Қазақ халқында балалардың алатын орны және бала тәрбиесі мен балаларға қатысын әдет- ғұрып,салт –дәстүрлер
Жоспар
Кіріспе
І – тарау.
Қазақ халқында балалардың алатын орны және бала тәрбиесі мен
балаларға қатысын әдет- ғұрып,салт –дәстүрлер
1. Бала тәрбиесі және бала тәрбиесінде отбасының атқаратын рөлі.
2. Қаақ халқында баламен байланысты әдет ғұрыптар.
3. Ағайын жұрт
4. Қазақ балалары мен жастарының ежелгі және қазіргі ойындары мен
әр түрлі түстер жайлы.
ІІ- тарау
Балалар бейнесінің көркем образын кескіндеме арқылы жасау идеясы,
композиция және колориді мен орындалу техникасы .
2.1. Балалар бейнесін жасауда композиция таңдаудың рөлі.
2.2.Балалар бейнесін салуд жалпы балаларға және адам бейнесіне қатысты
кескіндеме шығармасының идеялық мазмұны, ұйымдасытру әдістемесі .
2.2. Бала тәрбиесіне қатысты әңгіме сабақ және сыныптан тыс
тәжірибелік іс- шаралар.
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер.
Иллюстрациялар.
Кіріспе
Алдымен Балалы үй базар атты тақырыптағы сүретініміз жайлы
әңгімелес бұрын балалардың отбасында және адам өмірінде алатын орны
жайлы әңгімелеген жөн болар.
Балалы үй базар, баласыз үй мазар демекші ұрпағын жалғастырушы
перзенттің салихалы да салауатты болып өсіп, жақсылық - қызығын көру
әрбір ата- ананың арманы екені бесенеден мәлім.
Ұл-қыз ата- ана үмітін ақтап жатса игі. Жалғанда жаратқаннан
жалбарынып жүріп , тілеп алған баласы он бес жиырма жылдан соң адам
баласыныңғ ойына келмейтін істерді жасап. Ата- анасының мазасын алса
ше ? Әрине өкінішті – ақ.
Бала әке- шешенің перзенті, ұрпағы. Жыныс ерекшелігіне қарай ұл,
қыз, жас шамасына қарай нәресте , сәби, бөбек , балдырған , жеткіншек ,
жасөспірім болып жіктеледі. Ұл- қыздың жарық дүниеге келген сәтінен
бастап кәмелетке толғанға дейінгі кезеңі бала ұғымына саяды.
Ойнаса ойынға тоймайтын , тәтті десе есі шығатын , қуанса жарты
әлемді шаттықа толтыратын , еркелігі таусылмайтын , тілі мен қылығы
балдай, қайғы мұңды білмейтін сәл нәрсеге мұз болып нәрседен қылтия
қалатын қайран балалыққа не жетсін ! Қайбір ересек кісі болсын,
балалығын есіне түсіргенде жібімей , жыламай тұра алған ба ? Әйтеуір
жыл өткен сайын, алыстаған сайын бұрынғысынан да тәтті қызық көріне
беретіні несі? Мүмкін қайта оралмастығынан ба ? Бәлкім қылаудай құлық
сұмдығы жоқ, періште пәк тазалығынан ба ? Тазалық адалдық кімге
ароман болмаған ? Әттең есейе келе, осы жолдан , құдай берген осы
болмыс - бітіммен , осы адалдықтан ажырай беретініміз ауыр да .
Қайтесің, өмір , тағдыр заңы . Ұлылар даналар көбіне – көп осындай адал
да аңғырт, бейкүнә да ақжүрек тиазалығын , ендеше , балалықтың жақсы
қасиеттерін бойымызға сақтай білейікші .
Балалы үй базар атты суретімнен апасының гүлі мен әкесінің
құлынын , шешесінің қозысы мен көкесінің тентегін әкесінің сәні мен
ағасының жанын , ата әжесінің көзінің ағы мен қарасын , нағашысының
айқан сойқан еркетай жиенін көріп, жылы жымиясың !
Жалпы бұл суретімді мен бейнелеу өнерінің заңдылықтарына
сүйене отырып салдым.
Мен суретімді барынша қызықты етіп салуға тырыстым. Мен бұл
суретімде қазахи отбасындағы балалар бейнесін көрсетуді мақсат тұттым.
Бұл суретте қызығы мен шыжығы мол қарапайым, балалардың базарындай
болған бір отбасы. Сәбиін құштарлана тербеткен ана, ботақан қолын алған
әке бейнесі мен олардың кішкентайлары.
Бұл суретімде мен бейнелеу өнерінің заңдылықтары мен басқада
техникаларын қолданып салдым.Суреттегі басым түс яғни колориді қоңыр.
Осы сурет арқылы балаларға адам бейнесін бейнелеу мен
заңдылықтарын түсіндіруге болады, яғни көрнекілік құрал ретінде.
Көркемдік білім, тәрбие, этикалық және эстетикалық тәрбие беруге
болады.
Ата-бабаларымыз бала тәрбиесіне ерекше назар аударып, "Баланы жетіге
келгенше тыйма, жетіден он төртке келгенше құлыңша қина, он төрттен кейін
құрдасыңдай сыйла деп, баланың ой-өрісі даму кезеңін ерекше бағалаған.
Ата-бабаларымыз жазу-сызуды білмеген кездің өзінде де бала тәрбиесіне
ерекше көңіл бөліп, адам құқығын қорғауды назарда берік ұстаған. Мысалы,
"Қасымның қасқа жолы" (1511-1518), "Есімнің ескі жолы" (1598-1628), Әз
Тәукенің "Жеті Жарғысы" (1680-1718) сияқты көрнекті заңдардың өзі қағазға
түспеген. Бұл - заңдық құжаттар.
Ата - заңды аттаған азғындарды "етігін кесіп, елден қу" деген
қағидамен аяусыз жазалаған. Халқымыз ұл мен қыз тәрбиесіне ерекше мән
берген. Бала тәрбиелей отырып, артына із, өшпес мұра қалдырған.
Қазақстанда 17 жасқа толған бозбала мен бойжеткен ресми түрде
кәмелетке толған ересек адамдар қатарына қосылады. "Бала мемлекеттің
қорғауында болады. Балаларына қамқорлық жасау және тәрбиелеу - ата-ананың
табиғи құқығы, әрі парызы (ҚР Конституқиясы 27 бап). Қазақ халқы бірінші
туған баланы тұңғышым, одан кейінгілерін "ортаншы", ең соңғы туған
перзентін "кенже" деп атайды. Бұрынғы дәстүр бойынша әке мұрасы кенже ұлға
қалған. Оның үйі қара шаңырақ деп аталады. Балалар ата-аналарын асырауға,
сыйлауға, құрметтеуге тиіс.
Бала ата-ана өмірінің жалғасы. Сол үшін ата-ана жатта-жалынып құдайдан
перзент тілеген, перзент көргенде, жарылардай қуанған (аңсаған перзентін
көргенде, қуанышта жүрегі жарылып, өліп кеткен шеше де ,әке де, ата мен әже
де болған), содан кейін "Баламның табанына кірген шөңге менің маңдайыма
кірсін" деп, әлпештеп өсірген. Перзент ауырып, не басқа бір қатер төнгенде,
"Өзімді алып, баламды аман қалдыр!" -деп құдайға жалбарынған, өздерін
балалары үшін құрбан еткен. "Бала - ата-ананың бауыр еті", "Балалы үй -
базар, баласыз үй - қу мазар", - деген сияқты толып жатқан мақалдарда да
ата-ананың балаға деген ұлы сүйіспеншілігі жатқан жоқ па ?!
Ата-анаға көз қуаныш –
Алдына алған еркесі.
Көңіліне көп жұбаныш.
Гүлденіп ой өлкесі, -
деп, ұлы Абай баланың ата-ана қуанышы, гүлденген үміт - арман екенін
тебірене жырлайды. Әлемге әйгілі ғұламалар мен ақындардың ата-ана
махаббаты, перзент парызы жайында тербірене айтпағаны, жазбағаны аз деуге
болады. Олардан қалған асыл сөздер қанашама!
Осындайда тағы да дана Абайдың сөзі ойға оралады: "Адам ата анадан
туғанда есті болмайды: естіп, көріп, ұстап, татып ескерсе, дүниедегі жақсы,
жаманды таниды-дағы, сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді
болады. Естілердің айтқан сөздерін ескеріп жүрген кісі өзі де есті болады"
- деген.
Баланың ата-ана алдындағы ұлы парызы - мейіріммен, жақсылықпен
өтелмек. Бала ата-ананың көз нұры, көңіл қуанышы.
Ұл-қыз ата-анасын қуанышқа бөлеп, бақытқа жеткізу үшін, ең әуелі,
әдепті болуы керек. Әдепті болып өскен бала ата-анасының қас-қабағына
қарап, қал жағдайларын айтқызбай аңғарады және олардың жеп-ішу, киім-кешек,
ұйқы-демалысын қадағалап, әр нәрседен көңілдерін тауып, мерейлерін өсіреді.
Бала өзін әлпештеп өсірген ата-анасын дәл солай әлпештеп аялауға -
міндетті, сәби шағында өзін қалай бағып-қақса, қартайғанда оларды солай
алақанға салып мәпелеуге борышты.
Әдепті де адал ұл-қыз ата-аналарына көзі тірісінде қызмет
көрсетулерімен қатар, дүниеден қайтқаннан кейін де оларды жиі-жиі еске
алып, олардың өсиет - аманатын қалтқысыз орындап, қалып қойған қарыздарын
өтеп, замандас-достарына құрмет көрсетіп, зиратына барып тұрады. Ендеше,
баланы сеніммен тәрбиелеу - зор нәтиже береді деп ойлаймын. Балаңмен дос,
сырлас бола біл. Ешқашан қаталдық пен адамды адам ете алмайсың. Қатыгездік
баланы ашындырады, жүрегіне өшпенділік тудырады.Содан сырттай бағынышты
көрінгенімен, ішкі қарсылығы өсе береді. Қарсылық қарсылықты туғызады деген
физиканың заңы бар ғой. Қай уақытта да жұмсақ қаттыны жеңеді. Су жұмсақ,
тамшылап тұрып, тасты теседі. Әке - шеше ретінде қоқаңдап, өз ойыңды
тықпалай берсең, баланың тұлғалық қасиеттері ашылмай қалады. Бетінен қақпа,
бірақ белін буып жолға сал. Дүниедегі мақсаттың да, міндеттің де ең үлкені
- ол ертеңгі күнге өнегелі, парасатты ұрпақ қалдыру.
Сосын "ақырзаман тастүйнегі, тіл алмайтын безбүйрек" деп бар кінәны
жастарға үйіп-төгеміз. Қазіргі уақытта баланың сана-сезімін улайтын түрлі
ұрыс-керіс, атыс-шатыс және алдау-арбау мен оп-оңай тонай салу секілді
бейне көріністер мен автомат ойындары және т.б сол сияқты алдамшы батыстық
желөкпе желігіне бой алдырғанымыз жасырын емес.
Бұлардың қай-қайсысы болмасын бала психологиясына кері әсерін тигізбей
қоймайтыны сөзсіз. Осының кесірінен ойнап жүріп от басқан еліктегіш балалар
қаншама. Бірақ осылардың барлығының алдын алатын көпшілігіміз аса көңіл
бөлмейтін бір қарапайым ғана ақиқат бар. Ендеше әттегенімізді бір ғибратты
оқиғамен өрбітсек.
Ыстамбұл шаһарында Сүлеймен мен Шахзадабасы мешіттері арасында Уафа
Хазретінің қабірі бар. Өз заманында аты баршаға мәшһүр болған Бұл кісі бай
мен кедейге бірдей мейірбан да әділ болған. Күндердің бір күні бір сүт
сатушы әйел Уафа Хазіретінің құзырына келіп, тізе бүгіп отырды. Оның
түрінен бір қиын жағдайға тап болғанын байқаған Хазірет сатушыдан:
— Балам, бір бұйымтаймен келдің бе?- деп сұрады.
— Тақсыр, сізге қалай айтарымды да білмей отырмын,-деп бастады сатушы.
— Қысылмай, айта бер ,- деді Уафа Хазіреті.
— Мен сүт сатып күнелтіп жүрген адаммын. Сіздің ұлыңыз менің сүт тасып
жүрген шелегімді тесіп тастады. Бүгін міне, алтыншы шелегімді бізбен тағы
да тесті. Өзіңіз көріп отырғандай мен бір кембағал жанмын. Енді не
істерімді білмей отырмын,- деді сатушы.
— Әзірге мына ақшаға бір шелек ала тұр. Мен істің себебін анықтайын,-
деп сатушыға азын-аулақ ақша ұстатты.
Сатушы одан сайын қысылып, басын көтермеген күйде алғысын айтып үйден
шығып кетті. Уафа Хазіреті үйіне жеткенше: "Балам неге мұндай бұзақы іске
барды екен? Оған не себеп болды?"- деп ойланумен болды. Үйіне келісімен
әйелін шақырып: "Ақылдасатын шаруа бар. Біздің баламыз бір бейтаныс сүт
сатушының шелегін тесіп, бұзақылық жасапты. Бұған не себеп болды екен?"-
деді. Әйелі: "Үйге азық-түлік сіз алып келесіз. Егер арам нәпақаның
кесірінен болса, оған сіз кінәлісіз,- деді.
Ол кісі байсалдылықпен әйеліне: "Мен көп ойландым, бірақ қандай
қателік жасағанымды білмедім. Сен де жақсылап есіңе түсірші. Бұл қателік
сенен яки менен болуы мүмкін",-деді. Әйелі сыртқа шығып кетіп, көп ұзамай
қайта кіріп:
— Отағасы, менің есіме түсті,- деді басып төмен салып. Мен осы балама
аяғым ауыр кезімде көрші әйел тамаққа шақырған болатын. Сол үйде қонақта
отырып, дастархан үстіндегі апельсинге көзім түсіп, көңілім қалап, жегім
келді. Сол жерде үлкен әжелердің: "Аяғы ауыр келіншек жерік болған
нәрсесінен ауыз тимесе, баласы әлжуаз болып туылады",- деген сөзі есіме
түскені.
Жеріктік лергі және оған қоса үлкендердің сөзінен соң баламның бір
ағзасы кем болып қалама деп те қорықтым. Бірақ, үй иесінен сұрауға ұялып,
батада алмадым. Сосын одан бір шыны су алып келуін сұрадым. Осы сәтті
пайдаланып, жағамда түйреулі тұрған түйрегішпен әлгі апельсинді тесіп,
сорып іштім,-деп сөзің бітірді.
— Міне, міне бар бәле, бар кілтипанның көкесі де осында ғой. Енді
сенің қателік жасағаның белгілі болды. Сен тез арада сол көршіден барып,
кешірім сұра,-деді Уафа Хазіреті.
— Қойыңызшы, арада қанша уақыт өткенде сол болмашы нәрсеге бола ма?
Қалай сұраймын,- деп жұбайы наразылық білдірді.
— Жоқ ол көрші әйелден міндетті түрде кешірім сұрауың керек. Аллаһ
алдында біреудің ақысының үлкен-кішісі болмайды. Сен не болып жатқанын
білесің бе? Біздің ұлымыз қазір небәрі алты жаста. Осы оқиғадан кейін 5-6
жыл өтпей жатып сенің қолыңдағы түйрегіш бізге, ал апельсин шелекке
айналды. Сенің жасаған қателігің баламызды бұзық іске жетелеуде,- деп
әйеліне мән-жайды ұқтырды.
Ақыл иесі үшін бұл қысқаша ғана хикаяда қандай кең мағына, мол ғибрат
бар десеңші. Неліктен ұл-қыздарымыз мұндай теріс қылықты болып барады деген
сауал тілге тиек, сезімге тірек болып баршамыздың көкейімізде шырақтай
алаулап тұрғанымен оның себеп-салдарын іздейміз бе?! Шынтуайтында, хикая
кейіпкері тақуа, діндар Уафа Хазіреті тәрізді әрбір ата-ана бала
тәрбиесіндегі кемшілікті өз бойынан іздеп, жіберген ағаттығын түсігіе білсе
нұр үстіне нұр.
Ата көрген оқ жонар, шеше көрген тон пішер" деп бабалар перзент
тәрбиелеуде әке-шеше маңызды рөл атқаратынын дөп басып айтқан. Демек бала
тәрбиесі ана құрсағынан бастау алып, ананың ақ сүтімен дарып, әкенің үлгі-
өнегесімен жол таппақ. Әбу Һурайрадан (р.а.) жеткен хадисте Пайғамбарымыз
(с.ғ.с): "Әкенің баласы үшін жақсы тәрбие беруден артық сыйы жоқ" (Имам
Бұхари мен имам Мүслим),-деген.
Бала тәрбиесі маңызды және күрделі мәселе. Сол себепті әуелі ата-ана
өзінің тапқан табысына, жеп-ішкен тағамына тағы басқа іс-әрекеттеріне аса
мұқият болуы қажет. Бұл баланың биязы, көркем-мінезді және ең бастысы
иманды ұл, ибалы қыз болып өсуіне қосар үлесі айрықша.
Сурет салу адам үшін маңызды орын алған және ала да береді. Ол адамдар
арасындағы қарым-қатынас мүмкіндігі ретінде қолданылады.
Адамның сурет салу дағдысы ерте кезден бастап пайда болған.
Археологтардың тапқан суреттері, алғашқы адамдардың бұл жөнінде үлкен
жетістіктерге жеткендігін куәландырады.
Алғашқы адамдар суретті көмірмен, үшкір тастармен салған. Неолит
дәуіріндегі еңбектін жер өңдеу мен қол еңбегі - өндірістік сипаты адамның
өнерге деген қатынас сипатын өзгертті, Адамның сурет салуға үйренуі, өз қол
еңбегіндегі өнімдерін безендіруге бағытталды. Бұл әсіресе қыш өңдеу
өнерінде көрініс тапты. Осыған байланысты оқыту әдістері де пайда бола
бастады. Қолөнер шеберлері өзінің шәкірттерінің еңбегіне бейжай қарай
алмады. Ол үшін керегі шәкірт, ұстаз өнерін үйреніп, оны жалғастырғаны,
көмекшілікке жарағаны болды. Ұстаз шәкіртіне қолөнер бұйымдарын жасау
жолдарын, өрнектермен безекдіруді бірнеше рет қайталап көрсетуіне тура
келді. Осындай іс-әрекеттердің нәтижесінде оқытудың әдіс-тәсілдері шыға
бастады. Бірақ, оұл кезде қалыптаскан оқыту принқиптері болған жоқ. Нағыз
өнерге оқыту, мектептерді ұйымдастыру тек қана қивилизақия дәуірінде пайда
болды.
Қазақстандағы бейнелеу өнерінің оқыту әдістемесінін дамуы 20 ғасырдың
60 жылдарында педагогикалық институттардан бейнелеу өнері және сызу
пәнінің мұғалімдерін дайындаумен тығыз байланысты. 1964 жылы абай атындағы
Қазақ мемлекеттік педагогика институтында, республикада алғаш рет бейнелеу
өнері мен сызу пәнінің мұғалімдерін дайындау қолға алынды. Бұл 1969 жылға
дейін еліміздегі бейнелеу өнері мен сызу мұғалімдер дайындайтын жалғыз
жоғарғы оқу орны болды. Кейіннен де бұл оқу ордасы көшбасшы қызметін
көрсетіп, көлемді әдістемелік іс шараларды атқарумен бейнелеу өнерін оқыту
әдістемесінің дамуына ерекше үлес қосты.
1. Бала тәрбиесі және бала тәрбиесіндегі отбасының атқаратын
рөлі.
Отбасында адам бойындағы қасиеттер жарқырай көрініп, қалыптасады.
Отанға деген ыстық сезім - жақындарына, туған-туысқандарына деген
сүйіспеншіліктен басталады.
Н.Ә.Назарбаев
Адамның жеке басының алғашқы қальптгасуы отбасынан басталады. Оның ер
жетіп өсуі, бойындағы алғашқы адамгершілік белгілер отбасында қалыптасады,
сондыктан да туған үйдің жылуы - оның көкірегінде көп жылдар бойы сақталып,
мәңгі есінде жүреді. Ақын сөзімен айтқанда: Отбасы - табиғат сыйлаған
кереметтердің бірі, - десек артық емес. Жеке адамның бойындағы ар-ұяты,
ақыл-ойы, адамгершілігі, басқа адамдармен қарым-қатынаста, мәдениеттілікті
тәрбиелеуде отбасы алғашқы қадам. Сондықтан, отбасы өте қажетті, басқадай
ешнәрсемен өзгертуге (ауыстыруға) болмайтын баспалдақ. Отбасы - сыйластық,
жарастық орнаған орта. Отбасы - бала тәрбиесінің ең алғашқы ұжымы.
Отбасының басты қазығы, алтын тіреу діңгегі - бала. Баланың тәрбиелі
болып өсуіне берекелі отбасының әсері мол. Отбасының әрбір мүшесі, өзара
сөйлесіп, не болмаса ата-ананың, баланың міндетін атқару ғана емес, береке-
бірлік, сүйіспеншілікпен араласса, босағасы берік, шаңырағы биік отбасына
айналары сөзсіз.
• бала тәрбиесінде отбасы ықпалы басқа тәрбиелік ықпалдарға қарағанда
ең басым болып келуі;
• өркениетті, зайырлы, құқықты қоғамның азаматын тәрбиелеуде отбасы
мемлекеттің негізгі буыны;
• отбасы - болашақ ұрпақтың бойында ең құнды адамгершілік қасиеттерді
қалыптастыратын қоғамның ажырмайтын басты тірек - арқауы;
• отбасы - жеке тұлғаны әлеуметтендіру міндетін жүзеге асырушы. Ол
болашақ жас азаматтың дене жетілеуіне, шынығуына, рухани және адами
дамуына, ең құнды жалпы адамзаттық құндылықтарды және ұлттық рухани
байлықты бағалауға, еңбек ету дағдысын тәрбиелеуге ықпал жасаушы;
• отбасы бала тәрбиесінде адамзат қоғамның тарихындағы ғасырлар
сынынан мүдірмей өткен ұлттық дәстүрлі жалғастырушы;
• отбасының әлеуметтік міндеттерінің өзегі тәуелсіздікке ие болған
Қазақстан Республикасының мемлекеттік заңдарын құрметтеуші, елжанды
азамат тәрбиелеу;
• отбасы баланың мамандықты еркін және саналы таңдауына ықпал
жасаушы;
• отбасы өзінің ұрпағын болашақ отбасылық өмірге дайындаушы;
Отбасы - адам баласының алтын діңгегі. Өйткені адам ең алғаш шыр етіп
дүниеге келген сәтінен бастап, осында ер жетіп, отбасының тәрбиесін алады.
Сондықтан да отбасы - адамзаттың аса кажетті, әрі қасиетті алтын мектебі.
Отбасының адамзат ұрпағына деген ықпалы мен әсер күшін өмірдегі басқа
еш нәрсенің күшімен салыстыруға болмайтындай. Өйткені ата-ананың балаға
деген тәрбиесінің орнын еш нәрсе толтыра алар емес. Ел болам десең,
бесігіңді түзе - деген нақыл сөз отбасы тәрбиесінің маңызын айқындатып тұр
емес пе?
Отбасы мүшелерінің жас шамасы әр түрлі болса да, олардың арасында бір-
бірімен рухани жақындығы, мақсат ынтымақтастығы бар.
Атақты қазақ ақыны Қасым Аманжолов өзінің жарына арнаған бір өлеңінде:
Отбасы - шағын мемлекет,
Мен - президент, сен - премьер,
дегені бар. Шынында, отбасы - ол да бір шағын мемлекет. Әр мемлекеттің
өзіне тән өндірісі мен өнім бөлісі, сыртқы және ішкі саясаты, кіріс-шығыс
бюджеті, қастерлеп ұстанатын рәміздері, т.б. болатыны сияқты, әр отбасы
болмыс-тіршілігінің де соған ұқсас жақтары бар, оның жаратылысы да басшылық
пен қосшылықты қажет етеді. Сондықтан отбасының құрылымына зор маңыз
беріліп, мәнін қорғаған, отбасының ар-намысын сақтауға, сырын шашпауға,
мүшелерін бір-біріне қатысты адалдыққа тәрбиелеген. Отан отбасынан
басталады деген сөздің мәнісі де осында.
Ата-ана өз отбасын нығайта отырып, сонымен бірге оның балағатқа толған
мүшелерін үй болуға, өз шаңырағын көтеруге әзірлеуі басты әрі өте жауапты
міндет болып саналады. Жас отаудың түтіні түзу шығып, махаббат пен тату-
тәттілік, береке-бірлік орын тепкен жылы ұяға айналуы, босағасы берік,
болашағы нұрлы болуы көбіне-көп жас жұбайлардың үлкен үйде алған тәрбиесі,
көрген өнегесіне байланысты.
Ұяда не көрсең, ұшқанда, соны ілерсің, Анасына қарап, қызын ал, -
деп, халық бәрін бастан кешіп, сынақтан өткізгендіктен айтқан.
Хан ордасы, салтанатты сарайларда талай күн аунап-қунап жатып, өзінің
шұрқ тесік құрым киіз лашығына қайтып оралғанда Жиренше шешен: Айхай,
менің өз үйім, кең сарайдай боз үйім, - деп, жаны жай тапқан екен. Бұл
аңызда үлкен шындық, терең мән бар. Әркімге, оның ішінде балаға өз үйінен
ыстық, өз үйіңен кең де керемет мекен жер жүзінде жоқ. Кавказ халықтарында
Нағыз жайлы орын: қылышқа -қынабы, отқа - ошағы, ер жігітке - өз үйі -
деген тамаша нақыл бар.
Адалдық пен мейірімділік, жауапкершілік пен кешірімділік те отбасында
шын ықылас-пейілменен баланың көкірегінде орын тебеді.
Қазақ отбасында әуелі әке, содан кейін шеше, Бұлар - жанұя мектебінің
ұстаздары болады. Әке мен шешенің баласына қоятын ең бірінші басты талап-
тілектері - баланың әдепті бала болып өсуі.
Сондықтан қазақ жанұясы әрдайым: Әдепті бол, тәрбиесіздік етпе,
көргенсіз болма деген сияқты сөздерді балаларының құлағына құйып өсірген.
Қазақ отбасында өз баласын мейірімділікке, имандылыққа баулып өсірген.
Үнемі жанұясында осылай тәрбие көрген бала ақырында, өздігінен тіл алғыш,
адал, тиянақты, ұқыпты болып шыға келеді. -
Тәрбие басы әдептілік деп білген ата-ана әуелі баласына өздерін сыйлап-
құрметтеуді, өзгелерге, әсіресе үлкендерге, сыпайылық танытуды, ешкімді
мұқатпауды үйреткен. Сонымен қатар, балаларының ер-азамат болып, халқына
еңбек етулерін басты міндет етіп қойған.
Отбасының ұйытқысы, берекесі, мейір-шапағат көзі - әйел. Әйелдің бұл
рөлі отағасының жамағатына, бала-шағаның анаға деген сүйіспеншілігімен,
қамқорлығымен, ана жанын қас-қабағынан, жанарынан танығыштықпен нығая,
биіктей береді. Әрине, әйел де өзінің аналық борышын ұмытпағанда, әсіресе,
ерімен қабағы жарасып, тату - сүйіспеншілікте тұрғанда мәртебесі арта
түспек.
Әйелдің еріне қарым-қатынасы балалардың әкеге көзқарасының сипатын
анықтайтыны берік есте болуга тиіс. Мұның өзі, бір жағынан, үй ішіндегі
әдептің бастау көзі екені анық. Демек, балалар үшін әке беделі аналарының
сөзі, іс-қимылы, қас-қабағы арқылы қалыптасады. Мысалы, ерлі-зайыптылар
балалар көзінше бір-біріне қатты, балағат сөздер айтыспақ түгіл, дауыс
көтеріп, керісуге тиіс емес. Олай еткенде, өз беделдерін жоғалтудың, бала -
шағаның жүрегін шошытып, зәресін ұшырудың үстіне, олардың жанына кейін
өздері үй болғанда, алдарынан шығатын жаман әдеттің ұрығын егеді.
Бұл жағынан аналардың балаларға: әкеңмен ақылдас, әкең біледі,
әкеңнің айтқанын істе т.б. сияқты дәстүрімізде бар сөздерді айтып отыруы
қандай ғанибет! Атақты Абай эпопеясында халқымыздың осыған орайлас
қадірлі дәстүрін танытатын мынадай бір тағылымды эпизод бар. ...Семей
қаласында үш жыл оқып, жайлаудағы әке үйіне күн кешкіре жеткен, 13 жасар
шәкірт бала - Абай аттан түскен бетте, амандасу үшін, шешеге қарай жүреді.
Сонда ақылды да байсалды ана Ұлжан: Әй балам, анда әкеңдер тұр, әкеңе
барып, сәлем бер! - дейді. Бір сәтке балалық сезім жеңіп, қателік жіберіп
алғанын түсінген жас Абай кілт бұрылып, ортасында әкесі Құнанбай бар
шеткерірек тұрған оқшау топқа қарай адымдай жөнеледі. Ұлы жазушы Мұхтар
Әуезов мұны халықтың жүрекке жылы осындай тамаша дәстүрінен хабардар ету
үшін ғана емес, оның тәрбиелік зор маңызын жоғары бағалағандықтан да
келтіріп отырғаны анық.
Ата-ананың бір-бірінің қадір-қасиетін осылайша ардақтап, беделін
өсіруі, араларында өкпе-наз, кикілжің туа қалғанда, оны балалардан оңашада,
екеу ара шешіп отыруы - шынайы инабаттылық, әдептілік.
Сайып келгенде, қоғамда әдеп-инабат өлшемдерінің терең тамырланып, кең
жайылуында отбасының маңызы орасан зор. Әрбір ұяның қос тіреуі - ерлі-
зайыптылар өздеріне қатысты әдеп-адамгершілік талаптарын, құқықтары мен
міндеттерін мүлтіксіз орындаса, бүкіл қоғамда, елде бейбіт те берекелі
тұрмысқа негіз қаланбақ демек, ұрпақтарына құлты коныс, жайлы болашақ
қамтамасыз етілмек!
Ата-ана - отбасының негізгі діңгегі, бастапқы дәнекері. Дәстүрлі қазақ
отбасында ата-ананың қадірі ерекше әспеттелген.
Әсіресе, тіршіліктің қайнар көзі, махаббаттың шуақ күні, мейірімнің
кәусәр бұлағы - Ана есіміне қатыссыз дүниеде қасиетті ештеңе жоқ. Сондықтан
ананы ардақтамайтын халық та жоқ.
Ана баланы тоғыз ай көтеріп, толғатып, дүниеге келтіріп қана қоймайды.
Бала, бала, бала деп,
Түнде шошып оянған.
Түн ұйқысын төрт бөліп,
Мұзды бесік таянған, -
да ана, көзінің қарашығындай қорғап, аялап өсіріп, аяғынан тік тұрғызатын
да ана. Халықтың халықтығының басты нышаны - туған елінің тілін үйретіп,
сазына қандыратын да ана. Сондықтан әрбір ұлттың рухани өзегі, қан тамыры
болып табылатын тілі - Ана тілі деп аталады.
Баланы - жастан дегенге мен де толық қосыламын. Бірде Бернард
Шоудан: Маған ақылыңызды айтыңызшы, баланы қай жастан тәрбиелеген
қолайлы? деп сұрамай ма, сонда атақты драматург қарсы сауал қойыпты:
Балаңыз қанша жаста?. Өмірге келгеніне екі апта болды, депті оған сауал
қоюшы. Сонда Б.Шоу: Сіз дәл екі аптаға кешіктіңіз деген екен. Мұның өзі
достық нақышта айтылғанмен, астарында шындық жатыр.
Көшпелі және рулық-тайпалық негізде құрылған халықтарда туыстық
байланыстар қоғамдық қарым-қатынастың негізін қалайды. Рулас ағайын, туыс,
жақын туыс, аталас, бір ата баласы, бір әке баласы, арасында туыстық
байланыстан туындайтын парыз бен қарыз міндеттер өте көп. Олар қазақтың
ғұрыптық заң-салттарымен бекітілген.
Отбасында негізгі туыстық қатынас - ерлер жағымен есептелген. Сонымен
қатар әйел жағымен де туыстық байланыстардың атаулары бар. Қыздан туған
балаларды жиен деп атап, балалар үшін шешесінің туыстары нағашы, нағашы
жұрт деп аталды. Қазақ салты бойынша жиенді ренжітуге болмайды, сұрағанын
беріп, көңілін жықпауға тырысқан.
Жалпы алғанда, қазақтың туыстық қатынас атаулары 90-ға жетеді.
Көнекөз шежіреші қариялар бір атадан келесі атаның баласын, туыстық
тармақтарды еш қиналмастан-ақ тарқата береді. Осылайша, тарихи оқиғалар,
аңыз-әңгімелер атадан балаға жалғастырылады.
Туыстық жүйенің ең негізі, бел ортасы - отбасы саналады. Барлық алыс-
жақын туыстық - осы отбасынан есептеледі.
Қазақ отбасы негізінен үш ұрпақтан тұрады. Ол - ата, әке, бала.
Аталар мен апалар ауыл-аймақ, ағайын арасының берекесі, ақылшысы болып
келеді. Олардың әрқашанда мәртебесі биік болып, сый-құрметке бөленген.
Өйткені, үлкенді сыйлауды қадір тұтқан қазақ салты бойынша көргені мен
тұрмыста түйгені көп, тәжірибесі мол адамның сыйға бөленуі заңды құбылыс
деп танылған. Үлкенді сыйлау, ақылын тындау көргенділік деп есептеледі.
Дәстүрлі қоғамда ата-апаның тәрбиесін көрмей өскен бала болмаған. Ата-
апалар жыр, дастан, ертегі айтып немере-шөберелерін рухани байытып
тәрбиелеп отырған.
Қазақтың ежелгі дәстүрі бойынша тұңғыш немересін атасы мен апасы өз
қолына алып, немере ыстық болғандықтан балаларынан да артық көріп,
тәрбиелеген. Тұңғыш немерелер ата-апасын өз әке-шешесіндей санап, туған
әке-шешесін тек кана өскеннен кейін де танып жатады. Кейде тұңғыш немересі
кенже ұлының орнына, атасының қара шаңырағына ие болып та қалатын жәйт
кездеседі.
Әке - әулет басшысы, отбасы мүшелерінің тірегі, асырап сақтаушысы,
қамқоршысы. Отбасындағы ұл тәрбиесінде әке мен апалардың орны ерекше.
Әке үйі барлық балалары үшін үлкен үй, қара шаңырақ деген киелі
ұғымдармен сыйлы да кұрметті.
Қара шаңырақ, үлкен үй деп атайтын әкенің үйіне болашақта кенже ұл ие
болып, қарттарды бағып-қағатын, көне салт бүгінгі қазақ отбасыларында да
сақталған. Ал үлкендері үйленіп үй болысымен еншілерін алып, бөлек шыққан.
Жасы кіші болса да кенже иеленген үлкен үй басқа жасы үлкен туыстары үшін
де қадірлі, қасиетті үй ретінде саналған.
Қазақ қоғамындағы әйелдердің орны жайлы әңгімелегенде, Орта Азияны
мекендеген басқа халықтардың әйелдерімен салыстырғанда қазақ қыздары мен
әйелдерінің анағұрлым еркін болғанын айтқан жөн. Олар жүздерін
жамылғылармен бүркемей, ашық өмір сүрген. Дегенмен, қазақ әйелдері үшін
басты міндет - отбасы беріктігін сақтау, бала тәрбиелеу, ерлерін барынша
сыйлау, рухани қолдау көрсету болып табылады.
Түйгені көп шешесі қызымен, келінімен өмір тәжірибелерін бөлісіп,
болашақ үлкен өмірге дайындайды. Туыс ағыйындардың әйелдері - абысындардың
қарым-қатынасы өзара көмек пен түсіністікке, берекеге құрылады. Сондықтан
да, Абысын тату болса, ас көп, ағайын тату болса, ат көп, - деген.
Әкенің мінез-кұлқы, өзгелермен қарым-қатынасы, өнер білімі ұл баланың
көз алдындағы үлгі-өнеге алатын, соған қарап өсетін нысанасы. Қазақта
біреудің баласы жақсы, өнегелі азамат болса: Оның әкесі немесе атасы жақсы
кісі еді, көргенді бала екен, өнеселі жерден шыққан ғой, - деп мадақтайды.
Әке көрген оқ жонар, шеше көрген тон пішер дегендей, отбасында ұлдар
әкелері немесе аталарының бойындағы қасиет пен өнерін үйреніп өскен.
Шығармашылықта, ақындықта танылған жас баланың тәрбиесіне аса назар
аударылған. Ата өнерін ұрпағының қууы, оны мирас етуі қазақ отбасыларында
жиі кездесетін дәстүр. Билік, батырлық, әншілік, серілік, мергендік,
аңшылық, зергерлік сияқты ата-баба өнерін жеті атасына дейін жалғастырған
әулеттер қазір де баршылық.
Әкеге қарап ұл өсер, шешеге қарап қьтз өсер дейтін қазақ қыз
балаларының тәрбиесіне аса үлкен назар аударды. Кәмелетке толғанға дейін
бойжеткен болашақ отбасы өмірінің басты міндеттерінен сабак алды. Ол ерінің
адал жары, ана болу, отбасы беріктігін сақтаушы қызметіне, шаруашылықтың
барлық жақтарын игеріп жүргізуге, қонақты лайықты қарсы алуға, туыстарын
сыйлап қадірлеуге дайындық тәрбиесі. Көргенді отбасылары қыз баланы қонақ
деп мәпелеп, қадірлеп өсірген. Қыз баланың тәрбиесіне ең бірінші анасы
жауапты болған. Сондықтан қазақ Шешесіне қарап қызын ал - деген.
Ұзатылып келген қалыңдық үйлену тойының ертеңінде бүкіл ру, әулет,
ауылға келін болып саналады. Өзі аттаған босағасының, рудың адамы санатына
қосылып кетеді.
Қазақ жақсы келінді қызынан кем көрмеген.
Қазақ дәстүрінде үлкеннің атын атамай, тіріде өзін, өлгенде аруағын
кұрметтеу - жақсы келіннің әдеттілігі мен тәрбиелілігінің айғағы.
Тұрмыстағы көргені мен түйгені, ақылдылығы, парасатты келінді есейе
келе, ауыл-үй құлақ салып ақылдасатын ана дәрежесіне көтереді.
Қызына құда түсіп, айттырған күннен бастап жігіт қыз ауылы үшін күйеу
атанып кете барады. Күйеу қайын жұртында төрге шықпайды, оған сыбағалы асы
деп асықты жілік пен төс тартылады.
Әрине, жасы егделеген сайын, күйеудің әлеуметтік мәртебесі де
жоғарылайтыны белгілі. Күйеу қартайса құда болады, сөзі осы уақыт
аралығында күйеу жақтан әлденеше қыз алысып, қыз беріскендігін, күйеудің де
беделді адам бола бастағандығын айғақтаса керек. Қазақтын Күйеуді қызым
үшін сыйлаймын деген сөзінде де үлкен мән бар.
Әуезов М. Абай жолы: Бұл романда жазушы Құнанбайды асқан
сүйіспеншілікпен жетер жеріне жеткізе суреттейді. Құнанбай Абайға әке ғана
емес, заманның үлкен қайраткері, әрі үлкен тұлғасы. Ал, Абай ойы, Абай
даналығы, Абай тереңдігі – тазадан тазалыққа, биіктен биіктерге шақырар
жанның жарық жұлдызына айналған. Мұндай эпопеяны халқын шын сүйген адам
ғана жаза алады. Бұл эпопиясы болмаса қазақ өмірі, оның кім екендігі дәл
сондай құдіреттілікпен дүниеге танылмас еді. Абай жолы халқымыздың ақыл –
ойын биікке көтерген, әрбір отбасының сүйіп оқитын, тәлім – тәрбие алатын
туындысы болды.
ОТБАСЫ - КӨРКЕМ ӘДЕБИЕТТЕ
Отбасы - адамның өте маңызды, өте жауапты жан ұясы, себебі отбасы
адамға бақыт, толық мәнді тыныс-тіршілік әкеледі. Отбасы қоғамдық
құрылымның кіші тобы, алғашқы ұясы.
Қоғамның негізгі мақсаты - адамдарды бақытты ету, ал мұның өзі
терезесі тең, берік отбасына байланысты.
Отбасы әлеуметтік институт есебінде адам қоғамының қалыптасуымен бірге
пайда болады. Отбасының дербестігі болғанымен, отбасылық қатынастар
қоғаммен, оның дамуымен тікелей байланысты.
Отбасы кіші әлеуметтік топ, ал оның мүшелері некемен немесе қаны бір
туыстығымен, тұрмыстың ортақтығымен және өзара адамгершілік
жауапкершілікпен байланысты. Отбасы - қоғамның әлеуметтік құрылымының
негізі болып табылады.
Ер мен әйел - отбасының екі ірге тасы, бұл іргетас үйленумен құрылады.
Отбасында адамдар ұрпақ жалғастырады. Сонымен қатар қоғамның қартайған,
еңбекке жарамсыз мүшелеріне қамқорлық та осында іске асырылады.
Отбасының ең маңызды қызметтерінің бірі - тәрбиелеушілік міндеті, оны
қоғамдық тәрбиенің ең тиімді деген жүйесі де алмастыра алмайды. Оның
негізгісі - баланы өмірге келтіру ғана емес, сонымен бірге оған әлеуметтік-
мәдени ортаның құндылығын қабылдаттыру, үлкен ұрпақтың тәрбиесін жас
ұрпаққа жеткізу, бойына сіңірту, яғни балаларын өздерін қоршаған ортаға
және қоғамға пайдалы азамат етіп өсіру әке-шешенің ең маңызды міндеті.
Ата-ананың, басқа да отбасы мүшелерінің өмір сүру тәжірибесі, жүріс-
тұрысы, өз міндеттерін таза атқару, бір-бірін құрметтеп сыйлауы - бәрі де
үлкен мектеп, тәрбиелік мәселе. Отбасынан тыс та тәрбие бар. Қазақ Ұлың
өссе, ұлы жақсымен, қызың өссе, қызы жақсымен ауылдас, көршілес бол,-
дейді.
Қиналарлық жағдайлар да бар. Арақ ішу, тәртіп бұзу, бұзақы сөздер
сөйлеу, жатып ішерлік - мұның бәрі адам тәрбиелеуге теріс әсерін тигізеді.
Отбасының тәрбиелеушілік міндетіне тікелей байланысты оның тағы бір
қызметі бар. Оны дамытушы міндет деп атауға болады. Ата-аналар балалардың
жеке ерекшеліктерін неғұрлым ертерек байқау керек. Сонда ғана балалар
өздерінің ішкі қабілеті мен дарынын тез дамытады. Жас күнінен бастап
олардың қабілетін байқап, соған сәйкес тәрбиелеу, бағдар беру қажет.
Балалардың үздіксіз дамуы, шығармашылық қабілетін іске асыруы
отбасынан басталады. Әке-шеше балаларына жақсы тәрбие беруге қоғам алдында
жауапкер.
Кейінгі кезде қалыптасқан білім мектептен басталады - деген көзқарас
дұрыс емес. Бұл процесс отбасынан басталуы керек. Біздің айтайын деп
отырғанымыз, кітапқа деген сүйіспеншілік, кітап оқу әдеті, кітап оқудан
алатын қанағаттанушылық және кітапсыз өмір сүре алмауға баулу - нағыз
отбасылық дүние. Қазіргі ақпараттық технологияның даму, Интернеттің
өмірімізде жаппай кең өріс алу кезеңінде Мұның қажеті не? - деген сұрақ
туары сөзсіз. Өте дамыған мемлекеттердің барлығы дерлік балалардың кітап
оқуға деген сүйіспеншілігін тәрбиелеуге көп көңіл бөлуде. Өйткені, тек
оқырман ортасы ойшыл, саналы орта болып табылады. Кітап оқу - әрбір
баланың бойындағы әлеуметтік бағалы қасиеттерін дамытып, жағдайды тура
бағалай білетін, жылдам және дұрыс шешім қабылдайтын, еркін жазатын және
сөйлейтін, анық тұжырымдай алатын адамды қалыптастырады.
Олай болса біздің жазушыларымыз жазған көркем әдебиеттерге көз
жүгіртіп көрейік. Оларды оқи отырып та отбасылық тәрбие жайлы көптеген
мағлүмат аламыз.
Мұхтар Әуезовтің Абай жолы роман-эпопеясы: Әйелдер галереясынан:
Зере, Ұлжан, Айғыз, Ділда, Тоғжан, Әйгерім, Салтанат, Керімбалалар, көненің
көздері - Бөжей, Байсал, Құнанбай, Жақып, Абай тұстастарынан: Жиренше,
Ербол, Базаралы, Абылғазы, Тәкежан, Оспан, Көкбайлар ас пен тойда, құдалық
пен руаралық қақтығыста, жаулықта, жер мен жесір дауында, жан жадыратар жаз
жайлаулары мен аязды, боранды қыс-қыстауларында, аңшылық-саятшылықтарында
бірге болып, бірге тыныстады: күйінсе -күйінді, сүйінсе - сүйінді, ауыр-
жеңілін бірге көтерісті. Ұлы жазушының бұл роман - эпопеясынан отбасы
жайлы, ондағы адамдардың қарым - қатынасы жөнінде көптеген мағұлматтар
алуға болады.
Абай. Қара сөздер: Абайдың жетінші сөзінде бала туралы, ақыл үйрену
мен насихат тыңдау мәселелері сөз болады. Жас бала - анадан туғанда екі
түрлі мінезбен туады; біреуі ішсем, жесем, ұйықтасам деп тұрады. Бұлар
тәннің құмары... Біреуі білсем...көзі көрген, құлағы естігеннің бәрін
сұрап, тыныштық көрмейді. Мұның бәрі жан құмары, білсем екен, көрсем екен,
үйренсем екен деген. Осы Абай айтқан екі мінезден автордың өзіне екіншісі
ұнап тұрғанын, жүрегіне жақын қонымдысы да сол екенінде дау жоқ. Абай осы
екінші мінезділерді тыңдайды, оларды ұнатады.
Ал, Оныншы сөзінде: Біреулер құдайдан бала тілейді. Ол баланы не
қылады? Өлсем орнымды бассын дейді, артымнан құран оқысын дейді, қартайған
күнімде асырасын дейді. Осыдан басқасы бар ма?
Балам орнымды бассын деген не сөз? Өзіңнен қалған дүние иесіз қалар
дейсің бе? Қалған дүниенің қамын сен жемек пе едің? Өліп бара жатқанда
өзгеден қызғанып айтқаның ба? Өзгеге қимайтұғын сенің не қылған артықша
орның бар еді?
Баланың жақсысы - қызық, жаманы - күйік, не түрлі боларын біліп
сұрадың? Дүниеде өзіңнің көрген қорлығың аз болды ма? Өзіңнің қылған
иттігің аз болды ма? Енді бір бала туғызып, оны да ит қылуға, оған да
қорлық көрсетуге мұнша неге құмар болдың?
Артымнан балам құран оқысын десең, тіршілікте өзіңнің жақсылық қылған
кісің көп болса, кім құран оқымайды? Жаманшылықты көп қылсаң, балаңның
құраны неге жеткізеді? Тіршілікте өзің кылмаған істі өлген соң саған балаң
кәсіп қылып бере ала ма?
Ақірет үшін бала тілегенің - балам жасында өлсін дегенің. Егерде
ержетсін десең, өзі ержетіп, ата-анасын тұзақтан құтқарарлық бала қазақтан
туа ма екен? Ондай баланы сендей әке, сенің еліндей ел асырап өсірмек пе
екен?
Қартайғанда асырасын десең, о да - бір бос сөз. Әуелі - өзің қаруың
қайтарлық қартаюға жетемісің, жоқ па? Екінші - балаң мейрімді болып,
асырарлық болып туа ма, жоқ па? Үшінші - малың болса, кім асырамайды? Малың
жоқ болса, қай асырау толымды болады? Баланың мал табарлық болары, мал
шашарлық болары - ол да екіталай.
... Және мал тілейсіңдер, неге керек қылайын деп тілейсіңдер? Әуелі,
құдайдан тілеймісің? Тілейсің. Құдай берді, бергенін алмайсың. Құдай тағала
саған еңбек қылып мал табарлық қуат берді. Ол қуатты халал кәсіп қыларлық
орынға жұмсаймысың? Жұмсамайсың. Ол қуатты орнын тауып сарып қыларды
білерлік ғылым берді, оны оқымайсың. Ол ғылымды оқыса, ұғарлық ақыл берді,
қайда жібергеніңді кім біледі? Ерінбей еңбек қылса, түңілмей іздесе, орнын
тауып істесе, кім бай болмайды? Оның саған керегі жоқ. Сенікі - біреуден
қорқытып алсаң, біреуден алдап алсаң болғаны, іздегенің сол. Бұл - құдайдан
тілеген емес. Бұл -абыройын, арын сатып, адам жаулағандық, тіленшілік.
Хош, сөйтіп жүріп-ақ мал таптың байыдың. Сол малды сарып қылып, ғылым
табу керек. Өзіңе табылмаса балаң тапсын. Ғылымсыз ахирет те жоқ, дүние де
жоқ. Ғылымсыз оқыған намаз, тұтқан руза, қылған қаж ешбір ғибадат орнына
бармайды десе,
Отыз сегізінші сөзінде: Ей, жүрегімнің қуаты, перзенттерім! Сіздерге
адам ұғылының мінездері тұғралы біраз сөз жазып ядкар (ескерткіш, есте
қалу) қалдырайын. Ықылас бірлән оқып, ұғып алыңыздар, аның үшін махаббатың
толады. Махаббат - әуел адамның адамдығы, ғақыл, ғылым деген нәрселер
бірден. Мұның табылмақтығына себептер - әуелі һауас сәлим (жақсы сипат) һәм
тән саулық, Бұлар туысынан болады, қалмысы жақсы ата, жақсы ана, жақсы
құрбы, жақсы ұстаздан болады. Талап, ұғым махаббаттан шығады. Ғылым-білімге
махаббаттандырмақ әлгі айтылған үшеуінен болады.
Ғылым-білімді әуелі бастан бала өзі ізденіп таппайды. Басында
зорлықпен яки алдауменен үйір қылу керек, үйрене келе өзі іздегендей
болғанша. Қашан бір бала ғылым, білімді махаббатпенен көксерлік болса,
сонда ғана оның аты адам болады.
... Енді біліңіздер, перзенттер! Құдай тағаланың жолы деген жол
ниһаятсыз (Шек, шама. Бұл жерде өлшеусіз, артық деген мағынада) болады.
Оның ниһаятына ешкім жетпейді. Бірақ сол жолға жүруді өзіне шарт қылып кім
қадам басты, ол таза мұсылман, толық адам делінеді. Дүниеде түпкі мақсатың
өз пайдаңа болса, өзің ниһаятлысың, ол жол құдайдың жолы емес. Ғаламнан
жиылсын, маған құйылсын, отырған орныма ағып келе берсін деген ол не деген
ынсап? Не түрлі болса да, я дүниеңнен, я ақылыңнан, я малыңнан ғадаләт,
шапағат секілді біреулерге жақсылық тигізбек мақсатың болса, ол жол -
құданың жолы.
Кейбіреулердің бар өнері, мақсаты киімін түземек, жүріс-тұрысына
түзетпек болады да, мұнысын өзінше бір дәулет біледі. Бұл істердің бәрі
өзін көрсетпек, өзін-өзі базарға салып, бір ақылы кезіндегі ақымақтарға
бәрекелді дегізбек. Осындай болар ма едік деп біреулер талаптанар,
біреулер осындай бола алмадық деп күйінер, мұнан не пайда шықты? Мұнша
әуреленіп, сыртынды бір сүйген қауымыңа ұксатарсың? Сыртқа қасиет бітпейді,
алла тағала қарайтұғын қалыбыңа, боямасыз ықласыңа қасиет бітеді. Бұл
айнаға табынғандардың ақылы қаншалық өсер дейсің? Ақыл өссе, ол түпсіз
терең жақсылық сүймектік бірлән өсер.
... Өзін-өзі артық көрсетпек екі түрлі!
Әуелгісі - әрбір жаманшылықтың жағасында тұрып адамның адамдығын
бұзатын жаманшылықтан бойын жимақтық, бұл адамға нұр болады.
Екінші - өзін-өзі өзгешелікпен артық көрсетпек адамдықтың нұрын, гүлін
бұзады.
Үшіншісі - қастық қылмақ, қор тұтпақ, кемітпек. Олар дұшпандық
шақырады.
Һәм өзі өзгеше боламын демектің түбі - мақтан. Әрбір мақтан біреуден
асамын деген күншілікті бітіреді де, күншілік күңшілікті қозғайды. Бұл үш
түрлі істің жоқтығы, адамның көңіліне тыныштық береді. Әрбір көңіл
тыныштығы көңілге талап салады.
Күллі адам баласын қор қылатын үш нәрсе бар. Сонан қашпақ керек: Әуелі
- надандық, екінші -еріншектік, үшінші - залымдық.
Надандық - білім-ғылымның жоқтығы, дүниеден еш нәрсені оларсыз біліп
болмайды.
Білімсіздік хайуандық болады.
Еріншектік - күллі дүниедегі өнердің дұшпаны. Талапсыздық,
жігерсіздік, ұятсыздық, кедейлік - бәрі осыдан шығады.
Залымдық - адам баласының дұшпаны. Адам баласына дұшпан болса, адамнан
бөлінеді, бір жыртқыш хайуан хисабына қосылады.
Бұлардың емі, халқына махаббат, халық ғаламға шапқат, қайратты
тұрлаулы, ғадаләт ісінің алды-артын байқарлық білімі, ғылымы болсын...
Ұлы Абай өз заманына налып қана қойған жоқ, ол оны зор күшпен алға
сүйреді, ілім - білімге, мәдениетке шақырды, орыс тілі, мәдениеті, сол
арқылы бүкіл әлемдік өркениетке үндеді. Ол өркениеттің ұлы көшіне қазақ
халқын ілестіруде ерекше зор үлес қосты. Абайдың азаматтық, ақындық қызметі
халқының тығырыққа тірелген тұсына дәл келді де, ол тыңнан жол табуға тиіс
болды. Оның сөздерінің күш - қуаты жаңашылдығында, терендігінде.
Абайдың қара сөздері - оның ақындық мұраларына қосылған бағалы қазына.
Өмір есігін жаңа ашқан нәрестенің бойына туған елінің рухын сіңіретін,
балбыратып уататын тұңғыш тәтті сазы, жылауын қойғызатын ән өлеңі де сол
ғазиз ана бесікке сүйеніп отырып, емірене айтатын бесік жыры.
Ал нәресте өмірінің нәрі - Ана сүті. Халқымыздың байырғы ұғымында
баланың Анасы алдындағы парызын өтеуі Ана сүтін ақтау деп аталады. Оның
жөнін халық: Ана сүтін Анаңды Меккеге үш рет арқалап апарып келсең де,
өтей алмайсың,- деп түсіндіреді. Атақты орыс жазушысы М. Горькийдің:
Дүниедегі асыл атаулының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І – тарау.
Қазақ халқында балалардың алатын орны және бала тәрбиесі мен
балаларға қатысын әдет- ғұрып,салт –дәстүрлер
1. Бала тәрбиесі және бала тәрбиесінде отбасының атқаратын рөлі.
2. Қаақ халқында баламен байланысты әдет ғұрыптар.
3. Ағайын жұрт
4. Қазақ балалары мен жастарының ежелгі және қазіргі ойындары мен
әр түрлі түстер жайлы.
ІІ- тарау
Балалар бейнесінің көркем образын кескіндеме арқылы жасау идеясы,
композиция және колориді мен орындалу техникасы .
2.1. Балалар бейнесін жасауда композиция таңдаудың рөлі.
2.2.Балалар бейнесін салуд жалпы балаларға және адам бейнесіне қатысты
кескіндеме шығармасының идеялық мазмұны, ұйымдасытру әдістемесі .
2.2. Бала тәрбиесіне қатысты әңгіме сабақ және сыныптан тыс
тәжірибелік іс- шаралар.
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер.
Иллюстрациялар.
Кіріспе
Алдымен Балалы үй базар атты тақырыптағы сүретініміз жайлы
әңгімелес бұрын балалардың отбасында және адам өмірінде алатын орны
жайлы әңгімелеген жөн болар.
Балалы үй базар, баласыз үй мазар демекші ұрпағын жалғастырушы
перзенттің салихалы да салауатты болып өсіп, жақсылық - қызығын көру
әрбір ата- ананың арманы екені бесенеден мәлім.
Ұл-қыз ата- ана үмітін ақтап жатса игі. Жалғанда жаратқаннан
жалбарынып жүріп , тілеп алған баласы он бес жиырма жылдан соң адам
баласыныңғ ойына келмейтін істерді жасап. Ата- анасының мазасын алса
ше ? Әрине өкінішті – ақ.
Бала әке- шешенің перзенті, ұрпағы. Жыныс ерекшелігіне қарай ұл,
қыз, жас шамасына қарай нәресте , сәби, бөбек , балдырған , жеткіншек ,
жасөспірім болып жіктеледі. Ұл- қыздың жарық дүниеге келген сәтінен
бастап кәмелетке толғанға дейінгі кезеңі бала ұғымына саяды.
Ойнаса ойынға тоймайтын , тәтті десе есі шығатын , қуанса жарты
әлемді шаттықа толтыратын , еркелігі таусылмайтын , тілі мен қылығы
балдай, қайғы мұңды білмейтін сәл нәрсеге мұз болып нәрседен қылтия
қалатын қайран балалыққа не жетсін ! Қайбір ересек кісі болсын,
балалығын есіне түсіргенде жібімей , жыламай тұра алған ба ? Әйтеуір
жыл өткен сайын, алыстаған сайын бұрынғысынан да тәтті қызық көріне
беретіні несі? Мүмкін қайта оралмастығынан ба ? Бәлкім қылаудай құлық
сұмдығы жоқ, періште пәк тазалығынан ба ? Тазалық адалдық кімге
ароман болмаған ? Әттең есейе келе, осы жолдан , құдай берген осы
болмыс - бітіммен , осы адалдықтан ажырай беретініміз ауыр да .
Қайтесің, өмір , тағдыр заңы . Ұлылар даналар көбіне – көп осындай адал
да аңғырт, бейкүнә да ақжүрек тиазалығын , ендеше , балалықтың жақсы
қасиеттерін бойымызға сақтай білейікші .
Балалы үй базар атты суретімнен апасының гүлі мен әкесінің
құлынын , шешесінің қозысы мен көкесінің тентегін әкесінің сәні мен
ағасының жанын , ата әжесінің көзінің ағы мен қарасын , нағашысының
айқан сойқан еркетай жиенін көріп, жылы жымиясың !
Жалпы бұл суретімді мен бейнелеу өнерінің заңдылықтарына
сүйене отырып салдым.
Мен суретімді барынша қызықты етіп салуға тырыстым. Мен бұл
суретімде қазахи отбасындағы балалар бейнесін көрсетуді мақсат тұттым.
Бұл суретте қызығы мен шыжығы мол қарапайым, балалардың базарындай
болған бір отбасы. Сәбиін құштарлана тербеткен ана, ботақан қолын алған
әке бейнесі мен олардың кішкентайлары.
Бұл суретімде мен бейнелеу өнерінің заңдылықтары мен басқада
техникаларын қолданып салдым.Суреттегі басым түс яғни колориді қоңыр.
Осы сурет арқылы балаларға адам бейнесін бейнелеу мен
заңдылықтарын түсіндіруге болады, яғни көрнекілік құрал ретінде.
Көркемдік білім, тәрбие, этикалық және эстетикалық тәрбие беруге
болады.
Ата-бабаларымыз бала тәрбиесіне ерекше назар аударып, "Баланы жетіге
келгенше тыйма, жетіден он төртке келгенше құлыңша қина, он төрттен кейін
құрдасыңдай сыйла деп, баланың ой-өрісі даму кезеңін ерекше бағалаған.
Ата-бабаларымыз жазу-сызуды білмеген кездің өзінде де бала тәрбиесіне
ерекше көңіл бөліп, адам құқығын қорғауды назарда берік ұстаған. Мысалы,
"Қасымның қасқа жолы" (1511-1518), "Есімнің ескі жолы" (1598-1628), Әз
Тәукенің "Жеті Жарғысы" (1680-1718) сияқты көрнекті заңдардың өзі қағазға
түспеген. Бұл - заңдық құжаттар.
Ата - заңды аттаған азғындарды "етігін кесіп, елден қу" деген
қағидамен аяусыз жазалаған. Халқымыз ұл мен қыз тәрбиесіне ерекше мән
берген. Бала тәрбиелей отырып, артына із, өшпес мұра қалдырған.
Қазақстанда 17 жасқа толған бозбала мен бойжеткен ресми түрде
кәмелетке толған ересек адамдар қатарына қосылады. "Бала мемлекеттің
қорғауында болады. Балаларына қамқорлық жасау және тәрбиелеу - ата-ананың
табиғи құқығы, әрі парызы (ҚР Конституқиясы 27 бап). Қазақ халқы бірінші
туған баланы тұңғышым, одан кейінгілерін "ортаншы", ең соңғы туған
перзентін "кенже" деп атайды. Бұрынғы дәстүр бойынша әке мұрасы кенже ұлға
қалған. Оның үйі қара шаңырақ деп аталады. Балалар ата-аналарын асырауға,
сыйлауға, құрметтеуге тиіс.
Бала ата-ана өмірінің жалғасы. Сол үшін ата-ана жатта-жалынып құдайдан
перзент тілеген, перзент көргенде, жарылардай қуанған (аңсаған перзентін
көргенде, қуанышта жүрегі жарылып, өліп кеткен шеше де ,әке де, ата мен әже
де болған), содан кейін "Баламның табанына кірген шөңге менің маңдайыма
кірсін" деп, әлпештеп өсірген. Перзент ауырып, не басқа бір қатер төнгенде,
"Өзімді алып, баламды аман қалдыр!" -деп құдайға жалбарынған, өздерін
балалары үшін құрбан еткен. "Бала - ата-ананың бауыр еті", "Балалы үй -
базар, баласыз үй - қу мазар", - деген сияқты толып жатқан мақалдарда да
ата-ананың балаға деген ұлы сүйіспеншілігі жатқан жоқ па ?!
Ата-анаға көз қуаныш –
Алдына алған еркесі.
Көңіліне көп жұбаныш.
Гүлденіп ой өлкесі, -
деп, ұлы Абай баланың ата-ана қуанышы, гүлденген үміт - арман екенін
тебірене жырлайды. Әлемге әйгілі ғұламалар мен ақындардың ата-ана
махаббаты, перзент парызы жайында тербірене айтпағаны, жазбағаны аз деуге
болады. Олардан қалған асыл сөздер қанашама!
Осындайда тағы да дана Абайдың сөзі ойға оралады: "Адам ата анадан
туғанда есті болмайды: естіп, көріп, ұстап, татып ескерсе, дүниедегі жақсы,
жаманды таниды-дағы, сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді
болады. Естілердің айтқан сөздерін ескеріп жүрген кісі өзі де есті болады"
- деген.
Баланың ата-ана алдындағы ұлы парызы - мейіріммен, жақсылықпен
өтелмек. Бала ата-ананың көз нұры, көңіл қуанышы.
Ұл-қыз ата-анасын қуанышқа бөлеп, бақытқа жеткізу үшін, ең әуелі,
әдепті болуы керек. Әдепті болып өскен бала ата-анасының қас-қабағына
қарап, қал жағдайларын айтқызбай аңғарады және олардың жеп-ішу, киім-кешек,
ұйқы-демалысын қадағалап, әр нәрседен көңілдерін тауып, мерейлерін өсіреді.
Бала өзін әлпештеп өсірген ата-анасын дәл солай әлпештеп аялауға -
міндетті, сәби шағында өзін қалай бағып-қақса, қартайғанда оларды солай
алақанға салып мәпелеуге борышты.
Әдепті де адал ұл-қыз ата-аналарына көзі тірісінде қызмет
көрсетулерімен қатар, дүниеден қайтқаннан кейін де оларды жиі-жиі еске
алып, олардың өсиет - аманатын қалтқысыз орындап, қалып қойған қарыздарын
өтеп, замандас-достарына құрмет көрсетіп, зиратына барып тұрады. Ендеше,
баланы сеніммен тәрбиелеу - зор нәтиже береді деп ойлаймын. Балаңмен дос,
сырлас бола біл. Ешқашан қаталдық пен адамды адам ете алмайсың. Қатыгездік
баланы ашындырады, жүрегіне өшпенділік тудырады.Содан сырттай бағынышты
көрінгенімен, ішкі қарсылығы өсе береді. Қарсылық қарсылықты туғызады деген
физиканың заңы бар ғой. Қай уақытта да жұмсақ қаттыны жеңеді. Су жұмсақ,
тамшылап тұрып, тасты теседі. Әке - шеше ретінде қоқаңдап, өз ойыңды
тықпалай берсең, баланың тұлғалық қасиеттері ашылмай қалады. Бетінен қақпа,
бірақ белін буып жолға сал. Дүниедегі мақсаттың да, міндеттің де ең үлкені
- ол ертеңгі күнге өнегелі, парасатты ұрпақ қалдыру.
Сосын "ақырзаман тастүйнегі, тіл алмайтын безбүйрек" деп бар кінәны
жастарға үйіп-төгеміз. Қазіргі уақытта баланың сана-сезімін улайтын түрлі
ұрыс-керіс, атыс-шатыс және алдау-арбау мен оп-оңай тонай салу секілді
бейне көріністер мен автомат ойындары және т.б сол сияқты алдамшы батыстық
желөкпе желігіне бой алдырғанымыз жасырын емес.
Бұлардың қай-қайсысы болмасын бала психологиясына кері әсерін тигізбей
қоймайтыны сөзсіз. Осының кесірінен ойнап жүріп от басқан еліктегіш балалар
қаншама. Бірақ осылардың барлығының алдын алатын көпшілігіміз аса көңіл
бөлмейтін бір қарапайым ғана ақиқат бар. Ендеше әттегенімізді бір ғибратты
оқиғамен өрбітсек.
Ыстамбұл шаһарында Сүлеймен мен Шахзадабасы мешіттері арасында Уафа
Хазретінің қабірі бар. Өз заманында аты баршаға мәшһүр болған Бұл кісі бай
мен кедейге бірдей мейірбан да әділ болған. Күндердің бір күні бір сүт
сатушы әйел Уафа Хазіретінің құзырына келіп, тізе бүгіп отырды. Оның
түрінен бір қиын жағдайға тап болғанын байқаған Хазірет сатушыдан:
— Балам, бір бұйымтаймен келдің бе?- деп сұрады.
— Тақсыр, сізге қалай айтарымды да білмей отырмын,-деп бастады сатушы.
— Қысылмай, айта бер ,- деді Уафа Хазіреті.
— Мен сүт сатып күнелтіп жүрген адаммын. Сіздің ұлыңыз менің сүт тасып
жүрген шелегімді тесіп тастады. Бүгін міне, алтыншы шелегімді бізбен тағы
да тесті. Өзіңіз көріп отырғандай мен бір кембағал жанмын. Енді не
істерімді білмей отырмын,- деді сатушы.
— Әзірге мына ақшаға бір шелек ала тұр. Мен істің себебін анықтайын,-
деп сатушыға азын-аулақ ақша ұстатты.
Сатушы одан сайын қысылып, басын көтермеген күйде алғысын айтып үйден
шығып кетті. Уафа Хазіреті үйіне жеткенше: "Балам неге мұндай бұзақы іске
барды екен? Оған не себеп болды?"- деп ойланумен болды. Үйіне келісімен
әйелін шақырып: "Ақылдасатын шаруа бар. Біздің баламыз бір бейтаныс сүт
сатушының шелегін тесіп, бұзақылық жасапты. Бұған не себеп болды екен?"-
деді. Әйелі: "Үйге азық-түлік сіз алып келесіз. Егер арам нәпақаның
кесірінен болса, оған сіз кінәлісіз,- деді.
Ол кісі байсалдылықпен әйеліне: "Мен көп ойландым, бірақ қандай
қателік жасағанымды білмедім. Сен де жақсылап есіңе түсірші. Бұл қателік
сенен яки менен болуы мүмкін",-деді. Әйелі сыртқа шығып кетіп, көп ұзамай
қайта кіріп:
— Отағасы, менің есіме түсті,- деді басып төмен салып. Мен осы балама
аяғым ауыр кезімде көрші әйел тамаққа шақырған болатын. Сол үйде қонақта
отырып, дастархан үстіндегі апельсинге көзім түсіп, көңілім қалап, жегім
келді. Сол жерде үлкен әжелердің: "Аяғы ауыр келіншек жерік болған
нәрсесінен ауыз тимесе, баласы әлжуаз болып туылады",- деген сөзі есіме
түскені.
Жеріктік лергі және оған қоса үлкендердің сөзінен соң баламның бір
ағзасы кем болып қалама деп те қорықтым. Бірақ, үй иесінен сұрауға ұялып,
батада алмадым. Сосын одан бір шыны су алып келуін сұрадым. Осы сәтті
пайдаланып, жағамда түйреулі тұрған түйрегішпен әлгі апельсинді тесіп,
сорып іштім,-деп сөзің бітірді.
— Міне, міне бар бәле, бар кілтипанның көкесі де осында ғой. Енді
сенің қателік жасағаның белгілі болды. Сен тез арада сол көршіден барып,
кешірім сұра,-деді Уафа Хазіреті.
— Қойыңызшы, арада қанша уақыт өткенде сол болмашы нәрсеге бола ма?
Қалай сұраймын,- деп жұбайы наразылық білдірді.
— Жоқ ол көрші әйелден міндетті түрде кешірім сұрауың керек. Аллаһ
алдында біреудің ақысының үлкен-кішісі болмайды. Сен не болып жатқанын
білесің бе? Біздің ұлымыз қазір небәрі алты жаста. Осы оқиғадан кейін 5-6
жыл өтпей жатып сенің қолыңдағы түйрегіш бізге, ал апельсин шелекке
айналды. Сенің жасаған қателігің баламызды бұзық іске жетелеуде,- деп
әйеліне мән-жайды ұқтырды.
Ақыл иесі үшін бұл қысқаша ғана хикаяда қандай кең мағына, мол ғибрат
бар десеңші. Неліктен ұл-қыздарымыз мұндай теріс қылықты болып барады деген
сауал тілге тиек, сезімге тірек болып баршамыздың көкейімізде шырақтай
алаулап тұрғанымен оның себеп-салдарын іздейміз бе?! Шынтуайтында, хикая
кейіпкері тақуа, діндар Уафа Хазіреті тәрізді әрбір ата-ана бала
тәрбиесіндегі кемшілікті өз бойынан іздеп, жіберген ағаттығын түсігіе білсе
нұр үстіне нұр.
Ата көрген оқ жонар, шеше көрген тон пішер" деп бабалар перзент
тәрбиелеуде әке-шеше маңызды рөл атқаратынын дөп басып айтқан. Демек бала
тәрбиесі ана құрсағынан бастау алып, ананың ақ сүтімен дарып, әкенің үлгі-
өнегесімен жол таппақ. Әбу Һурайрадан (р.а.) жеткен хадисте Пайғамбарымыз
(с.ғ.с): "Әкенің баласы үшін жақсы тәрбие беруден артық сыйы жоқ" (Имам
Бұхари мен имам Мүслим),-деген.
Бала тәрбиесі маңызды және күрделі мәселе. Сол себепті әуелі ата-ана
өзінің тапқан табысына, жеп-ішкен тағамына тағы басқа іс-әрекеттеріне аса
мұқият болуы қажет. Бұл баланың биязы, көркем-мінезді және ең бастысы
иманды ұл, ибалы қыз болып өсуіне қосар үлесі айрықша.
Сурет салу адам үшін маңызды орын алған және ала да береді. Ол адамдар
арасындағы қарым-қатынас мүмкіндігі ретінде қолданылады.
Адамның сурет салу дағдысы ерте кезден бастап пайда болған.
Археологтардың тапқан суреттері, алғашқы адамдардың бұл жөнінде үлкен
жетістіктерге жеткендігін куәландырады.
Алғашқы адамдар суретті көмірмен, үшкір тастармен салған. Неолит
дәуіріндегі еңбектін жер өңдеу мен қол еңбегі - өндірістік сипаты адамның
өнерге деген қатынас сипатын өзгертті, Адамның сурет салуға үйренуі, өз қол
еңбегіндегі өнімдерін безендіруге бағытталды. Бұл әсіресе қыш өңдеу
өнерінде көрініс тапты. Осыған байланысты оқыту әдістері де пайда бола
бастады. Қолөнер шеберлері өзінің шәкірттерінің еңбегіне бейжай қарай
алмады. Ол үшін керегі шәкірт, ұстаз өнерін үйреніп, оны жалғастырғаны,
көмекшілікке жарағаны болды. Ұстаз шәкіртіне қолөнер бұйымдарын жасау
жолдарын, өрнектермен безекдіруді бірнеше рет қайталап көрсетуіне тура
келді. Осындай іс-әрекеттердің нәтижесінде оқытудың әдіс-тәсілдері шыға
бастады. Бірақ, оұл кезде қалыптаскан оқыту принқиптері болған жоқ. Нағыз
өнерге оқыту, мектептерді ұйымдастыру тек қана қивилизақия дәуірінде пайда
болды.
Қазақстандағы бейнелеу өнерінің оқыту әдістемесінін дамуы 20 ғасырдың
60 жылдарында педагогикалық институттардан бейнелеу өнері және сызу
пәнінің мұғалімдерін дайындаумен тығыз байланысты. 1964 жылы абай атындағы
Қазақ мемлекеттік педагогика институтында, республикада алғаш рет бейнелеу
өнері мен сызу пәнінің мұғалімдерін дайындау қолға алынды. Бұл 1969 жылға
дейін еліміздегі бейнелеу өнері мен сызу мұғалімдер дайындайтын жалғыз
жоғарғы оқу орны болды. Кейіннен де бұл оқу ордасы көшбасшы қызметін
көрсетіп, көлемді әдістемелік іс шараларды атқарумен бейнелеу өнерін оқыту
әдістемесінің дамуына ерекше үлес қосты.
1. Бала тәрбиесі және бала тәрбиесіндегі отбасының атқаратын
рөлі.
Отбасында адам бойындағы қасиеттер жарқырай көрініп, қалыптасады.
Отанға деген ыстық сезім - жақындарына, туған-туысқандарына деген
сүйіспеншіліктен басталады.
Н.Ә.Назарбаев
Адамның жеке басының алғашқы қальптгасуы отбасынан басталады. Оның ер
жетіп өсуі, бойындағы алғашқы адамгершілік белгілер отбасында қалыптасады,
сондыктан да туған үйдің жылуы - оның көкірегінде көп жылдар бойы сақталып,
мәңгі есінде жүреді. Ақын сөзімен айтқанда: Отбасы - табиғат сыйлаған
кереметтердің бірі, - десек артық емес. Жеке адамның бойындағы ар-ұяты,
ақыл-ойы, адамгершілігі, басқа адамдармен қарым-қатынаста, мәдениеттілікті
тәрбиелеуде отбасы алғашқы қадам. Сондықтан, отбасы өте қажетті, басқадай
ешнәрсемен өзгертуге (ауыстыруға) болмайтын баспалдақ. Отбасы - сыйластық,
жарастық орнаған орта. Отбасы - бала тәрбиесінің ең алғашқы ұжымы.
Отбасының басты қазығы, алтын тіреу діңгегі - бала. Баланың тәрбиелі
болып өсуіне берекелі отбасының әсері мол. Отбасының әрбір мүшесі, өзара
сөйлесіп, не болмаса ата-ананың, баланың міндетін атқару ғана емес, береке-
бірлік, сүйіспеншілікпен араласса, босағасы берік, шаңырағы биік отбасына
айналары сөзсіз.
• бала тәрбиесінде отбасы ықпалы басқа тәрбиелік ықпалдарға қарағанда
ең басым болып келуі;
• өркениетті, зайырлы, құқықты қоғамның азаматын тәрбиелеуде отбасы
мемлекеттің негізгі буыны;
• отбасы - болашақ ұрпақтың бойында ең құнды адамгершілік қасиеттерді
қалыптастыратын қоғамның ажырмайтын басты тірек - арқауы;
• отбасы - жеке тұлғаны әлеуметтендіру міндетін жүзеге асырушы. Ол
болашақ жас азаматтың дене жетілеуіне, шынығуына, рухани және адами
дамуына, ең құнды жалпы адамзаттық құндылықтарды және ұлттық рухани
байлықты бағалауға, еңбек ету дағдысын тәрбиелеуге ықпал жасаушы;
• отбасы бала тәрбиесінде адамзат қоғамның тарихындағы ғасырлар
сынынан мүдірмей өткен ұлттық дәстүрлі жалғастырушы;
• отбасының әлеуметтік міндеттерінің өзегі тәуелсіздікке ие болған
Қазақстан Республикасының мемлекеттік заңдарын құрметтеуші, елжанды
азамат тәрбиелеу;
• отбасы баланың мамандықты еркін және саналы таңдауына ықпал
жасаушы;
• отбасы өзінің ұрпағын болашақ отбасылық өмірге дайындаушы;
Отбасы - адам баласының алтын діңгегі. Өйткені адам ең алғаш шыр етіп
дүниеге келген сәтінен бастап, осында ер жетіп, отбасының тәрбиесін алады.
Сондықтан да отбасы - адамзаттың аса кажетті, әрі қасиетті алтын мектебі.
Отбасының адамзат ұрпағына деген ықпалы мен әсер күшін өмірдегі басқа
еш нәрсенің күшімен салыстыруға болмайтындай. Өйткені ата-ананың балаға
деген тәрбиесінің орнын еш нәрсе толтыра алар емес. Ел болам десең,
бесігіңді түзе - деген нақыл сөз отбасы тәрбиесінің маңызын айқындатып тұр
емес пе?
Отбасы мүшелерінің жас шамасы әр түрлі болса да, олардың арасында бір-
бірімен рухани жақындығы, мақсат ынтымақтастығы бар.
Атақты қазақ ақыны Қасым Аманжолов өзінің жарына арнаған бір өлеңінде:
Отбасы - шағын мемлекет,
Мен - президент, сен - премьер,
дегені бар. Шынында, отбасы - ол да бір шағын мемлекет. Әр мемлекеттің
өзіне тән өндірісі мен өнім бөлісі, сыртқы және ішкі саясаты, кіріс-шығыс
бюджеті, қастерлеп ұстанатын рәміздері, т.б. болатыны сияқты, әр отбасы
болмыс-тіршілігінің де соған ұқсас жақтары бар, оның жаратылысы да басшылық
пен қосшылықты қажет етеді. Сондықтан отбасының құрылымына зор маңыз
беріліп, мәнін қорғаған, отбасының ар-намысын сақтауға, сырын шашпауға,
мүшелерін бір-біріне қатысты адалдыққа тәрбиелеген. Отан отбасынан
басталады деген сөздің мәнісі де осында.
Ата-ана өз отбасын нығайта отырып, сонымен бірге оның балағатқа толған
мүшелерін үй болуға, өз шаңырағын көтеруге әзірлеуі басты әрі өте жауапты
міндет болып саналады. Жас отаудың түтіні түзу шығып, махаббат пен тату-
тәттілік, береке-бірлік орын тепкен жылы ұяға айналуы, босағасы берік,
болашағы нұрлы болуы көбіне-көп жас жұбайлардың үлкен үйде алған тәрбиесі,
көрген өнегесіне байланысты.
Ұяда не көрсең, ұшқанда, соны ілерсің, Анасына қарап, қызын ал, -
деп, халық бәрін бастан кешіп, сынақтан өткізгендіктен айтқан.
Хан ордасы, салтанатты сарайларда талай күн аунап-қунап жатып, өзінің
шұрқ тесік құрым киіз лашығына қайтып оралғанда Жиренше шешен: Айхай,
менің өз үйім, кең сарайдай боз үйім, - деп, жаны жай тапқан екен. Бұл
аңызда үлкен шындық, терең мән бар. Әркімге, оның ішінде балаға өз үйінен
ыстық, өз үйіңен кең де керемет мекен жер жүзінде жоқ. Кавказ халықтарында
Нағыз жайлы орын: қылышқа -қынабы, отқа - ошағы, ер жігітке - өз үйі -
деген тамаша нақыл бар.
Адалдық пен мейірімділік, жауапкершілік пен кешірімділік те отбасында
шын ықылас-пейілменен баланың көкірегінде орын тебеді.
Қазақ отбасында әуелі әке, содан кейін шеше, Бұлар - жанұя мектебінің
ұстаздары болады. Әке мен шешенің баласына қоятын ең бірінші басты талап-
тілектері - баланың әдепті бала болып өсуі.
Сондықтан қазақ жанұясы әрдайым: Әдепті бол, тәрбиесіздік етпе,
көргенсіз болма деген сияқты сөздерді балаларының құлағына құйып өсірген.
Қазақ отбасында өз баласын мейірімділікке, имандылыққа баулып өсірген.
Үнемі жанұясында осылай тәрбие көрген бала ақырында, өздігінен тіл алғыш,
адал, тиянақты, ұқыпты болып шыға келеді. -
Тәрбие басы әдептілік деп білген ата-ана әуелі баласына өздерін сыйлап-
құрметтеуді, өзгелерге, әсіресе үлкендерге, сыпайылық танытуды, ешкімді
мұқатпауды үйреткен. Сонымен қатар, балаларының ер-азамат болып, халқына
еңбек етулерін басты міндет етіп қойған.
Отбасының ұйытқысы, берекесі, мейір-шапағат көзі - әйел. Әйелдің бұл
рөлі отағасының жамағатына, бала-шағаның анаға деген сүйіспеншілігімен,
қамқорлығымен, ана жанын қас-қабағынан, жанарынан танығыштықпен нығая,
биіктей береді. Әрине, әйел де өзінің аналық борышын ұмытпағанда, әсіресе,
ерімен қабағы жарасып, тату - сүйіспеншілікте тұрғанда мәртебесі арта
түспек.
Әйелдің еріне қарым-қатынасы балалардың әкеге көзқарасының сипатын
анықтайтыны берік есте болуга тиіс. Мұның өзі, бір жағынан, үй ішіндегі
әдептің бастау көзі екені анық. Демек, балалар үшін әке беделі аналарының
сөзі, іс-қимылы, қас-қабағы арқылы қалыптасады. Мысалы, ерлі-зайыптылар
балалар көзінше бір-біріне қатты, балағат сөздер айтыспақ түгіл, дауыс
көтеріп, керісуге тиіс емес. Олай еткенде, өз беделдерін жоғалтудың, бала -
шағаның жүрегін шошытып, зәресін ұшырудың үстіне, олардың жанына кейін
өздері үй болғанда, алдарынан шығатын жаман әдеттің ұрығын егеді.
Бұл жағынан аналардың балаларға: әкеңмен ақылдас, әкең біледі,
әкеңнің айтқанын істе т.б. сияқты дәстүрімізде бар сөздерді айтып отыруы
қандай ғанибет! Атақты Абай эпопеясында халқымыздың осыған орайлас
қадірлі дәстүрін танытатын мынадай бір тағылымды эпизод бар. ...Семей
қаласында үш жыл оқып, жайлаудағы әке үйіне күн кешкіре жеткен, 13 жасар
шәкірт бала - Абай аттан түскен бетте, амандасу үшін, шешеге қарай жүреді.
Сонда ақылды да байсалды ана Ұлжан: Әй балам, анда әкеңдер тұр, әкеңе
барып, сәлем бер! - дейді. Бір сәтке балалық сезім жеңіп, қателік жіберіп
алғанын түсінген жас Абай кілт бұрылып, ортасында әкесі Құнанбай бар
шеткерірек тұрған оқшау топқа қарай адымдай жөнеледі. Ұлы жазушы Мұхтар
Әуезов мұны халықтың жүрекке жылы осындай тамаша дәстүрінен хабардар ету
үшін ғана емес, оның тәрбиелік зор маңызын жоғары бағалағандықтан да
келтіріп отырғаны анық.
Ата-ананың бір-бірінің қадір-қасиетін осылайша ардақтап, беделін
өсіруі, араларында өкпе-наз, кикілжің туа қалғанда, оны балалардан оңашада,
екеу ара шешіп отыруы - шынайы инабаттылық, әдептілік.
Сайып келгенде, қоғамда әдеп-инабат өлшемдерінің терең тамырланып, кең
жайылуында отбасының маңызы орасан зор. Әрбір ұяның қос тіреуі - ерлі-
зайыптылар өздеріне қатысты әдеп-адамгершілік талаптарын, құқықтары мен
міндеттерін мүлтіксіз орындаса, бүкіл қоғамда, елде бейбіт те берекелі
тұрмысқа негіз қаланбақ демек, ұрпақтарына құлты коныс, жайлы болашақ
қамтамасыз етілмек!
Ата-ана - отбасының негізгі діңгегі, бастапқы дәнекері. Дәстүрлі қазақ
отбасында ата-ананың қадірі ерекше әспеттелген.
Әсіресе, тіршіліктің қайнар көзі, махаббаттың шуақ күні, мейірімнің
кәусәр бұлағы - Ана есіміне қатыссыз дүниеде қасиетті ештеңе жоқ. Сондықтан
ананы ардақтамайтын халық та жоқ.
Ана баланы тоғыз ай көтеріп, толғатып, дүниеге келтіріп қана қоймайды.
Бала, бала, бала деп,
Түнде шошып оянған.
Түн ұйқысын төрт бөліп,
Мұзды бесік таянған, -
да ана, көзінің қарашығындай қорғап, аялап өсіріп, аяғынан тік тұрғызатын
да ана. Халықтың халықтығының басты нышаны - туған елінің тілін үйретіп,
сазына қандыратын да ана. Сондықтан әрбір ұлттың рухани өзегі, қан тамыры
болып табылатын тілі - Ана тілі деп аталады.
Баланы - жастан дегенге мен де толық қосыламын. Бірде Бернард
Шоудан: Маған ақылыңызды айтыңызшы, баланы қай жастан тәрбиелеген
қолайлы? деп сұрамай ма, сонда атақты драматург қарсы сауал қойыпты:
Балаңыз қанша жаста?. Өмірге келгеніне екі апта болды, депті оған сауал
қоюшы. Сонда Б.Шоу: Сіз дәл екі аптаға кешіктіңіз деген екен. Мұның өзі
достық нақышта айтылғанмен, астарында шындық жатыр.
Көшпелі және рулық-тайпалық негізде құрылған халықтарда туыстық
байланыстар қоғамдық қарым-қатынастың негізін қалайды. Рулас ағайын, туыс,
жақын туыс, аталас, бір ата баласы, бір әке баласы, арасында туыстық
байланыстан туындайтын парыз бен қарыз міндеттер өте көп. Олар қазақтың
ғұрыптық заң-салттарымен бекітілген.
Отбасында негізгі туыстық қатынас - ерлер жағымен есептелген. Сонымен
қатар әйел жағымен де туыстық байланыстардың атаулары бар. Қыздан туған
балаларды жиен деп атап, балалар үшін шешесінің туыстары нағашы, нағашы
жұрт деп аталды. Қазақ салты бойынша жиенді ренжітуге болмайды, сұрағанын
беріп, көңілін жықпауға тырысқан.
Жалпы алғанда, қазақтың туыстық қатынас атаулары 90-ға жетеді.
Көнекөз шежіреші қариялар бір атадан келесі атаның баласын, туыстық
тармақтарды еш қиналмастан-ақ тарқата береді. Осылайша, тарихи оқиғалар,
аңыз-әңгімелер атадан балаға жалғастырылады.
Туыстық жүйенің ең негізі, бел ортасы - отбасы саналады. Барлық алыс-
жақын туыстық - осы отбасынан есептеледі.
Қазақ отбасы негізінен үш ұрпақтан тұрады. Ол - ата, әке, бала.
Аталар мен апалар ауыл-аймақ, ағайын арасының берекесі, ақылшысы болып
келеді. Олардың әрқашанда мәртебесі биік болып, сый-құрметке бөленген.
Өйткені, үлкенді сыйлауды қадір тұтқан қазақ салты бойынша көргені мен
тұрмыста түйгені көп, тәжірибесі мол адамның сыйға бөленуі заңды құбылыс
деп танылған. Үлкенді сыйлау, ақылын тындау көргенділік деп есептеледі.
Дәстүрлі қоғамда ата-апаның тәрбиесін көрмей өскен бала болмаған. Ата-
апалар жыр, дастан, ертегі айтып немере-шөберелерін рухани байытып
тәрбиелеп отырған.
Қазақтың ежелгі дәстүрі бойынша тұңғыш немересін атасы мен апасы өз
қолына алып, немере ыстық болғандықтан балаларынан да артық көріп,
тәрбиелеген. Тұңғыш немерелер ата-апасын өз әке-шешесіндей санап, туған
әке-шешесін тек кана өскеннен кейін де танып жатады. Кейде тұңғыш немересі
кенже ұлының орнына, атасының қара шаңырағына ие болып та қалатын жәйт
кездеседі.
Әке - әулет басшысы, отбасы мүшелерінің тірегі, асырап сақтаушысы,
қамқоршысы. Отбасындағы ұл тәрбиесінде әке мен апалардың орны ерекше.
Әке үйі барлық балалары үшін үлкен үй, қара шаңырақ деген киелі
ұғымдармен сыйлы да кұрметті.
Қара шаңырақ, үлкен үй деп атайтын әкенің үйіне болашақта кенже ұл ие
болып, қарттарды бағып-қағатын, көне салт бүгінгі қазақ отбасыларында да
сақталған. Ал үлкендері үйленіп үй болысымен еншілерін алып, бөлек шыққан.
Жасы кіші болса да кенже иеленген үлкен үй басқа жасы үлкен туыстары үшін
де қадірлі, қасиетті үй ретінде саналған.
Қазақ қоғамындағы әйелдердің орны жайлы әңгімелегенде, Орта Азияны
мекендеген басқа халықтардың әйелдерімен салыстырғанда қазақ қыздары мен
әйелдерінің анағұрлым еркін болғанын айтқан жөн. Олар жүздерін
жамылғылармен бүркемей, ашық өмір сүрген. Дегенмен, қазақ әйелдері үшін
басты міндет - отбасы беріктігін сақтау, бала тәрбиелеу, ерлерін барынша
сыйлау, рухани қолдау көрсету болып табылады.
Түйгені көп шешесі қызымен, келінімен өмір тәжірибелерін бөлісіп,
болашақ үлкен өмірге дайындайды. Туыс ағыйындардың әйелдері - абысындардың
қарым-қатынасы өзара көмек пен түсіністікке, берекеге құрылады. Сондықтан
да, Абысын тату болса, ас көп, ағайын тату болса, ат көп, - деген.
Әкенің мінез-кұлқы, өзгелермен қарым-қатынасы, өнер білімі ұл баланың
көз алдындағы үлгі-өнеге алатын, соған қарап өсетін нысанасы. Қазақта
біреудің баласы жақсы, өнегелі азамат болса: Оның әкесі немесе атасы жақсы
кісі еді, көргенді бала екен, өнеселі жерден шыққан ғой, - деп мадақтайды.
Әке көрген оқ жонар, шеше көрген тон пішер дегендей, отбасында ұлдар
әкелері немесе аталарының бойындағы қасиет пен өнерін үйреніп өскен.
Шығармашылықта, ақындықта танылған жас баланың тәрбиесіне аса назар
аударылған. Ата өнерін ұрпағының қууы, оны мирас етуі қазақ отбасыларында
жиі кездесетін дәстүр. Билік, батырлық, әншілік, серілік, мергендік,
аңшылық, зергерлік сияқты ата-баба өнерін жеті атасына дейін жалғастырған
әулеттер қазір де баршылық.
Әкеге қарап ұл өсер, шешеге қарап қьтз өсер дейтін қазақ қыз
балаларының тәрбиесіне аса үлкен назар аударды. Кәмелетке толғанға дейін
бойжеткен болашақ отбасы өмірінің басты міндеттерінен сабак алды. Ол ерінің
адал жары, ана болу, отбасы беріктігін сақтаушы қызметіне, шаруашылықтың
барлық жақтарын игеріп жүргізуге, қонақты лайықты қарсы алуға, туыстарын
сыйлап қадірлеуге дайындық тәрбиесі. Көргенді отбасылары қыз баланы қонақ
деп мәпелеп, қадірлеп өсірген. Қыз баланың тәрбиесіне ең бірінші анасы
жауапты болған. Сондықтан қазақ Шешесіне қарап қызын ал - деген.
Ұзатылып келген қалыңдық үйлену тойының ертеңінде бүкіл ру, әулет,
ауылға келін болып саналады. Өзі аттаған босағасының, рудың адамы санатына
қосылып кетеді.
Қазақ жақсы келінді қызынан кем көрмеген.
Қазақ дәстүрінде үлкеннің атын атамай, тіріде өзін, өлгенде аруағын
кұрметтеу - жақсы келіннің әдеттілігі мен тәрбиелілігінің айғағы.
Тұрмыстағы көргені мен түйгені, ақылдылығы, парасатты келінді есейе
келе, ауыл-үй құлақ салып ақылдасатын ана дәрежесіне көтереді.
Қызына құда түсіп, айттырған күннен бастап жігіт қыз ауылы үшін күйеу
атанып кете барады. Күйеу қайын жұртында төрге шықпайды, оған сыбағалы асы
деп асықты жілік пен төс тартылады.
Әрине, жасы егделеген сайын, күйеудің әлеуметтік мәртебесі де
жоғарылайтыны белгілі. Күйеу қартайса құда болады, сөзі осы уақыт
аралығында күйеу жақтан әлденеше қыз алысып, қыз беріскендігін, күйеудің де
беделді адам бола бастағандығын айғақтаса керек. Қазақтын Күйеуді қызым
үшін сыйлаймын деген сөзінде де үлкен мән бар.
Әуезов М. Абай жолы: Бұл романда жазушы Құнанбайды асқан
сүйіспеншілікпен жетер жеріне жеткізе суреттейді. Құнанбай Абайға әке ғана
емес, заманның үлкен қайраткері, әрі үлкен тұлғасы. Ал, Абай ойы, Абай
даналығы, Абай тереңдігі – тазадан тазалыққа, биіктен биіктерге шақырар
жанның жарық жұлдызына айналған. Мұндай эпопеяны халқын шын сүйген адам
ғана жаза алады. Бұл эпопиясы болмаса қазақ өмірі, оның кім екендігі дәл
сондай құдіреттілікпен дүниеге танылмас еді. Абай жолы халқымыздың ақыл –
ойын биікке көтерген, әрбір отбасының сүйіп оқитын, тәлім – тәрбие алатын
туындысы болды.
ОТБАСЫ - КӨРКЕМ ӘДЕБИЕТТЕ
Отбасы - адамның өте маңызды, өте жауапты жан ұясы, себебі отбасы
адамға бақыт, толық мәнді тыныс-тіршілік әкеледі. Отбасы қоғамдық
құрылымның кіші тобы, алғашқы ұясы.
Қоғамның негізгі мақсаты - адамдарды бақытты ету, ал мұның өзі
терезесі тең, берік отбасына байланысты.
Отбасы әлеуметтік институт есебінде адам қоғамының қалыптасуымен бірге
пайда болады. Отбасының дербестігі болғанымен, отбасылық қатынастар
қоғаммен, оның дамуымен тікелей байланысты.
Отбасы кіші әлеуметтік топ, ал оның мүшелері некемен немесе қаны бір
туыстығымен, тұрмыстың ортақтығымен және өзара адамгершілік
жауапкершілікпен байланысты. Отбасы - қоғамның әлеуметтік құрылымының
негізі болып табылады.
Ер мен әйел - отбасының екі ірге тасы, бұл іргетас үйленумен құрылады.
Отбасында адамдар ұрпақ жалғастырады. Сонымен қатар қоғамның қартайған,
еңбекке жарамсыз мүшелеріне қамқорлық та осында іске асырылады.
Отбасының ең маңызды қызметтерінің бірі - тәрбиелеушілік міндеті, оны
қоғамдық тәрбиенің ең тиімді деген жүйесі де алмастыра алмайды. Оның
негізгісі - баланы өмірге келтіру ғана емес, сонымен бірге оған әлеуметтік-
мәдени ортаның құндылығын қабылдаттыру, үлкен ұрпақтың тәрбиесін жас
ұрпаққа жеткізу, бойына сіңірту, яғни балаларын өздерін қоршаған ортаға
және қоғамға пайдалы азамат етіп өсіру әке-шешенің ең маңызды міндеті.
Ата-ананың, басқа да отбасы мүшелерінің өмір сүру тәжірибесі, жүріс-
тұрысы, өз міндеттерін таза атқару, бір-бірін құрметтеп сыйлауы - бәрі де
үлкен мектеп, тәрбиелік мәселе. Отбасынан тыс та тәрбие бар. Қазақ Ұлың
өссе, ұлы жақсымен, қызың өссе, қызы жақсымен ауылдас, көршілес бол,-
дейді.
Қиналарлық жағдайлар да бар. Арақ ішу, тәртіп бұзу, бұзақы сөздер
сөйлеу, жатып ішерлік - мұның бәрі адам тәрбиелеуге теріс әсерін тигізеді.
Отбасының тәрбиелеушілік міндетіне тікелей байланысты оның тағы бір
қызметі бар. Оны дамытушы міндет деп атауға болады. Ата-аналар балалардың
жеке ерекшеліктерін неғұрлым ертерек байқау керек. Сонда ғана балалар
өздерінің ішкі қабілеті мен дарынын тез дамытады. Жас күнінен бастап
олардың қабілетін байқап, соған сәйкес тәрбиелеу, бағдар беру қажет.
Балалардың үздіксіз дамуы, шығармашылық қабілетін іске асыруы
отбасынан басталады. Әке-шеше балаларына жақсы тәрбие беруге қоғам алдында
жауапкер.
Кейінгі кезде қалыптасқан білім мектептен басталады - деген көзқарас
дұрыс емес. Бұл процесс отбасынан басталуы керек. Біздің айтайын деп
отырғанымыз, кітапқа деген сүйіспеншілік, кітап оқу әдеті, кітап оқудан
алатын қанағаттанушылық және кітапсыз өмір сүре алмауға баулу - нағыз
отбасылық дүние. Қазіргі ақпараттық технологияның даму, Интернеттің
өмірімізде жаппай кең өріс алу кезеңінде Мұның қажеті не? - деген сұрақ
туары сөзсіз. Өте дамыған мемлекеттердің барлығы дерлік балалардың кітап
оқуға деген сүйіспеншілігін тәрбиелеуге көп көңіл бөлуде. Өйткені, тек
оқырман ортасы ойшыл, саналы орта болып табылады. Кітап оқу - әрбір
баланың бойындағы әлеуметтік бағалы қасиеттерін дамытып, жағдайды тура
бағалай білетін, жылдам және дұрыс шешім қабылдайтын, еркін жазатын және
сөйлейтін, анық тұжырымдай алатын адамды қалыптастырады.
Олай болса біздің жазушыларымыз жазған көркем әдебиеттерге көз
жүгіртіп көрейік. Оларды оқи отырып та отбасылық тәрбие жайлы көптеген
мағлүмат аламыз.
Мұхтар Әуезовтің Абай жолы роман-эпопеясы: Әйелдер галереясынан:
Зере, Ұлжан, Айғыз, Ділда, Тоғжан, Әйгерім, Салтанат, Керімбалалар, көненің
көздері - Бөжей, Байсал, Құнанбай, Жақып, Абай тұстастарынан: Жиренше,
Ербол, Базаралы, Абылғазы, Тәкежан, Оспан, Көкбайлар ас пен тойда, құдалық
пен руаралық қақтығыста, жаулықта, жер мен жесір дауында, жан жадыратар жаз
жайлаулары мен аязды, боранды қыс-қыстауларында, аңшылық-саятшылықтарында
бірге болып, бірге тыныстады: күйінсе -күйінді, сүйінсе - сүйінді, ауыр-
жеңілін бірге көтерісті. Ұлы жазушының бұл роман - эпопеясынан отбасы
жайлы, ондағы адамдардың қарым - қатынасы жөнінде көптеген мағұлматтар
алуға болады.
Абай. Қара сөздер: Абайдың жетінші сөзінде бала туралы, ақыл үйрену
мен насихат тыңдау мәселелері сөз болады. Жас бала - анадан туғанда екі
түрлі мінезбен туады; біреуі ішсем, жесем, ұйықтасам деп тұрады. Бұлар
тәннің құмары... Біреуі білсем...көзі көрген, құлағы естігеннің бәрін
сұрап, тыныштық көрмейді. Мұның бәрі жан құмары, білсем екен, көрсем екен,
үйренсем екен деген. Осы Абай айтқан екі мінезден автордың өзіне екіншісі
ұнап тұрғанын, жүрегіне жақын қонымдысы да сол екенінде дау жоқ. Абай осы
екінші мінезділерді тыңдайды, оларды ұнатады.
Ал, Оныншы сөзінде: Біреулер құдайдан бала тілейді. Ол баланы не
қылады? Өлсем орнымды бассын дейді, артымнан құран оқысын дейді, қартайған
күнімде асырасын дейді. Осыдан басқасы бар ма?
Балам орнымды бассын деген не сөз? Өзіңнен қалған дүние иесіз қалар
дейсің бе? Қалған дүниенің қамын сен жемек пе едің? Өліп бара жатқанда
өзгеден қызғанып айтқаның ба? Өзгеге қимайтұғын сенің не қылған артықша
орның бар еді?
Баланың жақсысы - қызық, жаманы - күйік, не түрлі боларын біліп
сұрадың? Дүниеде өзіңнің көрген қорлығың аз болды ма? Өзіңнің қылған
иттігің аз болды ма? Енді бір бала туғызып, оны да ит қылуға, оған да
қорлық көрсетуге мұнша неге құмар болдың?
Артымнан балам құран оқысын десең, тіршілікте өзіңнің жақсылық қылған
кісің көп болса, кім құран оқымайды? Жаманшылықты көп қылсаң, балаңның
құраны неге жеткізеді? Тіршілікте өзің кылмаған істі өлген соң саған балаң
кәсіп қылып бере ала ма?
Ақірет үшін бала тілегенің - балам жасында өлсін дегенің. Егерде
ержетсін десең, өзі ержетіп, ата-анасын тұзақтан құтқарарлық бала қазақтан
туа ма екен? Ондай баланы сендей әке, сенің еліндей ел асырап өсірмек пе
екен?
Қартайғанда асырасын десең, о да - бір бос сөз. Әуелі - өзің қаруың
қайтарлық қартаюға жетемісің, жоқ па? Екінші - балаң мейрімді болып,
асырарлық болып туа ма, жоқ па? Үшінші - малың болса, кім асырамайды? Малың
жоқ болса, қай асырау толымды болады? Баланың мал табарлық болары, мал
шашарлық болары - ол да екіталай.
... Және мал тілейсіңдер, неге керек қылайын деп тілейсіңдер? Әуелі,
құдайдан тілеймісің? Тілейсің. Құдай берді, бергенін алмайсың. Құдай тағала
саған еңбек қылып мал табарлық қуат берді. Ол қуатты халал кәсіп қыларлық
орынға жұмсаймысың? Жұмсамайсың. Ол қуатты орнын тауып сарып қыларды
білерлік ғылым берді, оны оқымайсың. Ол ғылымды оқыса, ұғарлық ақыл берді,
қайда жібергеніңді кім біледі? Ерінбей еңбек қылса, түңілмей іздесе, орнын
тауып істесе, кім бай болмайды? Оның саған керегі жоқ. Сенікі - біреуден
қорқытып алсаң, біреуден алдап алсаң болғаны, іздегенің сол. Бұл - құдайдан
тілеген емес. Бұл -абыройын, арын сатып, адам жаулағандық, тіленшілік.
Хош, сөйтіп жүріп-ақ мал таптың байыдың. Сол малды сарып қылып, ғылым
табу керек. Өзіңе табылмаса балаң тапсын. Ғылымсыз ахирет те жоқ, дүние де
жоқ. Ғылымсыз оқыған намаз, тұтқан руза, қылған қаж ешбір ғибадат орнына
бармайды десе,
Отыз сегізінші сөзінде: Ей, жүрегімнің қуаты, перзенттерім! Сіздерге
адам ұғылының мінездері тұғралы біраз сөз жазып ядкар (ескерткіш, есте
қалу) қалдырайын. Ықылас бірлән оқып, ұғып алыңыздар, аның үшін махаббатың
толады. Махаббат - әуел адамның адамдығы, ғақыл, ғылым деген нәрселер
бірден. Мұның табылмақтығына себептер - әуелі һауас сәлим (жақсы сипат) һәм
тән саулық, Бұлар туысынан болады, қалмысы жақсы ата, жақсы ана, жақсы
құрбы, жақсы ұстаздан болады. Талап, ұғым махаббаттан шығады. Ғылым-білімге
махаббаттандырмақ әлгі айтылған үшеуінен болады.
Ғылым-білімді әуелі бастан бала өзі ізденіп таппайды. Басында
зорлықпен яки алдауменен үйір қылу керек, үйрене келе өзі іздегендей
болғанша. Қашан бір бала ғылым, білімді махаббатпенен көксерлік болса,
сонда ғана оның аты адам болады.
... Енді біліңіздер, перзенттер! Құдай тағаланың жолы деген жол
ниһаятсыз (Шек, шама. Бұл жерде өлшеусіз, артық деген мағынада) болады.
Оның ниһаятына ешкім жетпейді. Бірақ сол жолға жүруді өзіне шарт қылып кім
қадам басты, ол таза мұсылман, толық адам делінеді. Дүниеде түпкі мақсатың
өз пайдаңа болса, өзің ниһаятлысың, ол жол құдайдың жолы емес. Ғаламнан
жиылсын, маған құйылсын, отырған орныма ағып келе берсін деген ол не деген
ынсап? Не түрлі болса да, я дүниеңнен, я ақылыңнан, я малыңнан ғадаләт,
шапағат секілді біреулерге жақсылық тигізбек мақсатың болса, ол жол -
құданың жолы.
Кейбіреулердің бар өнері, мақсаты киімін түземек, жүріс-тұрысына
түзетпек болады да, мұнысын өзінше бір дәулет біледі. Бұл істердің бәрі
өзін көрсетпек, өзін-өзі базарға салып, бір ақылы кезіндегі ақымақтарға
бәрекелді дегізбек. Осындай болар ма едік деп біреулер талаптанар,
біреулер осындай бола алмадық деп күйінер, мұнан не пайда шықты? Мұнша
әуреленіп, сыртынды бір сүйген қауымыңа ұксатарсың? Сыртқа қасиет бітпейді,
алла тағала қарайтұғын қалыбыңа, боямасыз ықласыңа қасиет бітеді. Бұл
айнаға табынғандардың ақылы қаншалық өсер дейсің? Ақыл өссе, ол түпсіз
терең жақсылық сүймектік бірлән өсер.
... Өзін-өзі артық көрсетпек екі түрлі!
Әуелгісі - әрбір жаманшылықтың жағасында тұрып адамның адамдығын
бұзатын жаманшылықтан бойын жимақтық, бұл адамға нұр болады.
Екінші - өзін-өзі өзгешелікпен артық көрсетпек адамдықтың нұрын, гүлін
бұзады.
Үшіншісі - қастық қылмақ, қор тұтпақ, кемітпек. Олар дұшпандық
шақырады.
Һәм өзі өзгеше боламын демектің түбі - мақтан. Әрбір мақтан біреуден
асамын деген күншілікті бітіреді де, күншілік күңшілікті қозғайды. Бұл үш
түрлі істің жоқтығы, адамның көңіліне тыныштық береді. Әрбір көңіл
тыныштығы көңілге талап салады.
Күллі адам баласын қор қылатын үш нәрсе бар. Сонан қашпақ керек: Әуелі
- надандық, екінші -еріншектік, үшінші - залымдық.
Надандық - білім-ғылымның жоқтығы, дүниеден еш нәрсені оларсыз біліп
болмайды.
Білімсіздік хайуандық болады.
Еріншектік - күллі дүниедегі өнердің дұшпаны. Талапсыздық,
жігерсіздік, ұятсыздық, кедейлік - бәрі осыдан шығады.
Залымдық - адам баласының дұшпаны. Адам баласына дұшпан болса, адамнан
бөлінеді, бір жыртқыш хайуан хисабына қосылады.
Бұлардың емі, халқына махаббат, халық ғаламға шапқат, қайратты
тұрлаулы, ғадаләт ісінің алды-артын байқарлық білімі, ғылымы болсын...
Ұлы Абай өз заманына налып қана қойған жоқ, ол оны зор күшпен алға
сүйреді, ілім - білімге, мәдениетке шақырды, орыс тілі, мәдениеті, сол
арқылы бүкіл әлемдік өркениетке үндеді. Ол өркениеттің ұлы көшіне қазақ
халқын ілестіруде ерекше зор үлес қосты. Абайдың азаматтық, ақындық қызметі
халқының тығырыққа тірелген тұсына дәл келді де, ол тыңнан жол табуға тиіс
болды. Оның сөздерінің күш - қуаты жаңашылдығында, терендігінде.
Абайдың қара сөздері - оның ақындық мұраларына қосылған бағалы қазына.
Өмір есігін жаңа ашқан нәрестенің бойына туған елінің рухын сіңіретін,
балбыратып уататын тұңғыш тәтті сазы, жылауын қойғызатын ән өлеңі де сол
ғазиз ана бесікке сүйеніп отырып, емірене айтатын бесік жыры.
Ал нәресте өмірінің нәрі - Ана сүті. Халқымыздың байырғы ұғымында
баланың Анасы алдындағы парызын өтеуі Ана сүтін ақтау деп аталады. Оның
жөнін халық: Ана сүтін Анаңды Меккеге үш рет арқалап апарып келсең де,
өтей алмайсың,- деп түсіндіреді. Атақты орыс жазушысы М. Горькийдің:
Дүниедегі асыл атаулының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz