Қазақ халқының қолөнерінің даму жолы

Пән: Өнер, музыка
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім
1. Қазақ халқының қолөнерінің даму жолы
2. Қолөнер ұлттық-тәрбиенің негізі
3. Қолөнер түрлері
1) Тоқыма қолөнері
2) Кілемше қолөнері
3) Ши тоқыма
4) Түрлі матадан құрақ құрау
III. Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер

Қазақ халқының қолөнерінің даму жолы
“Кек асылы жерде, сөз асылы елде” дегендей, қазақ халқының талай
ғасырлық ұзақ тарихына бойласақ, халқымыздың қолөнерінің өзіндік өсу, даму
жолы болғандығын көреміз.
Қолөнер халықтың тұрмыс-тіршілігімен, өмірімен біте қайнасқан өміршең
өнер. Ел іші ешуақытта он саусағынан өнер тамған өнерпаз саусақтарға кенде
болмаған. Оларды жасаған өнер туындылары айналадағы өмір құбылысына, табиғи
құбылысты, күнделікті кәсібіне, қоғамдық құрылысына қарай ұрпақтан ұрпаққа
мирас болып уақыт өтсе де өшпей, ізі жоғалмай бүгінгі күнге жетті.
Өркенниетті өнер әрқашанда биік. Әсемдік жеміне болашақ ұрпақты жетектеген
өнердің адамға берері мол.
Қазақтың сәндік қолөнері халықтық мәденитіміздің құрамдас бөлігі.
Шебердің қолынан шыққан қолөнер туындыларын халықтың өміріне, тұрмысына
бөліп қарау мүмкін емес. Бұл заттар ел тұрмысынан сән беріп, адамдарға
рухани ләззат әкелген.Өнер арқылы адам өмірді көреді, байқаған заттардың,
жайларын ұға, қорыта білуге үйренеді.
Қазақ халқы қолөнер түрлерін балаларға үйрету негізінде оларды еңбек
сүйгіштікке тәрбиелейді, еңбек етуге дағдыландырды. Балалар қолөнер
бұйымдарын жасауды үйрене отырып, еңбекте шыңдалды, күн көріс қажетін
өтеді, еңбек етудің мәнін түсінді. “Еңбек” ұғымында “жұмыс” және “кәсіп”
түсінілетіні сияқты қолөнер ұғымында да жұмыс және кәсіп түсініледі.
Қолөнер туындылары жазба мәдениеті болмай тұрған кезеңде-ақ пайда
болғандықтан ол қазақ халқының балаларын еңбекке баулып қана қоймай ақыл-
ойын өсіруге, адмгершілікке, әдемілк пен сұлулыққа тәрбиелеудің де басты
құралы болған.
Қазақ қолөнерінің өсу жолы, өзіне тән даму тарихы бар. Ол тарих сонау
көне замандардан басталады. Оған Қазақстан жерінде бұрын соңды жүргізілген
археологиялық зерттеулердің нәтжесінде анықталған ежелгі мәдениеттің
үлгілері дәлел бола алады. Мұның өзі қазақ өнерінің республика жерінде
мекендеген сақ, үйсін, қыпшақ, ғұн, қарлұқ және тағы басқа түрлі
тайпаларының мәдениетімен төркіндестігінің айғағы.
Қазақ халқы – кең-байтақ республика жеріндегі ертеден қалыптасқан
көне мәдениеттің тікелей мұрагері және сол дәстүрді дамытушы, жаңғыртып
байытушы. Бұл процеске әр кезеңде Қазақстан жерінде жан-жақтан келген
көшпелі тайпалар мен халықтардың, сондай-ақ, Оңтүстік-Сібір, Орта Азия мен
орыс халқының да мәдениеті әсер етті. Сөйтіп келгенде, жергілікті көне
мәдениет сырттан келген мәдениет элементтерінің сол толқынын бойына
сіңіріп, үнемі жақсару, жаңғыру үстінде болды. Осындай толассыз дамудың
нәтижесінде Х!Х ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында қазақ
халқының дәстүрлі қолөнері өз дамуында айтарлықтай жоғарғы деңгейге
көтерілді.
Революцияға дейінгі қолөнердің дамуына қазақ қауымының әлеуметтік-
экономикалық жағдайы, көшпелі өмірі, біртіндеп отырықшылық көшу процесі,
бұрын үстем болып келген тұйық шаруашылықтың ыдырай бастауы, көрші
елдермен, әсіресе Россиямен сауда қатынасының шаруашылық және мәдени
байланыстың арта түсуі, тағы да басқа көптеген ішкі-сыртқы факторлардың
әсіресе айтарлықтай ықпал жасады. Ол кездегі қазақ ауылдарының көпшілігінң
қаламен байланыс болмады.Сондықтан олдардың өзіне қажетті үй бұйымдарының
басым көпшілігін қалалардан сатып аларлықтай мүмкіндігі болғандықтан
негізінен халық шеберлерінің қолына қарады. Қазақ қолөнері шеберлері,
көбінесе кедейлер әулеті арасынан шықты. Олардың белгілі бір қолөнер түріне
мамандана кәсіп етуі шеберлердің негізіне күнкөріс көзіне айналатын. Соның
өзінде қолөнер шеберлерінің өнерлі еңбегі,тіпті ғажап туындыларының өзі де
жете бағаланбады.Сондықтан,қолөнерді кәсіп етуші шебер жандардың өзі
жоқшылық зардабынан қол үзе алмады. Кейде, өнер иесі еңбегін алдын ала
сатып, ауқатты адамдардан, айталық; “Балаңа ер қосып берем”немесе
“Cықырлауық жасап берем”- деп қарауға мал алып ,қажетіне жұмсады.
Нәтижесінде, айтулы шеберлерінің өзі малды адамдарға қарыздар болып соны
өтеу жолында өмірлері өтетін.
Қазақ қолөнер шеберлерінің күнделікті еңбегінің тым ауырлығының бір
себебі –олардың басым көпшілігінде жабдықталған арнайы шеберханалардың
болмауы.Әсіресе,ершілер,етікшілер тағы да басқа ұсақ-түйек бұйымдар
жасайтын шеберханалар көбінесе қысы- жазы өзінің тұрғын үйінде немесе
жасатушының мекен жайында жатып істеді. Мұнда шеберлердің бұйым жасайтын
шикі заты да құрал саймандары болды. Сондықтан олар жаздыгүні елмен бірге
жайлауға көшіп, өзінің шағын киіз үйінде-ақ істей берді. Ал енді, киіз үй
сүйегін жасайтын үйшілер мен арба –шана,жер ағаш сияқты көлемді құралдар
мен бұйымдар істейтін шеберлер,темір ұсталары тас өңдеушілер, көбінесе,
қысқы мекенінен кете алмай жатақта қалады. Сондықтан, бұлардың
кейбіреулерінде, әсіресе ұсталарда, арнайы қарапайым дүкендер болды. Ал
тастан там салып құлыптас және басқа бұйымдар қашайтын шеберлер мен
үйшілердің арбашылардың жұмыс орны қыстаудағы қора бұрышында шошалада
немесе арнайы жасалатын лапас астында орналасты .Мұндай шеберледің жазда
жайлауға көшуіне бір жағынан көліксіздік кедейлік мүмкіндік бермесе
екіншіден олардың негізгі кәсібінің өзі көш-қонға тым қолайсыздық туғызды.
Негізінде қолөнері көне заманнан бері халық тұтынып келе жатқан
ұлттық мүліктер мен заттарға тайақша сызықша салып оюлайтын қарапайым
әшекейлеуден бастап, қазіргі дәуірдегі айналаны қоршаған табиғат құбылысын
ағашқа сүйек керамика мен түсті металлға жасау жиhаздарға бейнелейтін
сюжетті өрнектермен әшекеулеуге дейінгі жоғары дамыған кезіне келіп жетті.
Тарихи жазба дамыған ескерткіштер мен археологиялық деректерге қарағанда,
Қазақстан жеріне қолөнер кәсібі бұдан екі жарым мың жыл бұрын, әрбір
дәуірде өзінің өшпес ізін қалдырып, талай тайпалардың творчествосы арқылы
қалыптасып, мәдени мұраға айналған.
Республиканың әр жеріне қазіргі кезде кездесетін күмбез, төрт құлақ
сағана ескерткіштер мен ғимараттар өздерінің әсем нұсқалы өрнектері мен
бояуларының ашық та, айшықтылығымен бүкіл бір архитектуралық ансамбль
ретінде айырықша сүйсіндіреді. Бұлардан жекеленген өнерпаздардың шеберлігін
ғана емес күллі бір суретшілік үрдісті, архитектуралық мәдинетті көреміз.
Торғай, Қорғалжын өңіріндегі, Маңғыстау, Қаратау төңірегін, Оңтүстіктің
Қазақстан мен Талас, Шу, Сағыз, Жем алабын, Жетісу, Сырбойын жайлаған
өлкеден Тарбағатай, Алтайға дейінгі ғимарат нұсқаларының әсем үлгілері
қазақтың біз кезде өресі биік, өресі кең өнері, мәдинеті болғандығын
дәлелдейді.
Қазақ халқының қолөнер табиғатын жан-жақты этнографиялық тұрғыда
зерттеудің ғылым үшін де, өмірлік тәжірбие үшін де маңызы өте зор. Өйткені,
қазақтың қолөнері жалпы халық мәдинетінің ішіндегі негізгі салаларының
бірі.Ілім қағидалар бойынша, үлкенді-кішілі қай халық болсын дүниежүзілік
мәдинет қорына аз әлінше үлес қосады. Олай болса, қазақ халқының да ұлттық
мәдинеті, оның ішінде қолөнер шеберлерінің дәстүрлі өнері де жан-жақты
зерттеуді қажет ететін бағалы мұра.
Халық қолөнері дәстүрлерін мәпелеп сақтау және олардың сан алуан
салаларын қазіргі жағдайда творшествалық түрде дамыту мәселесіне ұдайы
көңіл бөліп келеді.Мәселен,Кеңес Өкіметі жылдары 1966. 1968, 1975 және 1968-
жылдары халықтық көркем өнер кәсібін дамыту мәселесіне арналған қаулылар
қабылданды. Бұл қаулыларды халықтың күнделікті тұтыну заттарын өңдіру ісін
одан әрі арттыру, жергілікті жұртшылықтың ұлттық ерекшеліктерін ескеру,
әсіресе, қолөнер кәсібіеің өнімін молайтумен бірге өнім түрлерін де
мейлінше көбейту мәселесін көтерді. сондай-ақ, халықтың қолөнердің ағаш,
тас, керамика, металл түрлерін көркемдеп өңдеу, кілем тоқу, кесте тігу
сияқты сан алуан дәстүрлі түрлерін мұқият зерттеп, оны жаңа жағайға
ыңғайлап дамыту шараларын белгілеп береді. Осы қаулыларда көрсетілген
нұсқауларды орындау барысында Қазақстанда көптеген көркемөнер кәсіпорындары
іске қосылды. Оның ішінде Алматыдағы Сувенер, Түс киіз фабрикалары мен
Эксприментті көркем керамика заводын және басқаларды айтуға болады және
Қазақстанда халықтың қолөнері негізінде маманданған он шақты өндіріс
кәсіпорны, көптеген чехтер ашылды. Х1Х-ғасырдың – жартысында Ш.Уәлиханов,
Муса Шорманов, Мухаммед-Салық Бабажанов Құдабай Қастақаев сияқтықазақ
авторлары халық өмірін этнографиялық тұрғыда қарастырып, бірқыдыру еңбектер
жазды. Оларды қазақ қолөнеріне байланысты біраз деректер берілді.
Қазақстан жеріндегі архитектуралық ескерткіштер түрлерін зерттеуде
де соғыстан кейінгі жылдарда біраз жұмыстар жасалды. Атап айтқанда
Т.К.Бәсеновтың Батыс Қазақстандағы архитектукралық ескерткіштер туралы
жазған еңбектері мен М.М.Меңдіқұловтың Маңғышылақ пен Батыс Үстірттегі
архитектуралық ескерткіштер туралы жазған кітабынан тас өңдеуөнеріне
байланысты құрды деректер табуға болады.Қазақ халқының киіз үйі туралы
академик Ә.Х .Марғұланның көлемі шағын еңбегімен М.С.Мұқановтың Альбом-
кітабы,сондай-ақ ,қазақ өнері мен қол өнері туралы Н.Нұрмедхамедовтың
еңбектері жарық көреді.Олардың әрқайсысы өнер тарихын зерттеуге
айтарлықтай үлес қосты.
Қазақ халқы өнер адамдарын кейінгіге үлгі өнеге етіп,күнкөрісте
шеберлікте,қолөнердің құпиясын ,қыр-сырын толық меңгеруі үшін баланы
жастайынан баулып,өнерге икемдеп тәрбиелеген.
Балалардың халық шеберлерінің бұйымдарын сүюге,патриоттық сезімін
қалыптастыруға ,әр түрлі ескіден қалған бұйымдарға қашқорлықпне қарай
білуге үйретуде қолданбалы қолөнердің зор ықпалы бар.Халықтың және
қолданбалы қолөнерді танудың педагогикалық құндылығы мынадай маңызды
себептермен түсіндіріледі өнердің бұл түрінің шығармалары оқушыларда
қоршаған ортаны қабылдаудың белгілі бір мәдинетін
қалыптастырады,эстетикалық қарым-қатнасының қалыптасуына себепкер
болады,өнердің басқа түрлерін көркем көрсете біліп,тереңірек түсінуге
көмектеседі.Оқушының көркемөнерге бейімділігін практикалық жолға бағыштау
өткен ғасырлар мен қазіргі уақыттағы қолданбалы қолөнер туындыларының
эстетикалық құндылығын ашуда әртүрлі өнер салаларының байланысы өзінің
үлесіне қосып жүр.
Әшекей -өрнек өнерінің бір мәндерінің өзі де араларын мыңдаған
жылдар бөліп тұрған халықтардың мәдинеттерін байланыстыратын ортақ
белгілерін айқын көрсетеді –дейді.Сондай-ақ,Пазырық қарағанынан табылған
,біздің заманымыздан бұрынғы 2-мың жылдықта жасалынған
кілемдер,түскиіздер,құмыралар,сәнді к әшекей заттардағы ою-өрнек өнерінің
жалғасы істетті .
Бұдан қоса осы тұста қолданбалы өнерде зоморфтық стильде басым
қолданылады.Сол сияқты,осы кезеңде қолөнер бұйымдарына гиометриялық өсімдік
тектес ою-өрнек түрлерінің жиі салынғандығын берел обасынан табылған
әшекейлер дәлелдейді.
Қазақ халқы ою-өрнек өнерінің ерекшеліктерін балаларына үйретуде
ауыз әдибетті шығармашылығын кеңінен пайдаланды. Мәселен Өнердің күші
ертегісінде ақылды қыз Дүрияның ханның баласы Ыдырысқа қолыңнан ешнәрсе
келмейді,қолөнерінің бір түрін үйренбесен мен саған күйеуге шықпаймын.Бірде-
бір қолөнерің үйренбеген адам ол бақытсыз.Адам қолөнеріне меңгергенде ғана
басқа шынға көтеріліп ағынға қарсы жүзе алады ...-деп айтуының қолөнерінің
адам өміріндегі қаншалықты пайдасы аңғарылады. Одан әрі ертегі де осы
сөздердің мағынасы ашыла түседі.Дүрияға үйленгісі келген Ыдырыс бас киім
тігу өнерін үйренеді.Кейіннен Дүрия Ыдырысқа бас киімге өрнек салуды
көрсете отырып,әрбір ою белгісі бір әріпті сөзді білдіретінін
түсіндіріп,бұл өнердің бір күндерде бәрі бір қажет болатынын айтады.Осыдан
біз бір ғана ертегіден ою-өрнек өнерінің қаншама тәлім тәрбиелік тұстары
байқалып отыр
Ұлттық тәрбиені талдағанда қазақ халқының бұрын соңғы даналарының
ұлағатты сөздеріне жүгінсек ағаштан түйін түйген,темірден түрлі құйма жасай
білген зергер ұсталары мен ата-әжелеріміздің қазақ топырағына тән бірегей
қолөнеріне соқпау мүмкін емес.Халқымыз күнделікті еңбек қызметінде өзінің
қолданбалы өнерін дамытып отырған.
Қолөнердің түрі көп.Жүнен,киізден жасалатын бұйымдар,өрнек
тоқу,тері өңдеу,ши тоқу,кілем тоқу кесте және көркем тігу зергерлік өнер
тағы басқа.
Қазақ қолөнері ғасырлар бойғы көркем ой.Халық талғамымен
үздіксіз дамып келеді. Халық шеберлерінің танымсыз еңбектерінің
нәтижесінде өз жалғасын тауып келеді.

Кілемше қолөнері.
Кілем-түрлі түсті жіптерден тоқылған, қабырғаға ілетін немесе жерге
төселетін әдемі бұйым, яғни жайсаң төсеніш, ілсең сән.
Қалқы-кілем жүннен тоқылған, түгі қалың ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.