмкіндік болды;
ә) оқушыларға қазақ тілінен берілетін теориялық білім мен практикалық
дағдының мазмұны мен көлемін анықтауға мүмкіндік жасалды.
Қазақ тілінің бағдарламасы мен жаңа оқулықтарын жақсарту жөнінде 1972
жылы Қазак КСР Оку министрлігі мен Ы.Алтынсарин атындағы Педагогикалық
ғылымдар ғылыми-зерттеу институтының біріккен ғылыми-практикалық
конференциясы өткізілді. Осы талқылауға 200-ден астам мамандар мен
ғалымдар, мұғалімдер қатысты.
1967-1972 жылдар арасында жүргізілетін эксперимент бақылау
жұмыстарының қорытындыларына қарағанда, оқулықтарда тілдің теориясына баса
назар аударылғаны, оқушыларды өз бетімен практикалық жұмыс істеуге дағды
беруге аса мән берілгені айтылды. Солай бола тұрса да, республиканың
белгілі ғалымдары, әдіскерлері, мұғалімдері қазақ тілі бағдарламасының
мазмұны мен құрылысы ғылыми жақтан да, әдістемелік тұрғыдан да бірсыпыра
жақсарғанын сөйлеген сөздерінде ерекше атап өтті.
СОКП Орталық Комитеті мсн КСРО Министрлер Кенесінің 1972 жылғы
Жастардың жаппай орта білім алуына көшуді аяқтау және жалпы білім беретін
мектепті одан әрі дамыту туралы қаулысында мектептердің материалдық
базасын нығайтуға, оқу кабинеттерін жабдықтаудың қажеттігіне мектептерді
техникалық құралдармен барынша жабдықтауға баса назар аударылды.
1973 жылы 19 шілдеде КСР Одағының және Одақтас республикалардың
халыққа білім беру туралы Заң негіздері бекітілді. Мектепке партия мен
үкімст тарапынан баса назар аударылуына байланысты мектептің қоғамдық мәні
артып, жұмыс сапасы жақсарды.
1976-1977 оқу жылдарында республикамызда білім берудің жаңа жүйесіне
көшуді аяқтауда жастарға жаппай білім беруді жүзеге асыруда және орта білім
беретін селолық мектептер жұмысын жақсартуда елеулі жұмыстар істелінді.
Мектеп өмірінде кешенді, түбегейлі өзгерістер болып жатты. Әсіресе,
әдістемелік құралдар жазылып, мектеп кітапханасы жаңа дидактикалық
материалдармен, оқулыққа қосымша әдістемелік нұсқаулармен, үлестірме
карточка, диафильмдермсн молықты. Әр оқулыққа әдістемелік нұсқаулар қоса
шығарылып отырды. Оқулықтың хрестоматиясы жаттығу материалы ретінде оның
дидактикалық материалдары әрбір үш жылда жаңарып отырды. Мұны жазуға
ғалымдар, әдіскерлер, оқулық авторлары, мұғалімдер қатысты. Оқушыларды
өмірге дайындау, қоғамдық пайдалы еңбекке баулу мақсатында 1977 жылы 22
желтоқсанда СОКП Орталық Комитеті мен КСРО Министрлер Кеңесінің Жалпы
білім бсретін мектептерде оқушыларды оқыту мен тәрбиелеуді және оларды
еңбекке даярлауды одан әрі жетілдіру туралы қаулысы жарияланды. Мұнда
мектеп бағдарламасы мен оқулықтарындағы өте күрделі және артық
материалдарды алып тастау, сонымен қатар мектепте берілетін білім негізінде
оқушыларды еңбекке баулу, белгілі бір мамандыққа әзірлеу бағыты нысана етіп
қойылды.
Осы қаулы негізінде Қазақстан Компартиясының Орталық Комитеті мен
Министрлер Кеңесі 1978 жылы Жалпы білім беретін мектептерде оқушыларды
оқыту мен тәрбиелеуді және оларды еңбекке даярлауды одан әрі жетілдіру
туралы қаулы алды.
Қазақ КСР Оқу министрлігі осы қаулылар негізінде сегіз жылдық және
орта мектептердің IV-X сыныптарындағы қазақ тілі мен әдебиетінің және орыс
сыныптарындағы қазақ тілінің бағдарламалары мен оқулықтарына қысқартулар
және КСРО Конституциясын қабылдауға байланысты енгізілген қосымша
материалдар туралы бұйрығы жарияланды. Осы бұйрық (хат) бойынша бағдарлама
мен оқулықтардан оқытылуы қиын, мәні аз тақырыптар қысқартылды.
1967—1978 жылдар арасында оқу-ағарту саласында осындай ірі өзгерістер
болды. Мұның бірі де қазақ тілінің бағдарламасы мен оқулықтарының ғылыми
жағынан да, әдістемелік құрылымы жағынан да дамуына игі әсерін тигізді.
СОКП Орталық Комитеті мен КСРО Министрлер Кеңесінің Жалпы білім
беретін орта мектептің жұмысын одан әрі жақсарту шаралары туралы (1972)
және Жалпы білім беретін мектептерде оқушыларды оқыту мен тәрбиелеуді және
оларды енбекке даярлауды одан әрі жетілдіру туралы (1987) қаулылары мен
СОКП-нің оқу-ағарту саласындағы шешімдері кеңес мектептерін онан әрі
дамытудың оқу-тәрбие жұмыстарын кешенді ұйымдастырудың жаңа кезеңдерін
белгілеп берді.
Осыған орай 1980 жылы орыс тілінің үлгі бағдарламасы жасалды. Ол
жұртшылықтан қолдау тауып, қазақ тілінің IV- VII сыныптарға арналған үлгі
бағдарламасын жасауға үлкен септігін тигізді. Осындай мақсаттарды іске
асыруға байланысты қазақ тілінің ІҮ-ҮІІІ сыныптарға арналған үлгі
бағдарламасы жасалып (біраз өңдеулермен), мұғалімдер мен оқулық
аыторларының талқысына ұсынылады.
Қазақ тілінің үлгі бағдарламасының бұрынғы қолданылып келген
бағдарламадан бірсыпыра айырмашылықтары болды. Мысалы, бұрынғы бағдарламада
пән аралық байланысқа көңіл бөлінбейтін (арнайы). Ал кейінгі бағдарламада
қазақ тілін тарих, әдебиет, математика тағы басқа пәндермен байланыстыру
нақты көрсетілді. Сондай-ақ оқушылардың қазақ тілінен алатын білім мен
дағдылары әр сынып бойынша нақты белгіленіп, бағдарламада баға қою
нормалары, әдістемелік әдебиеттер тізімі де берілді. Мұның бәрі де, сайып
келгенде, қазақ тілін оқыту барысында оқушылардың саяси-идеялық көзқарасын
қалыптастыру, ой-өрісін дамыту, тәрбиелей оқыту міндеттерін іске асыру,
еңбекке баулу, оқушылардың өздігінен білім алу жолдарына дағды бағыт беру
мақсатынан туған жайлар еді.
Үлгі бағдарлама негізінде қазақ тілінің ІҮ-ҮІІІ сыныптарға арналған
оқулықтары мен дидактикалық материалдарын тағы басқа әдістемелік еңбектерді
жаңадан құрастыру, жетілдіру, жаңарту мәселесі күн тәртібіне қойылды.
Оқулықтың сапасын арттыруға, оның ғылыми негізін жетілдіруге баса көңіл
бөлінді. Бұл кезеңде оқулық жазуға жаңадан ғалым-әдіскерлер қосылды.
Тұрақты оқулықтар жазылып, оқу-тәрбие ісін кешенді ұйымдастыру жолдары
белгіленді. Оқу диафильмдері, кестелер, әдістемелік нұсқаулар оқулыққа
қосымша шығарылды.
Жетілдірілген бағдарламамен жұмыс істеу мектептегі оқу-тәрбие ісін
жаңа сатыға көтерді. Атап айтқанда, педагогикалық проблемалардың тиімді
жолдары әр мұғалімнің тәжірбиесінен көріне бастады. Ы.Алтынсарин атындағы
Педагогика ғылымдары ғылыми-зерттеу институтының қазақ тілі әдістемесі
бөлімі қызметкерлері ғылыми-әдістемелік жағынан біраз жұмыстар атқарды.
СОКП Орталық Комитетінің сәуір (1984) Плснумы мен он бірінші сайланған
КСРО Жоғарғы Кеңестің бірінші сессиясы партия мен кеңес халқының өміріндегі
аса маңызды оқиғалар болды. Осы Пленум мен сессияда мақұлданған Жалпы
білім беретін кәсіптік мектеп реформасының Негізгі бағыттары атты
қаулысында оқу-тәрбие процесінің сапасын қазіргі талаптарға барынша толық
жауап беретіндей жаңа сатыға көтерудің жолдары көрсетілді.
Жалпы білім беретін және кәсіптік мектеп реформасының Негізгі
бағыттарында белгіленген орта білім жүйесіне сәйкес жалпы білім беретін
қазақ орта мектептерінің Ү-ІХ сыныптарына арналып қазақ тілі бағдарламасы
жасалды. Онда қазақ тілінің мазмұны, мақсаты, міндеті, құрылысы анықталып,
жүйеленді.
Қазақ тілі бағдарламасы материалдарының орналасу тәртібі, әрбір
бөлімнің сыныптың бір-бірімен байланысы, теориялық материалдардан,
орфографиялық, пунктуациялық материалдардан білім беру дағдылары сараланып
көрсетілді.
Қазақ тілі бағдарламасы ғылыми принцип негізінде құрастырылды. Онда әр
сыныпта өтілетін оқу материалдарының бір жылдық көлемі белгіленді. Қамтыған
материалдар теориялық, практикалық әрі әдістемелік жағынан тексеріледі.
Материалдарды іріктегенде әр сыныптағы оқушылардың жас ерекшеліктері,
қабілет дәрежелері ескеріліп отырды.
Бағдарламаға енген оқу материалдары оқушылардың ғылым саласынан
мәлімет алуын, ақыл-ойын, ой-өрісін дамытумен бірге, оларды шынайы
саналылыққа тәрбиелеу мақсаты көзделді. Сондай-ақ, қазақ тілі пәнінің әр
саласын бір-бірімен байланысты (лексика, грамматика, фонетика) қарай отырып
оқушылардың қазақ тілінде шебер сөйлей білу дағдысын қалыптастыру мақсат
етілді. Бағдарлама, Түсінік хат, Пәнаралық байланыс, Тіл мәдениеті,
Тіл ұстарту, Оқушылардың іскерлік дағдыларын дамыту, Бағалау
нормалары және Мұғалімдер пайдаланатын әдістемелік және лингвистикалық
әдебиеттер тізімі деген бөлімдерден құралады.
Бақылау сұрақтары:
1. Қазақ тілінің оқулықтарын жазуды қолға ала бастаған жылдар.
2. Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында қолданылған бағдарламалар..
3.Бастауыш және орта мектептің оқу бағдарламаларына қойыдған талаптар.
4. 1973 жылы 19 шілдеде КСР Одағының және Одақтас республикалардың
халыққа білім беру туралы Заң бекітілген.негіздері заңы.
5. 1967—1978 жылдар арасында оқу-ағарту саласындағы өзгерістер.
6. 1980 жылы орыс тілінің үлгі бағдарламасы айырмашылығы.
Пайдаланылған әдебиеттер.
1. Қазақ тілін оқыту әдістемесі тарихы.
2. Әлімжанов Д., Маманов Ы. Қазақ тілін оқыту методикасы, 1965ж.
3. Давыдов В.В. Наука и учебный предмет. "Советская педагогика" № 6,1965 ж.
лекция. Таќырыбы: Сейіл Жиенбаев
Жоспары: 1.С. Жиенбаевтың өмір жолы
2.С. Жиенбаев шығармалары
3. С. Жиенбаевтың қазақ тіліне оқыту әдістемесіне
қосқан үлесі.
Лекция маќсаты: Қазақ тілі әдістемесінің даму тарихына үлес қосқан ғалым
С.Жиенбаевтың еңбек жолымен таныстыру.
Лекция мєтіні :
Сейіл Жиенбаев 1986 жылы Орынбор облысының Бөрте ауданында
бірінші мамыр күні дүниеге келген. Ол 1910-1912 жылдар аралығында екі
жылдық Бөрте училишесінде оқыған 1928 жылы Абай атындағы қазақ мемелекеттік
педагогикалық институтын бітірген. 1916-1922 жылдары Орынборда, Шымкентте
мұғалім болып қызмет істейді. Содан кейін 1931-35 жылдары, сондай-ақ 1937
– 1939 жылдары Алматы қаласындағы ауыл шарашылық институтынды оқытушы болып
қызмет істейді. 1942 жылы СССР ға қазақ филиалының Тіл, әдебиет, тарих
институтының сектор меңгерушісі болады, Қазақ тілінің академиялық сөздігін,
қазақша – орысша сөздік, қазақ тілі орфографиясының ережелерін жасауға
қатысқан.
Ахмет Байтұрсынұлы салған ізбен қазақ тілін оқытудың әдістемелік
негіздерін зерделеу саласында Т.Шонанов, Ш.Х.Сарыбаев, С.Жиенбаев,
Ғ.Бегалиев сынды ғалымдар еңбек етті. Бұлар Ахмет Байтұрсынұлынан кейінгі
әдіскер ғалымдардың алғашқы шоғыры еді. “Әдістеме” деп аталатын ғылымның
бастауында тұрған бұл ғалымдардың еңбектері кеңінен зерделеуді, уақыт пен
заман ұстанған саясат астарындағы қиын кездің өзінде тіл туралы толғамды ой
айта алғандығын байыптап салмақтауды қажет етеді. Бұл кезең сондай-ақ, жазу
таңбаларының үздіксіз ауысып жатуымен де ерекшеленеді.
Сейіл Жиенбаев А: Байтұрсыновтан кейінгі әдіскер ғалымдардың алғашқы
ғалымдардың бірі. Ол А. Байтұрсынов салған ізбен қазақ тілін оқытудың
әдістемелік негіздерін зерделеу саласында еңбек етті. Тіл білімінің
көптеген теориялық мәселелерінің басы ашық болмай тұрған, ғалымның жас
кезінің өзінде қазақ тілінің мектепте дұрыс бағытта оқытылуына барынша күш
қайрат жұмсап, оның әуелгі оқу құралдары мен оқулықтарын, бағдарламарын
жасап, кейбір теориялық мәселелерде салихалы ой айта білген ғалымдардың
бірі. Қазақ тілін оқыту әдістемесі пәнінің арнайы сала ретінде
қалыптасуына үлес қосқан ғалымдардыі бәрі С. Жиенбаев еңбектерінде кез
келген тілдік еңбектерінде талдау барысында оған қандай әдісті, қандай
ұстанымды қолдану қажеттігін талдап көрсетеді. Пәнді оқыту әдісінің
байланысты еңбектерінің негізгі ой талғамдары автордың 1946 жыоы жарық
көрген “Қазақ тілі методикасы” атты еңбегінде баяндалды. Автор пәнді
оқытудың әдістемелік ұстанымдарды тек сабақ жүргізгенде ғана емес
грамматикалық оқулықтармен оқу құралдарының да құбылысына әсерін тигізіп,
оның жалпы барысында сақталып отыру керек деген ой айтады. “Грамматика
кітабының құрылу принциптері” атты бөлімінде мектеп оқулықтары жайында
ғылыми ұстанымдарды сақтамай әдістемелік ұстанымдарды да басшылыққа алу
керек деген. Ол 1945 жылдары А. Байтұрсыновтың еңбектеріне сілтеме жасай
білген.
Жиенбаев былай деп жазады: Тіл құрал кітабының сол кездегі ойлау
принциптерінің де онымен қатар тұлғалық бағыттың жа элементтерінің барын
көреміз. А. Байтұрсыновқа анықтама беріп, талдап кеткен. Оның негізгі
сүйенгені логикалық принцип деген тоқтамға келеді. Жиенбаев еңбегінде
оқушыларға грамматикалық категорияны танытудың маңыздылығын атап
көрсетедеі. Әрине адам баласы өзінің ана тілдің грамматиканы оқымаса да
біледі, бірақ тілдің құбылыстарын, даму ерекшеліктерін терең түсіну керек
үшін тілдегі негізгі категорияларымен таныс болу кезектігін жақсы атап
көрсетеді. Тілдей құбылыстың тұлғасын көрсетіп, мағынасын ұқтыру үйретудің
негізгі әдісі. Оқытушының айтып тұрғанын бала бірдей түсінбеуі, мүмкін
бұдан шығар жол көрнекілік пен мысалдарды дұрыс қолдана білу дейді.
Жиенбаев грамматикалық категорияны түсіндірудің қалыпты жолы сұрақ қою
арқылы деп талдап жазып кетеді. Оқыту тәжірибесінде құбылыстарды өзара
салыстырып, солардың ұқсастығы мен айырмашылықтарын айқынырақ көрсетуге
болады. Жиенбаев салыстыру әдісін қазақ тілін оқытуда, зерттеуде керек
әдістердің бірі деп мысалдар келтіріп айтып кеткен. Жиенбаев еңбегінің
маңызды қыры сөздің ұғымдық мағыналық жағынан тексерілуі керек, тек сөздің
құрылысын ғана емес оның мағынасына көп көңіл бөлген.
Бастауыш, орта мектептерге арнап С. Жиенбаев пен Н. Сауранбаев
құрастырған орысша – қазақша сөздік, Н. Сауранбаевтың редакторлығымен
шыққан терминологиялық сөздіктің екі кітабы, шағын көлемді екі
орфографиялық сөздік жасалып шықты. С. Жиенбаев үйірлі мүше мәселелерімен
революциядан кейінгі уақыттарда көбірек айналысқан және қазақ тіл бөлімінде
үйірлі мүше деген терминді алғаш енгізген болатын. Ол өзінің 1936 жылы
жарияланған “Сөйлемнің үйірлі мүшелері туралы” деген мақаласынла үйірлі
мүше сөйлемнің күрделі ойды білдәретінін “сондықтан ол құрмаласс сөйлемдер
қатарына қосылулары керек” екенін айта келіп, бірақ оны салаластар тобына
да, сабақтастар тобына да жатқызуға болмайтынын ескертсе, 1981 жылы
дарияланған “Синтаксис мәселелері” деген еңбегінде үйірлі мүшесі бар
сөйлемді сабақтас құрмаластар тобына қосады. "Үйірлі мүше сабақтас
құрмаластың бағыныңқысы деген ұғысды білдіреді", “Үйірме мүше дегеніміз,
сонымен бағыныңқы сөйлемнің бір түрі” дегендерді айтады. Сөйтіп, автор
үйірлі мүшелі сөйлем мен сабақтас құрмаластың арасына ешқандай шек
қоймайды. Үйірлі мүше мен бағыныңқы жай сөйлем арасына шек қойылмайтыны
сияқты Жиенбаев кейде үйірлі мүшені үйірлі мүшеге жатқызуға болмайтын сөдер
тіркесімен де шатастыратын сияқты. Сабақтас құрмаластың “Бағыныңқы сөйдем
басыңқыдағы жай сөйлемнің бір мүшесінің қызметін атқарады да, жай сөйлемнің
бірінің сұрауына жауап береді” деп есептейтін, бағыныңқы компоненттердің
басыңқыдағы бір мүшеге тәуелді болып, соған меңгеріліп тұратыны сабақтас
сөйлемнің негізгі критерийі деп санайтын Сейіл Жиенбаев өткен шақтқ
көсемшенің дәнекерлігі арқылы жасалатын құрмалас сөйлемдерді ыңғайына қарай
бірде сабақтас сөйлемге жатқызса, бірде салалас сөйлемге жатқызады. Егер
көсемше арқылы жасалған құрмалас сөйлемдердің тиянақсыз компоненті автордың
бағыныңқы компонентке берген жоғары анықтамасына сай келіп, басыңқының бір
сөзіне жетектеліп, меңгеріліп, оның бір мүшесі тәрізжес болып тұрса, ондай
құрмаластар сабақтас сөйлемге жатқызылады, егер бұл шартқа сай келмесе, ол
салаласқа жатқызылады. Көсемше баяндауышы бар сөйлемдер “басыңқыға онша
жанасып тұрмаса да” – жеп жазады Жиенбаев – белгілі бір сұрауға жауап
берсе, басыңқы деп есептеуге осының өзі толық дәлел.
Жиенбаевтың “Грамматикалық категориялар туралы” деп аталатын
мақаласының бір ерекшелігі қазақ тілі біліміндегі бұрын сөз болып көрмеген
грамматика мен грамматикалық категорияларға қатысты жалпы лингвистикалық
мәселелерді көтеруі, қазақ тіліндегі сөздерді тапқа бөлуді сол тұрғыдан
қарап шешуді көздеді. Жиенбаев сөздерді тапқа бөлуде орныққан үш түрлі
принцип (семантикалық, синтаксистік, морфологиялық) бар екенін жазады. Ол
осы үш түрлі белгілерді мысалдар арқылы талдай келіп, қазақ тіліндегі
сөздерді тапқа бөлуде олардың мағыналық жақтарына шешуші мән беріп, дұрыс
қорытынды шығарды.
С. Жиенбаев шығармалары: “Қазақ тілі” 1931 жыл, “Қазақ тілінің
методикасы” 1941, 1946 жылы, “Синтаксис мәселелері” 1941 жыл, “Бастауыш
мектепте кітап оқыту методикасы”, “Қазақ тілі грамматикасы” 1- ші бөлім
1950 жылы шыққан, “Бастауыш мектеп қазақ тілінің әдісі”, “Үлкендерге хат
таныту методикасы”, “Грамматикалық таблицалар”, т.б.
Тіл білімінің көптеген теориялық мәселелерінің басы ашық болмай
тұрған, ғылымның жас кезінің өзінде қазақ тілінің мектепте дұрыс бағытта
оқытылуына барынша күш-қайрат жұмсап, оның әуелгі оқу құралдары мен
оқулықтарын, бағдарламаларын жасап, кейбір теориялық мәселелерде толғамды
да салиқалы ой айта алған ғалымдардың еңбегін өз дәрежесінде бағалау орынды
болмақ деп есептейміз.
С.Жиенбаев еңбегінде кез-келген тілдік деректі талдау барысында, оған
қандай әдісті, қандай ұстанымды қолдану қажеттігін талдап көрсетеді. Жаңа
сабақты өту барысында, аны бекіту үстінде байқау, тексеру тәсілін
пайдалануды ұсынады. Тексеру жұмысын оқытушы бір өзі ғана жүргізбейді,
оқушылар да белсене қатысып, олар да бірге ойланып отырады деп бағамдайды.
Өздері бірге тексеріп, бірге талдаған соң, сабақты ұғыну деңгейі де жоғары
болатыны сөзсіз. Байқау әдісін қолданғанда негізгі басқарушы мұғалімнің өзі
болғаны шарт. Жаңа сабақтың басты ғылыми-теориялық мәселелерін баланың
мойнына салуға болмайды. Тиісті тілдік деректерді талдау тек мұғалімнің
басшылығымен орындалғаны дұрыс. Егер осы талдау барысында шығатын қорытынды
мұғалімнің өзі айтпай-ақ байқалып тұратын болса онда сабақ өзінің мақсатына
жеткені саналады.
Автор пәнді оқытудың әдәстемелік ұстанымдары тек сабақ жүргізгенде
ғана емес, грамматикалық оқулықтар мен оқу құралдарының да құрылысына
әсерін, ықпалын тигізіп, оның жалпы барысында сақталып отырылуы қажет деген
ой айтады. “Гамматика кітабының құрылу принциптері” атты бөлімінде мектеп
оқулықтарын жазуда бірыңғай ғылыми ұстанымдарды ғана сақтамай, әдістемелік
ұстанымдарды да жүйелі түрде басшылыққа алып отыру қажеттігін анықтап
айтады. Қазақ мектебінің тарихында ана тілінің әдістемесінің жаңадан жол
алып, жүйе түзеген тенорияшыл педагогтар бола қойған жоқ дей келіп, ғалым
алғашқы грамматиканың өзі ХХ ғасырда шықты деп, “Тіл құралды” көрсетеді.
Авторын атап айтпаса да, бұл А.Байтұрсынұлының еңбегі екенін көзі қарақты
азамат танитыны түсінікті. Әңгіме-С.Жиенбаевтің 1946 жылдары, яғни соғыстан
соңғы қиын кездерінде, екінші зобалаңның алдында, қорықпай
А.Байтұрсынұлының еңбегіне сілтеме жасай алу ерлігі. Зерттеу еңбегіне
сілеме жасамақ түгілі атын атау мүмкін болмай қалған тұста, С.Жиенбаев
былай деп жазды: “Тіл құрал” кітабының сол кездегі ойлау принципінің де,
онымен қатар тұлғалық бағыттың да элементтері барлығын көреміз. Осылаша
зерттеуші А.Байтұрсынұлы жасаған кей анықтамалар мен ұстанымдарға талдау
жасайды. Оның негізгі сүйенгені логикалық принцип деген тоқтамға келді.
Еңбектегі талдаулардан С.Жиенбаевтің А.Байтұрсынұлы еңбегіне жақсы
таныстығы, одан мүмкіндігінше мол мағлұмат бере кетуді мақсат еткені анық
байқалды.
Грамматикалық категорияның жай мәнісін түгел меңгеріп алу үшін дағды
керек деп есептейді әдіскер-ғалым. Ал дағды алу үшін оған көп жаттығулар
қажет, категоияның түрлі-түрлі тұлғаларын ажыратып көру керек. Бірақ терең
білім құр жаттығумен де келмейді деген пайымдаулар жасап отырады.
С.Жиенбаев еңбегінде оқушыларға грамматикалық категорияны танудың
маңыздылығын атап көрсетеді. әрине адам баласының өзінің ана тілінің
грамматиканы оқымаса да біледі, бірақ тілдің құбылыстарын, оның ішкі даму
заңдылықтарын терең түсіну үшін тілдегі негізгі категориялар мен таныс болу
қажеттілігін жақсы атап өтеді. Еуропа оқымыстысы О.Есперсеннің
зерттеулеріне сүйене отырып жасаған талдаулары терең де мазмұнды. Тіпті
кейінгі зерттеулерде кездесе бермейтін терең теориялық толғамдар бар.
Айталық сөздің мәнісін барлағанда, автор оны тек дыбыстан тұратын бірлік
ретінде ғана қарастырмай, ұғымды таңбалаушы ретінде бағалайды. Балаларға
анықтама үйретіп, жаттатып шаршаудың қажетсіздігін мұғалімдерге жете
түсіндіру шарт деген тұжырым айтады.
“Тұлғашыл бағыттағы оқымыстылар категориясының сыртқы тұлға жағына
айрықша көңіл бөліп, мағына мен мазмұн жағын көп елемеген. Шынында,
грамматиканы оқытқанда сөздің семантикалық белгісіне зор мән беруіміз
керек. Әрі тұлғасын, әрі мазмұнын айырғанда ғана мәселе ұғымды болмақ”-
деген көреген ойды С.Жиенбаев еңбегінен табамыз.
Тілдегі құбылыстың тұлғасын көрсетіп, мағынасын ұқтыру-үйретудің
негізгі әдісі. Оқытушының айтып тұрғанының барлығын бірдей бала түсінбеуі
мүмкін. Бұдан шығар жол-әр түрлі жеңіл мысалдар мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспары:1.Қазақ тілін оқыту әдістемесінің даму тарихына шолу.
2. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің даму тарихына үлес қосқан
ғалымдар .
3. Оқулықтар және оқу әдістемелік құралдар.
Қазақ тілі әдістемесінің ғылыми негізі Қазан төңкерісіне дейінгі
дәуірден басталды. Қазақстанда педагогика тарихы, сондай - ақ, қазақ тілін
оқыту мәселелері Ы.Алтынсарин есімімен байланысты. Ол ұлы орыс халқы
мәдениетінің демократияшыл идеяларынан сусындады, мектептегі оқу процесінің
ғылыми негізде құрылуын, халықтың жаппай білім алуын, халқымыздың
мәдениетінің ілгері дамуын аңсады.
Мектеп - қазақтарға білім берудің басты құралы, біздің барлық
үмітіміз, қазақ халқының келешегі осы, тек қана осы мектептерде деген
болатын.
Ы.Алтынсарин Қазақ хрестоматиясы және Қазақтарға орыс тілін
үйретудің бастауыш құралы оқулықтарын жазды. Қазақ балаларының ана тілінде
сауатын ашу жұмысын тұңғыш рет дыбыстық әдіс бойынша ұйымдастырды. Ол
оқулыққа жазған алғы сөзінде: 8 бөлімге берілген зат аттарын оқушылар
жаттап алғаннан кейін, әрбір бөлімнің соңында берілген грамматикалық
ережелерге Құралда берілгеннен де молырақ тоқталу қажет және келтірілген
үзінділерге сәйкес оқушыларға жаңа сұрақтар қойып, род (тек), септік т.б.
бойынша сөздердің өзгеруін олар игеріп алғаннан кейін, соған ұқсас
мысалдарды көрсетіп беру керек, - деді, сондай - ақ жаттығу жұмысына,
ауызша және жазбаша ойын дұрыс айтып, жаза білуге, еркін сөйлеуге үлкен мән
берді.
Тіл мамандарының кеңес тұсындағы алғашқы зерттеулері мектепке керекті
оқулықтар мен оқу құралдарын жасаудан басталды. Мысалы, 20-30 жылдарда тіл
мамандары тек алфавит, орфография, пунктуация, ана тілі оқулықтары
(грамматикалық), сөздіктер және басқа құралдар жасаудың айналасында еңбек
етті.
1935 жылға дейін қазақ тілін оқыту әдістемесіне арналған мақалалар
ғана болды. Онан кейін осы жылы Бастауыш мектепте қазақ тілін оқыту әдісі
деген жинақ шықты.
1936 жылы орта мектептің Ү - ҮІІ сыныптарына арналған Сейіл
Жиенбаевтың Грамматика талдауыш, 1938 жылы Үлкендерге хат танытудың
методикасы, 1939 жылы Бастауыш мектепте кітап оқытудың методикасы, 1941
жылы Қазақ тілі методикасы, 1942 жылы Грамматикалық таблицалар, 1944
жылы Жаттығу емле мен тіл дамыту, 1946 жылы Қазақ тілі методикасы
(екінші басылым) деген еңбектер жарық көрді.
Бұл еңбектердің қазақ тілін оқыту әдістемесінде алатын орны ерекше.
Онда қазақ тілі әдістемесінің педагогикалық негіздері, жазу жұмыстары,
талдау үлгілері, грамматиканы оқыту, кітап оқу әдістемесі сияқты
мәселелерге тоқталумен бірге, мұғалім сабақты берудің көрсетіп бергенін
айнытпай орындауға міндетті емес, өз білгенінше түрлі әдіс қолдануға
ерікті. Әдістеме рецепт те емес, әкімшілік нұсқау да емес, тек
педагогикалық кеңес, жол - жоба, - деп әдістеменің көптеген проблемаларына
тоқталды, ол қазірде де мәнін жойған жоқ.
Қазақ тілін, әсіресе, грамматиканы оқыту жөнінде пікір айтқан Қажым
Басымов болды. 1938 жылы Грамматика оқыту жөнінде деген мақаласында оқыту
әдістеріне тоқталды.
1940 жылы Ғали Бегалиевтің Бастауыш мектепте қазақ тілінің
методикасы, онан кейін 1950 жылы Бастауыш мектепте қазақ тілі
методикасының мәселелері деген кітабы жарық көрді.
1956 жылы Шамғали Сарыбаевтың Қазақ тілі методикасының кейбір
мәселелері (1 бөлім, фонетика мен морфология) деген кітабы шықты.
1957 жылы Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің басшылығымен қазақ
тілі мен әдебиетін оқыту мәселелерін жақсартуға арналған республикалық
кеңес өткізілді. Кеңесте қазақ тілі мен әдебиетін жақсарту туралы мәселе
қаралды. Осы жылдан бастап қазақ тілін оқыту әдістемесін зерттеуге ерекше
мән беріліп, Қазақ КСР Оқу министрлігінің Ы.Алтынсарин атындағы
педагогикалық ғылымдар ғылыми - зерттеу институтының қазақ тілі және
әдебиеті бөлімі қазақ тілі әдістемесінің жүйелі курсын жасауға кірісті.
Қазақ тілі оқулықтары мен бағдарламаларын жақсарту жөнінде,
әдістемелік еңбектер жазу, эксперимент жұмыстарын жүргізу, озат
мұғалімдердің тәжірибелерін зерттеу мәселелерін дұрыс жолға қойып, қазақ
тілін оқытуды жақсарту жөнінде көп еңбек сіңірген ғалым (сол кездегі
институт директоры) профессор Ахмеди Ысқақов болды. Мектепте ана тілі мен
әдебиетті оқыту туралы ғылыми - зерттеу жұмысын дұрыс жолға қою
міндеттелді. Озат мұғалімдерді, әдіскерлерді, ғалымдарды қазақ тілін оқыту
мәселесімен айналысуға жұмылдырылды, оларға ғылыми басшылық жасап, жөн
сілтеді. Сондай жұмыстардың нәтижесінде осы жылдың өзінде-ақ қазақ тілін
оқытудың кейбір мәселелері зерттеліп, бірсыпыра еңбектер жарық көрді.
Бұл салада Қазақ КСР-іне еңбегі сіңген мұғалім Иманбек Ұйқыбаев Сейіл
Жиенбаевтан, Шамғали Сарыбаевтан кейінгі қазақ тілі әдістемесін дамытушы,
алғашқы зерттеушілердің бірі ретінде танылды. И. Ұйқыбаевтың 1957 жылы
Орта мектепте қазақ тілін оқыту мәселелері, Қазақ тілінде сөз таптарын
оқытуға көмекші материалдар, ал 1962 жылы Қазақ тілі методикасының
очерктері деген еңбектері басылып шықты. Бұл еңбектерде морфологияны
оқытуға жан - жақты талдау жасады, оны қазір ұстаздар өздерінің іс -
тәжірибесінде кеңінен пайдаланып жүр.
Синтаксисті оқыту да назардан тыс қалмады. Әмеди Хасенов қазақ тілінің
бағдарламалары мен оқулықтарын жетілдіру, жақсарту жөнінде көп еңбек
сіңірді. 1957 жылы Жай сөйлем синтаксисін оқытудың кейбір мәселелері,
Пунктуацияны оқыту жолдары деген әдістемелік еңбектері жарық көрді.
Бұдан кейін әдістеменің басқа да мәселелері зерттеле бастады. Әсіресе,
қазақ тілінің орфографиясы ғылыми әрі әдістемелік жағынан терең зерттелді.
Бұл салада көп еңбек еткен, орфография жөнінде күрделі әдістемелік еңбек
жазған Кәшен Жолымбетов болды. Оның 1985 жылы Ү-ҮІ сынып оқушыларында
кездесетін орфографиялық қателерді түзету және болдырмау жолдары, Ү-ҮІІ
сынып оқушыларының ана тілінен өз бетімен жұмыс жүргізуі үшін қосымша
тапсырмалар (1961), Қазақ орфографиясын оқытудың негізі (1962) атты
әдістемелік еңбектерінде қазақ орфографиясын оқытудағы негізгі принциптер
мен әдіс–тәсілдер сараланып берілді.
Қазақ тіліндегі тыныс белгілерін оқытудың әдістемесін жан - жақты
зерттеген - Шәріп Әуелбеков. Оның Қазақ тілі синтаксисі мен пунктцациясын
оқытуға арналған құрылымдық схемалар (1971), Пунктуацияның қиын
мәселелері (1977), Қазақ тілі сабақтарының мазмұны мен жоспарлау
үлгілері деген монографиялық еңбектерін мұғалімдер жұртшылығы жақсы
қабылдады. Әсіресе, тыныс белгілері жөнінде жасаған құрылымдық кестелерін
жоғары оқу орындарының студенттері, жас мұғалімдер кеңінен пайдалануда.
Дәулет Әлімжанов пен Ыбырайым Маманов 1965 жылы Қазақ тілін оқыту
методикасы атты еңбегінде қазақ тілін оқытудың негізгі міндеттері,
тәрбиелік мәні, оның ғылыми негіздері, басқа пәндермен байланысы, білім
берудің әдістері мен жолдары деген мәселелерге тоқталды. Бұл еңбек күні
бүгінге дейін өзінің практикалық құнын жойған жоқ.
Ғылым мен техниканың дамуына байланысты оқушыларға берілетін білім
көлемі де ұлғайды. Осыған орай оқу пәндерінің ғылыми - теориялық дәрежесін
көтеру, оқыту тәсілдерін жетілдіру, оқушыларға кең көлемде білім беру
жолдарын қарастыру, оқу - тәрбие процесін одан әрі жетілдіре түсудегі
негізгі міндеттер белгіленді. Атап айтқанда, әр мұғалімді оқытудың тиімді
әдісімен қаруландыру, оқытудың кабинеттік жүйесіне көшіп, техникалық
құралдарды кеңірек қолдануды ұйымдастыру, сабақты мазмұнды әрі тартымды
жүргізу талап етілді.
Бұл игі істерді ұйымдастыруда, оны дұрыс жолға қоюда Ы.Алтынсарин
атындағы Педагогикалық ғылымдар ғылыми-зерттеу институтының қазақ тілі
әдістемесі бөлімі біраз еңбек атқарды.
Осы сөз болып отырған тақырып авторларының бірі Балғаным
Құлмағамбетова 1956 жылдан бастап қазақ тілі әдістемесінің көптеген
мәселелеріне ғылыми әрі практикалық жағынан зерттеу жұмыстарын жүргізіп:
Қазақ тіліндегі етістік категориясын оқыту (1957), Құрмалас сөйлемді
оқытудың кейбір мәселелері (монография) (1963), 6 класта қазақ тілі
сабақтарына байланысты тіл дамыту жұмыстарын ұйымдастыру (1965), 5 -
класта қазақ тілі сабақтарына байланысты тіл дамыту жұмыстарын ұйымдастыру
(1966), 5 - класта қазақ тілі және әдебиеті сабағында техникалық
құралдарды пайдалану (1968), Қазақ тілі сабақтарында техникалық
құралдарды пайдалану (1973), Аз комплектілі мектептерде сабақты
ұйымдастырудың жолдары (1974), Қазақ тілінен 6 - класқа арналған
дидактикалық материалдар (1975, 1979, 1983), Қазақ тілінен 4-5 кластарға
арналған үлестірме карточкалар (1978), 4 - 9 - кластарға арналған тіл
ұстарту (1978), Кабинеттік жүйе және қазіргі сабақ (1982), 7 - класс
қазақ тілі оқулығына Методикалық нұсқау (1983), Жай сөйлемдер
синтаксисінің таблицасы (1984), Қазақ тілі оқулығы (шет елдерде тұратын
отандастарға арналған, 1984), Қазақ тілі сабағында техникалық құралдарды
пайдалану (1984), Кешегі және бүгінгі Алматы (1984) Оқу диафильмі
еңбектерін жазды. Бұл еңбектер қазір мектеп практикасында пайдаланылуда.
1965 жылдан бастап қазақ тілін оқыту әдістемесінің даму тарихына үлес
қосушылардың бірі - Бибігүл Кәтенбаева. Б.Кәтенбаевның Өз құрамын оқыту
(1968), 4 - кластың қазақ тілі оқулығына методикалық нұсқау (1984), 5 -
кластың қазақ тілі оқулығына методикалық нұсқау (1982-84), Еліктеуіш
сөздер (1974), Морфологияны оқытудың методикасы (1975), ІҮ - IX
кластарда тіл ұстарту (1978), Қазақ тілінен ІҮ - Ү кластарға үлестірмелі
карточкалар (1978), Қазақ тілінен 5 - класқа арналған дидактикалық
материал (1976, 1980, 1983), Қазақ тілі оқулығы (5 - класқа арналған,
1982, 1983, 1986), Грамматикалық таблицалар (1972, 74, 77, 79, 83) (4, 5,
6 - кластарға арналған); Москва - бақыт астанасы (1982), Қасқырды жеңген
бала (1983) оқу диафильмдері мұғалімдер кітапханасынан берік орын алды.
1978 жылдан бастап қазақ тілі әдістемесінің лексика бөлімі де
бірсыпыра зерттеле бастады. Бұл салада Айтбай Айғабыловтың Лексиканы
оқытудың кейбір мәселелері (1980), 6 - класқа арналған Қазақ тілі
оқулығы (1982, 1984), 6 -класс қазақ тілі оқулығының методикалық нұсқауы
(1983), Морфологияға байланысты грамматикалық таблица (1984), Қазақ
тілінің программасы (1983, 1984), М. Әуезовтың Қараш - қараш әңгімесіне
байланысты жасалған оқу диафильмі (1984) сияқты еңбектері жарық көрді.
Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер синтаксисі де біршама зерттелді.
Құрмалас сөйлем синтаксисін теориялық жағынан зерттеген Хасен Арғынов. X.
Арғыновтың Жай сөйлем синтаксисін оқытудың методикасы (1957), Қазақ
тілі методикасының негіздері (1969), Құрмалас сөйлем синтаксисінің
методикасы (1964), Қазақ тілі методикасы (1974), Құрмалас сөйлемдер
таблицасы (1985) тағы да басқа еңбектерін атауға болады.
Қазақ тілінің фонетика бөлімі де жан - жақты зерттелді. Бұл салада
Мүлипа Дейсебаеваның Қазақ әдеби тілі орфоэпиясының кейбір мәселелері
(1973), Орфоэпиялық сөздік (1982), А.Исабаевтың Фонетиканы оқыту
(1965), Қазақ тілі дыбыс методикасының негіздері (1973) деген еңбектерін
мұғалімдер кеңінен пайдалануда.
Міне, оқулық авторлары, әдіскерлер, ғалымдар мен қазақ тілін оқыту
мәселелерін қазіргі өмір талабына сай қойып отырған игі істер тұрғысынан
зерттеу жұмыстарын жүргізіп, келешекте оқу – тәрбие ісін кешенді
ұйымдастыруға мүмкіндіктер жасады.
Қазақ тілі әдістемесінің ғылыми - теориялық мәселелері тіл білімімен
қатар, мектеп тәжірибесіне де сүйенеді. Мектеп тәжірибесі, оның ішінде озат
тәжірибе арқылы әдістеме теориялық жағынан жетіліп, толығып, жаңа факті,
идеялармен байып, мұғалімдер тәжірибесі әдістемені дамытып отырады.
Сондықтан озат тәжірибені мектеп тәжірибесіне ендіру - аса қажетті
мәселелердің бірі. Өйткені озат тәжірибе арқылы сабақтың әдістемесін
жетілдіру, оқушылардың ақыл - ой дербестігін, танымдық қабілеті мен
қоғамдық белсенділігін дамыту, білімге ынтасын арттыру, педагогикалық
оқулар өткізу сияқты проблемалар іске асырылады.
Ы.Алтынсарин атындағы Педагогикалық ғылымдар ғылыми - зерттеу
институтының қазақ тілі әдістемесі бөлімі 1954 жылдан 1987 жылға дейін 15 -
тен астам қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдерінің іс – тәжірибелерін
жинақтап, кітапша етіп шығарды.
1978 - 1980 жылдардан бастап алдыңғы қатарлы озат мұғалімдеріміз
Мәскеу қаласы мен Волгоград облысы мұғалімдерінің бастамаларына әр уақытта
үн қосып отырды. Творчестволықпен жұмыс істейтін мұғалімнен
творчестволықпен жұмыс істейтін коллективке жетейік атты Мәскеу облысы
Краснояр өлкесі мұғалімдерінің бастамасы, Әр сабаққа - үздік әзірлік,
қазіргі заманғы тәсілдер, жоғары сапа атты волгоградтықтардың үндеуі
республикамыздың сан мыңдаған мұғалімдерін жігерлендірді.
Қоғамның дамуы өскелең ұрпаққа тәрбие беруде, оны Отан игілігі үшін
еңбекке даярлауда жалпы білім беретін мектептің жауапкершілігін көтеруді
талап етті.
СОКП Орталық Комитеті мен КСРО Министрлер Кеңесінің Жалпы білім
беретін мектептерде оқушыларды оқыту мен тәрбиелеуді және оларды еңбекке
даярлауды одан әрі жетілдіру туралы және СОКП Орталық Комитетінің
Идеологиялық - саяси тәрбие жұмысын одан әрі жақсарту туралы қаулыларында
мектептің тәрбиелеушілік міндеттерін сапалы шешуде мектептегі пәндік
кабинеттерді ұйымдастырып, оны оқу – тәрбие ісінде орынды пайдаланудың мәні
зор.
Атап айтқанда, оқушыларға берілетін білім қорын күнделікті өмір
тәжірибесімен, әрбір сабақта мұғалімнің сөзімен ұштастыратын көрнекілікпен
байланыстыра отырып, оның тиімділігін арттыру тек жақсы жабдықталған, дұрыс
ұйымдастырылған пәндік кабинеттер арқылы іске асырылады.
Оқытудағы кабинеттік жүйесін көшу - мектептердің экономикалық,
педагогикалық және ұйымдық тұрғыдан күрделі проблемаларының бірі.
Республикамыздың көптеген мектептерінде озат мұғалімдер сабақты
кабинеттік жүйе бойынша шығармашылықпен өткізіп, сыныптан тыс жұмыстар
жүргізудің алуан түрлі тәсілдерін жетілдіруде, сондай - ақ, оқу
кабинеттерін қазіргі заман талабына сай қалай жабдықтауды, сол арқылы
тәжірибе мен оқыту процесін кешенді ұйымдастырып, қажымай - талмай еңбек
етуде.
Алдыңғы қатарлы мұғалімдер мектептегі бүкіл оқу процесс арқылы
оқушылардың білім алуға деген ынта талабын оятып олардың таным
белсенділігін арттыруда көптеген жұмыстар атқарып отыр.
Оқушылардың саналы көзқарасының негізі мектепте қаланады. Мұның өзі
бүкіл оқу – тәрбие жұмысы арқылы іске асырылады. Сондықтан мұғалімдердің
ғылыми - теориялық білімдерін үнемі көтеріп, мәдени және идеялық саяси
өресін кеңейтіп, ұстаздық шеберлігін әрқашан жетілдіріп отыру қажет.
Мұғалім оқыту үшін ең алдымен өзі оқуға тиісті. Ол сонда ғана мектептің
алдында тұрған көп міндеттерді ойдағыдай шеше алады. Демек, ғылыми әдістеме
әр уақытта да мұғалімдердің озат іс – тәжірибесімен байып, толысып отырмақ.
Бақылау сұрақтары:
1.Қазақ тілі әдістемесінің негізін салған ғалымдар.
2. Қазақ тілі әдістемесінің ғылым болып қалыптасу жылдары.
3. А.Байтұрсыновтың еңбектері.
4. Ы.Алтынсариннің ғылыми еңбектері.
5. Ғ.Бегалиевтың ғылыми еңбектері.
6. Ш.Сарыбаев-әдіскер ғалым.
Лекция. ТАҚЫРЫБЫ:Қазақ тілі оқулықтары,оқу бағдарламалары.
Жоспары: 1) Қазақ тілі оқулықтарын жазудағы ерекшеліктер.
2) Қазақ тілінің оқытылуы жөніндегі оқу бағдарламалары.
3)Қазақ тілі оқу бағдарламаларын жасаудағы айырмашылықтар және
маңыздылығы
Лекция мақсаты:Қазақ тілі оқулықтары мен бағдарламаларындағы өзгерістерді
талдау.
Лекция мәтіні:
Қазақ тілінің жүйелі түрде оқытылуы мен ғылыми мазмұнын нақты және
дұрыс анықтау оның бағдарламасы мен оқулығына байланысты. Орта мектептің ІҮ-
ҮІІІ сыныптарында оқытылатын қазақ тілінің бағдарламасы ана тілінің ғылыми
мазмұнымен оның білімдік көлемін белгілейтін және оқытуға басшылық жасап
отыратын Білім министрлігі бекіткен ең басты мемлекеттік құжат болып
саналады.
Қазақ тілінің оқулықтарын жазу 1920 жылдардан қолға алына бастады.
Бірақ оқу жоспары мен бағдарлама сол кезде-ақ жасалынған болатын. Дегенмен,
кеңес мектебі тарихында бағдарламаның бірнеше түрі болды. Кеңес өкіметінің
алғашқы жылдарында кешенді және жоба бағдарлама түрлері қолданылды.
ВКП (б) Орталық Комитетінің 1931 жылғы 5 қыркүйектен, 1932 жылғы 25
тамыздағы Бастауыш және орта мектептер туралы қаулыларында кешенді және
жоба бағдарламалардың кемшіліктері атап көрсетілді.
Бастауыш және орта мектептің оқу бағдарламаларына мынадай талаптар
қойылды: бағдарламаның мазмұны ғылымның негізін берік және жүйелі түрде
меңгеру, дұрыс сөйлеу, жазу дағдыларын қамтамасыз ету, бағдарламадағы оқу
материалдарының аумағы мен сипаты балалардың жас ерекшеліктеріне сай келуі,
тіл мен әдебиет бағдарламалары арасында байланыс болу керектігі баса
айтылды. Мұндай талаптар негізінде 1936, 1938. 1958, 1967 жылдар аралығында
қазақ тілі бағдарламалары қайта жасалды.
1920 жылғы 8 қарашада Қазақ АКСР Халық Комиссарлар Кеңесі Халық Ағарту
Комиссарматына қазақ тілінде оқулықтар жасау мәселесін жүктеді.
Оқу жоспары мен бағдарламалары жасалмас бұрын, оқулықтар жазыла
бастады. Бағдарламасыз жазылған оқулықтардың мазмұнында, көлемінде, оқу
материалдарын тақырыпқа бөлуде бірсыпыра кемшіліктср болды.
Қазақ АКСР Халық Комиссариаты бағдарламалар жасау, әдістемелік
құралдар жазу мәселелерін 1922 жылғы маусым айынан бастап қолға алды.
V—VII сыныптарға арналған қазақ тілі бағдарламасы 1930 жылдары жасала
бастады. Бұлардың 13—15 жастан балалардың ұғымына өте ауыр болғаны
байқалды.
1936 жылы 23 тамызда Қазақ КСР Оку Комиссариаты Қ.Жұбанов жасаған
қазақ тілінің V—VII сыныптарға арналған бағдарламасының жобасын бекітті.
1939 жылы белгілі тіл маманы С.Жиенбаевтың редакциясымен қазақ тілі
бағдарламасы басылып шықты. Онан кейін 1940 жылы Ғ.Бегалиевтің
редакциясымен басылды.
1950 жылы Правда газетінде болған лингвистикалы қайтыс тіл білімінің
дамуына орасан зор пайдасын тигізді. 1950 жылдан бастап қазақ тілінің
бағдарламасы жаңадан жасалды. Ү-ҮІІ сыныптарға арналған қазақ тілі
бағдарламасын жетілдіру жөнінде бірсыпыра шаралар белгіленді.
1959 жылы 18 қарашада Қазақ КСР Оқу министрлігінің оқу-әдістемелік
кеңесінде қазақ тілі бағларламасы талқыланды.
Қазақ тілі мен әдебиеті пәнін оқытуды жақсарту жөнінде, Қазақстан
Коммунистік партиясы Орталық Комитетінің 1957 жылы 22 мамырда Республика
мектептерінде қазақ тілі мен әдебиетін оқытуды жақсарту туралы қаулысы
жарияланды. Осы қаулы негізінде Қазақ КСР Оқу министрлігі 1957 жылы 28
маусымда Қазақ тілі мен әдебиетін оқытуды жақсарту туралы" бұйрықты
қабылдап, нақты шаралар белгіледі. Қаулыға орай Алматы қаласында 1957 жылы
тамызда қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдерінің республикалық кеңесі
шақырылды.
СОКП Орталық Комитеті мен КСРО Министрлер Кеңесінің "Мектептің өмірмен
байланысын нығайту туралы және елімізде халыққа білім беру жүйесін дамыта
түсу туралы тезистеріне байланысты қазақ тілінің 1-ҮІІ сыныптарына
арналған оқу бағдарламасымын жобасы жасалып, баспасөз беттерінде
жарияланып, мұғалімдердің талқысына ұсынылады.
Қазақ тілі бағдардамасының түсінік хаты жаңадан жазылды. Бағдарламалық
материалдардың әр сыныпта өтілуге тиісті көлемі нақты іс көрсетіліп, әрбір
тарау, тақырыпты өтуге сағат белгіленді. Бағдарлама 12-14 жастағы
балалардың жас ерекшелігіне сай жасалып, теориялық ауыр материалдар
ықшамдалып, ғылыми мәні баламалы тақырыптарды енгізбеу ескерілді.
1960-1970 жылдар арасында қазақ тілін оқыту мәселесі жаңа кезеңге аяқ
басты. СОКП Орталық Комитеті мен КСРО Министрлер Кеңесінің 1966 жылғы
Жалпы білім беретін мектептің жұмысын одан әрі жақсарту шаралары туралы
қаулысы қабылданды. Қазақ тілі бағдарламасының жаңа сатыға көтерілуі 1967
жылдан басталды. Өйткені мектепті өмір талабына сай қайта құру оқытудың
жаңа мазмұнына көшуге тікелей байланысты болды. Әсіресе, ғылым мен
техниканың зор қарқынымен дамуына байланысты өзгерістер қазақ тілі оқулығы
мен бағдарламасында орын алуға тиіс болды. Сөйтіп, оқулықтар мен оқу
құралдарын, бағдарламаларды қайта құрастыру, жетілдіру міндеті қойылды. Осы
қаулы-қарарларға орай қазақ тілін оқытудың мазмұны мен оқыту принциптерін
жетілдіру мақсаты көзделді, яғни қазақ тілі пәнінің ғылыми-техникалық
дәрежесін көтеру оқушыларға кең көлемде білім беру жолдарын қарастыру, оқу-
тәрбие процесін одан әрі жетілдіре түсудегі негізгі міндеттер белгіленді.
Мектепті өмір талабына сай қайта құру, оқытудың жаңа мазмұнына көшу
қазақ тілін оқытудың мынадай негізгі мәселелерін шешуге тиіс болды:
бастауыш сынып 4 жылдың орнына 3 жылдық оқу жүйесіне көшірілуге байланысты
әр сыныптағы тілдік материалдарды орналастыру жөнінде бірсыпыра өзгерістер
болды: оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай материалдарды іріктеп алу,
қазақ тілі курсы VII сыныпта аяқталатын болды.
Екіншіден, мектепте оқытылатын қазақ тілі пәні мен тіл ғылымы
арасындағы алшақтықты болдырмауды ескере келіп, мына мәселелерді іске асыру
қажет болды: грамматика мен лексика бөлімдеріне байланысты қазақ тілі
пәнінің ғылыми-теориялық жақтан жетілдіру керектігі атап айтылды. Мысалы,
кейбір ереже, анықтамалар, тілдік категорияларды топтау, қайтадан
құрастыру, жинақтау. Сондай-ақ оқушылар түсінігіне ауыр келетін кейбір
ескірген материалдарды алып тастау, т.б. Міне, оқыту мазмұнына осындай
жаңалықтар енгізілді.
Оқушылардың төменгі сыныптарда алған білімін қайталау, еске түсіру,
қорыту мақсатындағы материалдар берілді.
IX сыныпта оқушылардың IV-VIІ сыныптарда қазақ тілінен алған
білімдерін қорыту, жинақтау және қайталау мақсаты алға қойылып, теориялық
білімдер бір ізге келтіріліп, жоғары сынып оқушыларының жас ерекшелігі мен
қабілетіне қарайтын деректер берілу көзделді.
Бағдарламадағы әр сынып материалы тура-сатылы принципіне негізделе
жасалды. Материалды осылайша орналастыру қазіргі қазақ тілінің ғылыми-
теориялық курсын мектептегі қазақ тілі курсының жүйесіне, құрылысына
логикалық жағынан жақындастыру мен байланыстырудан туған еді. Әсіресе,
көлемді тақырыптарды, түсінуге ауыр тиетін материалдарды бір сыныпта өте
салмай, оны келесі сыныптарға да, жоғары сыныптарға да жылжыту көзделді.
Мысалы, лексика, сөз тудыру, зат есім, сын есім, етістіктерді IV-VI
сыныптарда оқыту ұсынылады.
Оқушылардың жаңа тақырыпты берік те тиянақты қабылдауы меңгеруі үшін
өткен сыныптардағы тақырыптарды қайталап, еске түсіріп отыру, яғни әр
сыныптағы материалдардың бір-бірімен байланыстылығы ескерілді. Мысалы, IV
сыныпта бастауыш сыныптарда өтілетін морфология және орфография салаларын
қайталау ескерілді. Өтілген материалды жүйелі қайталап отыру, VI сыныпта
фонетикадан, морфологиядан және орфографиядан қайталап еске түсіру
жүйеледі.
IV сыныптың өзінде синтаксис пен пунктуациядан дағды берудің негізін
қалау ескерілді. Бұған IV сыныпта Синтаксис және пунктуация деген арнайы
бөлім берілді. Мұның барлығы да оқушыларды VII-VIII сыныптарда синтаксистің
жүйелі курсын өтуге дайындау мақсатынан туған еді.
1967 жылы жасалған жаңа бағдарламадағы өзгерістер, негізінен, мынадай
бағыттарды көздеді: біріншіден, бағдарламаға Лексика бөлімі енгізілді.
Бұның енгізілу себебі мектепте жүйелі түрде сөздікпен жұмыс істеу болмайтын
оқушыларға негізгі лексикалық түсінік берілмейтін, тек мағыналық ұғымдар
(сөз мағынасы, омоним, антоним, синоним) ғана өтілетін. Сондықтан
бағдарламада лексикаға арнайы орын берілді. Екіншіден, сөздің жасалуы
бағдарламаға да, оқулыққа да енгізілмеген еді. Бұл материал тек сөз
құрамы деген атпен жол-жөнекей ғана өтілетін. Демек, оқушының тілін
дамытуда болсын, логикалық ой-өрісін жетілдіруі болсын, сөз тудыру, оның
жасалуы жөніндегі мәлімет берудің қажеттігі ескерілді.
Әсіресе, сөз тудыру мәселесі лексика, грамматика, орфография
тарауларын оқытуда негізгі проблемалардың бірі деп саналып, бағдарламаға
Сөздің жасалу жолы тақырыбы қосылды. Сөз тіркесі туралы ілімнің
бағдарламаға енбеуі синтаксисті дұрыс түсіндіруге мүмкіндік болмаған еді.
Осы кезге дейін сөйлем туралы ілім басты орын алып келді де, оның екінші
басты сыңары сөз тіркесі назардан тыс қалып қойған болатын. Сондықтан осы
мәселелер де ескеріліп, бағдарламаға Сөз тіркесі деген тақырып ендірілді.
Мектепте мазмұндама, шығарма жаздыру, ауызекі сөйлеу дағдысына
жаттықтыру, бейімдеу мақсатындағы жұмыстарды жандандыру қажет болды. Демек,
әр сыныптың материалына байланысты тілді дамыту, тіл ұстарту,
байланыстарып сөйлеуді дамыту деген арнайы бөлімдер берілді. Оған белгілі
мөлшерде сағат бөлініп, қандай тақырыпты қамту керек деген мәселе
анықталды.
Бағдарламадағы осындай басты өзгерістер қазақ тілінен бағдарламаланып,
материалды – морфология мен синтаксисті, орфография мен пунктуацияны,
фонетика мен орфоэпияны бір-бірімен тығыз байланыстыра оқытуға жағдай
жасады.
Оқушылардың әдеби тіл нормасында дұрыс сөйлеуге, ойын жеткізе білуге
үйрету – кеңес мектебінің алдына қойған зор міндет болды. Осындай
мақсаттар негізінде бағдарламада жоқ болатын. Стилистикаға арнайы орын
берілді. Бұл бұрын бағдарламада жоқ болатын. Стилистиканы оқу барысында
оқушы грамматикалық стилистикамен қатар функционалдық стилистика
элементтерін білуге тиіс болды. Стилистикаға байланысты жүргізілетін
жұмыстар оқушыны шебер сөйлеуге, көркемсөз айшықтарын қолдана білуге,
мәтінді түсініп, мәнерлеп, шебер оқу білуге төселдіру мақсатын көздеді,
Стилистика, Тіл туралы түсінік, тағы басқа жаңа тақырыптармен қазақ
тілінің жүйелі курсы VIII сыныпта аяқталатын болды.
1967 жылы құрастырылған қазақ тілі бағдарламасын шоли келе, мынадай
қорытынды шығаруға болады:
а) тура-сатылы принцип бойынша оқушылардың жас ерскшелігі ескеріліп,
оқу материалдары тиімді жүйеленіп, әр сыныпта тілдік объектілерді саралап
беруге мүмкіндік болды;
ә) оқушыларға қазақ тілінен берілетін теориялық білім мен практикалық
дағдының мазмұны мен көлемін анықтауға мүмкіндік жасалды.
Қазақ тілінің бағдарламасы мен жаңа оқулықтарын жақсарту жөнінде 1972
жылы Қазак КСР Оку министрлігі мен Ы.Алтынсарин атындағы Педагогикалық
ғылымдар ғылыми-зерттеу институтының біріккен ғылыми-практикалық
конференциясы өткізілді. Осы талқылауға 200-ден астам мамандар мен
ғалымдар, мұғалімдер қатысты.
1967-1972 жылдар арасында жүргізілетін эксперимент бақылау
жұмыстарының қорытындыларына қарағанда, оқулықтарда тілдің теориясына баса
назар аударылғаны, оқушыларды өз бетімен практикалық жұмыс істеуге дағды
беруге аса мән берілгені айтылды. Солай бола тұрса да, республиканың
белгілі ғалымдары, әдіскерлері, мұғалімдері қазақ тілі бағдарламасының
мазмұны мен құрылысы ғылыми жақтан да, әдістемелік тұрғыдан да бірсыпыра
жақсарғанын сөйлеген сөздерінде ерекше атап өтті.
СОКП Орталық Комитеті мсн КСРО Министрлер Кенесінің 1972 жылғы
Жастардың жаппай орта білім алуына көшуді аяқтау және жалпы білім беретін
мектепті одан әрі дамыту туралы қаулысында мектептердің материалдық
базасын нығайтуға, оқу кабинеттерін жабдықтаудың қажеттігіне мектептерді
техникалық құралдармен барынша жабдықтауға баса назар аударылды.
1973 жылы 19 шілдеде КСР Одағының және Одақтас республикалардың
халыққа білім беру туралы Заң негіздері бекітілді. Мектепке партия мен
үкімст тарапынан баса назар аударылуына байланысты мектептің қоғамдық мәні
артып, жұмыс сапасы жақсарды.
1976-1977 оқу жылдарында республикамызда білім берудің жаңа жүйесіне
көшуді аяқтауда жастарға жаппай білім беруді жүзеге асыруда және орта білім
беретін селолық мектептер жұмысын жақсартуда елеулі жұмыстар істелінді.
Мектеп өмірінде кешенді, түбегейлі өзгерістер болып жатты. Әсіресе,
әдістемелік құралдар жазылып, мектеп кітапханасы жаңа дидактикалық
материалдармен, оқулыққа қосымша әдістемелік нұсқаулармен, үлестірме
карточка, диафильмдермсн молықты. Әр оқулыққа әдістемелік нұсқаулар қоса
шығарылып отырды. Оқулықтың хрестоматиясы жаттығу материалы ретінде оның
дидактикалық материалдары әрбір үш жылда жаңарып отырды. Мұны жазуға
ғалымдар, әдіскерлер, оқулық авторлары, мұғалімдер қатысты. Оқушыларды
өмірге дайындау, қоғамдық пайдалы еңбекке баулу мақсатында 1977 жылы 22
желтоқсанда СОКП Орталық Комитеті мен КСРО Министрлер Кеңесінің Жалпы
білім бсретін мектептерде оқушыларды оқыту мен тәрбиелеуді және оларды
еңбекке даярлауды одан әрі жетілдіру туралы қаулысы жарияланды. Мұнда
мектеп бағдарламасы мен оқулықтарындағы өте күрделі және артық
материалдарды алып тастау, сонымен қатар мектепте берілетін білім негізінде
оқушыларды еңбекке баулу, белгілі бір мамандыққа әзірлеу бағыты нысана етіп
қойылды.
Осы қаулы негізінде Қазақстан Компартиясының Орталық Комитеті мен
Министрлер Кеңесі 1978 жылы Жалпы білім беретін мектептерде оқушыларды
оқыту мен тәрбиелеуді және оларды еңбекке даярлауды одан әрі жетілдіру
туралы қаулы алды.
Қазақ КСР Оқу министрлігі осы қаулылар негізінде сегіз жылдық және
орта мектептердің IV-X сыныптарындағы қазақ тілі мен әдебиетінің және орыс
сыныптарындағы қазақ тілінің бағдарламалары мен оқулықтарына қысқартулар
және КСРО Конституциясын қабылдауға байланысты енгізілген қосымша
материалдар туралы бұйрығы жарияланды. Осы бұйрық (хат) бойынша бағдарлама
мен оқулықтардан оқытылуы қиын, мәні аз тақырыптар қысқартылды.
1967—1978 жылдар арасында оқу-ағарту саласында осындай ірі өзгерістер
болды. Мұның бірі де қазақ тілінің бағдарламасы мен оқулықтарының ғылыми
жағынан да, әдістемелік құрылымы жағынан да дамуына игі әсерін тигізді.
СОКП Орталық Комитеті мен КСРО Министрлер Кеңесінің Жалпы білім
беретін орта мектептің жұмысын одан әрі жақсарту шаралары туралы (1972)
және Жалпы білім беретін мектептерде оқушыларды оқыту мен тәрбиелеуді және
оларды енбекке даярлауды одан әрі жетілдіру туралы (1987) қаулылары мен
СОКП-нің оқу-ағарту саласындағы шешімдері кеңес мектептерін онан әрі
дамытудың оқу-тәрбие жұмыстарын кешенді ұйымдастырудың жаңа кезеңдерін
белгілеп берді.
Осыған орай 1980 жылы орыс тілінің үлгі бағдарламасы жасалды. Ол
жұртшылықтан қолдау тауып, қазақ тілінің IV- VII сыныптарға арналған үлгі
бағдарламасын жасауға үлкен септігін тигізді. Осындай мақсаттарды іске
асыруға байланысты қазақ тілінің ІҮ-ҮІІІ сыныптарға арналған үлгі
бағдарламасы жасалып (біраз өңдеулермен), мұғалімдер мен оқулық
аыторларының талқысына ұсынылады.
Қазақ тілінің үлгі бағдарламасының бұрынғы қолданылып келген
бағдарламадан бірсыпыра айырмашылықтары болды. Мысалы, бұрынғы бағдарламада
пән аралық байланысқа көңіл бөлінбейтін (арнайы). Ал кейінгі бағдарламада
қазақ тілін тарих, әдебиет, математика тағы басқа пәндермен байланыстыру
нақты көрсетілді. Сондай-ақ оқушылардың қазақ тілінен алатын білім мен
дағдылары әр сынып бойынша нақты белгіленіп, бағдарламада баға қою
нормалары, әдістемелік әдебиеттер тізімі де берілді. Мұның бәрі де, сайып
келгенде, қазақ тілін оқыту барысында оқушылардың саяси-идеялық көзқарасын
қалыптастыру, ой-өрісін дамыту, тәрбиелей оқыту міндеттерін іске асыру,
еңбекке баулу, оқушылардың өздігінен білім алу жолдарына дағды бағыт беру
мақсатынан туған жайлар еді.
Үлгі бағдарлама негізінде қазақ тілінің ІҮ-ҮІІІ сыныптарға арналған
оқулықтары мен дидактикалық материалдарын тағы басқа әдістемелік еңбектерді
жаңадан құрастыру, жетілдіру, жаңарту мәселесі күн тәртібіне қойылды.
Оқулықтың сапасын арттыруға, оның ғылыми негізін жетілдіруге баса көңіл
бөлінді. Бұл кезеңде оқулық жазуға жаңадан ғалым-әдіскерлер қосылды.
Тұрақты оқулықтар жазылып, оқу-тәрбие ісін кешенді ұйымдастыру жолдары
белгіленді. Оқу диафильмдері, кестелер, әдістемелік нұсқаулар оқулыққа
қосымша шығарылды.
Жетілдірілген бағдарламамен жұмыс істеу мектептегі оқу-тәрбие ісін
жаңа сатыға көтерді. Атап айтқанда, педагогикалық проблемалардың тиімді
жолдары әр мұғалімнің тәжірбиесінен көріне бастады. Ы.Алтынсарин атындағы
Педагогика ғылымдары ғылыми-зерттеу институтының қазақ тілі әдістемесі
бөлімі қызметкерлері ғылыми-әдістемелік жағынан біраз жұмыстар атқарды.
СОКП Орталық Комитетінің сәуір (1984) Плснумы мен он бірінші сайланған
КСРО Жоғарғы Кеңестің бірінші сессиясы партия мен кеңес халқының өміріндегі
аса маңызды оқиғалар болды. Осы Пленум мен сессияда мақұлданған Жалпы
білім беретін кәсіптік мектеп реформасының Негізгі бағыттары атты
қаулысында оқу-тәрбие процесінің сапасын қазіргі талаптарға барынша толық
жауап беретіндей жаңа сатыға көтерудің жолдары көрсетілді.
Жалпы білім беретін және кәсіптік мектеп реформасының Негізгі
бағыттарында белгіленген орта білім жүйесіне сәйкес жалпы білім беретін
қазақ орта мектептерінің Ү-ІХ сыныптарына арналып қазақ тілі бағдарламасы
жасалды. Онда қазақ тілінің мазмұны, мақсаты, міндеті, құрылысы анықталып,
жүйеленді.
Қазақ тілі бағдарламасы материалдарының орналасу тәртібі, әрбір
бөлімнің сыныптың бір-бірімен байланысы, теориялық материалдардан,
орфографиялық, пунктуациялық материалдардан білім беру дағдылары сараланып
көрсетілді.
Қазақ тілі бағдарламасы ғылыми принцип негізінде құрастырылды. Онда әр
сыныпта өтілетін оқу материалдарының бір жылдық көлемі белгіленді. Қамтыған
материалдар теориялық, практикалық әрі әдістемелік жағынан тексеріледі.
Материалдарды іріктегенде әр сыныптағы оқушылардың жас ерекшеліктері,
қабілет дәрежелері ескеріліп отырды.
Бағдарламаға енген оқу материалдары оқушылардың ғылым саласынан
мәлімет алуын, ақыл-ойын, ой-өрісін дамытумен бірге, оларды шынайы
саналылыққа тәрбиелеу мақсаты көзделді. Сондай-ақ, қазақ тілі пәнінің әр
саласын бір-бірімен байланысты (лексика, грамматика, фонетика) қарай отырып
оқушылардың қазақ тілінде шебер сөйлей білу дағдысын қалыптастыру мақсат
етілді. Бағдарлама, Түсінік хат, Пәнаралық байланыс, Тіл мәдениеті,
Тіл ұстарту, Оқушылардың іскерлік дағдыларын дамыту, Бағалау
нормалары және Мұғалімдер пайдаланатын әдістемелік және лингвистикалық
әдебиеттер тізімі деген бөлімдерден құралады.
Бақылау сұрақтары:
1. Қазақ тілінің оқулықтарын жазуды қолға ала бастаған жылдар.
2. Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында қолданылған бағдарламалар..
3.Бастауыш және орта мектептің оқу бағдарламаларына қойыдған талаптар.
4. 1973 жылы 19 шілдеде КСР Одағының және Одақтас республикалардың
халыққа білім беру туралы Заң бекітілген.негіздері заңы.
5. 1967—1978 жылдар арасында оқу-ағарту саласындағы өзгерістер.
6. 1980 жылы орыс тілінің үлгі бағдарламасы айырмашылығы.
Пайдаланылған әдебиеттер.
1. Қазақ тілін оқыту әдістемесі тарихы.
2. Әлімжанов Д., Маманов Ы. Қазақ тілін оқыту методикасы, 1965ж.
3. Давыдов В.В. Наука и учебный предмет. "Советская педагогика" № 6,1965 ж.
лекция. Таќырыбы: Сейіл Жиенбаев
Жоспары: 1.С. Жиенбаевтың өмір жолы
2.С. Жиенбаев шығармалары
3. С. Жиенбаевтың қазақ тіліне оқыту әдістемесіне
қосқан үлесі.
Лекция маќсаты: Қазақ тілі әдістемесінің даму тарихына үлес қосқан ғалым
С.Жиенбаевтың еңбек жолымен таныстыру.
Лекция мєтіні :
Сейіл Жиенбаев 1986 жылы Орынбор облысының Бөрте ауданында
бірінші мамыр күні дүниеге келген. Ол 1910-1912 жылдар аралығында екі
жылдық Бөрте училишесінде оқыған 1928 жылы Абай атындағы қазақ мемелекеттік
педагогикалық институтын бітірген. 1916-1922 жылдары Орынборда, Шымкентте
мұғалім болып қызмет істейді. Содан кейін 1931-35 жылдары, сондай-ақ 1937
– 1939 жылдары Алматы қаласындағы ауыл шарашылық институтынды оқытушы болып
қызмет істейді. 1942 жылы СССР ға қазақ филиалының Тіл, әдебиет, тарих
институтының сектор меңгерушісі болады, Қазақ тілінің академиялық сөздігін,
қазақша – орысша сөздік, қазақ тілі орфографиясының ережелерін жасауға
қатысқан.
Ахмет Байтұрсынұлы салған ізбен қазақ тілін оқытудың әдістемелік
негіздерін зерделеу саласында Т.Шонанов, Ш.Х.Сарыбаев, С.Жиенбаев,
Ғ.Бегалиев сынды ғалымдар еңбек етті. Бұлар Ахмет Байтұрсынұлынан кейінгі
әдіскер ғалымдардың алғашқы шоғыры еді. “Әдістеме” деп аталатын ғылымның
бастауында тұрған бұл ғалымдардың еңбектері кеңінен зерделеуді, уақыт пен
заман ұстанған саясат астарындағы қиын кездің өзінде тіл туралы толғамды ой
айта алғандығын байыптап салмақтауды қажет етеді. Бұл кезең сондай-ақ, жазу
таңбаларының үздіксіз ауысып жатуымен де ерекшеленеді.
Сейіл Жиенбаев А: Байтұрсыновтан кейінгі әдіскер ғалымдардың алғашқы
ғалымдардың бірі. Ол А. Байтұрсынов салған ізбен қазақ тілін оқытудың
әдістемелік негіздерін зерделеу саласында еңбек етті. Тіл білімінің
көптеген теориялық мәселелерінің басы ашық болмай тұрған, ғалымның жас
кезінің өзінде қазақ тілінің мектепте дұрыс бағытта оқытылуына барынша күш
қайрат жұмсап, оның әуелгі оқу құралдары мен оқулықтарын, бағдарламарын
жасап, кейбір теориялық мәселелерде салихалы ой айта білген ғалымдардың
бірі. Қазақ тілін оқыту әдістемесі пәнінің арнайы сала ретінде
қалыптасуына үлес қосқан ғалымдардыі бәрі С. Жиенбаев еңбектерінде кез
келген тілдік еңбектерінде талдау барысында оған қандай әдісті, қандай
ұстанымды қолдану қажеттігін талдап көрсетеді. Пәнді оқыту әдісінің
байланысты еңбектерінің негізгі ой талғамдары автордың 1946 жыоы жарық
көрген “Қазақ тілі методикасы” атты еңбегінде баяндалды. Автор пәнді
оқытудың әдістемелік ұстанымдарды тек сабақ жүргізгенде ғана емес
грамматикалық оқулықтармен оқу құралдарының да құбылысына әсерін тигізіп,
оның жалпы барысында сақталып отыру керек деген ой айтады. “Грамматика
кітабының құрылу принциптері” атты бөлімінде мектеп оқулықтары жайында
ғылыми ұстанымдарды сақтамай әдістемелік ұстанымдарды да басшылыққа алу
керек деген. Ол 1945 жылдары А. Байтұрсыновтың еңбектеріне сілтеме жасай
білген.
Жиенбаев былай деп жазады: Тіл құрал кітабының сол кездегі ойлау
принциптерінің де онымен қатар тұлғалық бағыттың жа элементтерінің барын
көреміз. А. Байтұрсыновқа анықтама беріп, талдап кеткен. Оның негізгі
сүйенгені логикалық принцип деген тоқтамға келеді. Жиенбаев еңбегінде
оқушыларға грамматикалық категорияны танытудың маңыздылығын атап
көрсетедеі. Әрине адам баласы өзінің ана тілдің грамматиканы оқымаса да
біледі, бірақ тілдің құбылыстарын, даму ерекшеліктерін терең түсіну керек
үшін тілдегі негізгі категорияларымен таныс болу кезектігін жақсы атап
көрсетеді. Тілдей құбылыстың тұлғасын көрсетіп, мағынасын ұқтыру үйретудің
негізгі әдісі. Оқытушының айтып тұрғанын бала бірдей түсінбеуі, мүмкін
бұдан шығар жол көрнекілік пен мысалдарды дұрыс қолдана білу дейді.
Жиенбаев грамматикалық категорияны түсіндірудің қалыпты жолы сұрақ қою
арқылы деп талдап жазып кетеді. Оқыту тәжірибесінде құбылыстарды өзара
салыстырып, солардың ұқсастығы мен айырмашылықтарын айқынырақ көрсетуге
болады. Жиенбаев салыстыру әдісін қазақ тілін оқытуда, зерттеуде керек
әдістердің бірі деп мысалдар келтіріп айтып кеткен. Жиенбаев еңбегінің
маңызды қыры сөздің ұғымдық мағыналық жағынан тексерілуі керек, тек сөздің
құрылысын ғана емес оның мағынасына көп көңіл бөлген.
Бастауыш, орта мектептерге арнап С. Жиенбаев пен Н. Сауранбаев
құрастырған орысша – қазақша сөздік, Н. Сауранбаевтың редакторлығымен
шыққан терминологиялық сөздіктің екі кітабы, шағын көлемді екі
орфографиялық сөздік жасалып шықты. С. Жиенбаев үйірлі мүше мәселелерімен
революциядан кейінгі уақыттарда көбірек айналысқан және қазақ тіл бөлімінде
үйірлі мүше деген терминді алғаш енгізген болатын. Ол өзінің 1936 жылы
жарияланған “Сөйлемнің үйірлі мүшелері туралы” деген мақаласынла үйірлі
мүше сөйлемнің күрделі ойды білдәретінін “сондықтан ол құрмаласс сөйлемдер
қатарына қосылулары керек” екенін айта келіп, бірақ оны салаластар тобына
да, сабақтастар тобына да жатқызуға болмайтынын ескертсе, 1981 жылы
дарияланған “Синтаксис мәселелері” деген еңбегінде үйірлі мүшесі бар
сөйлемді сабақтас құрмаластар тобына қосады. "Үйірлі мүше сабақтас
құрмаластың бағыныңқысы деген ұғысды білдіреді", “Үйірме мүше дегеніміз,
сонымен бағыныңқы сөйлемнің бір түрі” дегендерді айтады. Сөйтіп, автор
үйірлі мүшелі сөйлем мен сабақтас құрмаластың арасына ешқандай шек
қоймайды. Үйірлі мүше мен бағыныңқы жай сөйлем арасына шек қойылмайтыны
сияқты Жиенбаев кейде үйірлі мүшені үйірлі мүшеге жатқызуға болмайтын сөдер
тіркесімен де шатастыратын сияқты. Сабақтас құрмаластың “Бағыныңқы сөйдем
басыңқыдағы жай сөйлемнің бір мүшесінің қызметін атқарады да, жай сөйлемнің
бірінің сұрауына жауап береді” деп есептейтін, бағыныңқы компоненттердің
басыңқыдағы бір мүшеге тәуелді болып, соған меңгеріліп тұратыны сабақтас
сөйлемнің негізгі критерийі деп санайтын Сейіл Жиенбаев өткен шақтқ
көсемшенің дәнекерлігі арқылы жасалатын құрмалас сөйлемдерді ыңғайына қарай
бірде сабақтас сөйлемге жатқызса, бірде салалас сөйлемге жатқызады. Егер
көсемше арқылы жасалған құрмалас сөйлемдердің тиянақсыз компоненті автордың
бағыныңқы компонентке берген жоғары анықтамасына сай келіп, басыңқының бір
сөзіне жетектеліп, меңгеріліп, оның бір мүшесі тәрізжес болып тұрса, ондай
құрмаластар сабақтас сөйлемге жатқызылады, егер бұл шартқа сай келмесе, ол
салаласқа жатқызылады. Көсемше баяндауышы бар сөйлемдер “басыңқыға онша
жанасып тұрмаса да” – жеп жазады Жиенбаев – белгілі бір сұрауға жауап
берсе, басыңқы деп есептеуге осының өзі толық дәлел.
Жиенбаевтың “Грамматикалық категориялар туралы” деп аталатын
мақаласының бір ерекшелігі қазақ тілі біліміндегі бұрын сөз болып көрмеген
грамматика мен грамматикалық категорияларға қатысты жалпы лингвистикалық
мәселелерді көтеруі, қазақ тіліндегі сөздерді тапқа бөлуді сол тұрғыдан
қарап шешуді көздеді. Жиенбаев сөздерді тапқа бөлуде орныққан үш түрлі
принцип (семантикалық, синтаксистік, морфологиялық) бар екенін жазады. Ол
осы үш түрлі белгілерді мысалдар арқылы талдай келіп, қазақ тіліндегі
сөздерді тапқа бөлуде олардың мағыналық жақтарына шешуші мән беріп, дұрыс
қорытынды шығарды.
С. Жиенбаев шығармалары: “Қазақ тілі” 1931 жыл, “Қазақ тілінің
методикасы” 1941, 1946 жылы, “Синтаксис мәселелері” 1941 жыл, “Бастауыш
мектепте кітап оқыту методикасы”, “Қазақ тілі грамматикасы” 1- ші бөлім
1950 жылы шыққан, “Бастауыш мектеп қазақ тілінің әдісі”, “Үлкендерге хат
таныту методикасы”, “Грамматикалық таблицалар”, т.б.
Тіл білімінің көптеген теориялық мәселелерінің басы ашық болмай
тұрған, ғылымның жас кезінің өзінде қазақ тілінің мектепте дұрыс бағытта
оқытылуына барынша күш-қайрат жұмсап, оның әуелгі оқу құралдары мен
оқулықтарын, бағдарламаларын жасап, кейбір теориялық мәселелерде толғамды
да салиқалы ой айта алған ғалымдардың еңбегін өз дәрежесінде бағалау орынды
болмақ деп есептейміз.
С.Жиенбаев еңбегінде кез-келген тілдік деректі талдау барысында, оған
қандай әдісті, қандай ұстанымды қолдану қажеттігін талдап көрсетеді. Жаңа
сабақты өту барысында, аны бекіту үстінде байқау, тексеру тәсілін
пайдалануды ұсынады. Тексеру жұмысын оқытушы бір өзі ғана жүргізбейді,
оқушылар да белсене қатысып, олар да бірге ойланып отырады деп бағамдайды.
Өздері бірге тексеріп, бірге талдаған соң, сабақты ұғыну деңгейі де жоғары
болатыны сөзсіз. Байқау әдісін қолданғанда негізгі басқарушы мұғалімнің өзі
болғаны шарт. Жаңа сабақтың басты ғылыми-теориялық мәселелерін баланың
мойнына салуға болмайды. Тиісті тілдік деректерді талдау тек мұғалімнің
басшылығымен орындалғаны дұрыс. Егер осы талдау барысында шығатын қорытынды
мұғалімнің өзі айтпай-ақ байқалып тұратын болса онда сабақ өзінің мақсатына
жеткені саналады.
Автор пәнді оқытудың әдәстемелік ұстанымдары тек сабақ жүргізгенде
ғана емес, грамматикалық оқулықтар мен оқу құралдарының да құрылысына
әсерін, ықпалын тигізіп, оның жалпы барысында сақталып отырылуы қажет деген
ой айтады. “Гамматика кітабының құрылу принциптері” атты бөлімінде мектеп
оқулықтарын жазуда бірыңғай ғылыми ұстанымдарды ғана сақтамай, әдістемелік
ұстанымдарды да жүйелі түрде басшылыққа алып отыру қажеттігін анықтап
айтады. Қазақ мектебінің тарихында ана тілінің әдістемесінің жаңадан жол
алып, жүйе түзеген тенорияшыл педагогтар бола қойған жоқ дей келіп, ғалым
алғашқы грамматиканың өзі ХХ ғасырда шықты деп, “Тіл құралды” көрсетеді.
Авторын атап айтпаса да, бұл А.Байтұрсынұлының еңбегі екенін көзі қарақты
азамат танитыны түсінікті. Әңгіме-С.Жиенбаевтің 1946 жылдары, яғни соғыстан
соңғы қиын кездерінде, екінші зобалаңның алдында, қорықпай
А.Байтұрсынұлының еңбегіне сілтеме жасай алу ерлігі. Зерттеу еңбегіне
сілеме жасамақ түгілі атын атау мүмкін болмай қалған тұста, С.Жиенбаев
былай деп жазды: “Тіл құрал” кітабының сол кездегі ойлау принципінің де,
онымен қатар тұлғалық бағыттың да элементтері барлығын көреміз. Осылаша
зерттеуші А.Байтұрсынұлы жасаған кей анықтамалар мен ұстанымдарға талдау
жасайды. Оның негізгі сүйенгені логикалық принцип деген тоқтамға келді.
Еңбектегі талдаулардан С.Жиенбаевтің А.Байтұрсынұлы еңбегіне жақсы
таныстығы, одан мүмкіндігінше мол мағлұмат бере кетуді мақсат еткені анық
байқалды.
Грамматикалық категорияның жай мәнісін түгел меңгеріп алу үшін дағды
керек деп есептейді әдіскер-ғалым. Ал дағды алу үшін оған көп жаттығулар
қажет, категоияның түрлі-түрлі тұлғаларын ажыратып көру керек. Бірақ терең
білім құр жаттығумен де келмейді деген пайымдаулар жасап отырады.
С.Жиенбаев еңбегінде оқушыларға грамматикалық категорияны танудың
маңыздылығын атап көрсетеді. әрине адам баласының өзінің ана тілінің
грамматиканы оқымаса да біледі, бірақ тілдің құбылыстарын, оның ішкі даму
заңдылықтарын терең түсіну үшін тілдегі негізгі категориялар мен таныс болу
қажеттілігін жақсы атап өтеді. Еуропа оқымыстысы О.Есперсеннің
зерттеулеріне сүйене отырып жасаған талдаулары терең де мазмұнды. Тіпті
кейінгі зерттеулерде кездесе бермейтін терең теориялық толғамдар бар.
Айталық сөздің мәнісін барлағанда, автор оны тек дыбыстан тұратын бірлік
ретінде ғана қарастырмай, ұғымды таңбалаушы ретінде бағалайды. Балаларға
анықтама үйретіп, жаттатып шаршаудың қажетсіздігін мұғалімдерге жете
түсіндіру шарт деген тұжырым айтады.
“Тұлғашыл бағыттағы оқымыстылар категориясының сыртқы тұлға жағына
айрықша көңіл бөліп, мағына мен мазмұн жағын көп елемеген. Шынында,
грамматиканы оқытқанда сөздің семантикалық белгісіне зор мән беруіміз
керек. Әрі тұлғасын, әрі мазмұнын айырғанда ғана мәселе ұғымды болмақ”-
деген көреген ойды С.Жиенбаев еңбегінен табамыз.
Тілдегі құбылыстың тұлғасын көрсетіп, мағынасын ұқтыру-үйретудің
негізгі әдісі. Оқытушының айтып тұрғанының барлығын бірдей бала түсінбеуі
мүмкін. Бұдан шығар жол-әр түрлі жеңіл мысалдар мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz