Қазақ этнонимдерінің этимологиясын айқындаудың танымдық негіздері
Тақырыбы:
Қазақ этнонимдерінің этимологиясын айқындаудың танымдық негіздері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3-5
І Тіл мен таным мәселесі
1.1. Халықтық
таным ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...6-16
1.2. Тілдік
сана ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... 16-25
ІІ Қазақ этнонимдерінің танымдық бағытта зерттелуі
1. Қазақ этнонимдерінің
зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26-31
2. Қазақ этнонимдерінің этимологиясын айқындаудың танымдық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 31-59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...60-6 1
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
62-64
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Қазақ тіл білімінде әлі де көп зерттеу мен
ғылыми талдауды керек ететін ғылыми мәселелер бар екендігіне күн артқан
сайын ғалымдар көз жеткізіп келеді.
Түркологияда, оның ішінде қазақ тіл білімінде онамастикалық мәселелер
біршама зерттелген. Ономастиканың бір бөлігі ретінде саналатын этнонимия
саласын зерттеу тіл ғылымы алдындағы міндеттердің бірі болып саналады.
Осыған орай этнонимдерді бүгінгі таңда тіл білімі ғылымының жаңа бағыттары
тұрғысынан ғылыми зерттеулердің әлі де аз екендігін байқаймыз.
Тіл білімінде танымдық бағыттың қалыптасуы, ғылыми теориялық
тұжырымдары, ұстанымдары, т.б. зерттеу енді-енді қолға алына бастады.
Ономастика саласындағы этнонимдерді танымдық тұрғыдан қарастыру, тіл
мен таным байланысына негізделген мәселелерді халықтық-мәдени негіздермен
айқындау тақырыптың өзектілігін танытады. Яғни ру, тайпа, халық, ұлыс, ұлт
атауларының қалыптасуын танымдық бағытта зерделеу бүгінгі күні тілтанымда
негізгі мәселелер ретінде қарастырылады.
Ру, тайпалардың атауларының шығу тегін зерттеу лингвист-ғалымдар үшін
маңызды дүние.
Қазақ ономастикасының негізін қалаушылардың бірі Т.Жанұзақтың сөзімен
айтқанда, этнонимдер тіл тарихы үшін аса қажетті құнды материал болып
саналады. Этнонимдердің лексикасын және шығу төркіні мен мән-мағынасын,
жасалу ерекшеліктері мен грамматикалық, яғни морфологиялық құрылымын
зерттеудің ерекше мәні бар. Әсіресе этноним болып отырған сөздердің
мағынасын, ол қайсы елдің сөзінен жасалған, қай кезде қойылған деген
мәселелердің бетін ашудың өзіндік орны мен мән-жайы ерекше [1,91].
Жалпы қазақ лингвистикасында этнонимия саласының зерттелуіне шолу
жасасақ, біз ең алдымен ру, тайпалар туралы азды-көпті мәліметтерді орыс
түркологтарының еңбектерінен көре аламыз. Атап айтсақ, Н.А.Аристов
А.Харузин, Р.Н.Потанин, А.Левшин, Н.М.Гродеков, В.В.Бартольд, А.Бернштам,
С.Г.Кляшторный, О.А.Зуев, Н.Я.Бичурин т.б. Орыс тіл ғылымында бұл мәселе
ХІХ ғасырдан қолға алына бастаған [2, 21-22].
Қазақ этнонимиясының қалыптасуының көш басында тұрған ғалым ретінде
Ш.Уәлихановты айтамыз. Ш.Уәлиханов - қазақ халқының қалыптасуы жайында
тұңғыш қалам тартқан ғалымдардың бірі.
Қазақ тілі этнонимиясын зерттеуде көп үлес қосқан тілші-ғалымдарымыз
ретінде Ә.Қайдар, С.Аманжолов, Т.Жанұзақов, А.Әбдірахманов, Г.Сағидолда
т.б. атап көрсетуге болады. Тіл білімінің ономастика саласын зерттеуде
негізінен топонимдер мен антропонимдерге қатысты зерттеулерді кеңінен
жүргізген, алайда этнонимдерге қатысты еңбектердің өте аз екендігін
байқаймыз.
Жоғарыда атап көрсетілген ғалымдарымыздың этнонимия саласына қосқан
жаңалықтары аз емес, олар өздерінің зерттеулерінде қазақ ру, тайпаларының
шығу тегі, тарихы жөнінде қарастырып өткен.
Зертеудің нысаны: Қазақ тіліндегі этнонимдер, олардың танымдық
бағыттағы ерекшеліктері.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері:
Жұмыстың негізгі мақсаты қазақ тіліндегі этнонимдерді танымдық
бағытта сипаттау. Осы мақсатқа сәйкес мынадай міндеттерді шешу көзделді:
- халықтық таным түсінігін анықтау;
- тілдік сана туралы түсінік беру;
- танымдық бағыттағы адамның қабылдау, пайымдау, ойлау т.б.
процестерінің тілмен байланысын анықтау;
- қазақ этнонимдерінің зерттелуіне шолу;
- қазақ этнонимдерінің этимологиясын танымдық тұрғыдан зерделеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысында қазақ этнонимдері таным
бағытында тұңғыш рет зерттеліп отыр. Қазақ этнонимдерінің қалыптасуындағы
халықтық таным айқындалып, ғылыми негізде дәлелденді.
Зерттеу әдістері. Лингвистикалық талдаудың салыстырмалы-тарихи,
синхрондық және диахрондық әдістері, ретроспективтік тәсілі қолданылды.
Зерттеу жұмысының материалдары. Зертеу жұмысында танымдық
(когнитивтік) бағыттағы кешенді ғылыми теориялық еңбектер, қазақ тіл
біліміндегі танымдық бағыттың қалыптасуы мен дамуына арналған ғылыми
еңбектер, ономастикалық зерттеулер, мерзімді баспасөз материалдары,
сөздіктер және т.б. ғылыми жинақтар пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы.
Қазақ тіл білімінің ономасиология саласындағы этнонимдердің танымдық
бағытта зерттелу негізін қалайды. Зерттеу жұмысындағы теориялық тұжырымдар,
деректерді практикалық тұрғыдан жоғары оқу орындарында оқытылатын арнайы
курстарға пайдалануға болады. Когнитивтік лингвистика, Ономастикалық
зертеулердің теориясы мен әдістемесі курстарына көмекші құрал бола алады.
Қорғауға ұсынылған тұжырымдар:
- қазақ этнонимдерінің танымдық негіздерін танытуда тілдің рөлі
ерекше;
- қазақ этнонимдерінің ұғымдық өрісінде қазақ халқының танымдық
табиғаты көрініс табады;
- қазақ халқының танымы көшпелі өмір салтымен тікелей байланысты;
- тілдік бірлік ретіндегі қазақ этнонимдерінің табиғатын тануда
танымдық қызметтің маңызы ерекше.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі екі
тараудан, қорытынды бөлімнен және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
1 Тіл мен таным мәселесі
1.1 Халықтық таным
Соңғы уақытта адам қажеттілігінің білімге сұранысының өзгеше серпінде
өсуі зерттеу бағыттарының жаңа мазмұн алуына, оны қанағаттандыру
қызметтерінің де жандануына, кеңеюіне әкелді. Лингвистикада тілді адам
дүниетанымының кілті, адам санасында ғалам туралы түсінікті құрушы, таным
модельдері арқылы ашылатын білімнің коды, шындық пен шындықты игеруші сана
арасындағы дәнекер, сондай-ақ сана қызметінің нәтижесі деп қарайтын
когнитивтік көзқарас пайда болды [3,3].
Кез-келген халық тілі - сол халықтың шынайы этникалық болмысының
айнасы. Тілді жаңа ғасыр баспалдағында теориялық-танымдық үрдісте зерттеу
қажеттігі туып отыр. Бұл үрдіс тіл мен адам санасын тұтастықта қарастырып,
тілдік білімді адам миының жемісі, күрделі ассоциативті-вербальді құрылым,
болмысты рух пен ой бірлестігінде танытушы жүйе ретінде кешенді сипаттауға
негізделеді. Адамзат өзін қоршаған шындықты, әлемдегі сан алуан құбылыстар
мен олардың сана қасиетін сезім мүшелері арқылы сіңіріп, санамен түйсініп
қана қоймайды, оған жауап қайырады, ақпаратты өзінше жаңғыртып, жаңа сапада
қайта жасауға саналы-санасыз күйде талпыныс жасайды, өңдейді, қорытады,
елеп-екшейді, баға береді, тәжірибеде қолданады, бұлардың тұтас көрінісі
ретінде ғаламның тілдік бейнесі жасалады.
Бұл бағыттағы когнитивтік лингвистиканың бастау көзі Аристотельдің,
Платонның, кейін Гумбольдт пен оның шәкірттерінің тіл философиясы
концепцияларында жатыр. Когнитивтік үрдістің негізгі айырым белгісі тіл
туралы жаңаша зерттеулерінде, тіпті зерттеу әдістеріне жаңа тәсілдер
енгізуінде емес, таза танымдық бағдарының жаңалығында, тілге танымдық
тұрғыдан келуінде [3,6 ].
Тілді ішкі жүйелік талдаудан антропоцентристік талдауға көшу ХХ
ғасырдың аяғы мен ХХІ ғасырдың басындағы тіл білімінің есте қаларлықтай
ерекшеліктерінің бірі болып табылады, өйткені тілдік құбылыстарды зерттеуде
лингвистика тек қана тілдік, атап айтқанда адамдардың бір-бірімен қатынас
жасауы, пікір алысып өзара түсінісуі, дыбыстық, сөз құрамы және
грамматикалық тәсіл жүйесімен шектеліп қала алмайды. Қазіргі лингвистикалық
зерттеулер обьективтік шындықты идеалды түрде бейнелеудің адамға тән ең
жоғарғы формасы оның ақыл-ойы, санасы, ойлауы, рухани ішкі дүниесімен тығыз
байланыста зерттеуге бағытталады. Адам және тіл мәселесі мол өзектілікке
ие, өйткені тілді адекватты зерттеу ісі тілдің өз шеңберінен шығып, табиғат
пен қоғамдағы белгілі бір ортада өмір сүретіндердің тобына жүгінгенде ғана
толық мүмкіндікке ие болмақ [4,3].
Тіл пайда болған күннен бастап адамзаттың өз ойын басқаға жеткізу үшін
тәжірибесі жинақталып, қалыптасады. Осымен байланысты оған қатысты тілдік
бірліктердің табиғатын тануда тілдің когнитивтік, танымдық қызметі ерекше.
Бұл – тілдің ойды жарыққа шығару құралы. Когнитивтік қызметтен тілдің
танымдық, зат деректік (денотаттық), референция қызметтері бірге танылады.
Яғни, тіл – тек заттың, ұғымның аты ғана емес, ол халықтың белгілі
кезеңдегі таным-түсінігі, өмір салтының жемісі, сол себепті тіл әлеуметтік
құбылыстардан тыс өмір сүрмейді [4,11].
Алғашқы когнитивтік зерттеулер этнолингвистикалық және лингвистикалық
типологияны шендестіру деңгейінде сипат алды. Сөйтіп, тілдік әмбебап
құбылыстарды терең түсінуге талпыныс Хомский Н., Джонсон М., Лакофф Дж.,
Лангокер Р. және Ресейде Апресян Ю.Д., Кубрякова Е.М., Караулов Ю.Н.,
Маслова В.А т.б. еңбектерінен басталады.
Қазақ тіл біліміндегі когнитивтік бағыттың қалыптасуында
этнолингвистикалық зерттеулердің мәні ерекше. Атап айтқанда, Ә.Қайдар,
Е.Жанпейісов, Ж.Манкеева, М.Копыленко, Г.Смағұлова т.б. зерттеулері тек
этнолингвистика үшін емес, когнитивтік зерттеулер үшін де құнды мазмұнға
ие. Ал соңғы уақыттағы таза когнитивтік бағыттағы ізденістер жалпы алғанда
нәтижесіз емес, Г.Г.Гиздатов., Б.Хасанов., С.Т.Ақаев., С. Жапақов.,
Қ.Жаманбаевалардың осы бағыттағы еңбектерінің маңызы зор [3,6].
Жалпы тіл білімінде когнитивтік бағыттың қалыптасуы шетел және орыс
түркологтарынан бастау алса, қазақ тіл білімінде когнитивтік бағыттың
қалыптасуының да тамыры тереңде жатқандығы ғылыми тұрғыдан толық зерттеле
қойған жоқ.
Жалпы, когнитивизм терминіне тоқталып өтсек, оған В.А.Маслова өз
пікірін төмендегіше көрсетеді: В когнитивистике главное внимание уделяется
человеческой когниции, исследуется непросто наблюдаемые действия, а их
ментальные репрезентаций (внутренние представления, моделы) символы,
стратегии человека, которые и порождают действия на основе знаний; т.е
когнитивный мир человека изучается по его поведению и деятельности, которые
протекают при активном участии языка, образуещего речемыслительную формируя
ее мотивы и устоновки, прогнозируя результат [5,7].
Ономаст-ғалым Б.Тілеубердиевтің пікірінше: Адам баласының таным-
түсінігі толысқан сайын өзіне дейінгі ұрпақтар жасаған мұраларды зерттеп,
игеруге деген қажеттілігі арта түспек. Бүгінгі таңдағы ғылыми түсінік
ғылымды да, әдебиет пен өнерді де, ел-жұрттың білім өрісі мен сауатын да,
ойдың оралымдылығы мен тілдің құнарын да Адам және тіл аясына сыйғызады.
Сондықтан да Адам және тіл когнитивтік лингвистиканың өзекті мәселесіне
айналып отыр [4,11].
Тіл табиғатын адам болмысымен, оның қимыл - әрекетімен ұштастыра
талдаған қазақ тілшілерінің тіл мен таным ұғымдарына назар аударуын,
олардың тоғысуынан бастау алатын ережелерге мән беруін де заңды
сабақтастықтың нәтижесі деп бағалаған дұрыс, өйткені шынайы өмірді
қабылдау, оның қыр-сырын ой таразысынан өткізе пайымдау, соның салдарынан
жинақталар ақпараттар мен мәліметтерді жадыда сақталар қор ретінде жүйелеу
барлығы тілдік бірліктердің болмысын ішкі және сыртқы әсерлер тұрғысынан
талдауға септігін тигізеді. Құрылымдық принциптер пәлсапалық, логикалық
және танымдық қағидаларға ұласып, тіл ғылымының өрісін кеңейте түспек,
сондықтан бұл күні қазақ тіл білімінің танымдық бағытын зерделеу, оның
себеп-салдарын айғақтау, ғылыми-теориялық ұстанымдары мен ұғымдық
бірліктерін жүйелеу өзекті тілдік мәселелер ретінде күн тәртібінен орын
алуда,- деп тұжырымдайды тілші-ғалым Э.Оразалиева [6,3].
Автордың Когнитивті лингвистика: қалыптасуы мен дамуы атты еңбегінде
қазақ тіл біліміндегі когнитивтік бағыттың қалыптасу, даму алғышарттары
ғылыми парадигмаларға, теориялық тұжырымдарға сүйене сөз болады. Тіл мен
таным байланысына негізделген мәселелердің әдіснамалық белгілері
әлеуметтік, психологиялық және халықтық-мәдени негіздерімен айқыналып,
когнитивтік лингвистиканың әлемдік деңгейдегі тәжірибесі, тілтанымдық
универсалий мәселелерін зерделеудегі үлесі қазақ ғалымдарының пікір-
көзқарастарымен тоғыстырыла беріледі [6].
Адамзат тіршілігінің ең басты құралы деп танылатын тіл болмысына зер
салу, сөз мағынасын халықтық таным тұңғиығынан өрбіту, тіл тарихын адамның
қабылдау, пайымдау, ойлау тарихымен ұштастыру, дәстүр мен жаңашылдық
үдерістерін танымның динамикалық табиғатымен үйлестіру, сол арқылы
универсалды, яғни барша жұртқа ортақ ұстанымдарға қол жеткізу қазақ тілінің
өрісін кеңейтуге, өркениетті мемлекеттің қоғамдық- әлеуметтік мүмкіндігін
арттыруға әсер етері хақ [6,4].
Когнитивтік лингвистикада тіл арқылы адамды, адам арқылы тілді тануға
бағытталса, Қ. Жұбановта мұның бір жағы субстанцияның миға әсері, сыртқы
дүниенің танымдық бейне жасауға ықпалы жағын беруі басым болған... Тілдің
танымдық қасиетін, қиюын тауып, қиыстыра зерделеген Қ.Жұбанов еңбектерінен
когнитивті лингвистиканың қай жағы да табылатынына көз жеткізу қиын емес
[6,41]. Қ.Жұбанов қабылдауындағы тіл ғылымының танымдық негіздері Тірі тіл
арқылы көрініс табатын адамзаттың тарихи қорымен әрі оның дамуын
дәйектейтін факторлармен жалпы тілдік заңдылықтардың әсерімен тығыз
байланыста қарастырылды. Қ.Жұбанов лексикалық сөздер мен сөз тіркестерді
уақыт өте қалыптасатын белгілі бір дүниетанымның жемісі ретінде бағалау
керектігіне өзгеше мән берді [7,398-402].
Қазақ тіл білімінде когнитивтік лингвистика ұстанымдарын бүгінгі күні
жан-жақты зерттеп жүрген ғалымдардың бірі – Э.Д.Сүлейменованың тұжырымдары
адамзат санасы, концептуалды жүйе, когнитивті феномен, әлемнің тілдік
бейнесі, білім, ішкі лексикон, адамзат тәжірибесі сияқты ұғымдар табиғатын
айғақтаумен тығыз байланыста дамыды. Зерттеуші: Таным процесіндегі тілдің
қызметін абсолютті деңгейге көтеру оны адамнан, танымдық әрекетінен тыс
тұрған концептуалдық жүйе, өзгеше білімдер жиынтығы ретінде тануға
әкелді...,- деп көрсете келе, тіл мен таным арасындағы байланыстарды тек
ойлау арқылы ғана жүзеге асатын өзгеше қатынастар көрсеткіші ретінде танып
білді, себебі, ғалымның пайымдауынша , ... тек ойлау жүйесінде ғана
әлемнің бейнесі сұрыпталады, ал тіл ондай қасиетке ие бола алмайды, ол
арнайы үлгіде ұйымдастырылған әлемдік бейненің материалдық формасын қана
құрайды. Осыған сәйкес, Э.Д.Сүлейменова әлемдік бейнені де, әлемнің тілдік
бейнесін де адамның ойлау әрекетінің нәтижесі және шарты деп қарастырды,
сондықтан тілдің танымдық негізінде жеке тұлғаның өзіндік жетістігі,
когнитивтік үдерістердің жан-жақты және ұзақ байланыстарының нәтижесі,
білімді ұйымдастырудың бастапқы әрі универсалды амалы, адамзат санасының
қабылдау, ойлау, түсіну, есте сақтау сынды өзге де когнитивтік
құрылымдарымен тығыз қарым-қатынас жасайтын ажырамас құрамды бөлігі
тұрғысынан қабылдады [8,82].
Тілші Э.Оразалиева қазақ тіл білімінде тілге тек құрылымдық ерекшелік
ретінде емес, адамзат болмысының өзгеше бір бөлшегі деп қарау ХХ ғасырдың
басында-ақ негізделе бастағандығын, Тіл – құрал деген ұстанымды
басшылыққа ала отырып, қазақ зерттеушілері тілдің әлеуметтік, психологиялық
танымдық қызметтеріне назар аударғандығын атап өтеді. Тіл – адамның
адамдық белгісінің зоры деген А.Байтұрсынұлының пікірі де сол маңызды
бастаманың алғышарты болды. Тілші 1914 жылы Орынборда шыққан еңбегін Тіл –
құрал деп атай отырып, атаудың алғашында өзгелерге қаншалықты жат естілсе
де, болашақта соншалықты маңызды болатындығын ерекше сеніммен ескертті
[6,22]. Тілші Р.Сыздықова бұл еңбекке ... қазақ мәдениетінде бұрын
болмаған соны құбылыс деп жоғары баға берді. Тек қазақ тіл біліміне ғана
емес, қазақ мәдениетіне қосылған зор үлес тұрғысынан бағаланған бұл
зерттеудің жалпы танымдық, этнографиялық, ұлттық-мәдени өзгешелігі ерекше,
сол себепті автор ойын Кітап бетінің төменгі тұсындағы сілтемеде хат
таныту жолы көрсетіліп, сабақ әдісі қоса беріледі. Барлық әріптерді өтіп
болған соң танымдық материалдар ұсынылады деп жалғастырды. Таным көзін
құраған сөздердің туысқан-туған іліктес деген тақырыпта, киімдердің,
ойындар мен ойыншықтардың т.б. атаулары түрінде топталып берілгенін де
тілші асқан көрегендікпен ескертті. Тілдік материалдар сол кездің өзінде-ақ
таза теориялық қағидаларға ғана емес, идеялық-рухани тәрбиеге де, халықтық
дүниетанымға да арқау болған [9,22].
Халықтық танымның ең үздік көрсеткішін шын мәнінде, адамдардың
есімдері, олардың қойылу тарихы құрайды, - дейді ғалым С.Аманжолов.
Сәбиге атты сол әулеттегі үлкен не болмаса аса беделді адамдарға қойдырудың
себебі де этникалық салт-дәстүрдің, әдет-ғұрыптың айғағы екенін де дәл
байқаған ғалым қазақ есімдерінің түп-төркінін, уәжділігін жан-жақты
зерттеп, семалық талдауларына арқау еткен. ... баланың мінез-құлқы жақсы
болуын тілеуден туатын аттар. Мысалы, Жібектей болсын десе, қыздың атын
Жібек қояды. Жомарт болсын десе, баласына Жомарт, я Мырза деген атты қояды,
- деп келген ономастикалық бірліктерді С.Аманжолов әрі танымның, әрі
психологиялық қабылдаудың нысаны деп қарастырды [10,75-76].
Тілде де әзір бейнелеу құралдары, халықтың қаншама ғасыр бойында әр
түрлі құбылысты өзара салыстыра суреттеу, бір-біріне теңей сөйлеу
тәжірибесінің ойды тыңдаушыға әсерлі етіп, көркем түрде жеткізу дағдысының
нәтижесінде қалыптасқан тіркестер, афоризмдік орамдар, контексте емес,
тіпті жеке тұрғанда да экспрессиясы айқын сөз де, сөйлем де мол мол
болатындығын негізге алған Е.Жанпейісов зерттеулеріндегі тілтанымдық
деректердің дені тарихи-этимологиялық барлау арқылы тіл мен халық
ұғымдарының ажырамас бірлігін анықтауға бағытталды [11,18]. Тілдік
бірліктер табиғатын этнотанымдық қабылдаудың нәтижесі деп дәйектеген ғалым
М.Әуезовтің Абай жолын сарқылмас этнографизмдердің, халықтық дәстүр мен
мәдениеттің көзі тұрғысынан зерделеп, рухани қазынаның ұрпақтан-ұрпаққа
берілер құнарлы арнасы деп есептелетін құндылықтар мен эстетикалық
байлықтар жігін ұлттық болмысты қалыпастырушы алғышарттар ретінде
түсіндірді [11,8-11]. Ғалым өз еңбегінде қазақ халқының танымдық болмысын
айқындайтын тілдік құралдардың маңызын өзектеді [11,157].
Халықтық танымның өзгеше үлгісін уақыт, қашықтық өлшемімен байланысты
тіркестер мен фразеологизмдер де құрайтындықтан, ғалым олардың өзіндік
жіктемесін жеке топтап берді, оларға ет асым мезгіл, сүт пісірім, шай
қайнатым, сойыл салым жер, түстік жер, төстіктей жер, ат шаптырым жер,
құнан шаптырым жер, қозы көш жер, қозы өрісіндей жер секілді ұғымдарды
жатқызды [11,135].
Лексикалық бірліктердің танымдық мүмкіндігін сұрыптау мақсатында ғалым
төрт түлік малдарына қатысты айтылатын сөздерге талдау жасады, олардың
халықтық дүниетаным ұғымымен байланысын анықтады әрі мәтінде қолданылу
сипатына орай қабылдану, бағалану өзгешелігін дәлелдеді [11,59].
Сан ғасырлар бойы мал өсіруді кәсіп ету арқылы көшіп-қонып өмір сүрген
қазақ халқының сонау ата-бабаларынан бастап қалыптасқан шаруашылығы, әдеп-
ғұрпы, тілі, ойын-сауығы, мінез-құлқы, дүниетанымы қалай дамыды және бұл
құбылыстардың табиғи жағдаймен байланылыстылығы қандай болды, басқа
елдермен алыс-беріс қатынастары қалай өрбіді, бөтен жұрттың кейбір
сөздерін, мәдениетін қабылдады ма, жоқ па, өз тілінің басқа елдерге
таратылуына себепкер болды ма, міне осы мәселелер ғалымдар назарын ертеден-
ақ аударып келген.
Қазақ халқы ежелден мал өсіріп, көшпелі өмір сүрген халық. Оның
көшпелі тұрмысты қойып отырықшылыққа айналғаны ХХ ғасырдың 30-жылдарына
саяды. Ол да ұжымдастыру кезінде күшпен жасалынған ауыр шара еді. Солақай
жүргізілген саясат нәтижесінде малдың барлығы қырылып бүтіндей елдің тең
жартысы аштықтан баудай түсті, ал біршамасы шет жерлерге ауа көшті. Осы
мысалдан-ақ бүкіл қазақ халқының барлық тарихы көшпелі тұрмыспен тікелей
байланысты деуге толық негіз бар. Мыңдаған жылдар бойы мал бағып, көшіп,
қонып жүрген халық сол тұрмысқа әбден бейімделген. Сондықтан қазақ тарихын
көшпелі тұрмыстан бөліп қарау мүмкін емес. Әрине, біздің Қазақ деп
аталғанымыз соңғы бес-алты ғасыр шамасы ғана. Оған дейін бүкіл біздің ата-
бабаларымыз Алаш азаматы аталды. Бірақ олардың өмір сүру тәсілі, әдет-
ғұрпы, мақал-мәтелдері біздің бір халық екенімізді дәлелдейді.
Тіл халықтың менталитетіне жатады. Тілі арқылы кез-келген халықтың
даму дәрежесін оның тарихын, мәдениетін түсінуге болады [12].
Менталитет деген сөздің бізге Батыс елдерден келгендігі белгілі.
Мәселен француздар mentalite, ағылшындар mentality, немістер
mentalitat дейді, бірақ түбірі бір, негізінде латын тілінен алынған.
Олардың пікіріне сүйенсек, бұл ұғым жеке адамдардың, не топтардың ақыл
сапасы мен сананың қабілетін, күшін, ойлау түрін, бағытын, сондай-ақ
мүмкіндігін бейнелеп, олардың басқа физикалық құбылыстардан ерекшелігін
ажыратып береді.
Қалай дегенмен де көп жағдайда менталитетті тек адам санасына
байланыстырып тілге тиек етеді. Әрине, менталитет санамен тығыз байланысты,
бірақ ол, санамен ғана шектелмейді [12,3].
Әр халықтың менталитеті әр қилы екені белгілі. Отырықшы халықтар
менталитеті көшпелілерден өзгеше. Мәселен, жалпы европа халықтарының
жағдайлары, айталық француз, ағылшын, неміс халықтарының тұрмыс жағдайлары
біріне-бірі ұқсас, жақын, айырмашылықтары – ойлау жүйесінде, мінез-құлқында
т.б. Ал, көшпелі халықтарға келетін болсақ, мәселе тіпті басқа. Көшпелілер
мәдениетін тек санадан шығармай, кеңінен алып қараған жөн. Негізінде ол
мағынаға көшпелі халықтардың тұрмыс жағдайынан, қоршаған ортасынан туындап,
бірте-бірте қалыптасқан мінез-құлқын, әдет-ғұрпын, ойлау жүйесін, салт-
санасын бейнелейтін рухани келбетінің сомдалған жиынтығын жатқызуға болады.
Ал енді сол менталитет не нәрсеге байланысты қалыптасады? Әрине,
алдымен ол туған географиялық ортаға, сондай-ақ материалдық, әлеуметтік-
саяси, идеологиялық жағдайларға сәйкес және онымен тығыз байланыста
қалыптасады. Осы факторларға сәйкес адамның рухани дүниесі, ойлау жүйесі,
мінез-құлқы, қайрат жігері, әдет-ғұрпы, ойын-сауығы т.б. өзіне ғана тән
қасиеттері тұрақталады.
Байқап отырғанымыздай, қазақ халқының танымдық көзқарастарын біз кез-
келген нәрседен байқай аламыз, яғни қазақ халқының дүниетанымдық
көзқарастары көшпелі өмір салтымен тікелей байланысты екені аңғарылады
[12,4-5].
Осы жерде ғалым Г.Смағұлованың: Қазақ халқы өзіндік ұлттық ойлау
ерекшелігі – дүние шындығын көркем образбен қабылдауы, шешендік сөз өнерін
ұлт ментальдылығы ретінде көрсету, қала берді табиғат аясындағы көшпелі
өмір салты – ішімдегінің бәрі тілімде, тілімдегінің бәрі - түрімде
дегеніндей қазақ ұлтының психологиялық терең болмысын байқатады - деген
пікірін айта кеткеніміз орынды болар [13,57].
Өзінің халқымен рухани байланысы жоқ адам, ол тамырсыз терең өскен
өсімдік сияқты, қуыс кеуде болып қалады. Ондай адамды космополит деп те
атайды. Өзінің тілін, мәдениетін білмейтін адам өз халқының тарихын, әдет-
ғұрпын мақтан ете алмайды. Сондықтан әрбір адам өз халқының тек түр сипаты
жағынан уәкілі ғана болмай, ол өз халқының рухымен сомдалған болуы керек.
Өз халқының уәкілі болу, оның сүтімен сусындаған болу қажет. Ұлттық
менталитет оның жүріс-тұрысынан, ойлау жүйесінен, дүниені рухани бейімдеп,
көз алдына елестетуден т.б. байқалады [12,46].
Этнос немесе халық адамзатты этнографиялық тұрғыдан
классификациялағанда, негізгі единица деп есептеледі. Оның (этнос, халық)
өз территориясы, экономикалық байланысы, біртұтас тілі, ортақ мәдениеті
болады, сондықтан қазақ тіл білімінің кең көлемде дамып келе жатқан
бағыттарының бірі – этнолингвистика, яғни тілдің халықтық сипатын анықтауға
негізделген лингвистикалық сала немесе ұлттық таным мен этникалық болмысты
тіл деректерімен байланыстырған маңызды ғылым, өйткені ғалым С.Аманжолов
тұжырымдағандай, ... тілге байланысы бар этнографиялық, тарихтық,
әдебиеттік мәселелерді білу қажет [14,113].
Халық тарихын да, ұлттық мәдениеттің дамуын да, тіпті халықтық
ойлаудың қалыптасуын да біз тек тіл арқылы анықтай аламыз. Тіл – халық
қазынасы, асыл мұрасы. Этнолингвистикалық зерттеулер халықтық арналардан
сусындай отырып, ұлттық сана, әдет – ғұрып, сал – дәстүр, тұрмыс –
тіршілік, тарихи қалыптасу сияқты ұғымдардың ішкі сырын ашумен ғана
шектелмейді, олар мәдени өркендеу, әдеби өрлеу, қоғамдық – саяси даму
секілді этникалық айқындағыштардың да негізігі шарттарын түсіндіруге ат
салысады, сол себепті Тіл тарихы мен халық тарихының байланысы – екі
жақты байланыс. Тілдің тарихын сол тілді жасаушы, қолданушы және оның иесі
– халықтың тарихымен, сол халықпен бірге жасасып келе жатқан оның тілінің
тарихымен байланыстыра зерттеу соншалықты қажет [15,20].
Ғалым Ж.Манкееваның пікіріне сүйенер болсақ, тілдің танымдық,
мұрагерлік қызметі негізінде сан ғасыр құпиясын бойына сақтаған этнотілдік
деректерді сан ұрпақ ана тіліміздің қорына мәңгілікке сақталатын
сарқылмайтын қазына, адамзат тарихының қоймасы - деп танитындықтан,
халықтың арман-мақсатын, өмір тіршілігін, қалыптасуы мен дамуын айқындар
құралдар қатарында тілдің атқарар қызметі орасан зор [6,191].
Кейінгі жылдары қарастырылып жүрген маңызды лингвистикалық
мәселелер қатарында сана, тіл, мәдениет ұғымдарының байланысы, әлемнің
тілдік бейнесі туралы түсінік, тілдің қоғамға және қоғамның тілге әсері, әр
түрлі тілдердің ассоциативті сөздіктерінің жасалуы сынды ұғымдар мен
олардың ұстанымдарын атаған орынды. Обьективті дүниені бейнелей отырып,
адам жекеленген сөздердің таным нәтижесін сұрыптап белгілейді. Аталмыш
білімдер жиынтығы когнитивті тіл білімінде тіларалық әлем, әлемнің
тілдік көрінісі, ғаламның тілдік бейнесі, әлемнің тілдік моделі немесе
үлгісі, дүниенің тілдік суреті деп аталып жүр. Соның ішінде ең көп
кездесетін ұғымы – әлемнің тілдік бейнесі. Адамның әлемді тану әрекетіне
негізделген бұл термин орта мен адамзат туралы жинақталған барша хабарды
өңдеу процесінен туындайды. Жекеленген тұлғалардың концептуалды жүйесі оның
физикалық және мәдени тәжірибелерінен бастау алатынын ескерсек тіл мен
таным арасындағы байланыс та сыртқы факторлардың әсерімен, олардың өзара
тоғысар мүмкіндіктерімен өрбитініне назар аударған дұрыс [6,191].
Жалпыадамзаттық таным арқылы қалыптасқан халықтық ойлау үлгілері
қоғамдық–тарихи және этникалық тәжірибенің үлгісін құрайтынын ескерген.
А.Байтұрсынұлы тілтанымдық фактілерді тіл мен әдебиет мәселелерін талдауға
арқау етеді [9]. Ғалым адамның алғашқы танымдық әрекеттерін, табиғат сырын
айқындауға бағыттады, сол арқылы адамның қиялында орын алған нәрселерді
түсіндіруге тырысты. Табиғат тауқыметінде тұрып өмір сүрген халықтардың
сана-саңылауын да тілші өзгеше қабылдаудың, сыртқы әлемнің әсері
тұрғысынан дәйектей отырып, әлемнің тілдік бейнесін өзінше зерделеуге
тырысты. Күннің тұтылғаны қазаққа қанша қорқыныш кіргізіп, тасаттық
бергізіп, қанша қой сойғызып, әурелеуші еді. Бұл шақта күн тұтылуы от
басындағы құманның отты көлеңкелегені сияқты ғана нәрсе болып шықты. Дауыл
соғып бұрқырап, бір нәрсе ашуланған сияқты болып, дүрілдеп, күрілдеп, көкті
күркіретіп, тасырлатып, бұлттарды дүркіретіп айдап, найзағайды жарқылдатып,
әуені тітіретіп, дірілдетіп, жапырып, жоқ қылатындай дауылдар, жауындар
болады... Күн күркіреуін періште дауысына жору сияқты, найзағай ойнауын
шайтанды атқанға ұйғару сияқты, табиғат ісін танымай басқаға ұйғару,
басқаға таңу бұрын көп болған...деген тұжырым негізінде бір этностың
когнитивтік әлемін барша елдердің тұрмыс-тіршілігіне ортақтастыра келе,
адам болмысын сипаттар универсалды заңдылықтарды шешуге арқау етті [16,228-
229]. Э.Оразалиеваның пікірінше, тілші А.Байтұрсынұлы халықтық танымды
адамдық фактормен жан-жақты сабақтастырып, адам анайы шағында, ол
уақыттағы адам, адамның, елдің, жұрттың басындағы, адам бала күнінде
сынды тіркестерді кеңінен қолданған, жеке елдің ойлау жүйесін пайымдауда да
осы ұғымдардың ықпал-әсерін қоса баяндап отырған, себебі ол этникалық
өзгешелігімен қатар, барлық адамды мақсат-мүдде ортақтығымен, тіршілік ету
амалындағы қарым-қатынас жасау нормаларындағы біркелкілігімен көзге
түседі, - деп есептеді [6,193].
Этнотанымдық зерделеудің өзгеше үлгісін құраған тілдік фактілер
қатарында Қ.Жұбанов әдеби мұралардың лингвистикалық талдауларын ұсынды.
Ғалым өз еңбектерінде қазақ халқының танымында қалыптасқан ежелгі
түсінік–пайымдарға тоқталады: Ежелгі дәуір адамдары әр заттың, нәрсенің не
жақсы, не жаман иесі бар деп түсінген. Сондықтан жақсы жақтағыларды құдай,
періште, пайғамбар, әулие деп атап, жаман жақтағыларды шайтан, албасты,
пері деп сенген. Алғашқы қоғамдағы адам бұларды нақты өмір сүретін нәрселер
деп білген... Төрт түліктің пірі, қолдаушысы ретінде сиыр атасын –
Зеңгібаба, түйе атасы – Ойсылқара, жылқы иесі – Қамбар ата, қой малының
иесі – Шопан ата, ешкінің бірі – Шек-шек деп атау сол кезден қалған. Тілші
халық санасында орныққан ежелгі танымдық элементтерді сөз ете отырып,
олардың тілдегі көріністерін тарихи дамудың нәтижесі, этникалық
қалыптасудың айқын көрінісі ретінде талдады [7,94].
Әр елдің, халықтың өзіне лайық заңы бар. Мұндай заң біздің туған
халқымызда да ертеден қалыптасқан. Бұл ережелер, қағидалар далалық
ұлттардың әдет, салтына, тұрмысына лайық жасалады, - деп ғалым
С.Кенжеахметұлы атағандай, қазақ халқының ұлттық әдет-ғұрыптары әрі
халықтың тұрмыс-тіршілігін, өнегесін, тәлім-тәрбиесін бейнелесе, әрі сөзбен
қоса ел жадында сақталар қимыл әрекеттер арқылы белгілі бір хабарды, ойды,
мағынананы үстей отырып, символдық қабылдаудың, философиялық ойлаудың
таңбалық көрсеткішін құрай алады, яғни әрбір ырым халықтың арманымен,
сенімімен, тілегімен ұштаса, этноэйдемдік танымнан нәр ала
қалыптасатындықтан, олардың барлығы бай халықтық семиотикалық қайнар бұлағы
болып табылады [6,199].
Тіл мен халық ұғымдарының арақатынасын танымдық ұстанымдарға сүйене
байланыстырған ғалым Ә.Қайдар тіл әлемінің құдіретін алдымен сол тілді
жаратушы, сол тілде сөйлеуші халықтың тыныс-тіршілігімен, әдет- ғұрпымен,
салт-санасымен сабақтастыра дәйектеді, сол себепті этнос тілінде тек оның
өзі туралы ғана емес, өзі жасап келе жатқан табиғи ортасы мен қоғамдағы
қарым-қатынастары туралы да, жан дүниесі, жүрек сыры, қуануы мен сүйінуі,
ренжуі мен күлуі, түс көруі, ұққаны мен түйгені, танымы мен талғамы,
барлық тағы құбылысты өзінше бағалап-бағамдауы - бәрі-бәрі, білсек, өз
тілінде өрнегін тауып, өзіне өзін көрсететін айна іспеттес деген қағиданы
ұстанды [17,11].
Тілдік зерттеулерін тілтанудың ғылыми теориялық сипатын анықтауға
бағыттаған ғалым халықтың тұтас бейнесін, тіл қазынасы арқылы сомдау
қажеттігіне ерекше назар аударды. Автор этнос болмысын әрі этностың
ұлттық бейнесі, тарихи тұлғасы және ол туралы шындық тұрғысынан, әрі оның
өмір тіршілігінің айнасы... тілі арқылы қалыптасып, жадында сақталып,
ұрпақтан нәсілге мирас болып ауысып келе жатқан бай рухани-мәдени қазынасы
- деп қарастырды, сол арқылы халық ұғымын таным, қазына, қор, жады сынды
когнитивті терминдер көмегімен түсіндіре келе, тілдік жолдауларына образды
суреттемелерді, танымдық ұстанымдарды, экстралингвистикалық уәждерді арқау
етті.
Сонымен, когнитивті лингвистика – тілді жалпы танымдық механизм
ретінде қарастыратын бағыт. Сол себепті тілдік құрылымдардың ақпаратты
өңдеу барысындағы қызметін айқындау, өзге танымдық құбылыстармен байланысын
сұрыптау аталмыш саланың негізгі мәселелерін жүйелеуге көмектеседі.
Сөз байлығын ғылыми тұрғыдан зерттегенде, халық санасында, салт-
дәстүрінде, ауыз әдебиетінде сақталған информацияның барлығы сабақтастық
жүйемен игерілуі қажет. Тек сонда ғана халықтың болмыс-тіршілігінің,
мәдениетінің құпия сырлары толық, жан-жақты ашылады [6,200].
Халықтық таным құпиясы қазақ халқының сонау ата-бабаларынан бастап
қалыптасқан шаруашылығы, әдет-ғұрпы, тілі, ойын-сауығы, мінез-құлқы,
дүниетанымы қалай дамыды және бұл құбылыстардың табиғи жағдаймен
байланыстылығы қандай болуы, басқа елдермен алыс-беріс қатынастары қалай
өрбіді деген сияқты мәселелермен байланыста болады.
1.2. Тілдік сана
Адамның рухани өнерінің ең құдіреттісі, өмірге ең қажеттісі – тіл.
Рухани өнердің басқа түрлері (әдебиет, ғылым, қөркемөнер) сияқты тіл де
адам қоғамымен бірге шығып, сонымен бірге өзгеріп, дамып отырады деп
тұжырымдаған Н.Сауранбаев тіл ғылымы мәселерін шешуде танымдық бірліктерді
ұтымды да үйлесімді пайдалана білді. Ғалым көп жүгінетін ұғымдардың бірі –
сана, оның тілмен байланысы, өзге танымдық элементтермен қарым-қатынасы.
Автор адамның санасы қоғам өмірінің сәулесі... ал тіл – сананың ақиқат
көрінісі... Сондықтан әр дәуірдегі қоғамдық өмірдің, заттық, әлеуметтік,
идеологиялық өзгешеліктері тілге сана арқылы беріледі деу арқылы сананы
адам жаратылысының ең биік көрсеткіші ретінде таныды, оны тілмен
қабылданып, өңделетін барша хабарлар орталығы есебінде сұрыптады [18,69].
Бүгінгі күні ғылым пәлсапасының аясы кеңейген сайын, пәнаралық
сабақтастықтың ұстанымдарын жан-жақты дамыту күннен-күнге өзектеліп
отырғандықтан, танымның пәлсапалық негіздерін айқындау да когнитивтік
ғылымның аса құнды дереккөздерінің бірін дәлелдеуге мүмкіндік берді. Таным
- дүниені, өмірді танып-білу қабілеттілігі деп қазақ тілінің түсіндірме
сөздігінде көрсетілгендей, пәлсапа аясында сөз болатын танымның да
өзгешелігі сана, қабылдау, қабілет ұғымдарымен байланыстырылады.
Пәлсапалық сана когнитивті зерттеулердің маңызды бірлігі бола тұра,
табиғатының күрделілігіне орай, сан алуан ғылыми қағидаларға ортақтығымен
ерекшеленеді, сондықтан әрі пәлсапа, әрі психология нысанын құраған бұл
ұғымның анықтамалары да, функционалдық сипаттамалары да біркелкі емес. ХІХ
ғасырда ғалымдардың бірқатары сананы зерттеу, оның болмысын нақтылау мүмкін
емес деп келсе, келесі біреулері оның тек жекеленген құбылыстары мен
құрылымдарын ғана тануға болады деген көзқарасты ұстанды. Кейінірек
еуропалық пәлсапада сана білім көзі, бағыт, көзқарас, көңіл, өзін өзі тану
сынды ұғымдар негізінде түсіндіріледі. Бүгінгі күні философтар сананы
когнитивтік теориялар негізінде, жасанды интеллект мәселелерімен ұштастыра
талдап зерттеуді мақсат етуде [6,151-152].
Танымның жоғары сатысы – ойлау. Ол сезімдік танымға негізделеді,
бейнелерге сүйенеді. Ойлау – ми қыртысында жүзеге асатын психикалық
процесс... Шындық өмірдегі заттар мен құбылыстардың, іс - әрекеттердің,
тағы басқалардың жалпы қасиеттерін, елеулі, маңызды белгілерін
бейнелендіретін, олардың арасындағы нақты байланыстар мен қатынастарды
ашатын психикалық процесті ойлау деп атайды [6,177],-деген ғалым
Б.Сағындықұлының пікіріне сүйенер болсақ, бүгінгі күні психолингвистика
мәселелерінің көкжиегі кеңейіп отырғанда, тілдегі ментальді лексиканың
өзгешелігін анықтау, ассоциативті тәжірибелер жасау, тілдік сана ұғымының
табиғатына мән беру, тілдің эпистемиялогиялық қызметін сұрыптау және т.б.
тілдік проблемалардың Қазақстанда зерттелуі қазіргі тіл біліміндегі жаңа
үрдісті байқатары сөзсіз [6,177].
Адам санасында шындық өмірдің бейнеленуі тілсіз іске асуы мүмкін
емес. Тіл біздің салтымызды білдіре және баянды ете отырып, бізді қоршаған
шындық өмір жайындағы білімімізді сақтаушы болып есептеледі .
Бізді қоршаған дүние және оның заңдары адам санасынан тыс және оған
тәуелсіз өмір сүреді, адам оны еңбек процесінде таниды және пайдаланады...
Обьективті шындықта болған нәрсенің, танылғанның бәрі де тілде белгіленеді,-
деп ғалым К.Аханов адам санасы мен тілдің байланысын тікелей айтып өтеді
[15,105].
Қазіргі таңда қазақ тіл білімінде тілдік сана деген ұғым да кеңінен
қолданылып жүр.
Сөз тарихын халық тарихымен, ел дамуын ой дамуымен байланыстырған
ғалым Ә.Хасенов аса құнды лингвистикалық мәселелер қатарында тіл мен сана,
тіл мен ой ұғымдарын зерделеді[19].
Тіл мен сана және тіл мен ойлаудың байланысы жөніндегі мәселе –
лингвистиканың философиялық негізі, ең үлкен проблемасының бірі [19,19]
екенін ескерткен автор оның философиялық әрі логикалық астарына назар
аударды. Сана қызметін, оның ойлау процесімен байланысар өзгешелігін
талдап көрсету арқылы тілші адамның ішкі және сыртқы әлемін бір-
бірімен сабақтастырар факторларды да анықтады. Тілді сананың, соның
ішінде ойлаудың бір бөлігі деп саралаған зерттеуші екі терминге де мән
берді, сондықтан сананы адам ойы, сезіну еркінің формалары арқылы ақиқатты
білдіре алу қабілеті, сол ақиқатты бейнелеу процесінің өзі деуге болады,
ал ойлауды сөздің мағынасын ұғымдарды, байымдауларды, ойда
қорытылғандарды бейнелеу қабілеті, өмірді сол формалар арқылы бейнелеу
процесінің өзі деп ұғуға болады деп қорытындылады [19,20]. Сана деген
сөздің орнына зерттеуші белгілі бір көзқарас, сенім, адамның өмірді ұғып-
түсінуі деген сияқты тіркестерді пайдалануға болатынын атап өткен,
сондықтан оны қоршаған әлемді қабылдаудың басты құралы деп ұғынған.
Қ.Жаманбаеваның Тіл қолданысының когнитивті негіздері: эмоция,
символ, тілдік сана атты еңбегі де тілдік сана құрылымын, гештальт
теориясын, мәтін құрылысы мен модельдер жүйесі мен әрі көркем шығарманың
символдық қызметі мен байланыстырар мәселелерді сұрыптады, сол арқылы
тілдік модель, құндылықтар дүниесі секілді тіркестердің қолданылу
шеңбері анықталды, когнитивтік лингвистиканың қазақ тіл біліміндегі тіл
даму сипаты айғақталды. Сана мен эмоцияның қарым-қатынасын сипаттар ішкі
терең қажеттілік нормаларына ерекше зейін қойған автор құндылықтар мен
символдар әлемін де сананың сол ішкі қажеттілікті қанағаттандырар
өзгешелігі деп таныды, сондықтан гештальт мәселесі де ол барлық
құбылыстардың негізгі, ал оны айқындар мәтінді тілдік сананы анықтайтын
құрамды бөлік яки идеалды үлгідегі құрылым ретінде қарастырды [20,130-
131].
Таным мен тілдің ара қатысы, сайып келгенде, адам проблемасының өзегі
– дара тұлға тұжырымдамасымен шешіледі. Оның себебі мынада: таным сыртқы
дүние заттарына бағытталған тәрізді көрінгенімен, оны жүзеге асырып отырған
адам болмысы тұрғысынан бағдарласақ, айтылған процестің үнемі ішке қарай
бағытталғанын көреміз. Таным процесі адамның ішкі дүниесінің күрделі
құрылымдарын тудырады және соған сәйкес сипаты да өзгеріп отырады.
Осылайша, танымның жүрісі адам баласының ішкі қажеттіліктер дәрежесін
белгілейді. Күрделі терең қажеттіліктердің біріне адамның өздігінен жетілуі
кіреді. Өздігінен жетілу – ерекше дара қасиет, іштей құптау, өзін - өзі
өзектендіру, үздіксіз ішқі қозғалыста болу, өздігінен даму – терең беймәлім
себептерден туындайды.
Ішкі терең қажеттіліктер ғана таным процесінің қозғаушы күші болады.
Ішкі терең қажеттіліктер адам болмысының типтерін белгілейді. Адам
болмысының типі тілдік модельді анықтайды. Адамның өздігінен даму
түйсіктері ішкі қажеттілік шамасына қарай дамып жетіледі. Жетілу таным
арқылы жүреді. Ал танымның шексіз жолы ішкі қажеттіліктердің сипатына
байланысты. Қажеттіліктер әр дәуірде санаға түсініксіз қалыпта, құрылымда
туып, қайтадан жасалып, толығып, жаңаша формада өрістеп отырады. Бұл – адам
әрекетінің ішкі құрылымының күрделеніп, дамуына орай болатын процесс. Адам
баласы көбіне қажеттіліктерді тап басып тани алмай кетеді. Қателесу-
қателеспеу адамның өзінің ішкі дүниесіне үңілу, оған байлау қабілетіне көп
байланысты. Ішкі құрылымның жоғары бірлігіне жетпеген адамда терең негізі
бар қажеттіліктер оянбайды. Терең түкпірден әлдене сыр берсе де, оған
лайықты форма табылмайды (осындайда адам баласына символдар көмегі аса
қажет). Жолы ашылған қажеттіліктер санаға белгілі болып қана қоймайды,
санадан үстем жатқан тетіктерді де іске қосады [20,6-8].
Тіл арқылы адамзат атаулына біріктіруге, олардың жеке этникалық
ерекшеліктерін сұрыптауға әрі ішкі сырын айқара ашуға немесе жасырып бүгіп
қалуға [20,97] болады, сондықтан қазақ тіл білімінің өкілі А.Байтұрсынұлы
адамға тән екі ғаламның сабақтастығын дәлеледеу мақсатында оның
психологиялық эмоционалды көңіл-күйін, қияли танымын, ойлы сезімін
айналдыра сипаттайды. Ойлау екі түрлі: ойлағанда я нәрсеге тиісінше
ойлайды, я көңілінің түйісінше ойлайды дей отырып, тілші адамды қоршаған
әлемдегі заттар мен нәрселер табиғатын сипатты қабылдаудан өткізе келе,
әрқайсысын бойындағы қасиеттеріне қарай жағымды, жағымсыз әсерлер арқылы
таразылады. Нәрсе түрлі сипатты болады. Ол сипаттардың біреулері бойына
біткен сипат болса, екіншілері адамның қосқан, таңған сипаттары болады.
Мәселен, нәрсенің бірін жылы, бірін суық, бірін тегіс, бірін бұдырмақ,
бірін қатты, бірін жұмсақ дейміз. Бұл сипаттар нәрсенің бойында бар
сипаттар. Бұл сипаттаудың біреулері адамға ұнайтын болар да, біреулері
ұнамайтын болар. Бұлардың біреулерін жағымды, сүйкімді деп, екіншілерін
жағымсыз, сүйкімсіз деп сипаттау нәрсені тиісінше сипаттау емес. Адам өз
көңілінің түйісінше сипаттау болады деген тұжырымға сүйенер болсақ,
дүниенің өзі адам санасына шынайы жағымен яки табиғи болмысымен әсер
еткенде оның тек тиіс белгілері ескеріледі де, ал жеке психологиялық
тұрғыдан не болмаса субьективті бағалау, оған өзіндік көзқарасыңды білдіру
тұрғысынан алып қарағанда, тысқы ғаламдық заттар түйістің елегінен өте
қабылданып, көңілдің түйген, қиялдың меңзеген қалпын әліптейді. Олай
болса, адам ғалым пайымдауынша, сол әсерлер жігін тек ... уытты, лепті,
әсерлі, қанды қайнатып, жүрек тулатып, естен айырып, ерікті алып кететін
күшті, көрнекті, сәнді, мәнді тіл арқылы ғана баяндап жеткізе алады, яки
кез-келген құбылысқа қарым-қатынасын білдіру мүмкіндігіне ие болады. Демек
тіл мен ойлау байланысынан туындайтын психологиялық реңктер тілтанымдық
фактілердің қабылдану өзгешелігін дәйектейтін болғандықтан, адам дүниеге
әкелген сөз үлгілері де, олардың функционалды-семантикалық өзгешеліктері де
танымдық процестің нәтижесін құрайды [9,209-210]. Тілші адамның дүниедегі
көрген-білген нәрселердің тек байқап, тек пікірлеп, тек саңылаулап қана
қоймайтындығын, адам көрген-білген нәрсенің я ісінің біріне күйінетінін,
біріне сүйінетінін бірінен сескеніп, бірінен шошынатынын, сезіліп тұрған
тысқарғы ғаламмен, сезіп тұрған ішкергі ғаламның екі арасы санаға келіп
түйіскен жерде жыртылып айрылғысыз болып бірігетінін атап көрсете келе,
автор адам санасына өзгеше анықтама да берді: адамның санасы фотография
(сүгірет машинасы) емес, нәрсенің тұрпатын ған түсіріп қоятын нәрсенің
саңлауы келіп адамның санасына түскенде, адамның ойында, көңілін де бірдей
оятады.
Тіл мен ойды байланыстыратын әрі екеуінің де жүзеге асуын дәйектейтін
алғышарттар қатарында шындық болмыс пен адам танымын қарастырған ғалым
К.Аханов: Ой - тіл арқылы айтылған мазмұнның негізін құрайды. Ой арқылы,
адам миының сәулелендіруші әрекеті арқылы тілдік единицалар обьективті
дүниенің заттарымен және құбылыстарымен байланысқа түседі... деп
тұжырымдады.
Адам ойлауының хайуанаттың ойлауынан айырар басты белгілері ретінде
адамның шындықтың обьектілерінің байланысы мен қарым-қатынастарын танып
білер және олардың қасиеттерін айқындап белгілер қабілеттерін даралады
[15,127]. Демек, адам миының туындысы бола тұра, тіл де, ой да шындық
дүниенің адам санасында бейнеленуімен тығыз байланысты, яғни ойда
айқындалар мәліметтерді шешу тілді қолданумен тікелей байланысты, себебі
тіл өзге қатынас жүйелеріне қарағанда, әлдеқайда күшті таңбалық сипатпен
ерекшеленеді. Ол хабарды қабылдау не жіберу қызметтерін жүзеге асырып қана
қоймайды, сонымен қатар сырттан келетін хабарларды өңдеуге, сөйтіп арнайы
тілдік фреймдерді жасауға көмектеседі делінгендей, тіл мен ойлаудың
антропологиялық және когнитивтік негіздері адам жаратылысының қимыл-
әрекетін, өзін қоршаған әлеммен қарым- қатынас жасау сипатынан айқын
аңғарылады [6,186].
Психология, логика, пәлсапа ұстанымдармен тығыз байланыста айқындала
отырып, когнитивтік лингвинстика сана, қабылдау, сыртқы әлеммен үздіксіз
байланыста болу, тану, бақылау, пайымдау сияқты ұғымдардың ұштасу негізінде
дәйектеліп келеді. Бүгінгі күні лингвотанымдық зерттеулер тілді танымдық
әрекеттің жемісі деп қарастыру арқылы адам бойындағы ерекше табиғи
қабілеттерге көңіл бөлуді мақсат етіп отыр. Когнитивистер адам саналы түрде
тілді қолданбайды, ол рефлексті түрде адам санасында орныққан танымдық
қорды ретімен пайдалану арқылы қарым-қатынас жасайды, ойын сыртқа шығарады,
пікірін айтады, тіпті жаңа затты да сәйкестендіре – салыстыра таниды деп
есептеді. Оның негізінде тілдің екі түрлі ерекшелігі жататындығын ескерген
ғалымдар тілді әрі қоршаған ортаны тану құралы, әрі терминдерді
қалыптастыру мүмкіндіктері қатарында қарастырады [6, 85-90].
Ғалым Қ. Жаманбаева өз еңбегінде, адамдағы ішкі терең
қажеттіліктер символдар арқылы оянатынын айта келіп, бұл процестің санаға
эмоция арқылы белгілі болатындығын, енді өз кезегінде сана ішкі
қажеттілікті қанағаттандыру үшін қайтадан символдар дүниесіне
жүгінетіндігін, сөйтіп терең негізі бар қажеттіліктің сипаты символдар
арқылы анықталатындығын айтады. Ғалымның пікірінше: сана сыртқы
факторларға тандаулы түрдегі тәуелділігін немесе ішкі өсу, жетілу
қажеттілігін белгілі бір модельдің форманың бойына жинақтау арқылы шешеді.
Дара тұлға болмысы тудырған модель, форма тілідік сана тетігі іске
қосылғанда барып, көптің қолданысына көшеді дей келіп, тілші тілдік сана
ұғымына түсінік беріп өтеді: тілдік сана деген ұғым орыс тіл біліміндегі
языковая личность деген тұлғадан өзгеше. Орыс тіл білімінде языковая
личность деген тұлға средний носитель қызметін атқарады. Бізде средний
носительдеген тұлға жоқ. Жоғары интелектуалды тұлға – дара тұлға нысанаға
алынады және ол тұлға деген ұғымды білдірмейді. Психология ғылымында
субъектіні жеке адам деп атасақ, личность дегенді тұлға алу керек бірақ
тұлға – даралық болмыспен сипатталмайды. Оның қатынастары ішкі дүниге
бағытталады және дара тұлға болмысы абстракцияланып, сана дәрежесіне
көтеріледі. Сана дәрежесіне көтерілудің, абстракцияланудың мәнін зерттеу
барысында көңілге түюге болады. Сонымен тілдік сана-абсракцияланған ұғым
[20, 8-9].
Тілдік сана үш метақұндылықтан жасалған форма. Олар: дара тұлғаның
түйсік дүниесін жасайтын ішкі интенциясы, діни шығармашылыққа өткен
эстетикалық форма және символға айналған атау – сөз.
Эмоция адамды таным шегімен байланыстырады, таным эволюциясы
үстінде адам моральдық, интеллектуалдық тұрғыдан жаңа болмыспен қайта
жасалып шығады. Сөз – символ адам баласын мәндер дүниесімен қосады. Осы
процестердің нәтижесінде тілдік сана өмірге келеді.
Тілдік сана – жүйелі негізде шешілетін проблема. Ол терең
құрылымдардан тұрады, күрделі процестерден құралады. Оның құрылымын анықтау
– білім фрагменттерін табу, іріктеу, біріктіру секілді сатылардан өтті.
Тілдік сана монадалардың әрекеттесуінен туатын күрделі болмсыс
болғандықтан, оның құрылымын түзуге білімнің сыртқы негіздері емес, соған
қатысты әрбір саланың өз ішінде де тосын, күрделі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ этнонимдерінің этимологиясын айқындаудың танымдық негіздері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3-5
І Тіл мен таным мәселесі
1.1. Халықтық
таным ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...6-16
1.2. Тілдік
сана ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... 16-25
ІІ Қазақ этнонимдерінің танымдық бағытта зерттелуі
1. Қазақ этнонимдерінің
зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26-31
2. Қазақ этнонимдерінің этимологиясын айқындаудың танымдық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 31-59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...60-6 1
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
62-64
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Қазақ тіл білімінде әлі де көп зерттеу мен
ғылыми талдауды керек ететін ғылыми мәселелер бар екендігіне күн артқан
сайын ғалымдар көз жеткізіп келеді.
Түркологияда, оның ішінде қазақ тіл білімінде онамастикалық мәселелер
біршама зерттелген. Ономастиканың бір бөлігі ретінде саналатын этнонимия
саласын зерттеу тіл ғылымы алдындағы міндеттердің бірі болып саналады.
Осыған орай этнонимдерді бүгінгі таңда тіл білімі ғылымының жаңа бағыттары
тұрғысынан ғылыми зерттеулердің әлі де аз екендігін байқаймыз.
Тіл білімінде танымдық бағыттың қалыптасуы, ғылыми теориялық
тұжырымдары, ұстанымдары, т.б. зерттеу енді-енді қолға алына бастады.
Ономастика саласындағы этнонимдерді танымдық тұрғыдан қарастыру, тіл
мен таным байланысына негізделген мәселелерді халықтық-мәдени негіздермен
айқындау тақырыптың өзектілігін танытады. Яғни ру, тайпа, халық, ұлыс, ұлт
атауларының қалыптасуын танымдық бағытта зерделеу бүгінгі күні тілтанымда
негізгі мәселелер ретінде қарастырылады.
Ру, тайпалардың атауларының шығу тегін зерттеу лингвист-ғалымдар үшін
маңызды дүние.
Қазақ ономастикасының негізін қалаушылардың бірі Т.Жанұзақтың сөзімен
айтқанда, этнонимдер тіл тарихы үшін аса қажетті құнды материал болып
саналады. Этнонимдердің лексикасын және шығу төркіні мен мән-мағынасын,
жасалу ерекшеліктері мен грамматикалық, яғни морфологиялық құрылымын
зерттеудің ерекше мәні бар. Әсіресе этноним болып отырған сөздердің
мағынасын, ол қайсы елдің сөзінен жасалған, қай кезде қойылған деген
мәселелердің бетін ашудың өзіндік орны мен мән-жайы ерекше [1,91].
Жалпы қазақ лингвистикасында этнонимия саласының зерттелуіне шолу
жасасақ, біз ең алдымен ру, тайпалар туралы азды-көпті мәліметтерді орыс
түркологтарының еңбектерінен көре аламыз. Атап айтсақ, Н.А.Аристов
А.Харузин, Р.Н.Потанин, А.Левшин, Н.М.Гродеков, В.В.Бартольд, А.Бернштам,
С.Г.Кляшторный, О.А.Зуев, Н.Я.Бичурин т.б. Орыс тіл ғылымында бұл мәселе
ХІХ ғасырдан қолға алына бастаған [2, 21-22].
Қазақ этнонимиясының қалыптасуының көш басында тұрған ғалым ретінде
Ш.Уәлихановты айтамыз. Ш.Уәлиханов - қазақ халқының қалыптасуы жайында
тұңғыш қалам тартқан ғалымдардың бірі.
Қазақ тілі этнонимиясын зерттеуде көп үлес қосқан тілші-ғалымдарымыз
ретінде Ә.Қайдар, С.Аманжолов, Т.Жанұзақов, А.Әбдірахманов, Г.Сағидолда
т.б. атап көрсетуге болады. Тіл білімінің ономастика саласын зерттеуде
негізінен топонимдер мен антропонимдерге қатысты зерттеулерді кеңінен
жүргізген, алайда этнонимдерге қатысты еңбектердің өте аз екендігін
байқаймыз.
Жоғарыда атап көрсетілген ғалымдарымыздың этнонимия саласына қосқан
жаңалықтары аз емес, олар өздерінің зерттеулерінде қазақ ру, тайпаларының
шығу тегі, тарихы жөнінде қарастырып өткен.
Зертеудің нысаны: Қазақ тіліндегі этнонимдер, олардың танымдық
бағыттағы ерекшеліктері.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері:
Жұмыстың негізгі мақсаты қазақ тіліндегі этнонимдерді танымдық
бағытта сипаттау. Осы мақсатқа сәйкес мынадай міндеттерді шешу көзделді:
- халықтық таным түсінігін анықтау;
- тілдік сана туралы түсінік беру;
- танымдық бағыттағы адамның қабылдау, пайымдау, ойлау т.б.
процестерінің тілмен байланысын анықтау;
- қазақ этнонимдерінің зерттелуіне шолу;
- қазақ этнонимдерінің этимологиясын танымдық тұрғыдан зерделеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысында қазақ этнонимдері таным
бағытында тұңғыш рет зерттеліп отыр. Қазақ этнонимдерінің қалыптасуындағы
халықтық таным айқындалып, ғылыми негізде дәлелденді.
Зерттеу әдістері. Лингвистикалық талдаудың салыстырмалы-тарихи,
синхрондық және диахрондық әдістері, ретроспективтік тәсілі қолданылды.
Зерттеу жұмысының материалдары. Зертеу жұмысында танымдық
(когнитивтік) бағыттағы кешенді ғылыми теориялық еңбектер, қазақ тіл
біліміндегі танымдық бағыттың қалыптасуы мен дамуына арналған ғылыми
еңбектер, ономастикалық зерттеулер, мерзімді баспасөз материалдары,
сөздіктер және т.б. ғылыми жинақтар пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы.
Қазақ тіл білімінің ономасиология саласындағы этнонимдердің танымдық
бағытта зерттелу негізін қалайды. Зерттеу жұмысындағы теориялық тұжырымдар,
деректерді практикалық тұрғыдан жоғары оқу орындарында оқытылатын арнайы
курстарға пайдалануға болады. Когнитивтік лингвистика, Ономастикалық
зертеулердің теориясы мен әдістемесі курстарына көмекші құрал бола алады.
Қорғауға ұсынылған тұжырымдар:
- қазақ этнонимдерінің танымдық негіздерін танытуда тілдің рөлі
ерекше;
- қазақ этнонимдерінің ұғымдық өрісінде қазақ халқының танымдық
табиғаты көрініс табады;
- қазақ халқының танымы көшпелі өмір салтымен тікелей байланысты;
- тілдік бірлік ретіндегі қазақ этнонимдерінің табиғатын тануда
танымдық қызметтің маңызы ерекше.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі екі
тараудан, қорытынды бөлімнен және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
1 Тіл мен таным мәселесі
1.1 Халықтық таным
Соңғы уақытта адам қажеттілігінің білімге сұранысының өзгеше серпінде
өсуі зерттеу бағыттарының жаңа мазмұн алуына, оны қанағаттандыру
қызметтерінің де жандануына, кеңеюіне әкелді. Лингвистикада тілді адам
дүниетанымының кілті, адам санасында ғалам туралы түсінікті құрушы, таным
модельдері арқылы ашылатын білімнің коды, шындық пен шындықты игеруші сана
арасындағы дәнекер, сондай-ақ сана қызметінің нәтижесі деп қарайтын
когнитивтік көзқарас пайда болды [3,3].
Кез-келген халық тілі - сол халықтың шынайы этникалық болмысының
айнасы. Тілді жаңа ғасыр баспалдағында теориялық-танымдық үрдісте зерттеу
қажеттігі туып отыр. Бұл үрдіс тіл мен адам санасын тұтастықта қарастырып,
тілдік білімді адам миының жемісі, күрделі ассоциативті-вербальді құрылым,
болмысты рух пен ой бірлестігінде танытушы жүйе ретінде кешенді сипаттауға
негізделеді. Адамзат өзін қоршаған шындықты, әлемдегі сан алуан құбылыстар
мен олардың сана қасиетін сезім мүшелері арқылы сіңіріп, санамен түйсініп
қана қоймайды, оған жауап қайырады, ақпаратты өзінше жаңғыртып, жаңа сапада
қайта жасауға саналы-санасыз күйде талпыныс жасайды, өңдейді, қорытады,
елеп-екшейді, баға береді, тәжірибеде қолданады, бұлардың тұтас көрінісі
ретінде ғаламның тілдік бейнесі жасалады.
Бұл бағыттағы когнитивтік лингвистиканың бастау көзі Аристотельдің,
Платонның, кейін Гумбольдт пен оның шәкірттерінің тіл философиясы
концепцияларында жатыр. Когнитивтік үрдістің негізгі айырым белгісі тіл
туралы жаңаша зерттеулерінде, тіпті зерттеу әдістеріне жаңа тәсілдер
енгізуінде емес, таза танымдық бағдарының жаңалығында, тілге танымдық
тұрғыдан келуінде [3,6 ].
Тілді ішкі жүйелік талдаудан антропоцентристік талдауға көшу ХХ
ғасырдың аяғы мен ХХІ ғасырдың басындағы тіл білімінің есте қаларлықтай
ерекшеліктерінің бірі болып табылады, өйткені тілдік құбылыстарды зерттеуде
лингвистика тек қана тілдік, атап айтқанда адамдардың бір-бірімен қатынас
жасауы, пікір алысып өзара түсінісуі, дыбыстық, сөз құрамы және
грамматикалық тәсіл жүйесімен шектеліп қала алмайды. Қазіргі лингвистикалық
зерттеулер обьективтік шындықты идеалды түрде бейнелеудің адамға тән ең
жоғарғы формасы оның ақыл-ойы, санасы, ойлауы, рухани ішкі дүниесімен тығыз
байланыста зерттеуге бағытталады. Адам және тіл мәселесі мол өзектілікке
ие, өйткені тілді адекватты зерттеу ісі тілдің өз шеңберінен шығып, табиғат
пен қоғамдағы белгілі бір ортада өмір сүретіндердің тобына жүгінгенде ғана
толық мүмкіндікке ие болмақ [4,3].
Тіл пайда болған күннен бастап адамзаттың өз ойын басқаға жеткізу үшін
тәжірибесі жинақталып, қалыптасады. Осымен байланысты оған қатысты тілдік
бірліктердің табиғатын тануда тілдің когнитивтік, танымдық қызметі ерекше.
Бұл – тілдің ойды жарыққа шығару құралы. Когнитивтік қызметтен тілдің
танымдық, зат деректік (денотаттық), референция қызметтері бірге танылады.
Яғни, тіл – тек заттың, ұғымның аты ғана емес, ол халықтың белгілі
кезеңдегі таным-түсінігі, өмір салтының жемісі, сол себепті тіл әлеуметтік
құбылыстардан тыс өмір сүрмейді [4,11].
Алғашқы когнитивтік зерттеулер этнолингвистикалық және лингвистикалық
типологияны шендестіру деңгейінде сипат алды. Сөйтіп, тілдік әмбебап
құбылыстарды терең түсінуге талпыныс Хомский Н., Джонсон М., Лакофф Дж.,
Лангокер Р. және Ресейде Апресян Ю.Д., Кубрякова Е.М., Караулов Ю.Н.,
Маслова В.А т.б. еңбектерінен басталады.
Қазақ тіл біліміндегі когнитивтік бағыттың қалыптасуында
этнолингвистикалық зерттеулердің мәні ерекше. Атап айтқанда, Ә.Қайдар,
Е.Жанпейісов, Ж.Манкеева, М.Копыленко, Г.Смағұлова т.б. зерттеулері тек
этнолингвистика үшін емес, когнитивтік зерттеулер үшін де құнды мазмұнға
ие. Ал соңғы уақыттағы таза когнитивтік бағыттағы ізденістер жалпы алғанда
нәтижесіз емес, Г.Г.Гиздатов., Б.Хасанов., С.Т.Ақаев., С. Жапақов.,
Қ.Жаманбаевалардың осы бағыттағы еңбектерінің маңызы зор [3,6].
Жалпы тіл білімінде когнитивтік бағыттың қалыптасуы шетел және орыс
түркологтарынан бастау алса, қазақ тіл білімінде когнитивтік бағыттың
қалыптасуының да тамыры тереңде жатқандығы ғылыми тұрғыдан толық зерттеле
қойған жоқ.
Жалпы, когнитивизм терминіне тоқталып өтсек, оған В.А.Маслова өз
пікірін төмендегіше көрсетеді: В когнитивистике главное внимание уделяется
человеческой когниции, исследуется непросто наблюдаемые действия, а их
ментальные репрезентаций (внутренние представления, моделы) символы,
стратегии человека, которые и порождают действия на основе знаний; т.е
когнитивный мир человека изучается по его поведению и деятельности, которые
протекают при активном участии языка, образуещего речемыслительную формируя
ее мотивы и устоновки, прогнозируя результат [5,7].
Ономаст-ғалым Б.Тілеубердиевтің пікірінше: Адам баласының таным-
түсінігі толысқан сайын өзіне дейінгі ұрпақтар жасаған мұраларды зерттеп,
игеруге деген қажеттілігі арта түспек. Бүгінгі таңдағы ғылыми түсінік
ғылымды да, әдебиет пен өнерді де, ел-жұрттың білім өрісі мен сауатын да,
ойдың оралымдылығы мен тілдің құнарын да Адам және тіл аясына сыйғызады.
Сондықтан да Адам және тіл когнитивтік лингвистиканың өзекті мәселесіне
айналып отыр [4,11].
Тіл табиғатын адам болмысымен, оның қимыл - әрекетімен ұштастыра
талдаған қазақ тілшілерінің тіл мен таным ұғымдарына назар аударуын,
олардың тоғысуынан бастау алатын ережелерге мән беруін де заңды
сабақтастықтың нәтижесі деп бағалаған дұрыс, өйткені шынайы өмірді
қабылдау, оның қыр-сырын ой таразысынан өткізе пайымдау, соның салдарынан
жинақталар ақпараттар мен мәліметтерді жадыда сақталар қор ретінде жүйелеу
барлығы тілдік бірліктердің болмысын ішкі және сыртқы әсерлер тұрғысынан
талдауға септігін тигізеді. Құрылымдық принциптер пәлсапалық, логикалық
және танымдық қағидаларға ұласып, тіл ғылымының өрісін кеңейте түспек,
сондықтан бұл күні қазақ тіл білімінің танымдық бағытын зерделеу, оның
себеп-салдарын айғақтау, ғылыми-теориялық ұстанымдары мен ұғымдық
бірліктерін жүйелеу өзекті тілдік мәселелер ретінде күн тәртібінен орын
алуда,- деп тұжырымдайды тілші-ғалым Э.Оразалиева [6,3].
Автордың Когнитивті лингвистика: қалыптасуы мен дамуы атты еңбегінде
қазақ тіл біліміндегі когнитивтік бағыттың қалыптасу, даму алғышарттары
ғылыми парадигмаларға, теориялық тұжырымдарға сүйене сөз болады. Тіл мен
таным байланысына негізделген мәселелердің әдіснамалық белгілері
әлеуметтік, психологиялық және халықтық-мәдени негіздерімен айқыналып,
когнитивтік лингвистиканың әлемдік деңгейдегі тәжірибесі, тілтанымдық
универсалий мәселелерін зерделеудегі үлесі қазақ ғалымдарының пікір-
көзқарастарымен тоғыстырыла беріледі [6].
Адамзат тіршілігінің ең басты құралы деп танылатын тіл болмысына зер
салу, сөз мағынасын халықтық таным тұңғиығынан өрбіту, тіл тарихын адамның
қабылдау, пайымдау, ойлау тарихымен ұштастыру, дәстүр мен жаңашылдық
үдерістерін танымның динамикалық табиғатымен үйлестіру, сол арқылы
универсалды, яғни барша жұртқа ортақ ұстанымдарға қол жеткізу қазақ тілінің
өрісін кеңейтуге, өркениетті мемлекеттің қоғамдық- әлеуметтік мүмкіндігін
арттыруға әсер етері хақ [6,4].
Когнитивтік лингвистикада тіл арқылы адамды, адам арқылы тілді тануға
бағытталса, Қ. Жұбановта мұның бір жағы субстанцияның миға әсері, сыртқы
дүниенің танымдық бейне жасауға ықпалы жағын беруі басым болған... Тілдің
танымдық қасиетін, қиюын тауып, қиыстыра зерделеген Қ.Жұбанов еңбектерінен
когнитивті лингвистиканың қай жағы да табылатынына көз жеткізу қиын емес
[6,41]. Қ.Жұбанов қабылдауындағы тіл ғылымының танымдық негіздері Тірі тіл
арқылы көрініс табатын адамзаттың тарихи қорымен әрі оның дамуын
дәйектейтін факторлармен жалпы тілдік заңдылықтардың әсерімен тығыз
байланыста қарастырылды. Қ.Жұбанов лексикалық сөздер мен сөз тіркестерді
уақыт өте қалыптасатын белгілі бір дүниетанымның жемісі ретінде бағалау
керектігіне өзгеше мән берді [7,398-402].
Қазақ тіл білімінде когнитивтік лингвистика ұстанымдарын бүгінгі күні
жан-жақты зерттеп жүрген ғалымдардың бірі – Э.Д.Сүлейменованың тұжырымдары
адамзат санасы, концептуалды жүйе, когнитивті феномен, әлемнің тілдік
бейнесі, білім, ішкі лексикон, адамзат тәжірибесі сияқты ұғымдар табиғатын
айғақтаумен тығыз байланыста дамыды. Зерттеуші: Таным процесіндегі тілдің
қызметін абсолютті деңгейге көтеру оны адамнан, танымдық әрекетінен тыс
тұрған концептуалдық жүйе, өзгеше білімдер жиынтығы ретінде тануға
әкелді...,- деп көрсете келе, тіл мен таным арасындағы байланыстарды тек
ойлау арқылы ғана жүзеге асатын өзгеше қатынастар көрсеткіші ретінде танып
білді, себебі, ғалымның пайымдауынша , ... тек ойлау жүйесінде ғана
әлемнің бейнесі сұрыпталады, ал тіл ондай қасиетке ие бола алмайды, ол
арнайы үлгіде ұйымдастырылған әлемдік бейненің материалдық формасын қана
құрайды. Осыған сәйкес, Э.Д.Сүлейменова әлемдік бейнені де, әлемнің тілдік
бейнесін де адамның ойлау әрекетінің нәтижесі және шарты деп қарастырды,
сондықтан тілдің танымдық негізінде жеке тұлғаның өзіндік жетістігі,
когнитивтік үдерістердің жан-жақты және ұзақ байланыстарының нәтижесі,
білімді ұйымдастырудың бастапқы әрі универсалды амалы, адамзат санасының
қабылдау, ойлау, түсіну, есте сақтау сынды өзге де когнитивтік
құрылымдарымен тығыз қарым-қатынас жасайтын ажырамас құрамды бөлігі
тұрғысынан қабылдады [8,82].
Тілші Э.Оразалиева қазақ тіл білімінде тілге тек құрылымдық ерекшелік
ретінде емес, адамзат болмысының өзгеше бір бөлшегі деп қарау ХХ ғасырдың
басында-ақ негізделе бастағандығын, Тіл – құрал деген ұстанымды
басшылыққа ала отырып, қазақ зерттеушілері тілдің әлеуметтік, психологиялық
танымдық қызметтеріне назар аударғандығын атап өтеді. Тіл – адамның
адамдық белгісінің зоры деген А.Байтұрсынұлының пікірі де сол маңызды
бастаманың алғышарты болды. Тілші 1914 жылы Орынборда шыққан еңбегін Тіл –
құрал деп атай отырып, атаудың алғашында өзгелерге қаншалықты жат естілсе
де, болашақта соншалықты маңызды болатындығын ерекше сеніммен ескертті
[6,22]. Тілші Р.Сыздықова бұл еңбекке ... қазақ мәдениетінде бұрын
болмаған соны құбылыс деп жоғары баға берді. Тек қазақ тіл біліміне ғана
емес, қазақ мәдениетіне қосылған зор үлес тұрғысынан бағаланған бұл
зерттеудің жалпы танымдық, этнографиялық, ұлттық-мәдени өзгешелігі ерекше,
сол себепті автор ойын Кітап бетінің төменгі тұсындағы сілтемеде хат
таныту жолы көрсетіліп, сабақ әдісі қоса беріледі. Барлық әріптерді өтіп
болған соң танымдық материалдар ұсынылады деп жалғастырды. Таным көзін
құраған сөздердің туысқан-туған іліктес деген тақырыпта, киімдердің,
ойындар мен ойыншықтардың т.б. атаулары түрінде топталып берілгенін де
тілші асқан көрегендікпен ескертті. Тілдік материалдар сол кездің өзінде-ақ
таза теориялық қағидаларға ғана емес, идеялық-рухани тәрбиеге де, халықтық
дүниетанымға да арқау болған [9,22].
Халықтық танымның ең үздік көрсеткішін шын мәнінде, адамдардың
есімдері, олардың қойылу тарихы құрайды, - дейді ғалым С.Аманжолов.
Сәбиге атты сол әулеттегі үлкен не болмаса аса беделді адамдарға қойдырудың
себебі де этникалық салт-дәстүрдің, әдет-ғұрыптың айғағы екенін де дәл
байқаған ғалым қазақ есімдерінің түп-төркінін, уәжділігін жан-жақты
зерттеп, семалық талдауларына арқау еткен. ... баланың мінез-құлқы жақсы
болуын тілеуден туатын аттар. Мысалы, Жібектей болсын десе, қыздың атын
Жібек қояды. Жомарт болсын десе, баласына Жомарт, я Мырза деген атты қояды,
- деп келген ономастикалық бірліктерді С.Аманжолов әрі танымның, әрі
психологиялық қабылдаудың нысаны деп қарастырды [10,75-76].
Тілде де әзір бейнелеу құралдары, халықтың қаншама ғасыр бойында әр
түрлі құбылысты өзара салыстыра суреттеу, бір-біріне теңей сөйлеу
тәжірибесінің ойды тыңдаушыға әсерлі етіп, көркем түрде жеткізу дағдысының
нәтижесінде қалыптасқан тіркестер, афоризмдік орамдар, контексте емес,
тіпті жеке тұрғанда да экспрессиясы айқын сөз де, сөйлем де мол мол
болатындығын негізге алған Е.Жанпейісов зерттеулеріндегі тілтанымдық
деректердің дені тарихи-этимологиялық барлау арқылы тіл мен халық
ұғымдарының ажырамас бірлігін анықтауға бағытталды [11,18]. Тілдік
бірліктер табиғатын этнотанымдық қабылдаудың нәтижесі деп дәйектеген ғалым
М.Әуезовтің Абай жолын сарқылмас этнографизмдердің, халықтық дәстүр мен
мәдениеттің көзі тұрғысынан зерделеп, рухани қазынаның ұрпақтан-ұрпаққа
берілер құнарлы арнасы деп есептелетін құндылықтар мен эстетикалық
байлықтар жігін ұлттық болмысты қалыпастырушы алғышарттар ретінде
түсіндірді [11,8-11]. Ғалым өз еңбегінде қазақ халқының танымдық болмысын
айқындайтын тілдік құралдардың маңызын өзектеді [11,157].
Халықтық танымның өзгеше үлгісін уақыт, қашықтық өлшемімен байланысты
тіркестер мен фразеологизмдер де құрайтындықтан, ғалым олардың өзіндік
жіктемесін жеке топтап берді, оларға ет асым мезгіл, сүт пісірім, шай
қайнатым, сойыл салым жер, түстік жер, төстіктей жер, ат шаптырым жер,
құнан шаптырым жер, қозы көш жер, қозы өрісіндей жер секілді ұғымдарды
жатқызды [11,135].
Лексикалық бірліктердің танымдық мүмкіндігін сұрыптау мақсатында ғалым
төрт түлік малдарына қатысты айтылатын сөздерге талдау жасады, олардың
халықтық дүниетаным ұғымымен байланысын анықтады әрі мәтінде қолданылу
сипатына орай қабылдану, бағалану өзгешелігін дәлелдеді [11,59].
Сан ғасырлар бойы мал өсіруді кәсіп ету арқылы көшіп-қонып өмір сүрген
қазақ халқының сонау ата-бабаларынан бастап қалыптасқан шаруашылығы, әдеп-
ғұрпы, тілі, ойын-сауығы, мінез-құлқы, дүниетанымы қалай дамыды және бұл
құбылыстардың табиғи жағдаймен байланылыстылығы қандай болды, басқа
елдермен алыс-беріс қатынастары қалай өрбіді, бөтен жұрттың кейбір
сөздерін, мәдениетін қабылдады ма, жоқ па, өз тілінің басқа елдерге
таратылуына себепкер болды ма, міне осы мәселелер ғалымдар назарын ертеден-
ақ аударып келген.
Қазақ халқы ежелден мал өсіріп, көшпелі өмір сүрген халық. Оның
көшпелі тұрмысты қойып отырықшылыққа айналғаны ХХ ғасырдың 30-жылдарына
саяды. Ол да ұжымдастыру кезінде күшпен жасалынған ауыр шара еді. Солақай
жүргізілген саясат нәтижесінде малдың барлығы қырылып бүтіндей елдің тең
жартысы аштықтан баудай түсті, ал біршамасы шет жерлерге ауа көшті. Осы
мысалдан-ақ бүкіл қазақ халқының барлық тарихы көшпелі тұрмыспен тікелей
байланысты деуге толық негіз бар. Мыңдаған жылдар бойы мал бағып, көшіп,
қонып жүрген халық сол тұрмысқа әбден бейімделген. Сондықтан қазақ тарихын
көшпелі тұрмыстан бөліп қарау мүмкін емес. Әрине, біздің Қазақ деп
аталғанымыз соңғы бес-алты ғасыр шамасы ғана. Оған дейін бүкіл біздің ата-
бабаларымыз Алаш азаматы аталды. Бірақ олардың өмір сүру тәсілі, әдет-
ғұрпы, мақал-мәтелдері біздің бір халық екенімізді дәлелдейді.
Тіл халықтың менталитетіне жатады. Тілі арқылы кез-келген халықтың
даму дәрежесін оның тарихын, мәдениетін түсінуге болады [12].
Менталитет деген сөздің бізге Батыс елдерден келгендігі белгілі.
Мәселен француздар mentalite, ағылшындар mentality, немістер
mentalitat дейді, бірақ түбірі бір, негізінде латын тілінен алынған.
Олардың пікіріне сүйенсек, бұл ұғым жеке адамдардың, не топтардың ақыл
сапасы мен сананың қабілетін, күшін, ойлау түрін, бағытын, сондай-ақ
мүмкіндігін бейнелеп, олардың басқа физикалық құбылыстардан ерекшелігін
ажыратып береді.
Қалай дегенмен де көп жағдайда менталитетті тек адам санасына
байланыстырып тілге тиек етеді. Әрине, менталитет санамен тығыз байланысты,
бірақ ол, санамен ғана шектелмейді [12,3].
Әр халықтың менталитеті әр қилы екені белгілі. Отырықшы халықтар
менталитеті көшпелілерден өзгеше. Мәселен, жалпы европа халықтарының
жағдайлары, айталық француз, ағылшын, неміс халықтарының тұрмыс жағдайлары
біріне-бірі ұқсас, жақын, айырмашылықтары – ойлау жүйесінде, мінез-құлқында
т.б. Ал, көшпелі халықтарға келетін болсақ, мәселе тіпті басқа. Көшпелілер
мәдениетін тек санадан шығармай, кеңінен алып қараған жөн. Негізінде ол
мағынаға көшпелі халықтардың тұрмыс жағдайынан, қоршаған ортасынан туындап,
бірте-бірте қалыптасқан мінез-құлқын, әдет-ғұрпын, ойлау жүйесін, салт-
санасын бейнелейтін рухани келбетінің сомдалған жиынтығын жатқызуға болады.
Ал енді сол менталитет не нәрсеге байланысты қалыптасады? Әрине,
алдымен ол туған географиялық ортаға, сондай-ақ материалдық, әлеуметтік-
саяси, идеологиялық жағдайларға сәйкес және онымен тығыз байланыста
қалыптасады. Осы факторларға сәйкес адамның рухани дүниесі, ойлау жүйесі,
мінез-құлқы, қайрат жігері, әдет-ғұрпы, ойын-сауығы т.б. өзіне ғана тән
қасиеттері тұрақталады.
Байқап отырғанымыздай, қазақ халқының танымдық көзқарастарын біз кез-
келген нәрседен байқай аламыз, яғни қазақ халқының дүниетанымдық
көзқарастары көшпелі өмір салтымен тікелей байланысты екені аңғарылады
[12,4-5].
Осы жерде ғалым Г.Смағұлованың: Қазақ халқы өзіндік ұлттық ойлау
ерекшелігі – дүние шындығын көркем образбен қабылдауы, шешендік сөз өнерін
ұлт ментальдылығы ретінде көрсету, қала берді табиғат аясындағы көшпелі
өмір салты – ішімдегінің бәрі тілімде, тілімдегінің бәрі - түрімде
дегеніндей қазақ ұлтының психологиялық терең болмысын байқатады - деген
пікірін айта кеткеніміз орынды болар [13,57].
Өзінің халқымен рухани байланысы жоқ адам, ол тамырсыз терең өскен
өсімдік сияқты, қуыс кеуде болып қалады. Ондай адамды космополит деп те
атайды. Өзінің тілін, мәдениетін білмейтін адам өз халқының тарихын, әдет-
ғұрпын мақтан ете алмайды. Сондықтан әрбір адам өз халқының тек түр сипаты
жағынан уәкілі ғана болмай, ол өз халқының рухымен сомдалған болуы керек.
Өз халқының уәкілі болу, оның сүтімен сусындаған болу қажет. Ұлттық
менталитет оның жүріс-тұрысынан, ойлау жүйесінен, дүниені рухани бейімдеп,
көз алдына елестетуден т.б. байқалады [12,46].
Этнос немесе халық адамзатты этнографиялық тұрғыдан
классификациялағанда, негізгі единица деп есептеледі. Оның (этнос, халық)
өз территориясы, экономикалық байланысы, біртұтас тілі, ортақ мәдениеті
болады, сондықтан қазақ тіл білімінің кең көлемде дамып келе жатқан
бағыттарының бірі – этнолингвистика, яғни тілдің халықтық сипатын анықтауға
негізделген лингвистикалық сала немесе ұлттық таным мен этникалық болмысты
тіл деректерімен байланыстырған маңызды ғылым, өйткені ғалым С.Аманжолов
тұжырымдағандай, ... тілге байланысы бар этнографиялық, тарихтық,
әдебиеттік мәселелерді білу қажет [14,113].
Халық тарихын да, ұлттық мәдениеттің дамуын да, тіпті халықтық
ойлаудың қалыптасуын да біз тек тіл арқылы анықтай аламыз. Тіл – халық
қазынасы, асыл мұрасы. Этнолингвистикалық зерттеулер халықтық арналардан
сусындай отырып, ұлттық сана, әдет – ғұрып, сал – дәстүр, тұрмыс –
тіршілік, тарихи қалыптасу сияқты ұғымдардың ішкі сырын ашумен ғана
шектелмейді, олар мәдени өркендеу, әдеби өрлеу, қоғамдық – саяси даму
секілді этникалық айқындағыштардың да негізігі шарттарын түсіндіруге ат
салысады, сол себепті Тіл тарихы мен халық тарихының байланысы – екі
жақты байланыс. Тілдің тарихын сол тілді жасаушы, қолданушы және оның иесі
– халықтың тарихымен, сол халықпен бірге жасасып келе жатқан оның тілінің
тарихымен байланыстыра зерттеу соншалықты қажет [15,20].
Ғалым Ж.Манкееваның пікіріне сүйенер болсақ, тілдің танымдық,
мұрагерлік қызметі негізінде сан ғасыр құпиясын бойына сақтаған этнотілдік
деректерді сан ұрпақ ана тіліміздің қорына мәңгілікке сақталатын
сарқылмайтын қазына, адамзат тарихының қоймасы - деп танитындықтан,
халықтың арман-мақсатын, өмір тіршілігін, қалыптасуы мен дамуын айқындар
құралдар қатарында тілдің атқарар қызметі орасан зор [6,191].
Кейінгі жылдары қарастырылып жүрген маңызды лингвистикалық
мәселелер қатарында сана, тіл, мәдениет ұғымдарының байланысы, әлемнің
тілдік бейнесі туралы түсінік, тілдің қоғамға және қоғамның тілге әсері, әр
түрлі тілдердің ассоциативті сөздіктерінің жасалуы сынды ұғымдар мен
олардың ұстанымдарын атаған орынды. Обьективті дүниені бейнелей отырып,
адам жекеленген сөздердің таным нәтижесін сұрыптап белгілейді. Аталмыш
білімдер жиынтығы когнитивті тіл білімінде тіларалық әлем, әлемнің
тілдік көрінісі, ғаламның тілдік бейнесі, әлемнің тілдік моделі немесе
үлгісі, дүниенің тілдік суреті деп аталып жүр. Соның ішінде ең көп
кездесетін ұғымы – әлемнің тілдік бейнесі. Адамның әлемді тану әрекетіне
негізделген бұл термин орта мен адамзат туралы жинақталған барша хабарды
өңдеу процесінен туындайды. Жекеленген тұлғалардың концептуалды жүйесі оның
физикалық және мәдени тәжірибелерінен бастау алатынын ескерсек тіл мен
таным арасындағы байланыс та сыртқы факторлардың әсерімен, олардың өзара
тоғысар мүмкіндіктерімен өрбитініне назар аударған дұрыс [6,191].
Жалпыадамзаттық таным арқылы қалыптасқан халықтық ойлау үлгілері
қоғамдық–тарихи және этникалық тәжірибенің үлгісін құрайтынын ескерген.
А.Байтұрсынұлы тілтанымдық фактілерді тіл мен әдебиет мәселелерін талдауға
арқау етеді [9]. Ғалым адамның алғашқы танымдық әрекеттерін, табиғат сырын
айқындауға бағыттады, сол арқылы адамның қиялында орын алған нәрселерді
түсіндіруге тырысты. Табиғат тауқыметінде тұрып өмір сүрген халықтардың
сана-саңылауын да тілші өзгеше қабылдаудың, сыртқы әлемнің әсері
тұрғысынан дәйектей отырып, әлемнің тілдік бейнесін өзінше зерделеуге
тырысты. Күннің тұтылғаны қазаққа қанша қорқыныш кіргізіп, тасаттық
бергізіп, қанша қой сойғызып, әурелеуші еді. Бұл шақта күн тұтылуы от
басындағы құманның отты көлеңкелегені сияқты ғана нәрсе болып шықты. Дауыл
соғып бұрқырап, бір нәрсе ашуланған сияқты болып, дүрілдеп, күрілдеп, көкті
күркіретіп, тасырлатып, бұлттарды дүркіретіп айдап, найзағайды жарқылдатып,
әуені тітіретіп, дірілдетіп, жапырып, жоқ қылатындай дауылдар, жауындар
болады... Күн күркіреуін періште дауысына жору сияқты, найзағай ойнауын
шайтанды атқанға ұйғару сияқты, табиғат ісін танымай басқаға ұйғару,
басқаға таңу бұрын көп болған...деген тұжырым негізінде бір этностың
когнитивтік әлемін барша елдердің тұрмыс-тіршілігіне ортақтастыра келе,
адам болмысын сипаттар универсалды заңдылықтарды шешуге арқау етті [16,228-
229]. Э.Оразалиеваның пікірінше, тілші А.Байтұрсынұлы халықтық танымды
адамдық фактормен жан-жақты сабақтастырып, адам анайы шағында, ол
уақыттағы адам, адамның, елдің, жұрттың басындағы, адам бала күнінде
сынды тіркестерді кеңінен қолданған, жеке елдің ойлау жүйесін пайымдауда да
осы ұғымдардың ықпал-әсерін қоса баяндап отырған, себебі ол этникалық
өзгешелігімен қатар, барлық адамды мақсат-мүдде ортақтығымен, тіршілік ету
амалындағы қарым-қатынас жасау нормаларындағы біркелкілігімен көзге
түседі, - деп есептеді [6,193].
Этнотанымдық зерделеудің өзгеше үлгісін құраған тілдік фактілер
қатарында Қ.Жұбанов әдеби мұралардың лингвистикалық талдауларын ұсынды.
Ғалым өз еңбектерінде қазақ халқының танымында қалыптасқан ежелгі
түсінік–пайымдарға тоқталады: Ежелгі дәуір адамдары әр заттың, нәрсенің не
жақсы, не жаман иесі бар деп түсінген. Сондықтан жақсы жақтағыларды құдай,
періште, пайғамбар, әулие деп атап, жаман жақтағыларды шайтан, албасты,
пері деп сенген. Алғашқы қоғамдағы адам бұларды нақты өмір сүретін нәрселер
деп білген... Төрт түліктің пірі, қолдаушысы ретінде сиыр атасын –
Зеңгібаба, түйе атасы – Ойсылқара, жылқы иесі – Қамбар ата, қой малының
иесі – Шопан ата, ешкінің бірі – Шек-шек деп атау сол кезден қалған. Тілші
халық санасында орныққан ежелгі танымдық элементтерді сөз ете отырып,
олардың тілдегі көріністерін тарихи дамудың нәтижесі, этникалық
қалыптасудың айқын көрінісі ретінде талдады [7,94].
Әр елдің, халықтың өзіне лайық заңы бар. Мұндай заң біздің туған
халқымызда да ертеден қалыптасқан. Бұл ережелер, қағидалар далалық
ұлттардың әдет, салтына, тұрмысына лайық жасалады, - деп ғалым
С.Кенжеахметұлы атағандай, қазақ халқының ұлттық әдет-ғұрыптары әрі
халықтың тұрмыс-тіршілігін, өнегесін, тәлім-тәрбиесін бейнелесе, әрі сөзбен
қоса ел жадында сақталар қимыл әрекеттер арқылы белгілі бір хабарды, ойды,
мағынананы үстей отырып, символдық қабылдаудың, философиялық ойлаудың
таңбалық көрсеткішін құрай алады, яғни әрбір ырым халықтың арманымен,
сенімімен, тілегімен ұштаса, этноэйдемдік танымнан нәр ала
қалыптасатындықтан, олардың барлығы бай халықтық семиотикалық қайнар бұлағы
болып табылады [6,199].
Тіл мен халық ұғымдарының арақатынасын танымдық ұстанымдарға сүйене
байланыстырған ғалым Ә.Қайдар тіл әлемінің құдіретін алдымен сол тілді
жаратушы, сол тілде сөйлеуші халықтың тыныс-тіршілігімен, әдет- ғұрпымен,
салт-санасымен сабақтастыра дәйектеді, сол себепті этнос тілінде тек оның
өзі туралы ғана емес, өзі жасап келе жатқан табиғи ортасы мен қоғамдағы
қарым-қатынастары туралы да, жан дүниесі, жүрек сыры, қуануы мен сүйінуі,
ренжуі мен күлуі, түс көруі, ұққаны мен түйгені, танымы мен талғамы,
барлық тағы құбылысты өзінше бағалап-бағамдауы - бәрі-бәрі, білсек, өз
тілінде өрнегін тауып, өзіне өзін көрсететін айна іспеттес деген қағиданы
ұстанды [17,11].
Тілдік зерттеулерін тілтанудың ғылыми теориялық сипатын анықтауға
бағыттаған ғалым халықтың тұтас бейнесін, тіл қазынасы арқылы сомдау
қажеттігіне ерекше назар аударды. Автор этнос болмысын әрі этностың
ұлттық бейнесі, тарихи тұлғасы және ол туралы шындық тұрғысынан, әрі оның
өмір тіршілігінің айнасы... тілі арқылы қалыптасып, жадында сақталып,
ұрпақтан нәсілге мирас болып ауысып келе жатқан бай рухани-мәдени қазынасы
- деп қарастырды, сол арқылы халық ұғымын таным, қазына, қор, жады сынды
когнитивті терминдер көмегімен түсіндіре келе, тілдік жолдауларына образды
суреттемелерді, танымдық ұстанымдарды, экстралингвистикалық уәждерді арқау
етті.
Сонымен, когнитивті лингвистика – тілді жалпы танымдық механизм
ретінде қарастыратын бағыт. Сол себепті тілдік құрылымдардың ақпаратты
өңдеу барысындағы қызметін айқындау, өзге танымдық құбылыстармен байланысын
сұрыптау аталмыш саланың негізгі мәселелерін жүйелеуге көмектеседі.
Сөз байлығын ғылыми тұрғыдан зерттегенде, халық санасында, салт-
дәстүрінде, ауыз әдебиетінде сақталған информацияның барлығы сабақтастық
жүйемен игерілуі қажет. Тек сонда ғана халықтың болмыс-тіршілігінің,
мәдениетінің құпия сырлары толық, жан-жақты ашылады [6,200].
Халықтық таным құпиясы қазақ халқының сонау ата-бабаларынан бастап
қалыптасқан шаруашылығы, әдет-ғұрпы, тілі, ойын-сауығы, мінез-құлқы,
дүниетанымы қалай дамыды және бұл құбылыстардың табиғи жағдаймен
байланыстылығы қандай болуы, басқа елдермен алыс-беріс қатынастары қалай
өрбіді деген сияқты мәселелермен байланыста болады.
1.2. Тілдік сана
Адамның рухани өнерінің ең құдіреттісі, өмірге ең қажеттісі – тіл.
Рухани өнердің басқа түрлері (әдебиет, ғылым, қөркемөнер) сияқты тіл де
адам қоғамымен бірге шығып, сонымен бірге өзгеріп, дамып отырады деп
тұжырымдаған Н.Сауранбаев тіл ғылымы мәселерін шешуде танымдық бірліктерді
ұтымды да үйлесімді пайдалана білді. Ғалым көп жүгінетін ұғымдардың бірі –
сана, оның тілмен байланысы, өзге танымдық элементтермен қарым-қатынасы.
Автор адамның санасы қоғам өмірінің сәулесі... ал тіл – сананың ақиқат
көрінісі... Сондықтан әр дәуірдегі қоғамдық өмірдің, заттық, әлеуметтік,
идеологиялық өзгешеліктері тілге сана арқылы беріледі деу арқылы сананы
адам жаратылысының ең биік көрсеткіші ретінде таныды, оны тілмен
қабылданып, өңделетін барша хабарлар орталығы есебінде сұрыптады [18,69].
Бүгінгі күні ғылым пәлсапасының аясы кеңейген сайын, пәнаралық
сабақтастықтың ұстанымдарын жан-жақты дамыту күннен-күнге өзектеліп
отырғандықтан, танымның пәлсапалық негіздерін айқындау да когнитивтік
ғылымның аса құнды дереккөздерінің бірін дәлелдеуге мүмкіндік берді. Таным
- дүниені, өмірді танып-білу қабілеттілігі деп қазақ тілінің түсіндірме
сөздігінде көрсетілгендей, пәлсапа аясында сөз болатын танымның да
өзгешелігі сана, қабылдау, қабілет ұғымдарымен байланыстырылады.
Пәлсапалық сана когнитивті зерттеулердің маңызды бірлігі бола тұра,
табиғатының күрделілігіне орай, сан алуан ғылыми қағидаларға ортақтығымен
ерекшеленеді, сондықтан әрі пәлсапа, әрі психология нысанын құраған бұл
ұғымның анықтамалары да, функционалдық сипаттамалары да біркелкі емес. ХІХ
ғасырда ғалымдардың бірқатары сананы зерттеу, оның болмысын нақтылау мүмкін
емес деп келсе, келесі біреулері оның тек жекеленген құбылыстары мен
құрылымдарын ғана тануға болады деген көзқарасты ұстанды. Кейінірек
еуропалық пәлсапада сана білім көзі, бағыт, көзқарас, көңіл, өзін өзі тану
сынды ұғымдар негізінде түсіндіріледі. Бүгінгі күні философтар сананы
когнитивтік теориялар негізінде, жасанды интеллект мәселелерімен ұштастыра
талдап зерттеуді мақсат етуде [6,151-152].
Танымның жоғары сатысы – ойлау. Ол сезімдік танымға негізделеді,
бейнелерге сүйенеді. Ойлау – ми қыртысында жүзеге асатын психикалық
процесс... Шындық өмірдегі заттар мен құбылыстардың, іс - әрекеттердің,
тағы басқалардың жалпы қасиеттерін, елеулі, маңызды белгілерін
бейнелендіретін, олардың арасындағы нақты байланыстар мен қатынастарды
ашатын психикалық процесті ойлау деп атайды [6,177],-деген ғалым
Б.Сағындықұлының пікіріне сүйенер болсақ, бүгінгі күні психолингвистика
мәселелерінің көкжиегі кеңейіп отырғанда, тілдегі ментальді лексиканың
өзгешелігін анықтау, ассоциативті тәжірибелер жасау, тілдік сана ұғымының
табиғатына мән беру, тілдің эпистемиялогиялық қызметін сұрыптау және т.б.
тілдік проблемалардың Қазақстанда зерттелуі қазіргі тіл біліміндегі жаңа
үрдісті байқатары сөзсіз [6,177].
Адам санасында шындық өмірдің бейнеленуі тілсіз іске асуы мүмкін
емес. Тіл біздің салтымызды білдіре және баянды ете отырып, бізді қоршаған
шындық өмір жайындағы білімімізді сақтаушы болып есептеледі .
Бізді қоршаған дүние және оның заңдары адам санасынан тыс және оған
тәуелсіз өмір сүреді, адам оны еңбек процесінде таниды және пайдаланады...
Обьективті шындықта болған нәрсенің, танылғанның бәрі де тілде белгіленеді,-
деп ғалым К.Аханов адам санасы мен тілдің байланысын тікелей айтып өтеді
[15,105].
Қазіргі таңда қазақ тіл білімінде тілдік сана деген ұғым да кеңінен
қолданылып жүр.
Сөз тарихын халық тарихымен, ел дамуын ой дамуымен байланыстырған
ғалым Ә.Хасенов аса құнды лингвистикалық мәселелер қатарында тіл мен сана,
тіл мен ой ұғымдарын зерделеді[19].
Тіл мен сана және тіл мен ойлаудың байланысы жөніндегі мәселе –
лингвистиканың философиялық негізі, ең үлкен проблемасының бірі [19,19]
екенін ескерткен автор оның философиялық әрі логикалық астарына назар
аударды. Сана қызметін, оның ойлау процесімен байланысар өзгешелігін
талдап көрсету арқылы тілші адамның ішкі және сыртқы әлемін бір-
бірімен сабақтастырар факторларды да анықтады. Тілді сананың, соның
ішінде ойлаудың бір бөлігі деп саралаған зерттеуші екі терминге де мән
берді, сондықтан сананы адам ойы, сезіну еркінің формалары арқылы ақиқатты
білдіре алу қабілеті, сол ақиқатты бейнелеу процесінің өзі деуге болады,
ал ойлауды сөздің мағынасын ұғымдарды, байымдауларды, ойда
қорытылғандарды бейнелеу қабілеті, өмірді сол формалар арқылы бейнелеу
процесінің өзі деп ұғуға болады деп қорытындылады [19,20]. Сана деген
сөздің орнына зерттеуші белгілі бір көзқарас, сенім, адамның өмірді ұғып-
түсінуі деген сияқты тіркестерді пайдалануға болатынын атап өткен,
сондықтан оны қоршаған әлемді қабылдаудың басты құралы деп ұғынған.
Қ.Жаманбаеваның Тіл қолданысының когнитивті негіздері: эмоция,
символ, тілдік сана атты еңбегі де тілдік сана құрылымын, гештальт
теориясын, мәтін құрылысы мен модельдер жүйесі мен әрі көркем шығарманың
символдық қызметі мен байланыстырар мәселелерді сұрыптады, сол арқылы
тілдік модель, құндылықтар дүниесі секілді тіркестердің қолданылу
шеңбері анықталды, когнитивтік лингвистиканың қазақ тіл біліміндегі тіл
даму сипаты айғақталды. Сана мен эмоцияның қарым-қатынасын сипаттар ішкі
терең қажеттілік нормаларына ерекше зейін қойған автор құндылықтар мен
символдар әлемін де сананың сол ішкі қажеттілікті қанағаттандырар
өзгешелігі деп таныды, сондықтан гештальт мәселесі де ол барлық
құбылыстардың негізгі, ал оны айқындар мәтінді тілдік сананы анықтайтын
құрамды бөлік яки идеалды үлгідегі құрылым ретінде қарастырды [20,130-
131].
Таным мен тілдің ара қатысы, сайып келгенде, адам проблемасының өзегі
– дара тұлға тұжырымдамасымен шешіледі. Оның себебі мынада: таным сыртқы
дүние заттарына бағытталған тәрізді көрінгенімен, оны жүзеге асырып отырған
адам болмысы тұрғысынан бағдарласақ, айтылған процестің үнемі ішке қарай
бағытталғанын көреміз. Таным процесі адамның ішкі дүниесінің күрделі
құрылымдарын тудырады және соған сәйкес сипаты да өзгеріп отырады.
Осылайша, танымның жүрісі адам баласының ішкі қажеттіліктер дәрежесін
белгілейді. Күрделі терең қажеттіліктердің біріне адамның өздігінен жетілуі
кіреді. Өздігінен жетілу – ерекше дара қасиет, іштей құптау, өзін - өзі
өзектендіру, үздіксіз ішқі қозғалыста болу, өздігінен даму – терең беймәлім
себептерден туындайды.
Ішкі терең қажеттіліктер ғана таным процесінің қозғаушы күші болады.
Ішкі терең қажеттіліктер адам болмысының типтерін белгілейді. Адам
болмысының типі тілдік модельді анықтайды. Адамның өздігінен даму
түйсіктері ішкі қажеттілік шамасына қарай дамып жетіледі. Жетілу таным
арқылы жүреді. Ал танымның шексіз жолы ішкі қажеттіліктердің сипатына
байланысты. Қажеттіліктер әр дәуірде санаға түсініксіз қалыпта, құрылымда
туып, қайтадан жасалып, толығып, жаңаша формада өрістеп отырады. Бұл – адам
әрекетінің ішкі құрылымының күрделеніп, дамуына орай болатын процесс. Адам
баласы көбіне қажеттіліктерді тап басып тани алмай кетеді. Қателесу-
қателеспеу адамның өзінің ішкі дүниесіне үңілу, оған байлау қабілетіне көп
байланысты. Ішкі құрылымның жоғары бірлігіне жетпеген адамда терең негізі
бар қажеттіліктер оянбайды. Терең түкпірден әлдене сыр берсе де, оған
лайықты форма табылмайды (осындайда адам баласына символдар көмегі аса
қажет). Жолы ашылған қажеттіліктер санаға белгілі болып қана қоймайды,
санадан үстем жатқан тетіктерді де іске қосады [20,6-8].
Тіл арқылы адамзат атаулына біріктіруге, олардың жеке этникалық
ерекшеліктерін сұрыптауға әрі ішкі сырын айқара ашуға немесе жасырып бүгіп
қалуға [20,97] болады, сондықтан қазақ тіл білімінің өкілі А.Байтұрсынұлы
адамға тән екі ғаламның сабақтастығын дәлеледеу мақсатында оның
психологиялық эмоционалды көңіл-күйін, қияли танымын, ойлы сезімін
айналдыра сипаттайды. Ойлау екі түрлі: ойлағанда я нәрсеге тиісінше
ойлайды, я көңілінің түйісінше ойлайды дей отырып, тілші адамды қоршаған
әлемдегі заттар мен нәрселер табиғатын сипатты қабылдаудан өткізе келе,
әрқайсысын бойындағы қасиеттеріне қарай жағымды, жағымсыз әсерлер арқылы
таразылады. Нәрсе түрлі сипатты болады. Ол сипаттардың біреулері бойына
біткен сипат болса, екіншілері адамның қосқан, таңған сипаттары болады.
Мәселен, нәрсенің бірін жылы, бірін суық, бірін тегіс, бірін бұдырмақ,
бірін қатты, бірін жұмсақ дейміз. Бұл сипаттар нәрсенің бойында бар
сипаттар. Бұл сипаттаудың біреулері адамға ұнайтын болар да, біреулері
ұнамайтын болар. Бұлардың біреулерін жағымды, сүйкімді деп, екіншілерін
жағымсыз, сүйкімсіз деп сипаттау нәрсені тиісінше сипаттау емес. Адам өз
көңілінің түйісінше сипаттау болады деген тұжырымға сүйенер болсақ,
дүниенің өзі адам санасына шынайы жағымен яки табиғи болмысымен әсер
еткенде оның тек тиіс белгілері ескеріледі де, ал жеке психологиялық
тұрғыдан не болмаса субьективті бағалау, оған өзіндік көзқарасыңды білдіру
тұрғысынан алып қарағанда, тысқы ғаламдық заттар түйістің елегінен өте
қабылданып, көңілдің түйген, қиялдың меңзеген қалпын әліптейді. Олай
болса, адам ғалым пайымдауынша, сол әсерлер жігін тек ... уытты, лепті,
әсерлі, қанды қайнатып, жүрек тулатып, естен айырып, ерікті алып кететін
күшті, көрнекті, сәнді, мәнді тіл арқылы ғана баяндап жеткізе алады, яки
кез-келген құбылысқа қарым-қатынасын білдіру мүмкіндігіне ие болады. Демек
тіл мен ойлау байланысынан туындайтын психологиялық реңктер тілтанымдық
фактілердің қабылдану өзгешелігін дәйектейтін болғандықтан, адам дүниеге
әкелген сөз үлгілері де, олардың функционалды-семантикалық өзгешеліктері де
танымдық процестің нәтижесін құрайды [9,209-210]. Тілші адамның дүниедегі
көрген-білген нәрселердің тек байқап, тек пікірлеп, тек саңылаулап қана
қоймайтындығын, адам көрген-білген нәрсенің я ісінің біріне күйінетінін,
біріне сүйінетінін бірінен сескеніп, бірінен шошынатынын, сезіліп тұрған
тысқарғы ғаламмен, сезіп тұрған ішкергі ғаламның екі арасы санаға келіп
түйіскен жерде жыртылып айрылғысыз болып бірігетінін атап көрсете келе,
автор адам санасына өзгеше анықтама да берді: адамның санасы фотография
(сүгірет машинасы) емес, нәрсенің тұрпатын ған түсіріп қоятын нәрсенің
саңлауы келіп адамның санасына түскенде, адамның ойында, көңілін де бірдей
оятады.
Тіл мен ойды байланыстыратын әрі екеуінің де жүзеге асуын дәйектейтін
алғышарттар қатарында шындық болмыс пен адам танымын қарастырған ғалым
К.Аханов: Ой - тіл арқылы айтылған мазмұнның негізін құрайды. Ой арқылы,
адам миының сәулелендіруші әрекеті арқылы тілдік единицалар обьективті
дүниенің заттарымен және құбылыстарымен байланысқа түседі... деп
тұжырымдады.
Адам ойлауының хайуанаттың ойлауынан айырар басты белгілері ретінде
адамның шындықтың обьектілерінің байланысы мен қарым-қатынастарын танып
білер және олардың қасиеттерін айқындап белгілер қабілеттерін даралады
[15,127]. Демек, адам миының туындысы бола тұра, тіл де, ой да шындық
дүниенің адам санасында бейнеленуімен тығыз байланысты, яғни ойда
айқындалар мәліметтерді шешу тілді қолданумен тікелей байланысты, себебі
тіл өзге қатынас жүйелеріне қарағанда, әлдеқайда күшті таңбалық сипатпен
ерекшеленеді. Ол хабарды қабылдау не жіберу қызметтерін жүзеге асырып қана
қоймайды, сонымен қатар сырттан келетін хабарларды өңдеуге, сөйтіп арнайы
тілдік фреймдерді жасауға көмектеседі делінгендей, тіл мен ойлаудың
антропологиялық және когнитивтік негіздері адам жаратылысының қимыл-
әрекетін, өзін қоршаған әлеммен қарым- қатынас жасау сипатынан айқын
аңғарылады [6,186].
Психология, логика, пәлсапа ұстанымдармен тығыз байланыста айқындала
отырып, когнитивтік лингвинстика сана, қабылдау, сыртқы әлеммен үздіксіз
байланыста болу, тану, бақылау, пайымдау сияқты ұғымдардың ұштасу негізінде
дәйектеліп келеді. Бүгінгі күні лингвотанымдық зерттеулер тілді танымдық
әрекеттің жемісі деп қарастыру арқылы адам бойындағы ерекше табиғи
қабілеттерге көңіл бөлуді мақсат етіп отыр. Когнитивистер адам саналы түрде
тілді қолданбайды, ол рефлексті түрде адам санасында орныққан танымдық
қорды ретімен пайдалану арқылы қарым-қатынас жасайды, ойын сыртқа шығарады,
пікірін айтады, тіпті жаңа затты да сәйкестендіре – салыстыра таниды деп
есептеді. Оның негізінде тілдің екі түрлі ерекшелігі жататындығын ескерген
ғалымдар тілді әрі қоршаған ортаны тану құралы, әрі терминдерді
қалыптастыру мүмкіндіктері қатарында қарастырады [6, 85-90].
Ғалым Қ. Жаманбаева өз еңбегінде, адамдағы ішкі терең
қажеттіліктер символдар арқылы оянатынын айта келіп, бұл процестің санаға
эмоция арқылы белгілі болатындығын, енді өз кезегінде сана ішкі
қажеттілікті қанағаттандыру үшін қайтадан символдар дүниесіне
жүгінетіндігін, сөйтіп терең негізі бар қажеттіліктің сипаты символдар
арқылы анықталатындығын айтады. Ғалымның пікірінше: сана сыртқы
факторларға тандаулы түрдегі тәуелділігін немесе ішкі өсу, жетілу
қажеттілігін белгілі бір модельдің форманың бойына жинақтау арқылы шешеді.
Дара тұлға болмысы тудырған модель, форма тілідік сана тетігі іске
қосылғанда барып, көптің қолданысына көшеді дей келіп, тілші тілдік сана
ұғымына түсінік беріп өтеді: тілдік сана деген ұғым орыс тіл біліміндегі
языковая личность деген тұлғадан өзгеше. Орыс тіл білімінде языковая
личность деген тұлға средний носитель қызметін атқарады. Бізде средний
носительдеген тұлға жоқ. Жоғары интелектуалды тұлға – дара тұлға нысанаға
алынады және ол тұлға деген ұғымды білдірмейді. Психология ғылымында
субъектіні жеке адам деп атасақ, личность дегенді тұлға алу керек бірақ
тұлға – даралық болмыспен сипатталмайды. Оның қатынастары ішкі дүниге
бағытталады және дара тұлға болмысы абстракцияланып, сана дәрежесіне
көтеріледі. Сана дәрежесіне көтерілудің, абстракцияланудың мәнін зерттеу
барысында көңілге түюге болады. Сонымен тілдік сана-абсракцияланған ұғым
[20, 8-9].
Тілдік сана үш метақұндылықтан жасалған форма. Олар: дара тұлғаның
түйсік дүниесін жасайтын ішкі интенциясы, діни шығармашылыққа өткен
эстетикалық форма және символға айналған атау – сөз.
Эмоция адамды таным шегімен байланыстырады, таным эволюциясы
үстінде адам моральдық, интеллектуалдық тұрғыдан жаңа болмыспен қайта
жасалып шығады. Сөз – символ адам баласын мәндер дүниесімен қосады. Осы
процестердің нәтижесінде тілдік сана өмірге келеді.
Тілдік сана – жүйелі негізде шешілетін проблема. Ол терең
құрылымдардан тұрады, күрделі процестерден құралады. Оның құрылымын анықтау
– білім фрагменттерін табу, іріктеу, біріктіру секілді сатылардан өтті.
Тілдік сана монадалардың әрекеттесуінен туатын күрделі болмсыс
болғандықтан, оның құрылымын түзуге білімнің сыртқы негіздері емес, соған
қатысты әрбір саланың өз ішінде де тосын, күрделі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz