Қазақ халқының қолөнернің даму жолы

Пән: Өнер, музыка
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 36 бет
Таңдаулыға:

Жоспар
I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім
1. Қазақ халқының қолөнернің даму жолы
2. Қолөнер ұлттық-тәрбиенің негізі
3. Қолөнер түрлері
1. Ағаш ұсақтау
2. Үйшілер өнері
3. Ою-өрнек өнері
3.4. Тоқыма қолөнері
3.5. Кілемше қолөнері
6. Ши тоқыма
7. Түрлі матадан құрақ құрау
8. Кесте тігу
9. Киізден жасалған бұйымдар
10. Зергерлік өнер
4. Қазақ халқы қолөнерінің тәрбиелік дәстүрі
III. Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер

Кіріспе.
Қазақ ежелден өнерді қастерлеген халық. Ата-бабамыздң асыл мұрасын
жалғастыру, оның қадір-қасиетін ұрпаққа таныту, оған деген махаббатын
арттыру, ұлттық тәрбиенің негізгі міндетінің бірі. Дәстүрден тыс қалмаған
дәстүрлі қолөнер түрлерінің әдемі де әсем таңғажайып тартымдылығын
балаларға жеткізе бейнелеу өнері сабақтарының еншісіне тиеді.
Қолданбалы өнердің тәрбиелік мәнін бала санасына біртіндеп ұялату
үшін, сол өнердің мән мағынасын түсініп, тәрбиелеудің әдіс, тәсілдерін
таңдап алу қажет. Балаларды өнерге баулу күрделі де нәзік те, ұзақ процесс.
Сондықтан қазақ халқының қолданбалы өнерін келе жатқан мұраларын ұрпақтан
ұрпаққа жеткізу ұстаздар қауымының алдында тұрған үлкен салалы міндеттердің
бірі. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында “Бастауыш мектептің негізгі міндеті – баланың жеке басын
бастапқы қалыптастыруды қамтамасыз ету, оның қабілеттерін анықтау және
дамыту. Осы сатыдағы оқу мен тәрбие оның уәжда қалыптастыруға және оқу
қызметін білуге, оқу-жазу, санаудың берік дағдыларын үйренуге, тілдік қарым-
қатынастық қрапайым тәрбиесіне, өзін-өзі шығармашылық тұрғыдан таныта
білуге, мінез-құлқының мәдениетіне жеке гигиенаның және салауатты өмір
салтының негіздеріне бағдарланады, сонысымен кейін негізгі мектептің жалпы
білім беру бағдарламаларын меңгеруге база жасайды” делінген.
Әсемдік тәрбиеде халықтың қолданбалы өнерінің алатын орны ерекше.
Өйткені өнер халықтікі, оны тудыратын да, бағалайтын да оның өзі. Өнер
халықтан қолдау тапса ғана өмір сүреді. Қазіргі кезде егеменді елімізде
жастарға әсемдік тәрбие беруде халықтың мәдени мұрасы айырықша рөл
атқарады.
Қолданбалы өнерге тән ерекшеліктер – айналадағы орта мен өнермен,
еңбекпен тығыз байланысты болумен анықталады. Қолданбалы өнердің әлеуметтік-
тәрбиелік рөлі тек оның туындыларының өзіндік көркемдік эстетикалық
құндылығымен ғана бағаланбайды. Ол сонымен қатар адамдардың өз заманына сай
талғамын білдіруін, өткендегі мәдениетпен, ұлттық дәстүрлермен
сабақтастығынан тұрады.
Қазақ халқының сәндік қолөнер және қолданбалы қолөнер туындылары
әрқашан халықты күнделікті тұрмыс қажеттілігін өтеуі үшін жасалған, ал
оюлармен, өрнектермен әшекейлеу сол тұрмыстық көңілді, әсем болуына ықпал
жасайды. Қолданбалы өнерде ғасырлар бойы қазақ халқының бейнелеу өнерінің
жеке бір түрі өрнек түрі болып келеді. Үй –ішін, үй тұрмысына қажетті
заттарын, ұлттық киімдерді тері бұйымдарын әшекейлеудегі негізгі мәнерлі
өнер әдісі – ою-өрнек салу. Ою-өрнек әр халыққа тән өнер.
Халық шеберлері ою-өрнек арқылы өздерінің ой сезімдерін, заттар,
өсімдіктер мен жан-жануарларды бейнелеуде үлкен өнер танытқан.
Баланы жастайынан сағын сындырмай, жүйкесін тоздырмай, талантын
ұштауға, қабілет мүмкіндігін ашуға, жан дүниесін байыту үшін тәрбие
жұмысының түрлерін, әдіс-тәсілдерін олардың әрқайсысының талабына сай
түрлендіріп жүргізу тиіс. Оны тек тәрбиелеп, оқытып, білім беріп қана
қоймай, шығармашылық қасиетін дамытуға, қиялын шарықтатуға ұмтылу керек.
Балаларды қолданбалы қолөнерге баули отырып, ата-аналар тек өзі үшін ғана
емес жалпы адамзат игілігі үшін еңбек етуге, қолөнері құрметпен қарауға, әр
затты жасағанда оның әр бөлшегінің әсемдігі мен эстетикалық ләззат
алатындай және оның мазмұнын түсініп, сенуге, патриоттық сенімін оята
білуге үйретуді көздейді. Мектептегі және жоғарғы оқу орындарындағы
бейнелеу өнері және еңбекке баулу пәндері шын мәнініде қазақы тәлім-тәрбие
беруге бағытталып, ұрпақ өз халқының қолданьбалы өнерінің қажетін жетік
түсініп, игеріп өсуі керек.
Оқушылардың эстетикалық сезімі мен ұғымын, көркемдік қабілетін
үздіксіз дамту әр педагогтың борышы. Күнделікті еңбек қызметінде халқымыз
өзінің қолданбалы өнерін дамытып отырған. Заттық обьектіге тағы басқаға
көңіл аудару көп жағдайда оқушылардың қоршаған ортаны тануға жетістікке
жеткізеді, себебі, ол көзбен қабылдаудың толықтығын және тереңдігін
қамтамасыз етеді. Ойлау активтілігіне құбылыстың қандай да бір обьектісін
үйренуі үшін оқушының ерік күшінің жинақталуына жағдай жасалады.

Негізгі бөлім
“Кек асылы жерде, сөз асылы елде” дегендей, қазақ халқының талай
ғасырлық ұзақ тарихына бойласақ, халқымыздың қолөнерінің өзіндік өсу, даму
жолы болғандығын көреміз.
Қолөнер халықтың тұрмыс-тіршілігімен, өмірімен біте қайнасқан өміршең
өнер. Ел іші ешуақытта он саусағынан өнер тамған өнерпаз саусақтарға кенде
болмаған. Оларды жасаған өнер туындылары айналадағы өмір құбылысына, табиғи
құбылысты, күнделікті кәсібіне, қоғамдық құрылысына қарай ұрпақтан ұрпаққа
мирас болып уақыт өтсе де өшпей, ізі жоғалмай бүгінгі күнге жетті.
Өркенниетті өнер әрқашанда биік. Әсемдік жеміне болашақ ұрпақты жетектеген
өнердің адамға берері мол.
Қазақтың сәндік қолөнері халықтық мәденитіміздің құрамдас бөлігі.
Шебердің қолынан шыққан қолөнер туындыларын халықтың өміріне, тұрмысына
бөліп қарау мүмкін емес. Бұл заттар ел тұрмысынан сән беріп, адамдарға
рухани ләззат әкелген.Өнер арқылы адам өмірді көреді, байқаған заттардың,
жайларын ұға, қорыта білуге үйренеді.
Қазақ халқы қолөнер түрлерін балаларға үйрету негізінде оларды еңбек
сүйгіштікке тәрбиелейді, еңбек етуге дағдыландырды. Балалар қолөнер
бұйымдарын жасауды үйрене отырып, еңбекте шыңдалды, күн көріс қажетін
өтеді, еңбек етудің мәнін түсінді. “Еңбек” ұғымында “жұмыс” және “кәсіп”
түсінілетіні сияқты қолөнер ұғымында да жұмыс және кәсіп түсініледі.
Қолөнер туындылары жазба мәдениеті болмай тұрған кезеңде-ақ пайда
болғандықтан ол қазақ халқының балаларын еңбекке баулып қана қоймай ақыл-
ойын өсіруге, адмгершілікке, әдемілк пен сұлулыққа тәрбиелеудің де басты
құралы болған.
Қазақ қолөнерінің өсу жолы, өзіне тән даму тарихы бар. Ол тарих сонау
көне замандардан басталады. Оған Қазақстан жерінде бұрын соңды жүргізілген
археологиялық зерттеулердің нәтжесінде анықталған ежелгі мәдениеттің
үлгілері дәлел бола алады. Мұның өзі қазақ өнерінің республика жерінде
мекендеген сақ, үйсін, қыпшақ, ғұн, қарлұқ және тағы басқа түрлі
тайпаларының мәдениетімен төркіндестігінің айғағы.
Қазақ халқы – кең-байтақ республика жеріндегі ертеден қалыптасқан
көне мәдениеттің тікелей мұрагері және сол дәстүрді дамытушы, жаңғыртып
байытушы. Бұл процеске әр кезеңде Қазақстан жерінде жан-жақтан келген
көшпелі тайпалар мен халықтардың, сондай-ақ, Оңтүстік-Сібір, Орта Азия мен
орыс халқының да мәдениеті әсер етті. Сөйтіп келгенде, жергілікті көне
мәдениет сырттан келген мәдениет элементтерінің сол толқынын бойына
сіңіріп, үнемі жақсару, жаңғыру үстінде болды. Осындай толассыз дамудың
нәтижесінде Х!Х ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында қазақ
халқының дәстүрлі қолөнері өз дамуында айтарлықтай жоғарғы деңгейге
көтерілді.
Революцияға дейінгі қолөнердің дамуына қазақ қауымының әлеуметтік-
экономикалық жағдайы, көшпелі өмірі, біртіндеп отырықшылық көшу процесі,
бұрын үстем болып келген тұйық шаруашылықтың ыдырай бастауы, көрші
елдермен, әсіресе Россиямен сауда қатынасының шаруашылық және мәдени
байланыстың арта түсуі, тағы да басқа көптеген ішкі-сыртқы факторлардың
әсіресе айтарлықтай ықпал жасады. Ол кездегі қазақ ауылдарының көпшілігінң
қаламен байланыс болмады.Сондықтан олдардың өзіне қажетті үй бұйымдарының
басым көпшілігін қалалардан сатып аларлықтай мүмкіндігі болғандықтан
негізінен халық шеберлерінің қолына қарады. Қазақ қолөнері шеберлері,
көбінесе кедейлер әулеті арасынан шықты. Олардың белгілі бір қолөнер түріне
мамандана кәсіп етуі шеберлердің негізіне күнкөріс көзіне айналатын. Соның
өзінде қолөнер шеберлерінің өнерлі еңбегі,тіпті ғажап туындыларының өзі де
жете бағаланбады.Сондықтан,қолөнерді кәсіп етуші шебер жандардың өзі
жоқшылық зардабынан қол үзе алмады. Кейде, өнер иесі еңбегін алдын ала
сатып, ауқатты адамдардан, айталық; “Балаңа ер қосып берем”немесе
“Cықырлауық жасап берем”- деп қарауға мал алып ,қажетіне жұмсады.
Нәтижесінде, айтулы шеберлерінің өзі малды адамдарға қарыздар болып соны
өтеу жолында өмірлері өтетін.
Қазақ қолөнер шеберлерінің күнделікті еңбегінің тым ауырлығының бір
себебі –олардың басым көпшілігінде жабдықталған арнайы шеберханалардың
болмауы.Әсіресе,ершілер,етікшілер тағы да басқа ұсақ-түйек бұйымдар
жасайтын шеберханалар көбінесе қысы- жазы өзінің тұрғын үйінде немесе
жасатушының мекен жайында жатып істеді. Мұнда шеберлердің бұйым жасайтын
шикі заты да құрал саймандары болды. Сондықтан олар жаздыгүні елмен бірге
жайлауға көшіп, өзінің шағын киіз үйінде-ақ істей берді. Ал енді, киіз үй
сүйегін жасайтын үйшілер мен арба –шана,жер ағаш сияқты көлемді құралдар
мен бұйымдар істейтін шеберлер,темір ұсталары тас өңдеушілер, көбінесе,
қысқы мекенінен кете алмай жатақта қалады. Сондықтан, бұлардың
кейбіреулерінде, әсіресе ұсталарда, арнайы қарапайым дүкендер болды. Ал
тастан там салып құлыптас және басқа бұйымдар қашайтын шеберлер мен
үйшілердің арбашылардың жұмыс орны қыстаудағы қора бұрышында шошалада
немесе арнайы жасалатын лапас астында орналасты .Мұндай шеберледің жазда
жайлауға көшуіне бір жағынан көліксіздік кедейлік мүмкіндік бермесе
екіншіден олардың негізгі кәсібінің өзі көш-қонға тым қолайсыздық туғызды.
Негізінде қолөнері көне заманнан бері халық тұтынып келе жатқан
ұлттық мүліктер мен заттарға тайақша сызықша салып оюлайтын қарапайым
әшекейлеуден бастап, қазіргі дәуірдегі айналаны қоршаған табиғат құбылысын
ағашқа сүйек керамика мен түсті металлға жасау жиhаздарға бейнелейтін
сюжетті өрнектермен әшекеулеуге дейінгі жоғары дамыған кезіне келіп жетті.
Тарихи жазба дамыған ескерткіштер мен археологиялық деректерге қарағанда,
Қазақстан жеріне қолөнер кәсібі бұдан екі жарым мың жыл бұрын, әрбір
дәуірде өзінің өшпес ізін қалдырып, талай тайпалардың творчествосы арқылы
қалыптасып, мәдени мұраға айналған.
Республиканың әр жеріне қазіргі кезде кездесетін күмбез, төрт құлақ
сағана ескерткіштер мен ғимараттар өздерінің әсем нұсқалы өрнектері мен
бояуларының ашық та, айшықтылығымен бүкіл бір архитектуралық ансамбль
ретінде айырықша сүйсіндіреді. Бұлардан жекеленген өнерпаздардың шеберлігін
ғана емес күллі бір суретшілік үрдісті, архитектуралық мәдинетті көреміз.
Торғай, Қорғалжын өңіріндегі, Маңғыстау, Қаратау төңірегін, Оңтүстіктің
Қазақстан мен Талас, Шу, Сағыз, Жем алабын, Жетісу, Сырбойын жайлаған
өлкеден Тарбағатай, Алтайға дейінгі ғимарат нұсқаларының әсем үлгілері
қазақтың біз кезде өресі биік, өресі кең өнері, мәдинеті болғандығын
дәлелдейді.
Қазақ халқының қолөнер табиғатын жан-жақты этнографиялық тұрғыда
зерттеудің ғылым үшін де, өмірлік тәжірбие үшін де маңызы өте зор. Өйткені,
қазақтың қолөнері жалпы халық мәдинетінің ішіндегі негізгі салаларының
бірі.Ілім қағидалар бойынша, үлкенді-кішілі қай халық болсын дүниежүзілік
мәдинет қорына аз әлінше үлес қосады. Олай болса, қазақ халқының да ұлттық
мәдинеті, оның ішінде қолөнер шеберлерінің дәстүрлі өнері де жан-жақты
зерттеуді қажет ететін бағалы мұра.
Халық қолөнері дәстүрлерін мәпелеп сақтау және олардың сан алуан
салаларын қазіргі жағдайда творшествалық түрде дамыту мәселесіне ұдайы
көңіл бөліп келеді.Мәселен,Кеңес Өкіметі жылдары 1966. 1968, 1975 және 1968-
жылдары халықтық көркем өнер кәсібін дамыту мәселесіне арналған қаулылар
қабылданды. Бұл қаулыларды халықтың күнделікті тұтыну заттарын өңдіру ісін
одан әрі арттыру, жергілікті жұртшылықтың ұлттық ерекшеліктерін ескеру,
әсіресе, қолөнер кәсібіеің өнімін молайтумен бірге өнім түрлерін де
мейлінше көбейту мәселесін көтерді. сондай-ақ, халықтың қолөнердің ағаш,
тас, керамика, металл түрлерін көркемдеп өңдеу, кілем тоқу, кесте тігу
сияқты сан алуан дәстүрлі түрлерін мұқият зерттеп, оны жаңа жағайға
ыңғайлап дамыту шараларын белгілеп береді. Осы қаулыларда көрсетілген
нұсқауларды орындау барысында Қазақстанда көптеген көркемөнер кәсіпорындары
іске қосылды. Оның ішінде Алматыдағы Сувенер, Түс киіз фабрикалары мен
Эксприментті көркем керамика заводын және басқаларды айтуға болады және
Қазақстанда халықтың қолөнері негізінде маманданған он шақты өндіріс
кәсіпорны, көптеген чехтер ашылды. Х1Х-ғасырдың – жартысында Ш.Уәлиханов,
Муса Шорманов, Мухаммед-Салық Бабажанов Құдабай Қастақаев сияқтықазақ
авторлары халық өмірін этнографиялық тұрғыда қарастырып, бірқыдыру еңбектер
жазды. Оларды қазақ қолөнеріне байланысты біраз деректер берілді.
Қазақстан жеріндегі архитектуралық ескерткіштер түрлерін зерттеуде
де соғыстан кейінгі жылдарда біраз жұмыстар жасалды. Атап айтқанда
Т.К.Бәсеновтың Батыс Қазақстандағы архитектукралық ескерткіштер туралы
жазған еңбектері мен М.М.Меңдіқұловтың Маңғышылақ пен Батыс Үстірттегі
архитектуралық ескерткіштер туралы жазған кітабынан тас өңдеуөнеріне
байланысты құрды деректер табуға болады.Қазақ халқының киіз үйі туралы
академик Ә.Х .Марғұланның көлемі шағын еңбегімен М.С.Мұқановтың Альбом-
кітабы,сондай-ақ ,қазақ өнері мен қол өнері туралы Н.Нұрмедхамедовтың
еңбектері жарық көреді.Олардың әрқайсысы өнер тарихын зерттеуге
айтарлықтай үлес қосты.
Қазақ халқы өнер адамдарын кейінгіге үлгі өнеге етіп,күнкөрісте
шеберлікте,қолөнердің құпиясын ,қыр-сырын толық меңгеруі үшін баланы
жастайынан баулып,өнерге икемдеп тәрбиелеген.
Балалардың халық шеберлерінің бұйымдарын сүюге,патриоттық сезімін
қалыптастыруға ,әр түрлі ескіден қалған бұйымдарға қашқорлықпне қарай
білуге үйретуде қолданбалы қолөнердің зор ықпалы бар.Халықтың және
қолданбалы қолөнерді танудың педагогикалық құндылығы мынадай маңызды
себептермен түсіндіріледі өнердің бұл түрінің шығармалары оқушыларда
қоршаған ортаны қабылдаудың белгілі бір мәдинетін
қалыптастырады,эстетикалық қарым-қатнасының қалыптасуына себепкер
болады,өнердің басқа түрлерін көркем көрсете біліп,тереңірек түсінуге
көмектеседі.Оқушының көркемөнерге бейімділігін практикалық жолға бағыштау
өткен ғасырлар мен қазіргі уақыттағы қолданбалы қолөнер туындыларының
эстетикалық құндылығын ашуда әртүрлі өнер салаларының байланысы өзінің
үлесіне қосып жүр.
Әшекей -өрнек өнерінің бір мәндерінің өзі де араларын мыңдаған
жылдар бөліп тұрған халықтардың мәдинеттерін байланыстыратын ортақ
белгілерін айқын көрсетеді –дейді.Сондай-ақ,Пазырық қарағанынан табылған
,біздің заманымыздан бұрынғы 2-мың жылдықта жасалынған
кілемдер,түскиіздер,құмыралар,сәнді к әшекей заттардағы ою-өрнек өнерінің
жалғасы істетті .
Бұдан қоса осы тұста қолданбалы өнерде зоморфтық стильде басым
қолданылады.Сол сияқты,осы кезеңде қолөнер бұйымдарына гиометриялық өсімдік
тектес ою-өрнек түрлерінің жиі салынғандығын берел обасынан табылған
әшекейлер дәлелдейді.
Қазақ халқы ою-өрнек өнерінің ерекшеліктерін балаларына үйретуде
ауыз әдибетті шығармашылығын кеңінен пайдаланды. Мәселен Өнердің күші
ертегісінде ақылды қыз Дүрияның ханның баласы Ыдырысқа қолыңнан ешнәрсе
келмейді,қолөнерінің бір түрін үйренбесен мен саған күйеуге шықпаймын.Бірде-
бір қолөнерің үйренбеген адам ол бақытсыз.Адам қолөнеріне меңгергенде ғана
басқа шынға көтеріліп ағынға қарсы жүзе алады ...-деп айтуының қолөнерінің
адам өміріндегі қаншалықты пайдасы аңғарылады. Одан әрі ертегі де осы
сөздердің мағынасы ашыла түседі.Дүрияға үйленгісі келген Ыдырыс бас киім
тігу өнерін үйренеді.Кейіннен Дүрия Ыдырысқа бас киімге өрнек салуды
көрсете отырып,әрбір ою белгісі бір әріпті сөзді білдіретінін
түсіндіріп,бұл өнердің бір күндерде бәрі бір қажет болатынын айтады.Осыдан
біз бір ғана ертегіден ою-өрнек өнерінің қаншама тәлім тәрбиелік тұстары
байқалып отыр
Ұлттық тәрбиені талдағанда қазақ халқының бұрын соңғы даналарының
ұлағатты сөздеріне жүгінсек ағаштан түйін түйген,темірден түрлі құйма жасай
білген зергер ұсталары мен ата-әжелеріміздің қазақ топырағына тән бірегей
қолөнеріне соқпау мүмкін емес.Халқымыз күнделікті еңбек қызметінде өзінің
қолданбалы өнерін дамытып отырған.
Қолөнердің түрі көп.Жүнен,киізден жасалатын бұйымдар,өрнек
тоқу,тері өңдеу,ши тоқу,кілем тоқу кесте және көркем тігу зергерлік өнер
тағы басқа.
Қазақ қолөнері ғасырлар бойғы көркем ой.Халық талғамымен
үздіксіз дамып келеді. Халық шеберлерінің танымсыз еңбектерінің
нәтижесінде өз жалғасын тауып келеді.
Қолөнерімен айналысатын адамдарды төрт топқа бөлуге болады.
Шебер-ағаштан әр түрлі бұйымдар жасайтын адам.
Ұста-қару-жарақ,ер-тұрман,сауыт-сай ман жасаумен шұғылданатын адам.
Ісмер-ұлттық киімдер тігумен айналысатын,қолынан іс келетін
адамдар.
Зергер-алтынмен аптап,күміспен күптеп сырға,білезік,алқа жасайтын
адамдар.
Қазақтың ұста зергерлері көркем құйма,бедерлеу,соғу,қаптау,
күмістеу,термелеу,бұрау,үзбелеу тәсілдерін терең меңгерген.Алтын-күміспен
әшекейленген алуан түрлі өңір жиектері мен алқалар, асыл тастардан көз
салынған шолпылар меншашбаулар, әдемі құс мұрын жүзіктер мен
білезіктер.Қазақ халқының кесте өнері біз кесте, айқас тігу, айқыш-ұйқыш
тігу, қайып тігу болып бөлінеді.Біз кесте шым және әредік кесте деп екі
түрге бөлінеді.Біз кесте дөңгелек немесе төрт бұрышты етіліп кергіш ағашқа
керілген материалдық бетіне бізбен өткермелеп шалу арқылы тігіледі.Әредік
кестеде материалдың әр жері әшекейленіп, бөлек-бөлек өрнек салынады.
Қазақ халқының ежелден келе жатқан үй жиҺазының басты бір түрі
жүкаяқ пен ағаш төсек.Жүкаяқ дегеніміз-төрт сирағы,үстіне көрпе,жастық тағы
басқа жүк жинайтын тұғыр ағаш.Ағаш төсек-жатып демалу үшін пайдаланатын үй
жиҺазы.
Қазақ халқында ағаш төсектің үш түрі кең тараған.Олар;Екі басы
қайқылау келген.төрт сирақты ағаш төсек;Екі басы қайқылауалты немесе сегіз
сирақты ағаш төсек.Бірақ жақ басы сүйеніш қарапайым төрт сирақты ағаш
төсек.
Ағаш адам баласы тұтыну құралдарының негізгі матиралы болып
табылады.Өйткені бүгінге дейін үй жиҺаздарының басым көпшілігі ағаштан
жасалды. Сондықтан ағаштың тұрмыс тіршілігімізде алатын орны ерекше.Оймашы
шеберлер төсек,жүкаяқ тағы тасқа .Үй жиҺазын жасайтын кезде ең алдымен оған
қажетті ағаштарын әсірлеп алады.Ал жиҺаздарды жасау жұмыстарында жұмыс
түріне қарай арнаулы құралдарды пайдаланады.
Ағаштан жасалған бұл жиҺаздарды көркемдеу үшін оның бетіне
сүйектен,темір,күміс,мыстан ою-өрнектер салған.Ағаштың өзіндегі өрнектік
қасиетті орынды пайдаланған жөн.
Шеберлер қасықпен тостағанды ойғанда ағаштың табиғи өрнегін
көркемдік тәсіл ретінде ұғымды пайдаланған.

Ағаш ою дегеніміз кез-келген бұйымды ағаштан шауып,ойып жасай
салу емес. Ол нағыз үйлесімдік шығармашылық жүйені талап етеді.Әрбір ағаш
шеберінің ағаш өңдеуде өзіндік тәсілі,қол таңбасы болады.
Ағаш оюды бедерлеп ою және жұмырлап ою деп екіге
бөлеміз.Бедерлеп ою деп тегіс тақтаның бетін өрнектеуді.яғни ағашқа
бедерленетін бариельвті атауға болады.Бедерлеп оюдың өзі орындалу тәсіліне
қарай қиып ою,кертіп ою деп атайды.
Тұтас жұмыр ағаштан жасалатын бұйымдар өрнектеу тәсілі жұмыр
ою деп аталады.

Ағаш ұқсату.

Қазақ халқының өмірінде ежелден бері ғаштан жасалатын үй
бұйымдарының алатын оры ерекше Көшпелі мал шаруашылығымен немесе жартылай
отырықшылдыққа ауысып,егіншілікпен айналысқан қазақ қауымының күнделікті
тұрмысына қажетті ағаштан жасалатын бұйымдарының түрі сан алуан.Ағаш
өңдеуді кәсіп еткен шеберлерді халық олардың өндіретін бұйымдарына қарай
үйші,ерші,арабшы,ұста деп даралады.Ал бұл шеберлердің әрқайсысы өзінің
негізгі кәсібіне басқа да уақтүйек бұйымдары көптеген түрлері металл және
сүйек өңдеу кілемде айналысты.
Үйшілер өнері.
Ағаш өңдеу өнерінің ішінде аса іскерлік пен қыруар
еңбекті,шынайы талғамды керек ететін түрі-киіз үй сүйегін жасайтын
үйшілердің ісі.Мұны халық тілінде,үй басу деп те атайды.
Киіз үй сүйегі,яғни керегесі мен уықтары,көбінесе,өзен
жағасында өсетін әр түрлі талдан жасалады.Мәселен,оған Қазақстанның әр
өңірлерін де өсетін сәмбі тал,көк тал,қара тал,боз тал,құба тал сияқты
түрлері пайдаланылады.Тал халық тәжирбесі бойынша,күйіз үй сүйегін жасауға
ең қолайлы ағаш түрі деп таныған.
Біріншіден,жиі өсетін тал тоғайы ішінен кереге мен
уыққа,екіншіден,өңдеуге өте қолайлы және одан бабымен кептіріліп жасалған
уық-керегелер өте жеңіл және берік болады.Сән-салтанат құруды көксеген ірі
байлар,төрелер мен билер үйлерін киіз үй сүйегін түгелдей қайыңнан
жасалатын.Әдетте,қайыңнан жасалатын үйлердің көлеміүлкен болумен бірге,оның
сүйегі де салмақты және өте берік.
Қайыңнан жасалған кереге-уықтарды мұқият өңдегенсоң,оны
боямайды.Өйткені,ағаштың жылтырата өңделген табиғи түсі үй ішіне аса
ұнамды рең беріп тұрады.
Киіз үй сүйегіне жарайтын ағашты,көбінесе,үйшілердің өздері ерте
көктемнен бастап әзірлеп,кемінде бес-алты ай,кейде,тіпті жыл бойы көлеңкеде
кептіреді.Киіз үй сүйегіне арналып дайындалатын ағаштың ұзындығы мен
жуандығы кереге уық жасауға жарамды болуы қажет,ал олардың қисықтығына онша
мән бермейді.Шаңырақ үшін дайындалатын қайың мүмкіндігінше түзу, бұтақсыз
болуы қажет.
Үйшіге қажетті жадықтар;тез,сыңаурын,жанғы,қуыс жонғы,тегіс
жонғы(сызғы,ыруыш),тесе шот,шапашат,балта,қашау,қол ара,ою-пышақ,үскі
сияқты саймандармен бірге кереге,уық және шаңырақ жасауға арналған әр түрлі
қарапайым қалыптар мен кепкен ағашты жібітуге арналған қоз,мор,обынатанатын
ыстық “перитердің “де болуы аса қажет.Осы айтылған саймандар мен
жадықтардың барлығын да тәжірбесі шебер үйшілер,көбінесе,талғамдарына сай
етіп,өздері жасап алады.
Әрине,шебер үйшілердің бос отыратын уақыты болмайды,негізгі
күнкөріс осы кәсіптен байланысты болғандықтан,олар,әдетте,бір үй сүйегін
бітсе,екіншіден бастай береді.Айталық,біреуге-4,біреуге-6, енді біреуге-
8қанат не одан да үлкен үй керек болады.Кейбіреулерге тым сәнді,әшекейлі үй
қажет болса,енді біреулерге қарапайым баспана болса,болғаны.Осы
жағдайлардың бәрі үйші еңбегіне айтарлықтай әсерін тигізді.
Шаңырақ-табақ шаңырақ және шабақ шаңырақ деп екі түрлі
аталады.Ортасына дөңгелек тегіс ағаштан оюлап неше түрге нақыштап,гүлдеп
жасалған шаңырақ –табақ шаңырақ ортасы табақсыз күлдіреуішпен жасалған
шаңырақты –шабақ шаңырақ деп атайды.Шаңырақтың шеңбері негізінде -3м,5м
шамасында болып келеді.Көбінесе,ағаштың иініне қарай тораңғылдан бәй
тесемен шабылып жасалады.Шаңырақ ағашын да уық,кереге ағашы сияқты тезге
салынып иілтеді.Шаңырақ ағашы беттеп шабылады.Оның астына қойылатын ағаш-
төсу ағаш деп аталады. Шаңырақтың күлдіреуімсіз дөңгелек шеңберін тоғын
дейді.Шаңырақшоғыны екі жапсардан тұрады.Шаңырақ көзі төрт бұрыштан,сыртын
төмендете,ішкі-жағы жоғоры қарай қиғаштау қашалып жасалады.Туралап кескен
шаңырақ уықтарының қаламдығын ұстай алалмайды.Шаңырақтың тоғызыншы уықтың
кіріп тұратын төрт қырлы тесігін шаңырақ көзі дейді.Шаңырақ үстінен
күндікті көтеріп,үйдің төбеге жауын-шашын,іркелмеу үшін 45 шамасында
дөңгелене иілген ағаштың айқыш-ұйқыш орнатылған арқылы ағаштары болады,оны
күлдіреуіш деп атайды.Әрқайсысы үш-төртпен жұпталған алты немесе сегіз-
тоғыз ағаштан айқастырылып жасалады.Оған күлдіреуішті айнытпас үшін
жасалған үш тесікті бірінтік әрбір шаңырақта төрт-төрттен болады. Оны
қарқаша немесе бақалақ деп айтады. Бұл күлдіреуішті қозғлтпай ұстап тұратын
көлденең ағаш. Күлдіреуіш шаңырақ тоғынан 35 см биіктікте болуы керек.
Шаңырақ көзі үйдің уық санына қарай жасалады. Шаңырақтың екі шарпысын екі
бөлек иік, керекті көлемге, мөлшерге келтіріп алу үшін пайдаланылады құрақ
жапсар төс деп айтады. Шаңырақтың уықтары сүйір ұшы кіретін тесікті күйдіру
көзеу деп, ал күйдіргіш тетік, төрт қырлы темірде көзеу деп аталады.
Киіз үйдің есігін жалпы Батыс Қазақстан облысында сықырлауық деп
айтады. Сықырлауық табалдырық, маңайша, екі жақтау есіктің босағасынан
құралады. Босағалар кепкен түзу ағаштан жасалады. Маңдайша босағаның
үстіңгі жағы, табалдырық-босағаның табаны жуан қайыңнан шабылып,
сүргіленеді. Ою-өрнектермен әшекейленеді. Маңдайшаға уық орнатанын алты ұя
жасалады. Оның астыңғы жағында, екі жақтауыштың бас жағы түйісіп тұратын 8-
10 см терең екі қашамасы болады. Киіз үйдің сықырлауын неше түрлі
ойыншықтан тек қана белгілі шебер үйшілер ағаш ұсталары ғана жасай алады.
Сондай-ақ киіз үйдің күмбезі негізінен неше түрлі өрнектеліп
тоқылған жалпақ баулармен тартылып безендіріледі. Сыртқы жағынан үзіктің
жиегі дөдегемен, ішкі жағынан туырлыққаған безелген. Салтанатты киіз үйдің
ішкі жағындағы үзгі жібекпен қапталып, тігіліп қойылады. Киіз үйді
безендіруде түсті басқұрлар көз тартады. Ою-өрнек қазақ халқы қол өнерінің
кең тараған түрі болып табылады. Ою-өрнек атауын екі топқа бөліп қарауға
болады: бірінші топқа ою-өрнектің тікелей өзіне қатысты түрі жатады. Екінші
топқа ою-өрнек қолданылатын әшекейлі бұйымдар жатады. Ою-өрнек не нәрсеге
ұқсастығына қарай бірнеше түрге бөлінеді.
1. Ай, күн, жұлдыздарға, көк әлемге байланысты ою-өрнектер.
Олар: айшық, жұлдыз тағы басқа.
2. Малға, малдың дене мүшелеріне байланысты ою-өрнектер.
Қошқар мүйіз, түйетабан тағы басқа.
3. Аңға, аңның дене мүшелеріне байланысты ою-өрнектер.
Олар: арқар мүйз, бұғы мүйіз тағы басқа.
4. Құрт-құмырысқаларға, яғни жәндіктерге байланысты ою-өрнектер.
Олар: көбелек, жыланбас, жұлдызқұрт тағы басқа.
5. Құстарға байланысты ою-өрнектер.
Олар: құсмұрын, құсқанат тағы басқа.
6. Жер, су, өсімдік бейнелі ою-өрнектер.
Олар: төртқұлақ, бесжапырақ, бұтақ тағы басқа.
7. Құрал жабдықтарға байланысты ою-өрнектер.
Олар: балта, балдақ, тарақ тағы басқа .
8. Геометриялық денелер тектес ою-өрнектер.
Олар: тұмар, сынық мүйіз тағы басқа.
Қазақ халқының өрнекті әшекеймен істелетін қолөнерінің түрлері өте
көп. Осының ішінде ою-өрнекке айырықша мән береген. Оның түрлері де,
атаулары да, аз емес. Онымен сендер танысасыңдар.
Сонымен ою-өрнек-қазақ халқының тұрмыс тіршілігінде кеңінен
қоланылап, ежелгі заманна бері ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатқан өнер
түрінің бірі. Оның элементтерін қазақ халқы қолөнерінің қай түрінен болс да
кездестіруге болады. Оның әсіресе үй жиһаздарынан, киім кешектерден,
зергерлік бұйымдардан, халықтақ музыка аспаптары мен қару жарақ түрлерінен
жиі көреміз.
Ою-өрнек өнерінің белгілі бір халыққа тән мәнерлеу ерекшелікткрі
сол халықтың тұрмыс-тіршілігімен, бейнелеу өнерімен, ұлттық қол таңбасымен
тікелей сабақтасып жатады. Оңтүстік Қазақстанда термелеп оқудың кежім
теру немесе бұқар теру деп аталатын тәсілі көп түсті әр түрлі өрнекпен
теріліп тоқылатын басқұр мен алашада жиі қолданылады. Тақыр кілем тоқу
Қызыл-Орда облысында жақсы дамыған. Орама теру тәсілдерімен басқұр алаша
тоқылады. Тоқылатын кілемдер арасында Түркімен, Өзбек, Қазақ, Қырғыз
кілемдері көркемдігімен ерекше көз тартады.
Кілемше қолөнері.
Кілем-түрлі түсті жіптерден тоқылған, қабырғаға ілетін немесе жерге
төселетін әдемі бұйым, яғни жайсаң төсеніш, ілсең сән.
Қалқы-кілем жүннен тоқылған, түгі қалың гүлді кілем. Нар кілем-үлкен кілем.
Кілемше-шағын, кішкене кілем. Тақыр кілем-бетінде түгі жоқ кілем.
Кілем тоқу жөнінен 1961 жылдан бері жұмыс істеп келе жатқан Алматы
кілем тоқу фабрикасын атауға болады. Ондағы кілем өрнектері композициялық
құрлымның мазмұнды болуына суретшілер көп үлес қосты. Кілемді жалпы
дәстүрлі жәнек сәндік деп екі топқа бөлуге болады. Құрлар-өрнектілігімен
әдемілігі жағынан тұс киіз, кілемдерге ұқсас дүние. Құрлардың халық
арасында кең тараған түрлері: басқұрт, дөдеге және құр желбау, бастырма,
аяқ құр, тағы басқа. Басқұр-керегенің басы мен уық алақанының астасқан
жерін бастырып,екі ұшын екі босағаға байлап қойатын жапалақ құр.Сәнді бояу
үшін теру әдістерімен әр түсті жіптерден неше түрлі ою-өрнекті етіп
тоқылады.
Аяққұр-туырлықтың етегін бастырып белдеуге байлап қоятын және
жинағанда керегенің аяғын байлайтын құр.Өрмек тоқу барысында өрмекті
күрмеуіне ілінетін үстінгі жіптер.
Ал күзуге ілінбейтін астынғы жіптер екі топқа бөлінеді.Өрмек
тоқушылар тілінде үстінгі жіп ерсісіастынғы жіп қарсысыдеп аталады.
Өрмек тоқу жабдықтары.
1. Өрмек өрісінің қазығы.
2. Жүгіртпе екі басының сәл ғана ашасы бар, 20-30см түзу таяқша(арқау).
3. Қылыш тәріздес жалпақ келген (қылыш).
4. Арқалық 100-120см түзу таяқ.
5. Көтерме немесе мосы сияқты басы біріккен үш таяқша ағаш.
6. Бақылау жібі-екі басы тұйықталып байланған жіп.
Өрмек тоқуда жиі қолданылатын өрнектің екі түрі бар. Олар су және тіс
өрнегі. Су өрнегін өрнектің белгілі бір шетінен ерсі жіп пен қарсы жіпті өн
бойын бір түсті етіп жүгірту арқылы тоқиды. Өрнекті мүйіз, өсімдік,
геометриялық фигуралар тәрізді күрделі өрнектер тоқу кездеседі. Бұл тоқуды
Терме деп атайды. Термелік тоқу әдісі қазақ халқының өрмек өнерінің ең
бір көп тараған түрі болып табылады. Алаша-әр түсті жіптерден өрнек арқылы
жолақтап немесе өрнектеп тоқитын тақыр кілем. Бұл ол жай және терме алаша
деп бөлінеді. Жай алаша-түрлі түсті жіптермен жай жолақ жасап тоқылған
алаша. Ал терме алаша-көп мәнерлі геометриялық өрнектер салып тоқылатын
алаша. Алаша-бүктеуге, жайып салуға, қолайлы мүлік. Ол тұрмыста қолдану
жағдайына қарай әр түрлі көлемде жасалады. Сондықтан өзімізге ыңғайлы алаша
көлемін ойша алып оны масштабы бойынша кішірейтіп қағаз бетіне эскиз
жасалынады. Аппликация атауы латынның Жабыстыру, Қиыстыру деген
сзінен шыққан. Аппликацияны қоланылатын материалына қарай үшке бөліп
қарастыруға болады. Біріншісі-түрлі-түсті қағаздармен орындалатын
аппликация. Екіншісі-әр түрлі мата, киіз, тері, шүберек, тағы басқа
қолданылуы мен орындалатын аппликация. Үшіншісі-табиғи материал (сабын, ши,
қамыс тағы басқа) қолану арқылы орындалатын аппликация.
Аппликацияның қай халық өнерінде болса да алатын орны ерекше. Әсіресе
қоланбалы өнерде көп қолданылады. Апликация шығыс пен батыс елдерінде,
сонымен қатар орта Азия Қазақстанда жақсы дамыған. Қазақ халқының ақ, қара
киіз арқылы оюлап жасаған сырмағының өзі-аппликацияның бір түрі. Әсіресе
ұлттық киімдерді ою-өрнекпен әшекейлеуде аппликация озық үлгіде
дәріптеледі. Й
Сәндік өрнектік аппликацияны төртбұрыш, үшбұрыш шеңбер ішінде
ою-өрнектерден үлестіріп орындауға болады. Киіз үйдің ішінде түрлі түсті
жібек жіптермен кестеленген түс киіз, оюлы сырмақ, текемет, кілемдер мен
қатар ерекше көзге түсетін басқа да ждабдықтар бар.
Тоқыма өнері-халқымызда ежелден қолданылып келе жатқан және
алғашқы киіммен үй жабдығының негізгі болған қадірменді өнер.
Ши тоқу.
Ши тоқу ерте заманнан бері халқымыздың қол өнерінің бір түрі
болып келеді. Шиді тоқымас бұрын дайындап алады. Дайындау жұмысы күз
айында, ши биік өсіп, піскен шағында жүргізіледі. Бүкіл ауыл таң ертең
тұрып, ши тартуға кіріседі. Өйткені түнде түскен шықпен шидің түбі босайды.
Оңай тартылады. Немесе жаңбырдан соң ши оңай тартылады.
Дайындалған шидің қабығын аршып көлеңкеге кептіріп қойады. Шиді
тоқу үшін қолданылатын қондырғы өте қарапайым жасалынады. Қондырғы бір
ұшында ашасы бар екі қада мен белағаштан тұрады. Белағаштың үстінен
арақашықтықтары бірдей кертіктер жасалады. Оны дақ дейді. Дақ жіптің
санына тең болады және ол тоқу жіптерінің бір келкі түсіп отыру үшін қажет.
Жіптің екі ұшына салмақ-тас байлайды да, тоуға қажетті жіпті орап қойады.
Мұндай жіпті арқау жібі дейді. Шиді тоқығанда ши талшықтарын бір-бірлеп
белағаштың үстіне қояды да, тас байланған жіптерді ауыттырып отырады. Демек
әр ши сайын салмақ-тас екі жаққа ауысып түсіп отырады. Әр шидің бірінің
басын екіншісінің түбіне келтіру керек. Сонда ши тегіс тоқылып шығады Тоқып
болған шидің екі жақ ұштарын тегістеп қырады. Тоқылған шидің сырт
көрністеріне қарап үш топқа бөлінеді.
1. Ақ ши. 2. Орама ши. 3. Шым ши (жүн орап, өрнектеп тоқылған).
Ақ ши.
Қабығынан аршылып тоқылған шиді ақ ши дейді. Халық ақ шиді кеңінен
қолданған. Әсіресе құрт, ірімшік жайғанда, тары қайнатып оны сүзгенде,
қазан-ошағында тағы басқа күнделікті тіршілікте пайдаланған. Оларды өрей,
өреше шыт па деп атайды.
Өрнек-әшекейлерді бойауды түсіне қарай ойластырудың мәні зор. Әрбір
түс белгілі тәртіппен кезектесіп келгенде қарама-қарсы түстер бірін-бірі
ашады. Сондықтан ою-өрнектердің түстік бояуы ретпен орналасуына басты назар
аудару керек.
Түркі халықтарының туыстық жақындығымен ою-өрнектерінде де ұқсасы аз
емес. Деенмен әрбір халық ою-өрнектенінің өзіндік ерекшелігі бар. Ұйғыр
халқының ою-өрнектерінде де өзіндік ерекшелік бар. Олар Гүлбадан, шәддә,
анаргүл, бадам тағы басқа.
Өзбек халқының ою-өрнектері көбінесе гүлді өсімдіктер түрінен
тұрады. Ол ою-өрнектер тәріздес немесе жалақ тәріздес үлгідегі
композициялық құрлымнан тұрады.
Өрнектер өте ұсақ және жиі орналасуы арқылы көркемдік сипатқа
толып келеді. Өзбек елінің көркем бұйымдарындағы ою-өрнектер ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.